Қадырғали Жалайри

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 2 бет
Таңдаулыға:

Қадырғали Жалайридің еңбек пен тәрбие тағылымдары (1530-1605)

Орта ғасырдағы қазақтың ғұлама ғалымы Қадыр-ғали Жалаири ана тілімен қатар араб, парсы тілдерін жете игеріп, Шығыстың классикалық озат әдебиеті мен мәдениетін терең білген. Ол Орта Азияның атақты ғалымдарымен теңдес білімдар адамның бірі. ''Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітаптар оқыған адаммын''-деп жазды ол ''Жылнамалар жинағында''. Бұл шежіре кітапта ол қазақ жері, оның қалалары т. б. сол кездегі адамдар туралы аса құнды тарихи деректер қалдырды. Ол әсіресе, сол кездегі қазіргі Жетісу жерін мекендеген адамдардың қант қызылшасының өнімін арттырып, бұл өңірді түгел баққан адамдар болған, бұлар нағыз еңбек адамдары деген мәліметтер келтірген. Бұл таза еңбектің жемісі деген. Ол қол еңбегін пайдалы еңбек және халықтық еңбек деп екіге бөлген. өзі өмір сүрген дәуірде қазақ хандарының алдына үлкен талаптар қойған. Хандар халық қамын жесін. Халықтың тек мал бағумен бірге отырықшылықпен айналысып, егін егіп, астық өсіріп жер кәсібімен айналысуын уағыздаған. Халықтың бірлесіп еңбек етуін жақтаған. Ол өзінің шежіре кітабында жер атауларын анықтаған. Еңбектің түрлерін белгілеген.

Шежіре кітабында /термин ретінде/ әрбір руға байланысты еңбектің түрлерін келтірген. Ол еңбек атау-лары, халықтың салт дәстүрін көрсеткен. Олар: адал еңбек, пайдалы еңбек, халықтық еңбек, көпшілік еңбек, бірлестік еңбек т. б. Ол жастардың халықтық еңбекпен айналысуын мақұл көрді. Ол туралы өлең жолдарын арнады.

Халқыңның қамын жесең, таза еңбек ет,

Дәстүрді ұста, көксеген мұратқа жет.

Болашаққа апарар бі рақ жол бар,

Б ілі м, еңбек, тәрбие - ол парасат. Автор ''Жылнама'' атты еңбегінде Шығыс елдеріне, оның шаүарларына шолу жасап, қазақ сахарасын мекен-деген жалайыр, арғын, қыпшақ, қаңлы найман, қоңырат т. б. түркі ру-тайпаларын тарихын анықтап беріп, осы халықтардың дамуындағы тәрбиенің және еңбектің ролін жоғары бағалады. Жастарды әке-шешелері үшін еңбек етуге шақырды, отбасы иесі жастар - деген тұжырым жасады.

Ол үлкендердің кішілерге, жастарға беретін тәрбие-сін ''үлкендер ұлағаттылығы'' - деп атады. Жастарға тәрбиенің мәнін түсіндірді. Оны ақындық жырға қосты:

Жалындаған ұл өссін,

Тәрбиелі қыз өссін.

Екеуі де өсіп дамысын,

Қалыптассын жаңғырсын,

Бермесі н жауға намысын. Қадырғалидың жастарға арналған осы бір ғұлама-лық, ақындық шумағы оны ғалымның бүгігі жастарға берген батасы, ұстаздық үлгісі, артына қалдырған тәрбие-лік нақылы деуге болады. Бұл бүгінгі жастарды жаңа адам етіп қалыптастырудың үлгісі, мұнда адамдық намысқа, жауынгерлікке тәрбиелейтін, патриоттық тәрбиенің негізі бар деуге болады.

Ол өзінің ''Жами-ат-тауарих'' атты еңбегінде еңбектің тәрбиелік мәніне зор баға беруі өте құнды айтыл-ған пікір еді. Ол еңбек адамгершілікке үйретеді, балалар-дың жеке басының дамуын, оның денесінің жетілуін жақсартады. өз түсінігі бойынша Қадырғали еңбек тек жастарды емес, үлкен адамдарды жақсы тұрмыс құруға, тіршілік етуге, материалдық байлыққа жеткізеді деді.

Қадырғалидың үйретуі бойынша, адамның жетіліп қалыптасуы қоғамдық жағдайлардың ықпалымен, қоғам-дағы еңбек бөлінісімен, жеке еңбек пен еңбек тәрбиесін уағыздаушылардың ықпалымен, тәрбие және еңбек тәрбиесі арқылы және адам табиғатында туысынан - дүниеге келумен бірге болатын қасиеттер арқылы қалып-тасады. Осының ішінде адамның қалыптасуында еңбек пен еңбек тәрбиесі шешуші рөл атқарады. Демек, Қадырғали ғалым филосооф ретінде адамның жетілуіне, оның дүниеге келумен бірге болатын, қажетті кейбір адамгершілік, еңбек салаларын, тәрбие салаларын, оны адамның сапалық қасиеттерімен, тәрбиенің күшінен болады -деп мойындады.

Әдебиеттер