Қазақстан Республикасының инновациялық инвестициялық қызмет тиімділігі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Инновациялық инвестициялық қызметті талдаудың ғылыми негізі
1.1. Инновациялық қызмет мазмұнының экономикалық сипаты
1.2. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
1.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды құқықтық реттеу мәселелері
2. Инновациялық салада нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуы
2.1. Нарықтық қатынастағы инновациялық қызметтің қалыптасуы
2.2 Инновациялық қызметті қолдауда мемлекеттің ғылым саясаты
2.3 Республикадағы ғылыми.техникалық мүмкіндіктердің дамуы
3. Қазақстандағы инновациялық ызметті қаржыландыру механизмі мен жақсарту мәселелері
3.1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің әдістемелік негізі
3.2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын тарту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Негізгі бөлім
1. Инновациялық инвестициялық қызметті талдаудың ғылыми негізі
1.1. Инновациялық қызмет мазмұнының экономикалық сипаты
1.2. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
1.3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды құқықтық реттеу мәселелері
2. Инновациялық салада нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуы
2.1. Нарықтық қатынастағы инновациялық қызметтің қалыптасуы
2.2 Инновациялық қызметті қолдауда мемлекеттің ғылым саясаты
2.3 Республикадағы ғылыми.техникалық мүмкіндіктердің дамуы
3. Қазақстандағы инновациялық ызметті қаржыландыру механизмі мен жақсарту мәселелері
3.1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің әдістемелік негізі
3.2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын тарту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Ғылыми әдебиеттерде шетел инвестициясының түсінігін анықтауға өте көп көңіл бөлінген. «Шетел инвестициясының» түсінігін анықтау мақсаты шетел инвестицияларын мемлекетке тарту үшін және оған берілетін экономикалық жеңілдіктерді қолдану. Осы инвестицияларды басқа жеңілдіктер берілмейтін инвестициядан ажыратып көрсету. Мұндай нақты шекара мемлекеттердің мүддесін қорғайды. Ол шетелден келетін барлық капитал және кез-келген құралдарға қызықпайды.
Инвестиция түсінігінің әр түрлі анықтамаларын экономикалық және заң туралы әдебиеттерден кездестіруге болады. Дегенмен, авторлармен ұсынылған барлық анықтамалар нақты емес. Олар инвестицияның кейбір қасиеттерін ғана бөліп көрсетеді. Бұл инвестицияның қиындығы мен көпқырлы екендігіне дәлел.
Біріншіден, «инвестиция» сөзі ағылшын тілінен (investments) аударғанда «капитал құю» болып табылғандықтан, бұл екі сөз синонимдер болып келеді.
Екіншіден, «капитал құю» деген сөз терминологияда іс-әрекет және сол іс-әрекеттің нәтижесін білдіреді, яғни инвестициялау шешімі және инвестицияланып отырған нәрсе.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде инвестиция немесе капитал салу түсінігін екінші жағдайда қарастыру көзделеді, яғни оны инвестицияланатын нәрсе ретінде түсіну.
Экономикалық мағынада инвестициялар өндірістік қуаттар жасау үшін «тірі және затталған еңбекті шығындау процесі. Оның көмегімен өндіріс процесінде тұтынуға қараған тірі еңбек көбірек құнды құрайды» деген анықтаманы береді.Ал капитал салуды - жоғарылату мен жақсартуға бағытталған шығындар деп анықтайды.
Инвестиция түсінігінің әр түрлі анықтамаларын экономикалық және заң туралы әдебиеттерден кездестіруге болады. Дегенмен, авторлармен ұсынылған барлық анықтамалар нақты емес. Олар инвестицияның кейбір қасиеттерін ғана бөліп көрсетеді. Бұл инвестицияның қиындығы мен көпқырлы екендігіне дәлел.
Біріншіден, «инвестиция» сөзі ағылшын тілінен (investments) аударғанда «капитал құю» болып табылғандықтан, бұл екі сөз синонимдер болып келеді.
Екіншіден, «капитал құю» деген сөз терминологияда іс-әрекет және сол іс-әрекеттің нәтижесін білдіреді, яғни инвестициялау шешімі және инвестицияланып отырған нәрсе.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде инвестиция немесе капитал салу түсінігін екінші жағдайда қарастыру көзделеді, яғни оны инвестицияланатын нәрсе ретінде түсіну.
Экономикалық мағынада инвестициялар өндірістік қуаттар жасау үшін «тірі және затталған еңбекті шығындау процесі. Оның көмегімен өндіріс процесінде тұтынуға қараған тірі еңбек көбірек құнды құрайды» деген анықтаманы береді.Ал капитал салуды - жоғарылату мен жақсартуға бағытталған шығындар деп анықтайды.
1. Конституция (Негізгі заң) ҚР 30.08.95 ж .
2. Азаматтық кодекс ҚР –Алматы, 1995 ж.
3. «Патенттер жөнінде» ҚР заңы16 маусым 1999 ж.
4. «Ғылым және мемлекеттің ғылыми-техникалық саясты жөнінде» ҚР заңы. 15 қаңтар 1994 ж.
5. «Авторлық және аралас құқық қорғау жөнінде» ҚР заңы 10 маусым 1999 ж.
6. «Ғылым жөнінде» ҚР заңы Казахстанская правда, 9 маусым 2001 ж.
7. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан - 2030» // Казахстанская правда, 11 қазан 1997 ж.
8. «2003 ж Республикалық бюджет жөнінде » ҚР заңы, 15.12.2002 Казахстанская правда, 30 желтоқсан 2002 ж.
9. «2030 жылға дейін Қазақстанның стратегиялық дамуын іске асыру жөнінде» ҚР Президентінің үкімі // Казахстанская правда, 12 желтоқсан 2001 ж.
10. 2010 жылға дейін ҚР даму стратегиялық жоспары. – Астана, 2001 ж.
11. 2000-2002 ж.ж. Реформаларды тереңдету жөнінде ҚР Үкіметінің іске асыру бағдарламасы // Вести Казахстана 21 желтоқсан 2001 ж.
12. 2002-2006 жылдарға ҚР аймақтық саясатының концепциясы –Астана, 2001 ж.
13. Қазақстан Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары 2002-2004 жылдарға // Казахстанская правда, 15 желтоқсан 2001 ж.
14. Назарбаев Н.А. Десять лет, равные столетию. Речь на торжественном собрании, посвященном 10 летию независимости Казахстана // Казахстанская правда17 января 2001 г.
15. Назарбаев Н.А. 10 лет Независимости: мир, прогресс и общественное согласие. Речь на Ассамблее народов Казахстана // Казахстанская правда, 25 октября 2001 г.
16. Назарбаев Н.А. Наука должна служить народу. Речь на сессии Академии наук, повещенной 10-летней независимости // Казахстанская правда, 7 ноября 2001 г.
17. Баев Л.А. Системный подход и определению инноваций. В сб.: Современные технологии в социально-экономических системах.-Челябинск: издательство ЧГТУ, 1995 г.
18. Завлин П.Н. Инновационная деятельность в условиях рынка.-СПб.: наука 1994 г.
19. Инновационный менеджмент. Пдо. Ред. Ильянсковой С.Д. –М.: Банки и биржи, 1997 г.
20. Лапуста М.Г. , Шармукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности М:1998 г.
21. Липсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа.-М.: БЕК, 1996 г.
22. Карипов Г. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 г.
23. Маркетинг инновационного проекта –Киев: ВИРА-Р, 1998 г.
24. Мединский В.Т. Шармукова Л.Г. Инновационное предпринимательство-М., 1997 г.
25. Нарлбаев К., Джуманбаев С. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 ж.
26. Поршнев А.Г. Управление инновациями в условиях перехода к рынку.-М.:РИЦЛО «мегополис-контакт», 1993 г.
27. Управление исследованиями и инноваций. – М.: Наука, 1993 г.
28. Управление научно-техническии развитием в ведущих странах мира. Б.А. Кембаев, Ю.В. Комлев. Алматы. Каз гос ИНТИ: 1998 г.
29. Уткин Э.А. Морозова Г.И. Инновационный менеджмент –М., 1996 г.
30. Инвестиции М.В. Игошин Учебник М 2001.
31. Инвестиционный бизнес Равинский И.А. Новосибирск 2000 г.
32. Инвестиционный ресурсы В.К. Гуртов М.2002 г.
33. Экономическая оценка инвестиций. Д.С. Алексанов В.М. Комелов М..: 2002 г.
34. Э.И. Крылов, В.М. Власов, И.В. Журавкова Анализ эфективности инвестиций и инновационной деятельности предприятия М.: 2003 г.
35. Инвестиционная стратегия В.А. Чернов М.: 2003 г.
36. Инвестиционная стратегия В.А.Чернов М.: 2003 г.
37. Инвестиционный процесс на предпрятий Г.А. Маховиков, В.Е. Кантор М.: 2001 г.
38. Инастранные инвестиции: Россия и мировой опыт. Н.Вознесенская М.: 2002 г.
39. Организация и финансирование инвестиций. И.В.Сергеев, И.И.Веретенникова, В. Яновский М.: 2002 г.
40. Д.А.Ендовицкий, Л.С.Коробейников, Е.Ф.Сысоева. Практикум по инвестиционному анализу М.: 2003 г.
41. Методы оценки инвестиционных проектов В.В.Ковалев М.: 2003 г.
42. Организация и финансирование инвестиций Я.С.Мелкумов М.: 2001 г.
43. Инвестиции: сущность, виды, механизмы функционирование Г.И.Иванов. Ростов Дону 2002 г.
44. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики Алматы-Астана 2002 г.
45. Инновационные деятельность Д.И.Кокурин экзамен. М.: 2001 г.
46. Ермасов С.В. Финансовое стимулирование инновационной деятельности – СПЭА, 1997 г.
47. Лямеков А.П. Философия техники и технологии творчества. – С пб, 1996 г.
48. Макарова И.В. Предпринимательство: стимулирование инновационного поведения: Препринт.-Екатерингбург, 1997 г.
49. Қазақстан аймақтарының сандары. Қаңтар-желтоқсан. Шымкент, 2003 жыл. ОҚО статистика басқармасы.
50. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы, 2003 ж. Агентство РК по статистики.
51. Савченко В.Е. Современное предпринимательство экономические и организационные основы. Проблемы формирования и регулированио. М.: Экономика, 1997 г.
52. Сайман Г.А. Теория принятия решений в экономической теории и науке о поведении. – В.нн: Теория фирмы. – Спб, 1995 г.
53. Сахал Д. Технический прогресс: концепции, модели, оценки. СПб.: Ф и С. 1998 г.
54. Чайковская Н.В. Дисциплина инновационного рынка: формирование и эффективность. – М: Луч. 1995 г.
55. Шевченко С.М. Стратегия иновационного развития преприятия. Учебное пособие К пб: Г УЭФ, 1998 г.
2. Азаматтық кодекс ҚР –Алматы, 1995 ж.
3. «Патенттер жөнінде» ҚР заңы16 маусым 1999 ж.
4. «Ғылым және мемлекеттің ғылыми-техникалық саясты жөнінде» ҚР заңы. 15 қаңтар 1994 ж.
5. «Авторлық және аралас құқық қорғау жөнінде» ҚР заңы 10 маусым 1999 ж.
6. «Ғылым жөнінде» ҚР заңы Казахстанская правда, 9 маусым 2001 ж.
7. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстан - 2030» // Казахстанская правда, 11 қазан 1997 ж.
8. «2003 ж Республикалық бюджет жөнінде » ҚР заңы, 15.12.2002 Казахстанская правда, 30 желтоқсан 2002 ж.
9. «2030 жылға дейін Қазақстанның стратегиялық дамуын іске асыру жөнінде» ҚР Президентінің үкімі // Казахстанская правда, 12 желтоқсан 2001 ж.
10. 2010 жылға дейін ҚР даму стратегиялық жоспары. – Астана, 2001 ж.
11. 2000-2002 ж.ж. Реформаларды тереңдету жөнінде ҚР Үкіметінің іске асыру бағдарламасы // Вести Казахстана 21 желтоқсан 2001 ж.
12. 2002-2006 жылдарға ҚР аймақтық саясатының концепциясы –Астана, 2001 ж.
13. Қазақстан Ұлттық банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары 2002-2004 жылдарға // Казахстанская правда, 15 желтоқсан 2001 ж.
14. Назарбаев Н.А. Десять лет, равные столетию. Речь на торжественном собрании, посвященном 10 летию независимости Казахстана // Казахстанская правда17 января 2001 г.
15. Назарбаев Н.А. 10 лет Независимости: мир, прогресс и общественное согласие. Речь на Ассамблее народов Казахстана // Казахстанская правда, 25 октября 2001 г.
16. Назарбаев Н.А. Наука должна служить народу. Речь на сессии Академии наук, повещенной 10-летней независимости // Казахстанская правда, 7 ноября 2001 г.
17. Баев Л.А. Системный подход и определению инноваций. В сб.: Современные технологии в социально-экономических системах.-Челябинск: издательство ЧГТУ, 1995 г.
18. Завлин П.Н. Инновационная деятельность в условиях рынка.-СПб.: наука 1994 г.
19. Инновационный менеджмент. Пдо. Ред. Ильянсковой С.Д. –М.: Банки и биржи, 1997 г.
20. Лапуста М.Г. , Шармукова Л.Г. Риски в предпринимательской деятельности М:1998 г.
21. Липсиц И.В., Коссов В.В. Инвестиционный проект: методы подготовки и анализа.-М.: БЕК, 1996 г.
22. Карипов Г. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 г.
23. Маркетинг инновационного проекта –Киев: ВИРА-Р, 1998 г.
24. Мединский В.Т. Шармукова Л.Г. Инновационное предпринимательство-М., 1997 г.
25. Нарлбаев К., Джуманбаев С. Инновационный менеджмент-Алматы, 1997 ж.
26. Поршнев А.Г. Управление инновациями в условиях перехода к рынку.-М.:РИЦЛО «мегополис-контакт», 1993 г.
27. Управление исследованиями и инноваций. – М.: Наука, 1993 г.
28. Управление научно-техническии развитием в ведущих странах мира. Б.А. Кембаев, Ю.В. Комлев. Алматы. Каз гос ИНТИ: 1998 г.
29. Уткин Э.А. Морозова Г.И. Инновационный менеджмент –М., 1996 г.
30. Инвестиции М.В. Игошин Учебник М 2001.
31. Инвестиционный бизнес Равинский И.А. Новосибирск 2000 г.
32. Инвестиционный ресурсы В.К. Гуртов М.2002 г.
33. Экономическая оценка инвестиций. Д.С. Алексанов В.М. Комелов М..: 2002 г.
34. Э.И. Крылов, В.М. Власов, И.В. Журавкова Анализ эфективности инвестиций и инновационной деятельности предприятия М.: 2003 г.
35. Инвестиционная стратегия В.А. Чернов М.: 2003 г.
36. Инвестиционная стратегия В.А.Чернов М.: 2003 г.
37. Инвестиционный процесс на предпрятий Г.А. Маховиков, В.Е. Кантор М.: 2001 г.
38. Инастранные инвестиции: Россия и мировой опыт. Н.Вознесенская М.: 2002 г.
39. Организация и финансирование инвестиций. И.В.Сергеев, И.И.Веретенникова, В. Яновский М.: 2002 г.
40. Д.А.Ендовицкий, Л.С.Коробейников, Е.Ф.Сысоева. Практикум по инвестиционному анализу М.: 2003 г.
41. Методы оценки инвестиционных проектов В.В.Ковалев М.: 2003 г.
42. Организация и финансирование инвестиций Я.С.Мелкумов М.: 2001 г.
43. Инвестиции: сущность, виды, механизмы функционирование Г.И.Иванов. Ростов Дону 2002 г.
44. Казахстан: анализ торговой и инвестиционной политики Алматы-Астана 2002 г.
45. Инновационные деятельность Д.И.Кокурин экзамен. М.: 2001 г.
46. Ермасов С.В. Финансовое стимулирование инновационной деятельности – СПЭА, 1997 г.
47. Лямеков А.П. Философия техники и технологии творчества. – С пб, 1996 г.
48. Макарова И.В. Предпринимательство: стимулирование инновационного поведения: Препринт.-Екатерингбург, 1997 г.
49. Қазақстан аймақтарының сандары. Қаңтар-желтоқсан. Шымкент, 2003 жыл. ОҚО статистика басқармасы.
50. Статистический ежегодник Казахстана. Алматы, 2003 ж. Агентство РК по статистики.
51. Савченко В.Е. Современное предпринимательство экономические и организационные основы. Проблемы формирования и регулированио. М.: Экономика, 1997 г.
52. Сайман Г.А. Теория принятия решений в экономической теории и науке о поведении. – В.нн: Теория фирмы. – Спб, 1995 г.
53. Сахал Д. Технический прогресс: концепции, модели, оценки. СПб.: Ф и С. 1998 г.
54. Чайковская Н.В. Дисциплина инновационного рынка: формирование и эффективность. – М: Луч. 1995 г.
55. Шевченко С.М. Стратегия иновационного развития преприятия. Учебное пособие К пб: Г УЭФ, 1998 г.
Қазақстан Республикасының инновациялық инвестициялық қызмет
тиімділігі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Инновациялық инвестициялық қызметті талдаудың ғылыми негізі
1. Инновациялық қызмет мазмұнының экономикалық сипаты
2. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды құқықтық реттеу
мәселелері
2. Инновациялық салада нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуы
1. Нарықтық қатынастағы инновациялық қызметтің қалыптасуы
2. Инновациялық қызметті қолдауда мемлекеттің ғылым саясаты
2.3 Республикадағы ғылыми-техникалық мүмкіндіктердің дамуы
3. Қазақстандағы инновациялық ызметті қаржыландыру механизмі мен жақсарту
мәселелері
1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің әдістемелік
негізі
2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын тарту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кiрiспе
Ѕазiргi кезде Ѕазајстан РеспубликасыныЎ ґлттыј экономикасы
тиiмдiлiгiн арттырудыЎ негiзiн тибиЈи ж„не еЎбек ресуртстарымен јатар,елдiЎ
Јылыми-техникалыј мҐмкiндiгi јґрайды. ¤ылым мен техникалыј жетiстiктерiн
најты экономика саласында јолдану Ґшiн шаруашылыј субъектiлердiЎ
инновациялыј јызетiн дамытуЈа назар аудару керек.
ЭкономиканыЎ жаЎа, сапалы жаЈдайЈа к†шуi барысында инновациялыј
мҐмкiндiктерi маЎызды деЎгейг к†терiлдi. Инновациялыјэкономиканы јайта
ґйымдастыруЈа Јылыми сыйымлыдыјты †ндiрiстi тех дамытуЈа мҐмкiндiк бередi.
Бґл к†рсеткiштер экономикалыј †судi јамтамасыз етудiЎ маЎызды факторы болып
табылады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асыру процесiнде пайда болатын
экономикалыј јатынастар мен ол јатынастарды реттеу ж„не ґлттыј
экономикадаЈы инновациялыј јызмет арасында кҐрделi байланыс бар. Бґл
инновациялыј јызметтiЎ даму ырЈаЈы мен м„нi теориялыј талдауды јажет
ететiнiн д„лелдейдi. Онда аныјталЈан јарама-јайшылыјтар тек инновациялыј
†нiм †ндiрушiнiЎ экономикалыј н„тижелерiне Јана емес, сонымен јатар
инновациялыј †згерiстердiЎ жылдамлыЈына да керi „сер етед. Мґндай зерттеудi
iске асырмау н„тижесiнде инновациялыј јызметтiЎ тиiмдi механизмiн
јґрастыруЈа кедергi болады. Сондыјтан да ЅазајстанныЎ †ндiрiстiк
мҐмкiндiктерi бсја елдермен салыстырЈанда „лде јайда јалыј болады.
БiздiЎ елiмiз Ґшiн экономикада инновациялыј процестi мҐмкiндiк
јолдау бойынша дамыЈан елдердiЎ т„жiрибелерiн шыЈармашылыј тҐрде јолдану
маЎызды болып табылады. Ол инновациялыј јызметтiЎ отандыј даму жҐйесiн iске
асыруЈа мҐмкiндiк берелi. Бґл сґрајтарды зерттеу маЎыздылыЈы – Јылыми-
техникалыј инновациялыј саясатты аумајтыј басјару органдарын јґру арјылы
жҐзеге асырЈанда арта тҐседi.
Инновациялыј јызмет м„селелерiн теориялыј зерттеуге Ґлкен назар
аудару, Ѕазајстан экономикасыныЎ „лемдiк шаруашылыјја м„ртебелi енуi
бойынша маЎызды жґмыстар атјарылу јажетттiлiгiне тiкелей байланысты.
К†птеген салалардыЎ артта јалуы инновациялыј сипаттаЈы к„сiпкерлiк
јызметтiЎ артта јалып дамумауына байланысты болып табылады. Сонымен јатар
осы инновациялыј јызмет саласын дамытуда инвестициялыј тарту маЎызды
м„селелердiЎ бiрi болып табылады.
ЖоЈарыда айтылЈанныЎ б„рi ЅР инновациялыј-инвестициялыј м„селенiЎ
теориялыј ж„не практикалыј м„нiн, яЈни бґл Јылыми зерттеужґмытарныЎ
маЎыздылыЈын аныјтайды. Ѕазыргi таЎда к†птеген „леуметтiк-экономикалыј
м„селелердi шешуде инновациялыј јызмет †нiмiн тиiмдi пайдалану маЎызды
болып табылады. Бґл жалпы елдiЎ инновациялыј мҐмкiндiктердiЎ дамуын
јамтамасыз етедi. Инновациялыј †ндiрiс пен †нiм б„секелестiгiн к†терудiЎ
бiрден бiржолы елдiЎ инновациялыј мҐмкiндiгiн оныЎ Јылыми-техникалыј ж„не
†ндiрiстiк мҐмкiндiгiн талдау јажет.
Осындай м„селелердi шешу менiЎ магистрлыј Јылыми-зерттеу жґмысымда
келтiрiлген.
I. Инвестициялыј-инновациялыј јызметтi талдаудыЎ
Јылыми негiзi.
1. Инвестициялыј-инновациялыј јызмет мазмґныныЎ экономикалыј сипаты
Инновация тҐсiнiгi Јылыим зерттеу жґмыстарында 20 Јасырда пайда
болЈан. Ол алЈашјы кезде бiр м„дениет ерекшелiктерiнiЎ екiншiсiне енуiн
бiлдiрген („дет-Јґрыптар, †мiрлiк јызметтi ґйымдастыру „дiстерi, †ндiрiстi
ґйымдастыру). Инновациялыј iс-„рекет н„тижесiнде жаЎарту, жаЎа
элементтермен ауыстыру немесе толыјтыру болып табылады. Мґндай јызмет
жалпы заЎдылыјтарЈа ие болады: †згертудiЎ мајсаты аныјталады, жаЎалыј
јґрастырылады, тексерiледi, †ндiрiске енгiзiледi, таратылады ж„не соЎында
†нiмдi – физикалыј немесе моральдi ескiредi.
ЗаттардыЎ жаЎа жаЈдайЈа немесе жаЎа сапаЈа ауыстырылуы жаЎалыјтарды
енгiзу тҐрiнде жҐзеге асады. АлЈашында ол санада белгiлi бiр најты ж„не
болатын жаЈдай арасындаЈы јарама-јайшылыј м„селесi ретiнде јґрылады.
Кейiннен „леуметтiк субъектiнiЎ мајсат инновациялыј јызметiне айналады.
инновациялыј јызмет н„тижесiнде „рбiр зат, процесс, јґбылыс даимды деген
шешiмге келуiне болады. Ал осы дадуды жҐзеге асыру „леуметтiк-экономикалыј
субъектiнiЎ инновациялыј јызметi арјылы жҐзеге асады. Инновация,
инновациялыј јызметке јатысушы субъектiнiЎ „ртҐрлi јызыЈушылыјтары
н„тижесiнде оныЎ соЎЈы шешiмi ретiнде к†рiнiс табады. ОлардыЎ жалпы јызметi
– мајсатты јызмет арјылы јарама-јайшалајтарды шешу болып табылады.
Инновациялыј јызмет экономикады екi тҐрлi гипотезамен тҐсiндiрiледi.
Бiрiншiсi бойынша – бґл процестiЎ негiзiнде технология технология жатыр,
ал екiншiсiнде – нарыј сґранысыныЎ кҐшi „сер етедi. ТехнологияЈа тарту
гипотезасы бойынша Јылым жеке дамиды, ол экономикалыј сала мн техникалыј
прогресс арасындаЈы јайта байланысја м„н бермейдi (Я.Вейн, Ю.В.Яковец). осы
гипотезеЈа экономикалыј „сер гипотезасы жајын болып табылады – жаЎалыј ашу
белсендiгi мен келесi инновация жиiлiгi аралыЈындаЈы тыЈыз байланыстыЎ
болуы. ¤ылым ой т„жiрибеден т„уелсiз ж„не ол Јылыми кезеЎдердiЎ ауысуымен
к†рiнiс табады. ¤ылымныЎ дамуын талдай отырып келесiнi тґжырымдауЈа болады:
„лмде т†рт Јылыми даЈдарыс болЈан, ал дамыЈан елдердiЎ техникалыј
базисiнде т†рт техникалыј жаЈдай ауысты. ...рбiр Јылыим даЈдарыс кезiнде
жаЎалыјтар саны к†бейе тҐстi.
ЖаЎа Јылыми жаЎалајтар јоршаЈан ортаны тану процесiнд жҐзеге асады.
Ѕосымша зерттеулер н„тижесiнде ашылЈан жаЎалыјтар т„жiрибелiк м„селелердi
шешу јґралына айналады. ЖаЎалыјты енгiзудiЎ алЈашјы с„тi ретiнде жаЎа
јґрылЈыныЎ пайда болуына „ртҐрлi факторлар „сер етедi: экономикалыј, саяси,
„леуметтiк, техникалыј, Јылыми-психологиялыј ж„не т.б.
ЖаЎалыјты ашу осындай м„селелердi шешу кезiнде пайда болЈан
т„жiрибелердi жинајтау јасиетiне ие, жинајталЈан бiлiмнiЎ молдыЈы мен
тереЎдiгi жаЎалыјты жҐзеге асыру мҐмкiндiгiне „сер етедi. Шаруашылыј
практикада т„жiрибе мен бiлiмнiЎ жинаЈы м„селенiЎ тереЎдiгiн, оныЎ
кҐрделiлiгiн баЈалауЈа, ресурстарды Ґнемдеуге Ґлесiн јосады.
Н„тижелер мен шыЈындарды салыстыру – инновациялыј јызметтi жҐзеге
асыруды алдын аладыю. Ол келесi жаЈдайда iске асырылады:
Бiрiншi жаЈдай – сґраныс пен ґсыныс теЎ к†лемдi пайданыЎ к†зi †нiмнiЎ
†з јґнын т†мендету, ал инновация, к„сiпорынныЎ пайда табу жаЈынан
јараЈанда толыј деЎгейде јолданылмайды.
Екiншi жаЈдай- сґраныстыЎ ґсынысја јараЈанда к†п болуы. Ол †ндiрiске
резерв пен инновацияны тартуЈа, јосымша †суiне, ал ол †з кезегiнде †ндiрiс
к†лемiнiЎ †суi есебiнен жабылуына „сер етедi.
¦шiншi жаЈдай – сґраныстыЎ ґсыныстан т†мен – баЈалар мен инновациялыј
јызметке жґмсалатын јґралдар азаяды, айналымнан тиiмсiз, ескi †ндiрiс
факторлары шыЈарылады. Пайда деЎгейi шыЈынныЎ т†мендеуi есебiнен Јана бiр
деЎгейде тґрады.
ЖаЎалыјты енгiзу алдында к„сiпкер оЈан деген сґранысја назар аударады.
µлттыј экономиканыЎ дамуына Јылым жаЈынан ґсыныс емес, жаЎалыјја деген
сґраныс тiкелей „сер етедi. Егер экономикалыј жаЈдай болмаса, онда Јылыми
жаЎалыј iске аспауы мҐмкiн. Экономикалыј „сердi к†бiнесе жаЎалыјты
енгiзген субъект емес, оны тґтынушы субъект алады. Тек техника емес,
сонымен јатар Јылым да т„жiрибеге т„уелдi болып табылады. ...леуметтiк
экономикалыј даму Ґшiн Јылыим-зерттеу жґмыстарына тек шыЈындар жґмсау
жеткiлiксiз. Себебi ол жалпы жаЎалыј енгiзу инновациялыј процесiне „сер ету
мҐмкiндiгiн т†мендетедi.
Жапон эконоимстi Т. Коно инновацияныЎ негiзгi болатын т†рт ой к†зi
бар дап есептедi. Нарыј јажеттiлiгi; Јылыми мҐмкiндiктерi; компаниялар
јажеттiлiгi мен саясаты; басја јызмет етушi компанияларЈа елiктеу3.
Нарыјтыј сґраныс гипотезасы жаЎалыј ашу белсендiлiгiнiЎ
†згерiсiн,инновациялыј еЎбек н„тижесiнiЎ аныјсыздыЈын толыј тҐсiндiре
алмайды. СоЈан байланысты Јылыми зерттеу мен экономикалыј сјраныс
арасындаЈы јапайым сызыјтыј байланыстан бас тарту керек. осылайша
Н.Д.Кондратев ґсыныс пен оны т„жiрибе жҐзiнде јолдану мҐмкiндiгi бiр
бiрiне сай болу керек деп жазЈан. А.И.Анчишкин, технологиялыј жылжумен
бiрге жҐретiн технологиялыј экономикалыј Јылыми †згерiстер бiрлiгiнiЎ
негiзiн салды.
Инновациялыј јызметке „сер ететiн барлыј факторлар бiрлiкте јызмет
етедi ж„не бiр бiрiмен тыЈыз байланыста болады. ЖаЎалыјтыЎ пайда болуы бiр
бiрiмен „сер етушi факторлар арјасында жҐзеге асады, сондыјтан олардыЎ
арсынан негiзгiсiн таЎдау јиын.
Инновациялыј јызмет мајсаты, „дiсi, формасы мен жезеге асыру мерзiмi,
јоЈамныЎ ресурстыј мҐмкiндiгiмен аныјталады. Ресурстыј мҐмкiндiктер
инновациялыј јызмет к†лемiне, „леуметтiк экономикалыјм„селелердiЎ
толыјтыЈына, оларды шешу т„ртiбiне тiкелей „сер етедi. Бiрај соЎЈы
н„тижесiнiЎ †зi нновациялыј процестi клесi деЎгейiне айналып, ресуртар
ретiнде јрастырулуы мҐмкiн.
Инновациялар экономикалыј агенттердiЎ †ндiрiсiн ж„не коммерциялыј
м„селелерiн шешу јґралы болып табылады. Экономикалыј агенттер енгiзiлген
жаЎалыјтардан алынатын пайданыЎ, яЈни инновациялыј јызметтiЎ соЎЈы
нитижесiнен кiрiстiЎ бiр б†лiгiн алады. ЅоЈамдыј †мiрге инновациялыј
јызметтiЎ „сет ету деЎгейiне байланысты жаЎалыј енгiзу „ртҐрлi болып
б†лiнуi мҐмкiн. Инновациялыј теориныЎ негiзiн салуны И.Шумпетер жаЎалыјты
жаЎалыјты енгiзуiдi негiзгi ж„не екiншi деЎгейлi деп б†лген. Кейiннен
Г.Менш негiзгi жајсартатын ж„не ґјсас жаЎалыј енгiзу тҐрлерiн б†лiп
јарастырЈан.
Негiзгi жаЎалыј енгiзу тҐрi – жаЎа салалар мен нарыјтардыЎ пайда болуы
Ґшiн јызмет етедi. Жајсартушы жаЎалыј енгiзу – негiзгi „дiстемелiк схемаЈа
тiкелей заттыЎ сапасын жоЈарлатады. Ол најты ресурстарды Ґнемдеу мајсатында
жҐргiзiледi. µјсаса жаЎалыј енгiзу јысја мерзiмдi тґтынушылар таЎдауыныЎ
тербелiстерi арјылы жҐзеге асады. А.И.Анчишкин јґрастырЈан жаЎалыј
енгiзудiЎ Ґш тҐрi бар:
- бiрiншiден, жаЎа Јылыми принциптердi кҐштер арјылы жҐргiзiлдi;
- екiншiден, негiзгi Јылыми принциптердi сајтай отырып, жаЎа техника
мен технологияны енгiзуге негiзделген;
- Ґшiншiден, техникалыј жеке параметрлерiн сандыј жаЈынан жајсартумен
байланысты.
Экономикалыј јызмет Ґшiн келесi инновация тҐрлерi к†п јолданылады:
- радиналды (базалыј), яЈни жаЎа технологиялар, †нiм тҐрлерi, басјару
„дiстерi;
- аралас „ртҐрлi †ндiрiс факторларын јолдануЈа баЈытталЈан;
- модифицинациялы, †нiмнiЎ базалыј јґрылымын, принциптерiн ж„не
шаруашылыј јызмет тҐрiн жајсартумен байланысты.
Инновациялыј јызмет јорытындысыныЎ јаншалыјты тиiмдi болЈанын енгiзген
жаЎалыјја кеткен шыЈынды †теу деЎгейiнен аныјтауЈа болады. Бiрај инновация
„серiн кеткен шыЈын „дiсiмен аныјтау „рјашан дґрыс болмауы да мҐмкiн,
себебi ол „сер кейiн к†рiнiс табуы да мҐмкiн. Радионалды инновацияны жҐзеге
асыруды елдегi саяси жаЈдайдыЎ немесе халыјаралыј ортада мемлекет жҐргiзген
„леуметтiк-экономикалыј саясаттыЎ орны ерекше.
Радиналды жаЎалыјтар сґраныстыЎ т†мендеуi, нруашылыј јызмет
к†рсеткiштiЎ нашар кезiнде пайда болады. МґныЎ б„рi жаЈдайдыЎ экономикалыј
талдауын жҐргiзудi јажет етедi. Инвесторлар инновацияЈа јаржы салЈан
кезiнде олардыЎ јызметi аз т„уекелмен, к†п пайда табуЈа баЈытталЈан.
Инновациялыј белсендiлiктiЎ жоЈары шегi тојырау кезеЎiне келедi.
Себебi сол кезде жаЎа салалар мен тҐбегейлi †згерiстерге јажеттiлiк туады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асырудыЎ јолайлы ж„не јолайсыз кезеЎдерi
болады. Инновациялыј јызмет техника-экономиалыј факторлардыЎ жиынтыЈы
„серiнен жҐзеге асады. Сыртјы ортаныЎ тербелiсi ґлттыј экономика саяси
экономикалыј агенттердiЎ инновациялыј саясатын жҐзеге асыруда есепке алынуы
керек.
Инновациялыј јызмет барысында экономикалыј субъектiнiЎ таЎдаЈан
мајсттар жиынтыЈы мен оларды iске асыру „дстерi жаЎалыјты iске асырудаЈы
инновациялыјсаясатты аныјтайды. ЖаЎалыј енгiзудiЎ сандыј ж„не сапалыј
сипаттары сол жаЎалыј пен јоЈамныЎ инновациялыј мҐмкiндiктерiмен алдыј ала
аныјталады.
Аралас экономикалыј субъекттер – мемлекеттiЎ инновациялыј саясаты
инновациялыј процеске јатысушыныЎ барлыЈыныЎ јызыЈушылыЈын ескеру керек.
Бґл олардыЎ бар кҐшiн жалпы ґлттыј мајсатты жҐзеге асыруЈа баЈыттау Ґшiн
жасалады. Инноыациялыј јызмет јатысушыныЎ экономикалыј јызыЈушылыЈы
басјару жҐйесiн, ґйымдыј-јґјыјтыј јґрылымын таЎдауы, тартылЈан јызметкерлер
санын алдын ала аныјтайды.
Инновациялыј јызмет барысында тауар-ајша јатынастары жаЎалыјты †ткiзу
„дiсiнде к†рiнiс табады. Оны сыртјы тґтынушы сату немесе iшкi фирмалыј
јолдану барысынды †нiмдi жасауЈа кеткен шыЈындарды јысјарту барысында
байјауЈа болады.
Инновациялыј поцесте жаЎалыј енгiзушi ж„не жаЎалыјты тґтынушы арсында
экономикалыј јатынстар пайда болады. Инновациялыј кезеЎ – маЎыздылыЈы
жаЈынан бiр тектi јызметтердiЎ жинајталып, рет ретiмен уајытша деЎгей
јґруы. ЖаЎалыјты †ткiзудiЎ негiзгi шарты осы жинајталЈан јызмет тҐрлерiнiЎ
деЎгей iшi мен †зара бiр бiрiнiЎ арсында бiрлiгiн јамтамасыз ету. ДеЎгей
арасында ајпаратпен алмасып отыру кезеЎ iшiнде јызметтiЎ ауысып, жаЎалыј
енгiзу мен јолдануды iске асырады.
Инновациялыј јызметке Јылыми-техникалыј, басјару, маркетингтiк,
шыЈармашылыј јызметтер жатады. Инновациялыј процесс аралыј деЎгейдiЎ
бiреуiнде тојтап јалса, онда ол толыј аяјталмаЈан болап есептеледi.
Инновациялыј деЎгейлерге болуы (ИнновацияЈа јажеттiлiктiЎ тууы ж„не
мҐмкiндiгi); јабылдау (†ндiрiске енгiзу, т„жiрибе жҐргiзу); диффузия
(тарату); рутинизация (жаЎалыјты шаруашылыј тґрајты жаЈдайда †ткiзу). Толыј
бiткен жаЎалыј енгiзi – оны м†рмен шыЈарып, бiр данада †ткiзу болып
табылады. Егер жаЎа јґрылЈы (технология) тґрајты јолданыста болмаса
инновациялыј процес аяјталмаЈан ьолып саналады. ЖаЎалыј енгiзудi тарату
ґлттыј экономиканыЎ техника-технологиялыј негiзiн дамытады. Ол арјылы
„леуметтiк-экономикалыј мајсаттарЈа жету мҐмкiндiктерiн кеЎейтедi,
ресурстарды тиiмдi пайдалану арјылы †ндiрiстiЎ тиiмдiлiгiн арттыруды
јамтамасыз етедi ж„не экономикалыј јґрылымдыј †згеруiмен бiрге жҐредi1.
Бґл поцестiЎ к†лемi мен жылдамдыЈы сыртјы инновациялыј салаЈа байланысты.
Ол саланыЎ „сер јабылдауы экономикалыј ж„не техникалыј факторларЈа
байланысты. Жылдамдыј пен к†лемге „сер етушi негiзгi факторлар
экономикалыј жаЈдайдаЈы сґраныс, јажеттiлiктi јанаЈаттандыру деЎгейi,
тґтынушы мҐкiндiгi жiне т.б. жаЎалыјтар енгiзуге деген сґраныс, †ндiрушi †з
†нiмiн †ткiзе алмаЈанда ж„не тґтынушыныЎ јаржылыј жаЈдайы т†мендегенде
пайда болады.
Енгiзген жаЎалыј толыј к†лемде тґтынушыныЎ јажеттiлiгiн
јанаЈаттандыратын жаЈдайда Јана таралуы мҐмкiн. Енгiзiлген жаЎалыјты јоЈам
јабылданса, онда ол јоЈамдыј сґранысты јґрастырады. Бґл сґраныстыЎ к†лемi
сатып алушыныЎ тауар сапасына деген талабына, баЈа бойынша сґарынсытыЎ
икемдiгiне тґрЈындардыЎ „деттерiне байланысты болып табылады.
ЖаЎалыј енгiзудi тарату жаЎалыј экономикалыј тґтынушы секторымен
тiкелей байланыста болЈан жаЈдайда тездетiледi. ЅажеттiлiктiЎ †суi жаЎалыј
енгiзуге сґраныстыЎ жоЈарылауына „сер етедi. ОныЎ таратылу саласы
экономикалыј агенттердiЎ инвестициялыј саясатына инвестиция јґрылымы мен
к†лемiне оны мҐмкiндiгi жоЈары баЈытја баЈыттауЈа байланысты.
ЅоЈамдаЈы †ндiрiстiк саланыЎ тојырау жаЈдайда болуына байланысты
шаруашылыј субъектiлер †нерк„сiптiк јажеттiлiктерге †ндiрiске инвестиция
к†бiнесе аударылмайды, ол †ндiрiстегi инновацияныЎ дамуын тежейдi.
Енiзiлген жаЎалыјты тарату †ндiрiстiЎ технологиялыј еркшелiгiне де
байланысты болып табылады.
ЖаЎалыјты игеру барысында †ндiрiске јатысушылардыЎ жеке т„жiрибесi
жинајталады, олардыЎ еЎбек етуге ґмтылысы жоЈарылайды, ал †з кезегiнде
енгiзiлген жаЎалыјтардыЎ технологиялыј мҐмкiндiктерiн кеЎейтедi. ЖаЎалыј
енгiзудi игеру мен јґратыру кезiнде, зерттеулердiЎ најты бiр †ндiрiс
технологиясыныЎ мҐмкiндiгiне баЈытталуы, к„сiпорынныЎ шыЈындарын
јысјартады.
ЖаЎалыјтыЎ таралу жылдамдыЈына, енiзiлген жаЎалыјтыЎ тиiмдiлiгi мен
дамуы (ескi †нiм немесе „дiспен салыстырЈанда) „сер етедi. Ол шаруашылыј
к„сiпорынныЎ параметрлерiн ж„не жаЎалыј енгiзу Ґшiн салынЈан инновациялыј
†телу мерзiмiн жајсартады. ‡ндiрiсте б„секелiк артыјшылыјтардыЎ мол болуы
ондаЈы инновациялыј јызметтi дамытып отырады. ¤ылыми саланыЎ †нiмiн,
материалдыј †ндiрiске айналдыруды јамтамасыз ететiн сала – ґлттыј
экономикалыј инновациялыј экономикалыј инновациялыј саласы болып табылады.
Инновациялыј салалыј јызмет ету шарты болып интеллектуалды меншiк пен
инновациялыј јызмет †нiмiн жекеменшiктеу табылады. Инновациялыј салады
арнайы материалды-техникалыј база јґрылады, инновациялыј јызметтi басјару
мен ґйымдастыру формасына с„йкес арнайы „дiстер жинајталады. Инновациялыј
саланы теориялыј зерттеу маркетингтiк концепциялыј јґрылу жаЎдайында пайда
болЈан \60жж\. Инновациялыј јызмет „лемдiк экономикада 70 жж. ортасында
белсендi дамыды.
Инновациялыј јызметтi зерттеуге И.Шумпетер †з Ґлесiн к†п јосјан, ол
несие мен *сатып алу кҐшiнiЎ* маЎызныЎ негiзiн салЈан. Ол инновациялыј
саланыЎ јызметтiк арналымын аныјтаЈан:
- инновацияны, најты тґтынушыныЎ жаЈдайын коммерциялыј талдау;
- перспективалы ойлар, јызмет ету к†здерiн iздеу;
- жаЎалыјты енгiзу мен јалыптастыруды ґйымдастыру;
- тарату;
- јолдау.
Инновациялыј сала – бґл халыј шаруашылыЈы салалары мен јоЈамдыј јызмет
тҐрлерiнiЎ јґндылыј јалыптастыруЈа јатыспайды. Бiрај тґтушылыј
јґндылыјтарды †ндiретiн, заттыј јґрамы жој материалдыј †ндiрiстi дамыту
Ґшiн јажетболып табылады.
Инновациялыј саланыЎ јоЈамда атјаратын негiзгi јызметiне материалдыј
†ндiрiс пен жалпы јоЈамныЎ жаЎалыјја деген јажеттiлiгiн јанаЈаттандыру
жатады. Инновациялыј сала †нiмнiЎ тґтынушылыј јґныныЎ негiзгi б†лiмi –
тауар тҐрiнде болады. ОныЎ јозЈалысы айырбас тҐрiнде жҐзеге асады.
Инновациялыј јызмет материалдыј емес формада болуы мҐмкiн. Ол Јылым
ж„не техника жетiстiктерi тҐрiнде к†рiнiс табады. Инновациялыј сала
маркетинг, техникалыј объектiлерiн јамтиды. ОлардыЎ јызметi материалдыј
†ндiрiстiЎ инновацияЈа јажеттiлiгiн јанаЈаттандыруЈа баЈытталЈан.
Инновациялыј сала халыј шаруашылыЈы ґлттыј кiрiстiЎ јґрылуы мен јайта
б†лiнуiне јатысады. Ол меншiк пен Јылым †нiмiн Јылым саласынан материалдыј
†ндiрiс саласына †туiн јамтамасыз етедi.
Инновациялыј салада таралып кеткен процестер бiр инновациялыј процеске
айналады. Ол арјылы жаЎалыј јалыптасады. Ол †нiдiрiс саласыныЎ сґранысына
сай келедi ж„не к„сiпорын мен тґтынушыныЎ игеруiн јамтамасыз етедi.
Жалпы инновациялыј саладаЈы экономикалыј јатынастар материалдыј
†ндiрiс јатынастарынан шыЈады, бiрај олардыЎ белгiлi бiр ерекшелiктерi бар.
Инновациялыј саланыЎ дамуы †ндiрiстiЎ Јылыми †нiмдi игеруге кететiн уајытын
јысјартады, авансталЈан капиталын ертерек јайтаруЈа ж„не оныЎ †ндiрiстi
јайта кеЎейтуге баЈыттауЈа мҐмкiндiк бередi.
Инновациялыј салада јаржылыј јызметтiЎ ерекше формасы iске асады,
Јылыми †нiмдi нарыјја шаЈарудаЈы венчурлы несиелеу мен маркетингтiк баЈыт.
Инновациялыј †нiмнiЎ јґны оЈан кеткен шыЈынмен емес, оныЎ јоЈамЈа алып
келетiн пайдасымен есептеледi.
Инновациялыј саладаЈы экономикалыј механизм – бґл ґйымдастырушылыј
форма мен инновациялыј саланы басјару „дiсiнiЎ жиынтыЈы. Ол ґлттыј
экономиканы јґрушы б†лiмi болып табылады. µйымдастырушылыј формалар
ретiнде функционалдыј, салалыј ж„не аймајаралыј, инновациялыј, инновациялыј
јызметтiЎ ґлттыј формаларын тҐсiнуге болады.
КеЎ к†лемде алЈанда инновациялыј јызмет – бґл јоЈам †мiрiне табиЈи
ж„не жасанды, „леуметтiк-саяси, экономикалыј ж„не басја да јоЈамдыј жаму
факторларыныЎ „серi.
Тар маЈынада инновациялыј јызмет жаЎа Јылыми-техникалыј бiлiмдi
јолдану арјасында †ндiрiс факторларыныЎ жаЎа деЎгейлi јарым-јатынастарын
јамтамасыз етуге баЈытталЈан.
Экономикалыј саладаЈы инновациялыј јызмет мазмґны ретiнде материалдыј
†ндiрiстегi жаЎалыјтарды јґру мен тарату к†рiнiс табады. Ол Јылым меншiгi
мен †ндiрiс арасындаЈы †ндiрiстiк кҐш болып салаларды – Јылым ж„не
материалдыј †ндiрiс интеграцисын жҐзеге асырады.
Нарыјтыј экономика жаЈдайында инновациялыј јызметтi жҐзеге асыруда
коммерциялыј мајсат орын алады. Инновациялыј †нiм – нарыјтыј экономикада
тауар тҐрiнде к†рiнiс табатын, тґтынушылыј јґнЈа ин болатын арнайы еЎбек
н„тижесi болып табылады. µлттыј экономикада бiрiЎЈай жҐйе ретiнде
шаруашылыј јызметтiЎ ерекше саласы јґрылады - ол инновациялыј сала.бґл
сала материалдј †ндiрiс пен Јылыми меншiк саласынан ерекше болады.
Инновациялыј јызмет ерекше экономикалыј јатынастарЈа ие, ол келесiдеу
байланыс шынжыры ретiнде к†рiнiс табады Јылым-инновация-†ндiрiс. Нарыјтыј
экономика жаЈдайында жаЎалыјты јґру ж„не јолдану процесiне јатысушылардыЎ
барлыЈы, интеллектуады јызмет †нiмiне жекеменшiк јґјы таралады деген
пiкiрдi ґстайды.
БiрiЎЈай Јылым – инновация - †ндiрiс процесiне ену мен одын кiрiс
алынатын уајыт аралаЈандаЈы јайшылыјтар. Бґл шынжырдыЎ соЎЈы деЎгейiнде
к„рнiс табатын пайдалану, б†лу кезiнде жҐзеге асады. Инновациялыј јзмет
†нiмiнiЎ материалдыј саладаЈы шыЈындарды Ґнемдеу мҐмкiндiгi, оныЎ ерекше
тґтынушылыј јґнын јґрайды. Бiрај жаЎалыјты енгiзу н„тижесiнен алынЈан
Ґнемдеу материалдыј †ндiрiс саласында да јґрылады ж„не Јылым – инновация -
†ндiрiс процесiне јатысушылар арасында јайта б†лудi талап етедi.
Инновация јорыта келе материалдыј †ндiрiстiЎ ґлттыј н„тижелерiн јайта
јалыптастырудыґлттыј экономика тиiмдiлiгiн ж„не јоЈамдыј јажеттелiктердi
†ткiзудi јамтамасыз етедi.
ЖаЎалыјты игеруге кеткен шыЈындар к†п уајыт аралыЈында Јана †теледi,
ол шаруашылыј субъектiнiЎ аЈымдаЈы экономикалыј жаЈдайын т†мендетедi. Бґл
јайшылыјты пайданыЎ Ґлкен к†лемiн алу арјылы жоюЈа болады, оны жаЎалыј
болашајта јамтамасыз ете алады. Сондыјтан инновациялыј јызмет бизнес-
жоспар, стратегиялыј ж„не маркетингтiк зерттеулерге жоЈары талап јояды.
ЖаЎалыјты јодану процесi мемлекеттiк јолдануды јажет етедi. Себебi
инновация процесiн јґру кезеЎiнен ґзајја созылады.
Инновациялыј процесте келесiдей јаржылыј аЈым јґрылады:
- јаржылыј капитал ресурсына т†лем;
- интеллектуалды †нiм инсiнiЎ кiрiсi;
- келiсiм шарт негiзiнде таЈайындалЈан материалдыј шыЈындар мен
јатысушыныЎ еЎбек ајысы;
- к„сiпкердiЎ јарамаЈында јалатын кiрiс.
АЈымдаЈы ж„не болашајтаЈы болатын јызыЈушылыјтар арасындаЈы
јайшылыјтарды несие арјылы шешуге болады. Сонда инновацияЈа айналым
капиталын б†лмей, пайданыЎ белгiлi бiр деЎгейiн сајтап, инновацияны †икiзу
есебiнен оныЎ †сiмiне јол жеткiзуге болады. Несие пайызы инвестиция
тиiмдiлiгiн јамтамасыз ететiндей деЎгейде болуы керек.
µлттыј экономика шегiнде Јылыми-техникалыј жаЎалыјты јалыптастыру мен
таратуЈа кедергi болып, оныЎ иелерiнiЎ јґјыЈыныЎ јорЈалмаЈандыЈы табылады.
Ол †з кезегiнде инновациялыј ойландыЎ шетелге кетуiне, ґлттыј экономикалыј
интеллектуалды мҐмкiндiгiнiЎ т†мендеуiне алып келедi. ЖаЎалыјты
ашушы, јоЈам ж„не оны тґтынушы арасындаЈы јайшылыј болып бґл соЎЈы
н„тижесiнiЎ сомасын јайта б†лу табылады. Инновациялыј јызметке
јатысушылардыЎ барлыЈыныЎ јызыЈушылыЈын ескеру формасы лизингтiк схема,
франчайзинг, коммерциялыј ж„не †нерк„сiптiк несиелеу, жалЈа беру, капиталЈа
Ґлестiк јатысу, инновациялыј процестiЎ барлыј деЎгейiн сајтандыру тҐрiнде
к†рiнiс табады.
Негiзгi јажеттiлiктердi јанаЈаттандырмай „леуметтiк субъектiнiЎ болуы
мҐмкiн емес, сондыјтан јажеттiлiк субъектiнiЎ јызмет ету себебi болып
табылады, ал јызмет јажеттiлiктiЎ јґралына айналады, осылайша жаЎа
јажеттiлiктер јалыптасады, себебi „рбiр јызметке оны жҐзеге асыру Ґшiн
јаражат јажет болып табылады.
ЕЎбек ету јызметi инновациялыј болып та б†лiнедi, ол жаЎа †нiмнiЎ
пайдаболуына алып келедi. Инновациялыј јызмет н„тижелерi „р тҐрлi болады.
Мысалы, физикалыј объектiлер „лемiне - †ндiрiстiк жаЎалыјтар болса, ой
†рiсi жаЈдайында – Јылыми ойлар. Инновациялыј јызмет экономикалыј
јатынастар арјылы жҐзеге асады, ол јоЈамдыј сипатта болады ж„не јоЈамдыј
†ндiрiстiЎ, субъектнiЎ экономиклајы јатынастыЎ дамуына алып келедi.
Нарыјтыј экономика жаЈдайында инновациялыј јызмет субъектi ретiнде
к„сiпкер к†рiнiс табады. Ол экономиканыЎ дамуы мен †згерiстердiЎ јорЈаушы
кҐшi ретiнде экономикалыј тґрајтыЈын јорЈайды.
ЅР-да нарыјтыј јатынас процеснiЎ дамуы барысында инновациялыј јызметке
к„iспорынныЎ б„секелiк мҐмкiндiк јамтамасыз етуге, тауар тҐрiн кеЎейтуге
ж„не †ткiзу нарыЈын јамтуЈа баЈытталЈан iс-„рекеттер енгiзiле бастады,
яЈни инновациялыј јызмет объектiсi тек †нiмдiк сипатта емес, сонымен јатар
фукционалдыј, ґлттыј экономика мен оныЎ салаларын „рi јарай дамыту
сипатында да болатынын аныјтады. ¤ылыми-техникалыј †нiм – инновациялыј
†нiмнiЎ бiр б†лiгi Јана. Ол „рбiр јоЈамдыј маЎызды †нiм сияјты јґндылыјја,
пайдаланысја тґтыну объектiсi болуына, „леуметiк сґранысја ие болып
табылады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асыруда маЎызды орынды, ашылЈан
жаЎалыјтыЎ экономикаЈа „келетiн тиiмдiлiгi, б„секелестiк деЎгейiн к†теру,
одан јосымша пайда алады.
Отандыј Јылыми „дебиеттерде инновациялыј јызметтiЎ маЎызды сипатына –
инновациялыј кезеЎдi келтiруге болады. Ол жаЎа ойларды iздеумен басталып
оны тґтынумен немесе н„тиже алумен аныјталады.
Инновациялыј кезеЎ келесiдей тҐрге б†лiнедi: инновациялыј кезеЎ -
†Ўдеу кезеЎi, дифракция кезеЎi – нарыјтыј јаржыландыру шартымен јоЈамдыј
т„жiрибеде жаЎалыјты тарату кезеЎi, инкубициялыј кезеЎ – ойдыЎ туылуы,
жаЎалыјты јґру ж„не жаЎалыјты енгiзудi јамтиды; соЎЈы кезеЎ - најты
тґтынушылар сґранысына сай жаЎалыјты јайта јґру мн енгiзген жаЎалыјтан iс
жҐзiнде пайда „серiн алумен байланысты.
Инновациялыј јызмет н„тижесi болып – интеллектуалды меншiк табылады.
Ол †ткiзу сату Ґшiн арнылап, жаЎа ајпараттардан тґрады. ЖаЎалыј енгiзу
к„сiпкердiЎ јґралы болып табылады, оныЎ к†мегiмен олар iскерлiк „лемде †з
јызметiн жҐзеге асыру Ґшiн Ґлкен мҐмкiндiктердi јолдана алады2. Нарыјтыј
экономикада инновациялыј јызметтiЎ н„тижесi ретiнде тауар к†рiнiс табады.
Инновациялыј јызмет тек †ндiрiстiк салаЈа емес, сонымен јатар †нiмдi
†ткiзу процесiнiЎ тиiмдiлiгiн арттырады. Инновациялыј јызметтiЎ бґл
саладаЈы н„тижесi нарыјтав тауарды †ткiзу мен тауарды сату кезiнде жеке
коммерциялыј јызмет к†рсету (несие, сајтандыру, †ткiзу) „дiстемесiн јґру
тҐрiндес болады. К„сiпорын деЎгейiнде инновациялыј јызмет сыртјы ж„не iшкi
байланыстар мен процестердi басјарудыЎ жаЎа технологиясын јґруЈа алып
келедi. ОсыЈан байланысты †нерк„сiбi дамыЈан елдердегi к†п тараЈан
шаруашылыј „дiстер мен стратегияны јолдану келiсiмiне назар аударЈан ж†н.
Бас ґйым јґрлып жатјан к„сiпорынныЎ јґрылу ж„не баЈалау „дiстерiн
јґрастырады, басјарудыЎ негiзгi јызметi мен жҐргiзiлуiн, бухгалтерлiк есеп
жҐйесiнiЎ, кадрларды аттестациялауды бајылау, жарнама ж„не таЈы басјалар
јґрастырылып бередi. “Iскелiк формуласы” бойынша еЎ iрi нарыј АЅШ-та
јызмет етедi. Басјару жҐйесiн јґру мен дамыту сияјты инновациялыј јызметтiЎ
јґралы болып табылады. ...лемдiм экономикада АЅШ-Ў CALS технологиясы атты
жобалары сатылады. Бґл жобалар †нiмнiЎ пайда болуынан бастап оныЎ бҐкiл
†мiрiн јамтитын ајпараттыј јолдау жобалар жасау, Јылыми жґмыстарды жҐргiзу,
оныЎ †ндiрiстi арзандату, электрондыј хат байланысы арјысында јаражатты
Ґнемдеудi јамтамасыз етедi.
Ѕазајстан ајпараттыј сала жаЈынан †те баяу дамуда. CALS технологиясы
сияјты артыјшалајтарЈа ие болмай, †нерк„сiптiЎ дамуы јиынЈа соЈады. Ал
бiздiЎ к„сiпкер сол кезде шетелден јымбат баЈдарламалыј †нiмдердi сатып
алуЈа м„жбҐр болады. Отандыј †нiм технологиясыз б„секелестiгi т†мендеп
барады.
Ѕазајстанда Јылыми-техника ж„не технологиялыј мҐмкiндiктердi барынша
толыј јолданып мемлекеттiк саясаты жҐзеге асыру јажет. Осы CALS
технологиясы сияјты отандыј жҐйе јґру ж„не CALLS технологиясын жҐргiзетiн
Халыјаралыј µйым мҐшесi болуЈа ґмтылу керек. Осы iс-„рекеттердi жҐзеге
асырмай бiздiЎ ел јоЈамдыј дамудыЎ жаЎа кезеЎiне, ајпараттыј деЎгейге
шыЈа алмайды. Бґл деЎгей †нерк„сiбi дамыЈан елдерге ајпараттыј
технологияны јолдану арјылы „леуметтiк-экономикалыј даму мен айналым
капиталын к†теруге мҐмкiндiк берген.
1.2 Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
Ғылыми әдебиеттерде шетел инвестициясының түсінігін анықтауға өте көп
көңіл бөлінген. Шетел инвестициясының түсінігін анықтау мақсаты шетел
инвестицияларын мемлекетке тарту үшін және оған берілетін экономикалық
жеңілдіктерді қолдану. Осы инвестицияларды басқа жеңілдіктер берілмейтін
инвестициядан ажыратып көрсету. Мұндай нақты шекара мемлекеттердің мүддесін
қорғайды. Ол шетелден келетін барлық капитал және кез-келген құралдарға
қызықпайды.
Инвестиция түсінігінің әр түрлі анықтамаларын экономикалық және заң
туралы әдебиеттерден кездестіруге болады. Дегенмен, авторлармен ұсынылған
барлық анықтамалар нақты емес. Олар инвестицияның кейбір қасиеттерін ғана
бөліп көрсетеді. Бұл инвестицияның қиындығы мен көпқырлы екендігіне дәлел.
Біріншіден, инвестиция сөзі ағылшын тілінен (investments)
аударғанда капитал құю болып табылғандықтан, бұл екі сөз синонимдер болып
келеді.
Екіншіден, капитал құю деген сөз терминологияда іс-әрекет және сол
іс-әрекеттің нәтижесін білдіреді, яғни инвестициялау шешімі және
инвестицияланып отырған нәрсе.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде инвестиция немесе капитал салу
түсінігін екінші жағдайда қарастыру көзделеді, яғни оны инвестицияланатын
нәрсе ретінде түсіну.
Экономикалық мағынада инвестициялар өндірістік қуаттар жасау үшін
тірі және затталған еңбекті шығындау процесі. Оның көмегімен өндіріс
процесінде тұтынуға қараған тірі еңбек көбірек құнды құрайды деген
анықтаманы береді.Ал капитал салуды - жоғарылату мен жақсартуға
бағытталған шығындар деп анықтайды.
М.И.Кулагин инвестицияны экономикалық тұрғыдан табыс алу мақсатында
өнеркәсіпке, көлік, ауыл шаруашылығы және ұлттық экономиканың т.б.
салаларына салынған ұзақ мерзімді салымдар деген түсінікті ұсынады.
Дж. Кейнстің көзқарасы бойынша инвестициялар деп осы мерзімдегі
өндіріс нәтижесіндегі капиталдық мүліктің құнының ағымдағы өсімін немесе
тұтыну үшін қолданбаған табыстың бір бөлігін айтуға болады.
Капитал салуға берілетін жалпылама анықтама П.Массенің пікірінше
келесідей: Инвестициялау бүгінгі сұранысты қанағаттандырумен күтілген
қанағаттандырылудың инвестициялық құралдар арқылы алмасу акті.
А.Г.Багатыревтің ойынша, келтірілген инвестицияға деген анықтамаларға
жалпылама белгілер тән. Ғылым әдебиеттерінде инвестициялардың құқықтық
аспектілері қарастырылады. 1966 жылғы конгресте халықаралық құқық
Ассоциацияның қатысушылары шетел инвестициясына келесі анықтама береді:
Инвестиция-бұл тұтынушы-мемлекетке инвестор-мемлкеттерден капиталдың
қозғалысы, Инвестициялар-бұл қызмет көрсету өндірісін немесе қандай да
бір өндірістік кәсіпорын құру мақсатында тұтынушы-мемлекетке инвестор-
мемлекеттен капиталдың қозғалысы.
Берілген анықтамалар шетел инвестицияларына сырттан келетін барлық
қаржылардың жатпайтынын бейнелейді, Мысалы: Егер алып келінетін тауарлар
белгілі бір қажеттіліктер үшін арналған материалдар мен құрал жабдықтар
болмаса,онда бұл тауарлы несиелер инвестиция категориясына жатады.
ҚР валюта заңын талдау барысында инвестиция түсінігін анықтауда
дифференциялау әдісін қолданамыз. Қаржы несиелерін беру және алу мерзіміне
қатысты (180 күнге дейін) капитал қозғалысына байланысты ағымдағы валюталық
операциялар жатады. Осылайша бұл заң құралдарын беру мерзімін инвестициядан
қаржы несиелерін шектеді.
Келісім бойынша капитал алу дегеніміз кез-келген мемлекеттің
территориясындағы капитал салымы. Оларға акциялар, ұзақ мерзімді
міндеттемелер, капитал салуды жүзеге асыру және қызмет бойынша келісім
шарттар жатады.
Жоғарыда көрсетілгендей Шетел инвестициясы түсінігі Шетел
инвестициясы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жалпы
міндеттеме мен мақсаты Шетел авторларының бірқатар еңбектерінде
инвестицияға кез-келген шетел инвестициясының мүліктерін және оған
байланысты құқықтар мен мүдделерін жатқызуды ұсынады.
Г.Шварценберген инвестиция тікелей және портфельді инвестицияларды,
орташа айлық (2-5 жыл) және ұзық мерзімді сонымен қытар инвестициялар
тікелей немесе жанама түрдегі кез-келген құқықтары мен мүдделерін жатқызуды
ұсынды.
А.Г.Богатырев, Г.Шварценбергердің инвестицияны құқықтық анықтамасын
қолдады. Онда шетел инвестициясы ең алдымен шетел меншігін оның барлық
түрлерін, олардың басқа мемлекет территориясында берілген капиталды
қолдану, жұмсау құқықтары ретінде қарастырылады.
Шетел инвестициясы туралы ҚР Заңының 1-бабына сәйкес шетел
инвесторлы келесі жеке тұлғалар жатқызылады: шетел азаматтары, азаматтығы
жоқ тұлғалар, шетелде тұрақты тұрғын жайы бар ҚР азаматтары. Сонымен шетел
инвесторлары болып табылмайтындар Қазақстан Республикасында тұратын
азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетел азаматтары. Сәйкесінше Қазақстан
Республикасының территориясында салынған инвестициялар шетел инвестициясына
жатпайды. Қазақстан Республикасында тұратын азаматтығы жоқ тұлғалар мен
шетел азаматтарының инвестицияларын шетел инвестициясына жатқызбай, оны
ұлттық деп есептеу дұрыс па?
Енді анықталмаған сұрақ мынау болып табылады: шетел инвестициясына
ұлттық инвесторлардан, бірақ шетелден түсетін инвестицияны жатқызуға бола
ма? Егер жалпы инвестор-мемлекеттен, тұтынушы-мемлекетке түсетін капитал
қозғалысы ретінде қарастырсақ болады, ал қолданылып отырған заңға сай
қарастырсақ болмайды. Бұл сұрақтың заңды шешім болуы керек.
Мүлікті шетел жекеменшігі деп айту оны оған шетел инвестициясы деген
статус беру деген сөз емес. Шварценбергердің айтуынша, шетел мүлігі мен
шетел инвестициясын нақты ажырату және мүлікті құрамына инвестиция кіретін
кең көлемді термин ретінде қарастыру керек.
Осыған байланысты шетел инвестициясының анықтамасы қосымша белгілерді
қажет етеді. Ғылыми әдебиеттерде берілетін тағы бір анықтама келіп түсетін
шетел қаржыларды шетел инвестициясына жатқызу. Берілген сөйлем кейбір
жағдайда қарама-қайшылық туғазады. Бұл белгі бойынша мемлекетке өтеусіз
өндірістік, әлеуметтік немес басқа да белгілерді құру үшін берілген
қаржыларды инвестиция деп санауға болмайды.
Н.Н.Вознесенскийдің пікірінше, Егер мемлекетке қаржылар көмек ретінде
берілсе, онда екі жақ арасындағы қарым-қатынас инвестициялық проблеманы
тудырмайды. Бұл жерде мемлекеттің шетел инвесторлар арасында міндетті қарым-
қатынастар жайында комплексі туындамайды.
Бұл белгі шетел инвестициясы туралы Заңда инвестиция-міндетті деп
анықтайды. Сондықтан инвестиция деп шетел инвестицияларының берген қаржысы
деп түсінеміз. Ол экономикалық белсенді міндеттемелерді және осы
қаржылардың мақсаты орындалуына бағытталған. Шетелдік элементтің өндірістік
іс-әрекеті болып табылады.
Экономикалық белсенділік шетел инвесторларының өндірістік іс-
әрекеттері үлкен мағынаға ие. Дегенмен, бұл белгілерді шетел
инвестициясының түсінігін анықтауға емес, берілген капиталды жұмсаудың
тиімділігі жөнінде сұрақ деп айтуға болады. Бұл көзқарастар дәлелі ретінде
шетел инвестициясы түсінігінің анықтамасы заңгер тікелей және портфельді
деп бола отырып, оларға құқықтық режимде бірдей қызметтерді жүктейді.
Мұндай бөлініс шетел және отандық ғылыми әдебиеттерде ұсынылған. Мысалы:
құқықтық әдебиеттерде тікелей инвестиция деп белгілі бір объектіге салынған
капитал деп түсінуді ұсынады. Яғни шетел кәсіпорынының табысының белгілі
бір бөлігі капиталға немесе халықаралық қаржы ұйымдарының акциялары мен
бағалы қағаздарының белгілі бір бөлігіне ие болу.
1993 ж 14 сәуір Валюталық реттеу туралы Заңды тікелей және
портфельді инвестициялар туралы түсінік берілген. Тікелей инвестициялар
жеке тұлғаларды тікелей және жанама түрде бақылау құқығы бар капитал салымы
деп анықталады. Портфельді инвестицияға салым жатады.
Егер осы айтылғандардың негізіне қарайтын болсақ, тікелей
инвестициялар портфельді инвестицияға қарағанда экономикалық белсенділігі
жоғары, өйткені олар заңды тұлғаларды бақылау құқығына ие болуға
бағытталған. Сонымен қатар инвестициялық бөліністер құқық жүйесімен
реттелетін инвестициялық қарым-қатынастарды тудырады; ең алдымен,
мемлекеттің қабылдайтын мемлекеттің құқықтық системасы, халықаралық
экономикалық құқық.
Инвестиция әрбір жүйеде, әрбір деңгейде, экономикада өте үлкен роль
атқарады деп есептеймін. Нарықтық экономикаға көшу қарқыны, өндірісті
технологиялық жағынан жетілдіру ісі Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығына жұмсалатын күрделі қаржының мөлшері мен тиімділігіне тікелей
байланысты. Қазір еліміз микроэкономикалық көршеткіштерді салыстырмалы
түрде болса да тұрақтандырған кезде, экономикалық дамуға қол жеткізу
жөнінде шараларды жүзеге асыру аса маңызды міндетке айналып келеді. Ал,
экономикалық даму тұжырымдамасы экономиканың әр түрлі салаларына шетелдік
капиталды, отандық жекеменшік іскер топтардың капиталын көптеп тартуды
қажет етеді. Ол үшін мемлекет жекеменшік кәсіпорындар инвестицияларының тап
өз елімізде қолданыс табуы үшін экономикалық дамуға қажетті қолайлы
жағдайлар туғызып отыруға міндетті. Инвестициялар - өндірістік потенциалды
жаңа ғылыми - техника негізінде құрып, әлімдік нарыққа елдердің
бәсекелестік позицияларын анықтайды. Сондағы көптеген мемлекет үшін,
әсіресе экономикалық және әлеуметтік дағдарыстан шығуға ұмтылып жатқан
елдер үшін тікелей, күрделі, қаржылық, портфельді инвестициямен басқа
активтер түріндегі шетел капиталын тарту үлкен роль атқарады.
Нарықтық экономика - көптеген жақсы қасиеттеріне қарамастан
өндірсті және инвестициялық қызметті автоматты түрде, сонымен қатар жалпы
қоғам және әр азаматты қызықтыратын экономикалық және әлеуметтік процесті
басқара алмайды. Нарықты экономика – көптеген маңызды мәселелерді шеше
алмайды. Сондықтан мемлекет барлығын өз қамқорлығына алуы тиіс. Мемлекет ел
ішіндегі құқық тәртібін және ұлыттық қауіпсіздікті сақтау инвестициялық
қызметтің дамуының негізі болып табылады. Негізінен, шетел инвестицияларын
бұрын тиімсіз пайдаланылған табиғи, өндірістік, еңбек потенциалдарын
шаруашылық процеске енгізуге әсер ететін фактор ретінде қарастыру керек.
Шетел инвестициясы ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивті
еңбек құралдарын қолдану, жұмыскерлердің квалификациясын жоғарылату және
қолда бар өндірсітік ресурстарды пайдалануын жақсарту негізінде жоғары
интегралды нәтиже береді.
Әрбір ел экономикасының дамуы үшін қажетті шарт – жоғары
инвестициялық белсенділік болып келеді. Бұған инвестициялық ресурстар
көлемін өсіру мен бұл ресурстарды экономиканың маңызды салаларында тиімді
пайдалану арқылы жетуге болады. Экономикада инвестициялар ролінің жоғары
екенін дамыған елдермен жаңа индустриалды елдер тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Біздің еліміздің экономикасы өте үлкен қаржыларды қажет етеді. Сондықтан да
ішкі қаржыландыру көзінің шектеулі болуы нәтижесінде шетел капиталына
деген сұранысты арттырып отыр. Шетел инвестициялары, негізінен,
жеделдетілген экономикалық және әлеуметтік дамудың катализаторы болып
келеді. Алайда, шетел капиталының ролін тек жаңа өндірістің құрылуымен ғана
шектеуге болмайды. Ол негізінен бұрын тиімсіз пайдаланылған табиғи,
өндірістік, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске енгізуге әсер ететін
фактор болып келеді. Шетел капиталы экономикалық дамудың приоритетті
салаларына бағытталуы керек. Мұндай салаларда шетел инвестициясы ұлттық
инвестициялармен қосылып, өзара тиімді экономикалық қатынастарды
қамтамассыз етеді.
Инвестициялар – мүліктік қазыналардың және оларға құқықтардың,
сондай – ақ пайда мақсатында инвесторлар кәсіпкерлік қызмет обьектілеріне
салатын интелектуалдық меншікке құықтардың барлық түрлері. Инвестиция
(ағылшынның invistor - салымшы) – бұл өндірістік, кәсіпкерлік және басқа
да қызметтерге өнім өндіруді, жұмысты және қызметті ұйымдастыру және
пайданы алу нмемесе басқа да түпкі нәтижелерге (табиғатты қорғау, тұрмыстық
өмірдің сапасын атрытуы және тағы басқаларға) жету мақсатында ұзақ мерзімді
қаржылық салымдар. Олар материалдық және интелектуалдық бағалықтар болуы
мүмкін. Сонымен қатар инвестиция деп өндірісті дамытуға немесе өндірістік
емес салаға күрделі қаржыны жұмсауды да айтамыз. Инвестицияның деңгейі
қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер етеді. Инвестициялар елдің
көлемінде кеңейтілген қайта өндірістік процесін анықтайды. Жаңа
мекемелердің құрылысы, жаңа үйлердің салынуы, инвестициялау процесіне
байланысты болып келеді.
1994 жылдың 27 желтоқсанында №266 заңындағы өзгерістер мен
толықтыруларда келесі инвестиция түсінігі беріледі Инвестиция - бұл
кәсіпкерлік қызметінен кіріс табу көзделген салымның барлық мүлік түрі және
интеллектуальдық бағалымдары сонымен қатар:
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік, импортқа шығарылатын, қайта
өндірілмейтін тауардан басқа ұстау құқығы;
- акция және басқа да коммерциялық ұйымдарға қатысудың формалары;
- облигация және басқа да бағалы қағаздар;
- ақшалай сомаға қойылған талаптар, тауарлар, инвестицияға байланысты
келісім- шарттар бойынша басқа да қызмет көрсету;
- интеллектуальды қызмет құқығы, авторлық құқық, потенттер, товарлық
белгілер, өндіріс үлгілер, техникалық процесстер, нау-хау, нормативті-
техникалық архитектуралық конструкциясы және технологиялық жоба
документі;
- мемелекеттік мүшелердің лицензия беру негізінде кез-келген қызмет
көрсету құқығы;
Инвестициялау – қызметі шетелдік инвесторлардың бір кәсіпорын
обьектісіне қандайда бір пайда табу негізінде салынған салыммен
байланысты. Инвестиция жалпы алғанда ақша құралы, мемелекеттің мүлік
және интеллектуальдық бағалымдары, қандайда бір жаңа кәсіпорын ашудағы
заңды және жеке тұлғалар қайта конструкциялау және техникалық
жаңғыртулар акция, облигация және бағалы қағаздар және табыс табуды
көздеген активтер. Инвестиция бұл капитал салымына қарағанда кең
көлемдегі түсінік.
Инвестицияларға байланысты Қазақста Республикасының заңдарында
тиім салынбаған. Инвестицияның қайнар көзі болып жинақ табылады. Бірақ
жинақ тек бір шаруашылықпен айналсатын субьектілерді іске асыра алады.
Инвестиция келесідей факторларға байланысты болады:
- пайда нормасының күтіміне немесе капиталды қаржы бөлудің тиімділігіне
байланысты. Егер бұл тиімділік инвесторлардың пікірі бойныша, тым төмен
болса, онда қаржы бөлу іске аспайды.
- Капиталды қаржы бөлігі алтернативті мүмкіндігіне байланысты. Инвестор
өзінің ақшасын жаңа зауыттың немесе фабриканың құрылысына сала алады,
жаңа технологиялық мүмкіндіктерге, инновацияға, ол сонымен қатар
ресустарын банкке де жайғастыра алады. Егер пайыз нормасы пайда
нормасының күтімінен жоғары болса онда ивестициялар іске асырылмайды,
және керішінше, егер пайыз нормасы пайда нормасының күтімінен төмен
болса, онда кәсіпкерлер капиталды қаржы бөлігінің жобасын іске асырады.
Салық салудың тым жоғары деңгейі инвестицияға жағдай жасамайды. Егер бұл
инвестордың көзқарасы бойынша төмен болса, салым іске асырылмайды.
Сонымен қатар, инвестор осы мәселелерді шешу барысында алтернативті
мүмкіндітерді ескереді Инвестициялық процесс ақшаның инфляцилық
құнсыздануының қарқынына септігін тигізген
Қазақстан экономикасының өзекті проблемаларының бірі ең алдымен
материалды өндіріс саласында инвестициялық іс-әрекетті ынталандыру болып
табылады. Материалдық өндіріс саласын дамыту үшін бұл саланың шығындарын
азайтуға назар аударған жөн. Бұл мәселе негізінен елдің инновациялық
қызметінің дамуына тікелей байланысты болып таблады. Қазақстан
экономикасының құрылымн қайта құрудың негізгі мәселесі қаржыландыру көздері
болып табылады. Қазақстанда инвестициялқ іс-әрекеті қаржыландыру көздері
болып:
1. Кәсіпорынның өз акцияларын сатудан түскен қаражаттары: акционерлік
компаниялардың өнеркәсіптік қаржы топтарының қайтарымсыз негізінде
бөлінетін қаражаттары
2. Федералды, аймақты, жергілікті, бюджетті ассигнациялау қайтарымсыз
негізінде іскерлікті қолдау.
3. Шетел инвестициялары;
Экономистер үшін инвестиция - әрқашан күрделі қаржының
нақтылы заттай түрі, ал халық тұрғындар инвестицияның өздеріне
есептеріндегі өзгерістер, акцияны сатып алу, сақтық кассаларындағы есеп ашу
деп түсінеді. Жалпы инвестицияны аммортизациялық төлемдерді есепке алмай–ақ
дәл анықтауға болады. Инвестиция макроэкономикада екі түрлі қызметті
атқарады. Біріншіден, шығындардың компоненті болғандықтан инвестициядағы
күрт өзгерістер жиынтық сұранысқа, сөйтіп өндірістің көлеміне, жұмыспен
қамтуға әсер етеді. Екіншіден, инвестиция капиталдың қорлануына алып
келеді. Өндірістік қуаттардың көп болмауы өндірістің көлемін ұлғайтуды және
экономикалық ұзақ мерзімдік дамуын қамтамассыз етеді. Инвестицияның мәнін
ашуға мына үш элемент қажет: табыс, шығындар, нәтиже күту
Табыстар. Инвестиция өндіріс көлемінің жалпы дәрежесіне не болмаса
жалпы ұлттық өнімге, яғни табыстың деңгейіне байланысты. Олар жалпы
экономикалық белсенділіктің қайнар көзі.
Шығындар. Кәсіпкерлер мен үй сатып алушылар, әдетте инвестиция үшін
зайымдық қорлар түрінде төлейді. Оның бағасы зайымдық қаржылардың пайыздық
мөлшеріне қатысты. Экономикада пайыз ставкасы ерекше орын алады,
инвестиция шығынына әсер етеді, сондықтан ол жиынтық ұсынысты анықтайды.
Инвестицияның құрылымына белсенді ықпал етуші тағы бір нәрсе – салықтар.
Үкімет инвестицияға салық арқылы бақылау жасайды. Кәсіпкерлер инвестицияны
табыс алу мақсатымен жасайды, сондықтан инвестиция шешімі мыналарға
байланысты:
а) жаңа инвестиция арқылы өндірген өнімдерге сұраныс болуы керек;
б) инвестицияға әсер ететін пайыз мөлшерімен салық және экономистер
бағалануына негізделген өнеркәсіпшілердің үміті.
Еркін бәсеке экономикасында инвестицияның қажетті саны болуына
кепілдік берілмейді, толық жұмыспен қамтамассыз ете алмайды. Жылдар бойы
инвестицияның төмендеуі, шығындары болады, олар дефляцияға, банкротқа
әкеліп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен басқа да қаржылық
ресурстар мен берілетін несиелерді келесідей үлгіде топтастыруға болады:
1. Ағымдағы қызметтің іске асырылуы;
2. Инвестиция қызметтің іске асырылуы;
Ағымдағы қызмет:
- айнымалы қаржылардың толықтырылуы. Шикізат, материал және тауар сатып
алу ;
- қызмет және сату ұйымдарына шығындар;
- операциялық қызметке сабаққа да шығындардың түрлері.
Инвестициялық қызмет
- құрал–жабдықтары, технологияны сатып алуға ұзақ мерзімді қаржы бөлу;
- материалды емес активтерге және тағы басқаларына шығындар
Инвесторлық қызметке инфляция маңызды әсер етеді, өз
кезегінде ол экономика жағдайына байланысты – тұрақты және экономиканың
көтерілгенде - инфляция төмендейді. Сонымен бірге инфляция процессі
банк кредит ставкасымен тығыз байланыста.
Экономикалық категория сияқты инвестиция бір қатар функциялардан
тұрады. Макро деңгейдегі инвестиция негізіне жататындар:
- Өндірістегі керекті шикізат базасын жасау .
-Азаматтық құрылыста, денсулықсақтау, мәдениет, жоғары және орта
мектеп, сонымен қатар басқада әлеуметтік проблемалар шешім
- Жұмыссыздық проблемалардың шешімі.
- Табиғи ортаны қорғау.
- Әскери - өндірістік комплекстік конверсиясы
- Мемлекеттің қорғаныс әрекеті мен т.б. көптеген проблемалар шешімі.
Қазақстан Республикасының экономикасы көп уақыт бойы
экономикалық дағдарыста болуына байланысты инвестиция ең алдымен оны
тұрақтандыруға, көтеруге керек. Өндірістегі инвестиция, жаңа
технологиялар, қатаң бәсеке күреседі (ішкі және сыртқы рынокта), өз
өнімдерінің бағасын реттеуге мүмкіндік береді және т.б. Инвестицияны
заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады. Инвестор - салым иесі
инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам, ұйым немесе мемлекет.
Талдауда инвестицияны жүзеге асырушы инвесторлар, ал инвесторларды
жүзеге асырушы қандайда ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен
байланысты екені туралы көрсетілген.
Инвестиция макродеңгейлік өте үлкен роль атқарады. Бұл деңгейде
келесі мақсаттарға қол жеткізуі тиіс:
• Өндірістік дамуы мен ұлғайуы.
• Негізгі қордың маральді және физикалық тозып кетуіне жол бермеу.
• Өндірістің техникалық деңгейін көтеру.
• Нақты бір кәсіпорынның өнімін сапасын арттыру және өнімінің
бәсекелесе алуын қамтамасыз ету.
• Табиғатты қорғау шараларын жүргізу.
• Бағалы қағаздарды басқа да кәсіпорындар активтеріне салу.
Қорыта айтқанда кәсіпорынның болашақтағы функциясы әдетегідей қаржылық
жағдайы тұрақты және табыстылығы жоғары болуы керек.
Осыған байланысты экономикалық категорияда инвестиция маңызды орын алады.
Сонымен қатар өндірісті ұлғайту, құрылысын өзгерту, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тиімділігі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Инновациялық инвестициялық қызметті талдаудың ғылыми негізі
1. Инновациялық қызмет мазмұнының экономикалық сипаты
2. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
3. Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын тартуды құқықтық реттеу
мәселелері
2. Инновациялық салада нарықтық қатынастардың пайда болуы мен дамуы
1. Нарықтық қатынастағы инновациялық қызметтің қалыптасуы
2. Инновациялық қызметті қолдауда мемлекеттің ғылым саясаты
2.3 Республикадағы ғылыми-техникалық мүмкіндіктердің дамуы
3. Қазақстандағы инновациялық ызметті қаржыландыру механизмі мен жақсарту
мәселелері
1. Инновациялық қызметті қаржыландыруды қамтамасыз етудің әдістемелік
негізі
2. Отандық кәсіпорындардың инновациялық қызметіне қарыз қаражатын тарту
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кiрiспе
Ѕазiргi кезде Ѕазајстан РеспубликасыныЎ ґлттыј экономикасы
тиiмдiлiгiн арттырудыЎ негiзiн тибиЈи ж„не еЎбек ресуртстарымен јатар,елдiЎ
Јылыми-техникалыј мҐмкiндiгi јґрайды. ¤ылым мен техникалыј жетiстiктерiн
најты экономика саласында јолдану Ґшiн шаруашылыј субъектiлердiЎ
инновациялыј јызетiн дамытуЈа назар аудару керек.
ЭкономиканыЎ жаЎа, сапалы жаЈдайЈа к†шуi барысында инновациялыј
мҐмкiндiктерi маЎызды деЎгейг к†терiлдi. Инновациялыјэкономиканы јайта
ґйымдастыруЈа Јылыми сыйымлыдыјты †ндiрiстi тех дамытуЈа мҐмкiндiк бередi.
Бґл к†рсеткiштер экономикалыј †судi јамтамасыз етудiЎ маЎызды факторы болып
табылады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асыру процесiнде пайда болатын
экономикалыј јатынастар мен ол јатынастарды реттеу ж„не ґлттыј
экономикадаЈы инновациялыј јызмет арасында кҐрделi байланыс бар. Бґл
инновациялыј јызметтiЎ даму ырЈаЈы мен м„нi теориялыј талдауды јажет
ететiнiн д„лелдейдi. Онда аныјталЈан јарама-јайшылыјтар тек инновациялыј
†нiм †ндiрушiнiЎ экономикалыј н„тижелерiне Јана емес, сонымен јатар
инновациялыј †згерiстердiЎ жылдамлыЈына да керi „сер етед. Мґндай зерттеудi
iске асырмау н„тижесiнде инновациялыј јызметтiЎ тиiмдi механизмiн
јґрастыруЈа кедергi болады. Сондыјтан да ЅазајстанныЎ †ндiрiстiк
мҐмкiндiктерi бсја елдермен салыстырЈанда „лде јайда јалыј болады.
БiздiЎ елiмiз Ґшiн экономикада инновациялыј процестi мҐмкiндiк
јолдау бойынша дамыЈан елдердiЎ т„жiрибелерiн шыЈармашылыј тҐрде јолдану
маЎызды болып табылады. Ол инновациялыј јызметтiЎ отандыј даму жҐйесiн iске
асыруЈа мҐмкiндiк берелi. Бґл сґрајтарды зерттеу маЎыздылыЈы – Јылыми-
техникалыј инновациялыј саясатты аумајтыј басјару органдарын јґру арјылы
жҐзеге асырЈанда арта тҐседi.
Инновациялыј јызмет м„селелерiн теориялыј зерттеуге Ґлкен назар
аудару, Ѕазајстан экономикасыныЎ „лемдiк шаруашылыјја м„ртебелi енуi
бойынша маЎызды жґмыстар атјарылу јажетттiлiгiне тiкелей байланысты.
К†птеген салалардыЎ артта јалуы инновациялыј сипаттаЈы к„сiпкерлiк
јызметтiЎ артта јалып дамумауына байланысты болып табылады. Сонымен јатар
осы инновациялыј јызмет саласын дамытуда инвестициялыј тарту маЎызды
м„селелердiЎ бiрi болып табылады.
ЖоЈарыда айтылЈанныЎ б„рi ЅР инновациялыј-инвестициялыј м„селенiЎ
теориялыј ж„не практикалыј м„нiн, яЈни бґл Јылыми зерттеужґмытарныЎ
маЎыздылыЈын аныјтайды. Ѕазыргi таЎда к†птеген „леуметтiк-экономикалыј
м„селелердi шешуде инновациялыј јызмет †нiмiн тиiмдi пайдалану маЎызды
болып табылады. Бґл жалпы елдiЎ инновациялыј мҐмкiндiктердiЎ дамуын
јамтамасыз етедi. Инновациялыј †ндiрiс пен †нiм б„секелестiгiн к†терудiЎ
бiрден бiржолы елдiЎ инновациялыј мҐмкiндiгiн оныЎ Јылыми-техникалыј ж„не
†ндiрiстiк мҐмкiндiгiн талдау јажет.
Осындай м„селелердi шешу менiЎ магистрлыј Јылыми-зерттеу жґмысымда
келтiрiлген.
I. Инвестициялыј-инновациялыј јызметтi талдаудыЎ
Јылыми негiзi.
1. Инвестициялыј-инновациялыј јызмет мазмґныныЎ экономикалыј сипаты
Инновация тҐсiнiгi Јылыим зерттеу жґмыстарында 20 Јасырда пайда
болЈан. Ол алЈашјы кезде бiр м„дениет ерекшелiктерiнiЎ екiншiсiне енуiн
бiлдiрген („дет-Јґрыптар, †мiрлiк јызметтi ґйымдастыру „дiстерi, †ндiрiстi
ґйымдастыру). Инновациялыј iс-„рекет н„тижесiнде жаЎарту, жаЎа
элементтермен ауыстыру немесе толыјтыру болып табылады. Мґндай јызмет
жалпы заЎдылыјтарЈа ие болады: †згертудiЎ мајсаты аныјталады, жаЎалыј
јґрастырылады, тексерiледi, †ндiрiске енгiзiледi, таратылады ж„не соЎында
†нiмдi – физикалыј немесе моральдi ескiредi.
ЗаттардыЎ жаЎа жаЈдайЈа немесе жаЎа сапаЈа ауыстырылуы жаЎалыјтарды
енгiзу тҐрiнде жҐзеге асады. АлЈашында ол санада белгiлi бiр најты ж„не
болатын жаЈдай арасындаЈы јарама-јайшылыј м„селесi ретiнде јґрылады.
Кейiннен „леуметтiк субъектiнiЎ мајсат инновациялыј јызметiне айналады.
инновациялыј јызмет н„тижесiнде „рбiр зат, процесс, јґбылыс даимды деген
шешiмге келуiне болады. Ал осы дадуды жҐзеге асыру „леуметтiк-экономикалыј
субъектiнiЎ инновациялыј јызметi арјылы жҐзеге асады. Инновация,
инновациялыј јызметке јатысушы субъектiнiЎ „ртҐрлi јызыЈушылыјтары
н„тижесiнде оныЎ соЎЈы шешiмi ретiнде к†рiнiс табады. ОлардыЎ жалпы јызметi
– мајсатты јызмет арјылы јарама-јайшалајтарды шешу болып табылады.
Инновациялыј јызмет экономикады екi тҐрлi гипотезамен тҐсiндiрiледi.
Бiрiншiсi бойынша – бґл процестiЎ негiзiнде технология технология жатыр,
ал екiншiсiнде – нарыј сґранысыныЎ кҐшi „сер етедi. ТехнологияЈа тарту
гипотезасы бойынша Јылым жеке дамиды, ол экономикалыј сала мн техникалыј
прогресс арасындаЈы јайта байланысја м„н бермейдi (Я.Вейн, Ю.В.Яковец). осы
гипотезеЈа экономикалыј „сер гипотезасы жајын болып табылады – жаЎалыј ашу
белсендiгi мен келесi инновация жиiлiгi аралыЈындаЈы тыЈыз байланыстыЎ
болуы. ¤ылым ой т„жiрибеден т„уелсiз ж„не ол Јылыми кезеЎдердiЎ ауысуымен
к†рiнiс табады. ¤ылымныЎ дамуын талдай отырып келесiнi тґжырымдауЈа болады:
„лмде т†рт Јылыми даЈдарыс болЈан, ал дамыЈан елдердiЎ техникалыј
базисiнде т†рт техникалыј жаЈдай ауысты. ...рбiр Јылыим даЈдарыс кезiнде
жаЎалыјтар саны к†бейе тҐстi.
ЖаЎа Јылыми жаЎалајтар јоршаЈан ортаны тану процесiнд жҐзеге асады.
Ѕосымша зерттеулер н„тижесiнде ашылЈан жаЎалыјтар т„жiрибелiк м„селелердi
шешу јґралына айналады. ЖаЎалыјты енгiзудiЎ алЈашјы с„тi ретiнде жаЎа
јґрылЈыныЎ пайда болуына „ртҐрлi факторлар „сер етедi: экономикалыј, саяси,
„леуметтiк, техникалыј, Јылыми-психологиялыј ж„не т.б.
ЖаЎалыјты ашу осындай м„селелердi шешу кезiнде пайда болЈан
т„жiрибелердi жинајтау јасиетiне ие, жинајталЈан бiлiмнiЎ молдыЈы мен
тереЎдiгi жаЎалыјты жҐзеге асыру мҐмкiндiгiне „сер етедi. Шаруашылыј
практикада т„жiрибе мен бiлiмнiЎ жинаЈы м„селенiЎ тереЎдiгiн, оныЎ
кҐрделiлiгiн баЈалауЈа, ресурстарды Ґнемдеуге Ґлесiн јосады.
Н„тижелер мен шыЈындарды салыстыру – инновациялыј јызметтi жҐзеге
асыруды алдын аладыю. Ол келесi жаЈдайда iске асырылады:
Бiрiншi жаЈдай – сґраныс пен ґсыныс теЎ к†лемдi пайданыЎ к†зi †нiмнiЎ
†з јґнын т†мендету, ал инновация, к„сiпорынныЎ пайда табу жаЈынан
јараЈанда толыј деЎгейде јолданылмайды.
Екiншi жаЈдай- сґраныстыЎ ґсынысја јараЈанда к†п болуы. Ол †ндiрiске
резерв пен инновацияны тартуЈа, јосымша †суiне, ал ол †з кезегiнде †ндiрiс
к†лемiнiЎ †суi есебiнен жабылуына „сер етедi.
¦шiншi жаЈдай – сґраныстыЎ ґсыныстан т†мен – баЈалар мен инновациялыј
јызметке жґмсалатын јґралдар азаяды, айналымнан тиiмсiз, ескi †ндiрiс
факторлары шыЈарылады. Пайда деЎгейi шыЈынныЎ т†мендеуi есебiнен Јана бiр
деЎгейде тґрады.
ЖаЎалыјты енгiзу алдында к„сiпкер оЈан деген сґранысја назар аударады.
µлттыј экономиканыЎ дамуына Јылым жаЈынан ґсыныс емес, жаЎалыјја деген
сґраныс тiкелей „сер етедi. Егер экономикалыј жаЈдай болмаса, онда Јылыми
жаЎалыј iске аспауы мҐмкiн. Экономикалыј „сердi к†бiнесе жаЎалыјты
енгiзген субъект емес, оны тґтынушы субъект алады. Тек техника емес,
сонымен јатар Јылым да т„жiрибеге т„уелдi болып табылады. ...леуметтiк
экономикалыј даму Ґшiн Јылыим-зерттеу жґмыстарына тек шыЈындар жґмсау
жеткiлiксiз. Себебi ол жалпы жаЎалыј енгiзу инновациялыј процесiне „сер ету
мҐмкiндiгiн т†мендетедi.
Жапон эконоимстi Т. Коно инновацияныЎ негiзгi болатын т†рт ой к†зi
бар дап есептедi. Нарыј јажеттiлiгi; Јылыми мҐмкiндiктерi; компаниялар
јажеттiлiгi мен саясаты; басја јызмет етушi компанияларЈа елiктеу3.
Нарыјтыј сґраныс гипотезасы жаЎалыј ашу белсендiлiгiнiЎ
†згерiсiн,инновациялыј еЎбек н„тижесiнiЎ аныјсыздыЈын толыј тҐсiндiре
алмайды. СоЈан байланысты Јылыми зерттеу мен экономикалыј сјраныс
арасындаЈы јапайым сызыјтыј байланыстан бас тарту керек. осылайша
Н.Д.Кондратев ґсыныс пен оны т„жiрибе жҐзiнде јолдану мҐмкiндiгi бiр
бiрiне сай болу керек деп жазЈан. А.И.Анчишкин, технологиялыј жылжумен
бiрге жҐретiн технологиялыј экономикалыј Јылыми †згерiстер бiрлiгiнiЎ
негiзiн салды.
Инновациялыј јызметке „сер ететiн барлыј факторлар бiрлiкте јызмет
етедi ж„не бiр бiрiмен тыЈыз байланыста болады. ЖаЎалыјтыЎ пайда болуы бiр
бiрiмен „сер етушi факторлар арјасында жҐзеге асады, сондыјтан олардыЎ
арсынан негiзгiсiн таЎдау јиын.
Инновациялыј јызмет мајсаты, „дiсi, формасы мен жезеге асыру мерзiмi,
јоЈамныЎ ресурстыј мҐмкiндiгiмен аныјталады. Ресурстыј мҐмкiндiктер
инновациялыј јызмет к†лемiне, „леуметтiк экономикалыјм„селелердiЎ
толыјтыЈына, оларды шешу т„ртiбiне тiкелей „сер етедi. Бiрај соЎЈы
н„тижесiнiЎ †зi нновациялыј процестi клесi деЎгейiне айналып, ресуртар
ретiнде јрастырулуы мҐмкiн.
Инновациялар экономикалыј агенттердiЎ †ндiрiсiн ж„не коммерциялыј
м„селелерiн шешу јґралы болып табылады. Экономикалыј агенттер енгiзiлген
жаЎалыјтардан алынатын пайданыЎ, яЈни инновациялыј јызметтiЎ соЎЈы
нитижесiнен кiрiстiЎ бiр б†лiгiн алады. ЅоЈамдыј †мiрге инновациялыј
јызметтiЎ „сет ету деЎгейiне байланысты жаЎалыј енгiзу „ртҐрлi болып
б†лiнуi мҐмкiн. Инновациялыј теориныЎ негiзiн салуны И.Шумпетер жаЎалыјты
жаЎалыјты енгiзуiдi негiзгi ж„не екiншi деЎгейлi деп б†лген. Кейiннен
Г.Менш негiзгi жајсартатын ж„не ґјсас жаЎалыј енгiзу тҐрлерiн б†лiп
јарастырЈан.
Негiзгi жаЎалыј енгiзу тҐрi – жаЎа салалар мен нарыјтардыЎ пайда болуы
Ґшiн јызмет етедi. Жајсартушы жаЎалыј енгiзу – негiзгi „дiстемелiк схемаЈа
тiкелей заттыЎ сапасын жоЈарлатады. Ол најты ресурстарды Ґнемдеу мајсатында
жҐргiзiледi. µјсаса жаЎалыј енгiзу јысја мерзiмдi тґтынушылар таЎдауыныЎ
тербелiстерi арјылы жҐзеге асады. А.И.Анчишкин јґрастырЈан жаЎалыј
енгiзудiЎ Ґш тҐрi бар:
- бiрiншiден, жаЎа Јылыми принциптердi кҐштер арјылы жҐргiзiлдi;
- екiншiден, негiзгi Јылыми принциптердi сајтай отырып, жаЎа техника
мен технологияны енгiзуге негiзделген;
- Ґшiншiден, техникалыј жеке параметрлерiн сандыј жаЈынан жајсартумен
байланысты.
Экономикалыј јызмет Ґшiн келесi инновация тҐрлерi к†п јолданылады:
- радиналды (базалыј), яЈни жаЎа технологиялар, †нiм тҐрлерi, басјару
„дiстерi;
- аралас „ртҐрлi †ндiрiс факторларын јолдануЈа баЈытталЈан;
- модифицинациялы, †нiмнiЎ базалыј јґрылымын, принциптерiн ж„не
шаруашылыј јызмет тҐрiн жајсартумен байланысты.
Инновациялыј јызмет јорытындысыныЎ јаншалыјты тиiмдi болЈанын енгiзген
жаЎалыјја кеткен шыЈынды †теу деЎгейiнен аныјтауЈа болады. Бiрај инновация
„серiн кеткен шыЈын „дiсiмен аныјтау „рјашан дґрыс болмауы да мҐмкiн,
себебi ол „сер кейiн к†рiнiс табуы да мҐмкiн. Радионалды инновацияны жҐзеге
асыруды елдегi саяси жаЈдайдыЎ немесе халыјаралыј ортада мемлекет жҐргiзген
„леуметтiк-экономикалыј саясаттыЎ орны ерекше.
Радиналды жаЎалыјтар сґраныстыЎ т†мендеуi, нруашылыј јызмет
к†рсеткiштiЎ нашар кезiнде пайда болады. МґныЎ б„рi жаЈдайдыЎ экономикалыј
талдауын жҐргiзудi јажет етедi. Инвесторлар инновацияЈа јаржы салЈан
кезiнде олардыЎ јызметi аз т„уекелмен, к†п пайда табуЈа баЈытталЈан.
Инновациялыј белсендiлiктiЎ жоЈары шегi тојырау кезеЎiне келедi.
Себебi сол кезде жаЎа салалар мен тҐбегейлi †згерiстерге јажеттiлiк туады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асырудыЎ јолайлы ж„не јолайсыз кезеЎдерi
болады. Инновациялыј јызмет техника-экономиалыј факторлардыЎ жиынтыЈы
„серiнен жҐзеге асады. Сыртјы ортаныЎ тербелiсi ґлттыј экономика саяси
экономикалыј агенттердiЎ инновациялыј саясатын жҐзеге асыруда есепке алынуы
керек.
Инновациялыј јызмет барысында экономикалыј субъектiнiЎ таЎдаЈан
мајсттар жиынтыЈы мен оларды iске асыру „дстерi жаЎалыјты iске асырудаЈы
инновациялыјсаясатты аныјтайды. ЖаЎалыј енгiзудiЎ сандыј ж„не сапалыј
сипаттары сол жаЎалыј пен јоЈамныЎ инновациялыј мҐмкiндiктерiмен алдыј ала
аныјталады.
Аралас экономикалыј субъекттер – мемлекеттiЎ инновациялыј саясаты
инновациялыј процеске јатысушыныЎ барлыЈыныЎ јызыЈушылыЈын ескеру керек.
Бґл олардыЎ бар кҐшiн жалпы ґлттыј мајсатты жҐзеге асыруЈа баЈыттау Ґшiн
жасалады. Инноыациялыј јызмет јатысушыныЎ экономикалыј јызыЈушылыЈы
басјару жҐйесiн, ґйымдыј-јґјыјтыј јґрылымын таЎдауы, тартылЈан јызметкерлер
санын алдын ала аныјтайды.
Инновациялыј јызмет барысында тауар-ајша јатынастары жаЎалыјты †ткiзу
„дiсiнде к†рiнiс табады. Оны сыртјы тґтынушы сату немесе iшкi фирмалыј
јолдану барысынды †нiмдi жасауЈа кеткен шыЈындарды јысјарту барысында
байјауЈа болады.
Инновациялыј поцесте жаЎалыј енгiзушi ж„не жаЎалыјты тґтынушы арсында
экономикалыј јатынстар пайда болады. Инновациялыј кезеЎ – маЎыздылыЈы
жаЈынан бiр тектi јызметтердiЎ жинајталып, рет ретiмен уајытша деЎгей
јґруы. ЖаЎалыјты †ткiзудiЎ негiзгi шарты осы жинајталЈан јызмет тҐрлерiнiЎ
деЎгей iшi мен †зара бiр бiрiнiЎ арсында бiрлiгiн јамтамасыз ету. ДеЎгей
арасында ајпаратпен алмасып отыру кезеЎ iшiнде јызметтiЎ ауысып, жаЎалыј
енгiзу мен јолдануды iске асырады.
Инновациялыј јызметке Јылыми-техникалыј, басјару, маркетингтiк,
шыЈармашылыј јызметтер жатады. Инновациялыј процесс аралыј деЎгейдiЎ
бiреуiнде тојтап јалса, онда ол толыј аяјталмаЈан болап есептеледi.
Инновациялыј деЎгейлерге болуы (ИнновацияЈа јажеттiлiктiЎ тууы ж„не
мҐмкiндiгi); јабылдау (†ндiрiске енгiзу, т„жiрибе жҐргiзу); диффузия
(тарату); рутинизация (жаЎалыјты шаруашылыј тґрајты жаЈдайда †ткiзу). Толыј
бiткен жаЎалыј енгiзi – оны м†рмен шыЈарып, бiр данада †ткiзу болып
табылады. Егер жаЎа јґрылЈы (технология) тґрајты јолданыста болмаса
инновациялыј процес аяјталмаЈан ьолып саналады. ЖаЎалыј енгiзудi тарату
ґлттыј экономиканыЎ техника-технологиялыј негiзiн дамытады. Ол арјылы
„леуметтiк-экономикалыј мајсаттарЈа жету мҐмкiндiктерiн кеЎейтедi,
ресурстарды тиiмдi пайдалану арјылы †ндiрiстiЎ тиiмдiлiгiн арттыруды
јамтамасыз етедi ж„не экономикалыј јґрылымдыј †згеруiмен бiрге жҐредi1.
Бґл поцестiЎ к†лемi мен жылдамдыЈы сыртјы инновациялыј салаЈа байланысты.
Ол саланыЎ „сер јабылдауы экономикалыј ж„не техникалыј факторларЈа
байланысты. Жылдамдыј пен к†лемге „сер етушi негiзгi факторлар
экономикалыј жаЈдайдаЈы сґраныс, јажеттiлiктi јанаЈаттандыру деЎгейi,
тґтынушы мҐкiндiгi жiне т.б. жаЎалыјтар енгiзуге деген сґраныс, †ндiрушi †з
†нiмiн †ткiзе алмаЈанда ж„не тґтынушыныЎ јаржылыј жаЈдайы т†мендегенде
пайда болады.
Енгiзген жаЎалыј толыј к†лемде тґтынушыныЎ јажеттiлiгiн
јанаЈаттандыратын жаЈдайда Јана таралуы мҐмкiн. Енгiзiлген жаЎалыјты јоЈам
јабылданса, онда ол јоЈамдыј сґранысты јґрастырады. Бґл сґраныстыЎ к†лемi
сатып алушыныЎ тауар сапасына деген талабына, баЈа бойынша сґарынсытыЎ
икемдiгiне тґрЈындардыЎ „деттерiне байланысты болып табылады.
ЖаЎалыј енгiзудi тарату жаЎалыј экономикалыј тґтынушы секторымен
тiкелей байланыста болЈан жаЈдайда тездетiледi. ЅажеттiлiктiЎ †суi жаЎалыј
енгiзуге сґраныстыЎ жоЈарылауына „сер етедi. ОныЎ таратылу саласы
экономикалыј агенттердiЎ инвестициялыј саясатына инвестиция јґрылымы мен
к†лемiне оны мҐмкiндiгi жоЈары баЈытја баЈыттауЈа байланысты.
ЅоЈамдаЈы †ндiрiстiк саланыЎ тојырау жаЈдайда болуына байланысты
шаруашылыј субъектiлер †нерк„сiптiк јажеттiлiктерге †ндiрiске инвестиция
к†бiнесе аударылмайды, ол †ндiрiстегi инновацияныЎ дамуын тежейдi.
Енiзiлген жаЎалыјты тарату †ндiрiстiЎ технологиялыј еркшелiгiне де
байланысты болып табылады.
ЖаЎалыјты игеру барысында †ндiрiске јатысушылардыЎ жеке т„жiрибесi
жинајталады, олардыЎ еЎбек етуге ґмтылысы жоЈарылайды, ал †з кезегiнде
енгiзiлген жаЎалыјтардыЎ технологиялыј мҐмкiндiктерiн кеЎейтедi. ЖаЎалыј
енгiзудi игеру мен јґратыру кезiнде, зерттеулердiЎ најты бiр †ндiрiс
технологиясыныЎ мҐмкiндiгiне баЈытталуы, к„сiпорынныЎ шыЈындарын
јысјартады.
ЖаЎалыјтыЎ таралу жылдамдыЈына, енiзiлген жаЎалыјтыЎ тиiмдiлiгi мен
дамуы (ескi †нiм немесе „дiспен салыстырЈанда) „сер етедi. Ол шаруашылыј
к„сiпорынныЎ параметрлерiн ж„не жаЎалыј енгiзу Ґшiн салынЈан инновациялыј
†телу мерзiмiн жајсартады. ‡ндiрiсте б„секелiк артыјшылыјтардыЎ мол болуы
ондаЈы инновациялыј јызметтi дамытып отырады. ¤ылыми саланыЎ †нiмiн,
материалдыј †ндiрiске айналдыруды јамтамасыз ететiн сала – ґлттыј
экономикалыј инновациялыј экономикалыј инновациялыј саласы болып табылады.
Инновациялыј салалыј јызмет ету шарты болып интеллектуалды меншiк пен
инновациялыј јызмет †нiмiн жекеменшiктеу табылады. Инновациялыј салады
арнайы материалды-техникалыј база јґрылады, инновациялыј јызметтi басјару
мен ґйымдастыру формасына с„йкес арнайы „дiстер жинајталады. Инновациялыј
саланы теориялыј зерттеу маркетингтiк концепциялыј јґрылу жаЎдайында пайда
болЈан \60жж\. Инновациялыј јызмет „лемдiк экономикада 70 жж. ортасында
белсендi дамыды.
Инновациялыј јызметтi зерттеуге И.Шумпетер †з Ґлесiн к†п јосјан, ол
несие мен *сатып алу кҐшiнiЎ* маЎызныЎ негiзiн салЈан. Ол инновациялыј
саланыЎ јызметтiк арналымын аныјтаЈан:
- инновацияны, најты тґтынушыныЎ жаЈдайын коммерциялыј талдау;
- перспективалы ойлар, јызмет ету к†здерiн iздеу;
- жаЎалыјты енгiзу мен јалыптастыруды ґйымдастыру;
- тарату;
- јолдау.
Инновациялыј сала – бґл халыј шаруашылыЈы салалары мен јоЈамдыј јызмет
тҐрлерiнiЎ јґндылыј јалыптастыруЈа јатыспайды. Бiрај тґтушылыј
јґндылыјтарды †ндiретiн, заттыј јґрамы жој материалдыј †ндiрiстi дамыту
Ґшiн јажетболып табылады.
Инновациялыј саланыЎ јоЈамда атјаратын негiзгi јызметiне материалдыј
†ндiрiс пен жалпы јоЈамныЎ жаЎалыјја деген јажеттiлiгiн јанаЈаттандыру
жатады. Инновациялыј сала †нiмнiЎ тґтынушылыј јґныныЎ негiзгi б†лiмi –
тауар тҐрiнде болады. ОныЎ јозЈалысы айырбас тҐрiнде жҐзеге асады.
Инновациялыј јызмет материалдыј емес формада болуы мҐмкiн. Ол Јылым
ж„не техника жетiстiктерi тҐрiнде к†рiнiс табады. Инновациялыј сала
маркетинг, техникалыј объектiлерiн јамтиды. ОлардыЎ јызметi материалдыј
†ндiрiстiЎ инновацияЈа јажеттiлiгiн јанаЈаттандыруЈа баЈытталЈан.
Инновациялыј сала халыј шаруашылыЈы ґлттыј кiрiстiЎ јґрылуы мен јайта
б†лiнуiне јатысады. Ол меншiк пен Јылым †нiмiн Јылым саласынан материалдыј
†ндiрiс саласына †туiн јамтамасыз етедi.
Инновациялыј салада таралып кеткен процестер бiр инновациялыј процеске
айналады. Ол арјылы жаЎалыј јалыптасады. Ол †нiдiрiс саласыныЎ сґранысына
сай келедi ж„не к„сiпорын мен тґтынушыныЎ игеруiн јамтамасыз етедi.
Жалпы инновациялыј саладаЈы экономикалыј јатынастар материалдыј
†ндiрiс јатынастарынан шыЈады, бiрај олардыЎ белгiлi бiр ерекшелiктерi бар.
Инновациялыј саланыЎ дамуы †ндiрiстiЎ Јылыми †нiмдi игеруге кететiн уајытын
јысјартады, авансталЈан капиталын ертерек јайтаруЈа ж„не оныЎ †ндiрiстi
јайта кеЎейтуге баЈыттауЈа мҐмкiндiк бередi.
Инновациялыј салада јаржылыј јызметтiЎ ерекше формасы iске асады,
Јылыми †нiмдi нарыјја шаЈарудаЈы венчурлы несиелеу мен маркетингтiк баЈыт.
Инновациялыј †нiмнiЎ јґны оЈан кеткен шыЈынмен емес, оныЎ јоЈамЈа алып
келетiн пайдасымен есептеледi.
Инновациялыј саладаЈы экономикалыј механизм – бґл ґйымдастырушылыј
форма мен инновациялыј саланы басјару „дiсiнiЎ жиынтыЈы. Ол ґлттыј
экономиканы јґрушы б†лiмi болып табылады. µйымдастырушылыј формалар
ретiнде функционалдыј, салалыј ж„не аймајаралыј, инновациялыј, инновациялыј
јызметтiЎ ґлттыј формаларын тҐсiнуге болады.
КеЎ к†лемде алЈанда инновациялыј јызмет – бґл јоЈам †мiрiне табиЈи
ж„не жасанды, „леуметтiк-саяси, экономикалыј ж„не басја да јоЈамдыј жаму
факторларыныЎ „серi.
Тар маЈынада инновациялыј јызмет жаЎа Јылыми-техникалыј бiлiмдi
јолдану арјасында †ндiрiс факторларыныЎ жаЎа деЎгейлi јарым-јатынастарын
јамтамасыз етуге баЈытталЈан.
Экономикалыј саладаЈы инновациялыј јызмет мазмґны ретiнде материалдыј
†ндiрiстегi жаЎалыјтарды јґру мен тарату к†рiнiс табады. Ол Јылым меншiгi
мен †ндiрiс арасындаЈы †ндiрiстiк кҐш болып салаларды – Јылым ж„не
материалдыј †ндiрiс интеграцисын жҐзеге асырады.
Нарыјтыј экономика жаЈдайында инновациялыј јызметтi жҐзеге асыруда
коммерциялыј мајсат орын алады. Инновациялыј †нiм – нарыјтыј экономикада
тауар тҐрiнде к†рiнiс табатын, тґтынушылыј јґнЈа ин болатын арнайы еЎбек
н„тижесi болып табылады. µлттыј экономикада бiрiЎЈай жҐйе ретiнде
шаруашылыј јызметтiЎ ерекше саласы јґрылады - ол инновациялыј сала.бґл
сала материалдј †ндiрiс пен Јылыми меншiк саласынан ерекше болады.
Инновациялыј јызмет ерекше экономикалыј јатынастарЈа ие, ол келесiдеу
байланыс шынжыры ретiнде к†рiнiс табады Јылым-инновация-†ндiрiс. Нарыјтыј
экономика жаЈдайында жаЎалыјты јґру ж„не јолдану процесiне јатысушылардыЎ
барлыЈы, интеллектуады јызмет †нiмiне жекеменшiк јґјы таралады деген
пiкiрдi ґстайды.
БiрiЎЈай Јылым – инновация - †ндiрiс процесiне ену мен одын кiрiс
алынатын уајыт аралаЈандаЈы јайшылыјтар. Бґл шынжырдыЎ соЎЈы деЎгейiнде
к„рнiс табатын пайдалану, б†лу кезiнде жҐзеге асады. Инновациялыј јзмет
†нiмiнiЎ материалдыј саладаЈы шыЈындарды Ґнемдеу мҐмкiндiгi, оныЎ ерекше
тґтынушылыј јґнын јґрайды. Бiрај жаЎалыјты енгiзу н„тижесiнен алынЈан
Ґнемдеу материалдыј †ндiрiс саласында да јґрылады ж„не Јылым – инновация -
†ндiрiс процесiне јатысушылар арасында јайта б†лудi талап етедi.
Инновация јорыта келе материалдыј †ндiрiстiЎ ґлттыј н„тижелерiн јайта
јалыптастырудыґлттыј экономика тиiмдiлiгiн ж„не јоЈамдыј јажеттелiктердi
†ткiзудi јамтамасыз етедi.
ЖаЎалыјты игеруге кеткен шыЈындар к†п уајыт аралыЈында Јана †теледi,
ол шаруашылыј субъектiнiЎ аЈымдаЈы экономикалыј жаЈдайын т†мендетедi. Бґл
јайшылыјты пайданыЎ Ґлкен к†лемiн алу арјылы жоюЈа болады, оны жаЎалыј
болашајта јамтамасыз ете алады. Сондыјтан инновациялыј јызмет бизнес-
жоспар, стратегиялыј ж„не маркетингтiк зерттеулерге жоЈары талап јояды.
ЖаЎалыјты јодану процесi мемлекеттiк јолдануды јажет етедi. Себебi
инновация процесiн јґру кезеЎiнен ґзајја созылады.
Инновациялыј процесте келесiдей јаржылыј аЈым јґрылады:
- јаржылыј капитал ресурсына т†лем;
- интеллектуалды †нiм инсiнiЎ кiрiсi;
- келiсiм шарт негiзiнде таЈайындалЈан материалдыј шыЈындар мен
јатысушыныЎ еЎбек ајысы;
- к„сiпкердiЎ јарамаЈында јалатын кiрiс.
АЈымдаЈы ж„не болашајтаЈы болатын јызыЈушылыјтар арасындаЈы
јайшылыјтарды несие арјылы шешуге болады. Сонда инновацияЈа айналым
капиталын б†лмей, пайданыЎ белгiлi бiр деЎгейiн сајтап, инновацияны †икiзу
есебiнен оныЎ †сiмiне јол жеткiзуге болады. Несие пайызы инвестиция
тиiмдiлiгiн јамтамасыз ететiндей деЎгейде болуы керек.
µлттыј экономика шегiнде Јылыми-техникалыј жаЎалыјты јалыптастыру мен
таратуЈа кедергi болып, оныЎ иелерiнiЎ јґјыЈыныЎ јорЈалмаЈандыЈы табылады.
Ол †з кезегiнде инновациялыј ойландыЎ шетелге кетуiне, ґлттыј экономикалыј
интеллектуалды мҐмкiндiгiнiЎ т†мендеуiне алып келедi. ЖаЎалыјты
ашушы, јоЈам ж„не оны тґтынушы арасындаЈы јайшылыј болып бґл соЎЈы
н„тижесiнiЎ сомасын јайта б†лу табылады. Инновациялыј јызметке
јатысушылардыЎ барлыЈыныЎ јызыЈушылыЈын ескеру формасы лизингтiк схема,
франчайзинг, коммерциялыј ж„не †нерк„сiптiк несиелеу, жалЈа беру, капиталЈа
Ґлестiк јатысу, инновациялыј процестiЎ барлыј деЎгейiн сајтандыру тҐрiнде
к†рiнiс табады.
Негiзгi јажеттiлiктердi јанаЈаттандырмай „леуметтiк субъектiнiЎ болуы
мҐмкiн емес, сондыјтан јажеттiлiк субъектiнiЎ јызмет ету себебi болып
табылады, ал јызмет јажеттiлiктiЎ јґралына айналады, осылайша жаЎа
јажеттiлiктер јалыптасады, себебi „рбiр јызметке оны жҐзеге асыру Ґшiн
јаражат јажет болып табылады.
ЕЎбек ету јызметi инновациялыј болып та б†лiнедi, ол жаЎа †нiмнiЎ
пайдаболуына алып келедi. Инновациялыј јызмет н„тижелерi „р тҐрлi болады.
Мысалы, физикалыј объектiлер „лемiне - †ндiрiстiк жаЎалыјтар болса, ой
†рiсi жаЈдайында – Јылыми ойлар. Инновациялыј јызмет экономикалыј
јатынастар арјылы жҐзеге асады, ол јоЈамдыј сипатта болады ж„не јоЈамдыј
†ндiрiстiЎ, субъектнiЎ экономиклајы јатынастыЎ дамуына алып келедi.
Нарыјтыј экономика жаЈдайында инновациялыј јызмет субъектi ретiнде
к„сiпкер к†рiнiс табады. Ол экономиканыЎ дамуы мен †згерiстердiЎ јорЈаушы
кҐшi ретiнде экономикалыј тґрајтыЈын јорЈайды.
ЅР-да нарыјтыј јатынас процеснiЎ дамуы барысында инновациялыј јызметке
к„iспорынныЎ б„секелiк мҐмкiндiк јамтамасыз етуге, тауар тҐрiн кеЎейтуге
ж„не †ткiзу нарыЈын јамтуЈа баЈытталЈан iс-„рекеттер енгiзiле бастады,
яЈни инновациялыј јызмет объектiсi тек †нiмдiк сипатта емес, сонымен јатар
фукционалдыј, ґлттыј экономика мен оныЎ салаларын „рi јарай дамыту
сипатында да болатынын аныјтады. ¤ылыми-техникалыј †нiм – инновациялыј
†нiмнiЎ бiр б†лiгi Јана. Ол „рбiр јоЈамдыј маЎызды †нiм сияјты јґндылыјја,
пайдаланысја тґтыну объектiсi болуына, „леуметiк сґранысја ие болып
табылады.
Инновациялыј јызметтi жҐзеге асыруда маЎызды орынды, ашылЈан
жаЎалыјтыЎ экономикаЈа „келетiн тиiмдiлiгi, б„секелестiк деЎгейiн к†теру,
одан јосымша пайда алады.
Отандыј Јылыми „дебиеттерде инновациялыј јызметтiЎ маЎызды сипатына –
инновациялыј кезеЎдi келтiруге болады. Ол жаЎа ойларды iздеумен басталып
оны тґтынумен немесе н„тиже алумен аныјталады.
Инновациялыј кезеЎ келесiдей тҐрге б†лiнедi: инновациялыј кезеЎ -
†Ўдеу кезеЎi, дифракция кезеЎi – нарыјтыј јаржыландыру шартымен јоЈамдыј
т„жiрибеде жаЎалыјты тарату кезеЎi, инкубициялыј кезеЎ – ойдыЎ туылуы,
жаЎалыјты јґру ж„не жаЎалыјты енгiзудi јамтиды; соЎЈы кезеЎ - најты
тґтынушылар сґранысына сай жаЎалыјты јайта јґру мн енгiзген жаЎалыјтан iс
жҐзiнде пайда „серiн алумен байланысты.
Инновациялыј јызмет н„тижесi болып – интеллектуалды меншiк табылады.
Ол †ткiзу сату Ґшiн арнылап, жаЎа ајпараттардан тґрады. ЖаЎалыј енгiзу
к„сiпкердiЎ јґралы болып табылады, оныЎ к†мегiмен олар iскерлiк „лемде †з
јызметiн жҐзеге асыру Ґшiн Ґлкен мҐмкiндiктердi јолдана алады2. Нарыјтыј
экономикада инновациялыј јызметтiЎ н„тижесi ретiнде тауар к†рiнiс табады.
Инновациялыј јызмет тек †ндiрiстiк салаЈа емес, сонымен јатар †нiмдi
†ткiзу процесiнiЎ тиiмдiлiгiн арттырады. Инновациялыј јызметтiЎ бґл
саладаЈы н„тижесi нарыјтав тауарды †ткiзу мен тауарды сату кезiнде жеке
коммерциялыј јызмет к†рсету (несие, сајтандыру, †ткiзу) „дiстемесiн јґру
тҐрiндес болады. К„сiпорын деЎгейiнде инновациялыј јызмет сыртјы ж„не iшкi
байланыстар мен процестердi басјарудыЎ жаЎа технологиясын јґруЈа алып
келедi. ОсыЈан байланысты †нерк„сiбi дамыЈан елдердегi к†п тараЈан
шаруашылыј „дiстер мен стратегияны јолдану келiсiмiне назар аударЈан ж†н.
Бас ґйым јґрлып жатјан к„сiпорынныЎ јґрылу ж„не баЈалау „дiстерiн
јґрастырады, басјарудыЎ негiзгi јызметi мен жҐргiзiлуiн, бухгалтерлiк есеп
жҐйесiнiЎ, кадрларды аттестациялауды бајылау, жарнама ж„не таЈы басјалар
јґрастырылып бередi. “Iскелiк формуласы” бойынша еЎ iрi нарыј АЅШ-та
јызмет етедi. Басјару жҐйесiн јґру мен дамыту сияјты инновациялыј јызметтiЎ
јґралы болып табылады. ...лемдiм экономикада АЅШ-Ў CALS технологиясы атты
жобалары сатылады. Бґл жобалар †нiмнiЎ пайда болуынан бастап оныЎ бҐкiл
†мiрiн јамтитын ајпараттыј јолдау жобалар жасау, Јылыми жґмыстарды жҐргiзу,
оныЎ †ндiрiстi арзандату, электрондыј хат байланысы арјысында јаражатты
Ґнемдеудi јамтамасыз етедi.
Ѕазајстан ајпараттыј сала жаЈынан †те баяу дамуда. CALS технологиясы
сияјты артыјшалајтарЈа ие болмай, †нерк„сiптiЎ дамуы јиынЈа соЈады. Ал
бiздiЎ к„сiпкер сол кезде шетелден јымбат баЈдарламалыј †нiмдердi сатып
алуЈа м„жбҐр болады. Отандыј †нiм технологиясыз б„секелестiгi т†мендеп
барады.
Ѕазајстанда Јылыми-техника ж„не технологиялыј мҐмкiндiктердi барынша
толыј јолданып мемлекеттiк саясаты жҐзеге асыру јажет. Осы CALS
технологиясы сияјты отандыј жҐйе јґру ж„не CALLS технологиясын жҐргiзетiн
Халыјаралыј µйым мҐшесi болуЈа ґмтылу керек. Осы iс-„рекеттердi жҐзеге
асырмай бiздiЎ ел јоЈамдыј дамудыЎ жаЎа кезеЎiне, ајпараттыј деЎгейге
шыЈа алмайды. Бґл деЎгей †нерк„сiбi дамыЈан елдерге ајпараттыј
технологияны јолдану арјылы „леуметтiк-экономикалыј даму мен айналым
капиталын к†теруге мҐмкiндiк берген.
1.2 Қазақстан Республикасына шетел инвестицияларын
тартудың мәні
Ғылыми әдебиеттерде шетел инвестициясының түсінігін анықтауға өте көп
көңіл бөлінген. Шетел инвестициясының түсінігін анықтау мақсаты шетел
инвестицияларын мемлекетке тарту үшін және оған берілетін экономикалық
жеңілдіктерді қолдану. Осы инвестицияларды басқа жеңілдіктер берілмейтін
инвестициядан ажыратып көрсету. Мұндай нақты шекара мемлекеттердің мүддесін
қорғайды. Ол шетелден келетін барлық капитал және кез-келген құралдарға
қызықпайды.
Инвестиция түсінігінің әр түрлі анықтамаларын экономикалық және заң
туралы әдебиеттерден кездестіруге болады. Дегенмен, авторлармен ұсынылған
барлық анықтамалар нақты емес. Олар инвестицияның кейбір қасиеттерін ғана
бөліп көрсетеді. Бұл инвестицияның қиындығы мен көпқырлы екендігіне дәлел.
Біріншіден, инвестиция сөзі ағылшын тілінен (investments)
аударғанда капитал құю болып табылғандықтан, бұл екі сөз синонимдер болып
келеді.
Екіншіден, капитал құю деген сөз терминологияда іс-әрекет және сол
іс-әрекеттің нәтижесін білдіреді, яғни инвестициялау шешімі және
инвестицияланып отырған нәрсе.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде инвестиция немесе капитал салу
түсінігін екінші жағдайда қарастыру көзделеді, яғни оны инвестицияланатын
нәрсе ретінде түсіну.
Экономикалық мағынада инвестициялар өндірістік қуаттар жасау үшін
тірі және затталған еңбекті шығындау процесі. Оның көмегімен өндіріс
процесінде тұтынуға қараған тірі еңбек көбірек құнды құрайды деген
анықтаманы береді.Ал капитал салуды - жоғарылату мен жақсартуға
бағытталған шығындар деп анықтайды.
М.И.Кулагин инвестицияны экономикалық тұрғыдан табыс алу мақсатында
өнеркәсіпке, көлік, ауыл шаруашылығы және ұлттық экономиканың т.б.
салаларына салынған ұзақ мерзімді салымдар деген түсінікті ұсынады.
Дж. Кейнстің көзқарасы бойынша инвестициялар деп осы мерзімдегі
өндіріс нәтижесіндегі капиталдық мүліктің құнының ағымдағы өсімін немесе
тұтыну үшін қолданбаған табыстың бір бөлігін айтуға болады.
Капитал салуға берілетін жалпылама анықтама П.Массенің пікірінше
келесідей: Инвестициялау бүгінгі сұранысты қанағаттандырумен күтілген
қанағаттандырылудың инвестициялық құралдар арқылы алмасу акті.
А.Г.Багатыревтің ойынша, келтірілген инвестицияға деген анықтамаларға
жалпылама белгілер тән. Ғылым әдебиеттерінде инвестициялардың құқықтық
аспектілері қарастырылады. 1966 жылғы конгресте халықаралық құқық
Ассоциацияның қатысушылары шетел инвестициясына келесі анықтама береді:
Инвестиция-бұл тұтынушы-мемлекетке инвестор-мемлкеттерден капиталдың
қозғалысы, Инвестициялар-бұл қызмет көрсету өндірісін немесе қандай да
бір өндірістік кәсіпорын құру мақсатында тұтынушы-мемлекетке инвестор-
мемлекеттен капиталдың қозғалысы.
Берілген анықтамалар шетел инвестицияларына сырттан келетін барлық
қаржылардың жатпайтынын бейнелейді, Мысалы: Егер алып келінетін тауарлар
белгілі бір қажеттіліктер үшін арналған материалдар мен құрал жабдықтар
болмаса,онда бұл тауарлы несиелер инвестиция категориясына жатады.
ҚР валюта заңын талдау барысында инвестиция түсінігін анықтауда
дифференциялау әдісін қолданамыз. Қаржы несиелерін беру және алу мерзіміне
қатысты (180 күнге дейін) капитал қозғалысына байланысты ағымдағы валюталық
операциялар жатады. Осылайша бұл заң құралдарын беру мерзімін инвестициядан
қаржы несиелерін шектеді.
Келісім бойынша капитал алу дегеніміз кез-келген мемлекеттің
территориясындағы капитал салымы. Оларға акциялар, ұзақ мерзімді
міндеттемелер, капитал салуды жүзеге асыру және қызмет бойынша келісім
шарттар жатады.
Жоғарыда көрсетілгендей Шетел инвестициясы түсінігі Шетел
инвестициясы туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жалпы
міндеттеме мен мақсаты Шетел авторларының бірқатар еңбектерінде
инвестицияға кез-келген шетел инвестициясының мүліктерін және оған
байланысты құқықтар мен мүдделерін жатқызуды ұсынады.
Г.Шварценберген инвестиция тікелей және портфельді инвестицияларды,
орташа айлық (2-5 жыл) және ұзық мерзімді сонымен қытар инвестициялар
тікелей немесе жанама түрдегі кез-келген құқықтары мен мүдделерін жатқызуды
ұсынды.
А.Г.Богатырев, Г.Шварценбергердің инвестицияны құқықтық анықтамасын
қолдады. Онда шетел инвестициясы ең алдымен шетел меншігін оның барлық
түрлерін, олардың басқа мемлекет территориясында берілген капиталды
қолдану, жұмсау құқықтары ретінде қарастырылады.
Шетел инвестициясы туралы ҚР Заңының 1-бабына сәйкес шетел
инвесторлы келесі жеке тұлғалар жатқызылады: шетел азаматтары, азаматтығы
жоқ тұлғалар, шетелде тұрақты тұрғын жайы бар ҚР азаматтары. Сонымен шетел
инвесторлары болып табылмайтындар Қазақстан Республикасында тұратын
азаматтығы жоқ тұлғалар мен шетел азаматтары. Сәйкесінше Қазақстан
Республикасының территориясында салынған инвестициялар шетел инвестициясына
жатпайды. Қазақстан Республикасында тұратын азаматтығы жоқ тұлғалар мен
шетел азаматтарының инвестицияларын шетел инвестициясына жатқызбай, оны
ұлттық деп есептеу дұрыс па?
Енді анықталмаған сұрақ мынау болып табылады: шетел инвестициясына
ұлттық инвесторлардан, бірақ шетелден түсетін инвестицияны жатқызуға бола
ма? Егер жалпы инвестор-мемлекеттен, тұтынушы-мемлекетке түсетін капитал
қозғалысы ретінде қарастырсақ болады, ал қолданылып отырған заңға сай
қарастырсақ болмайды. Бұл сұрақтың заңды шешім болуы керек.
Мүлікті шетел жекеменшігі деп айту оны оған шетел инвестициясы деген
статус беру деген сөз емес. Шварценбергердің айтуынша, шетел мүлігі мен
шетел инвестициясын нақты ажырату және мүлікті құрамына инвестиция кіретін
кең көлемді термин ретінде қарастыру керек.
Осыған байланысты шетел инвестициясының анықтамасы қосымша белгілерді
қажет етеді. Ғылыми әдебиеттерде берілетін тағы бір анықтама келіп түсетін
шетел қаржыларды шетел инвестициясына жатқызу. Берілген сөйлем кейбір
жағдайда қарама-қайшылық туғазады. Бұл белгі бойынша мемлекетке өтеусіз
өндірістік, әлеуметтік немес басқа да белгілерді құру үшін берілген
қаржыларды инвестиция деп санауға болмайды.
Н.Н.Вознесенскийдің пікірінше, Егер мемлекетке қаржылар көмек ретінде
берілсе, онда екі жақ арасындағы қарым-қатынас инвестициялық проблеманы
тудырмайды. Бұл жерде мемлекеттің шетел инвесторлар арасында міндетті қарым-
қатынастар жайында комплексі туындамайды.
Бұл белгі шетел инвестициясы туралы Заңда инвестиция-міндетті деп
анықтайды. Сондықтан инвестиция деп шетел инвестицияларының берген қаржысы
деп түсінеміз. Ол экономикалық белсенді міндеттемелерді және осы
қаржылардың мақсаты орындалуына бағытталған. Шетелдік элементтің өндірістік
іс-әрекеті болып табылады.
Экономикалық белсенділік шетел инвесторларының өндірістік іс-
әрекеттері үлкен мағынаға ие. Дегенмен, бұл белгілерді шетел
инвестициясының түсінігін анықтауға емес, берілген капиталды жұмсаудың
тиімділігі жөнінде сұрақ деп айтуға болады. Бұл көзқарастар дәлелі ретінде
шетел инвестициясы түсінігінің анықтамасы заңгер тікелей және портфельді
деп бола отырып, оларға құқықтық режимде бірдей қызметтерді жүктейді.
Мұндай бөлініс шетел және отандық ғылыми әдебиеттерде ұсынылған. Мысалы:
құқықтық әдебиеттерде тікелей инвестиция деп белгілі бір объектіге салынған
капитал деп түсінуді ұсынады. Яғни шетел кәсіпорынының табысының белгілі
бір бөлігі капиталға немесе халықаралық қаржы ұйымдарының акциялары мен
бағалы қағаздарының белгілі бір бөлігіне ие болу.
1993 ж 14 сәуір Валюталық реттеу туралы Заңды тікелей және
портфельді инвестициялар туралы түсінік берілген. Тікелей инвестициялар
жеке тұлғаларды тікелей және жанама түрде бақылау құқығы бар капитал салымы
деп анықталады. Портфельді инвестицияға салым жатады.
Егер осы айтылғандардың негізіне қарайтын болсақ, тікелей
инвестициялар портфельді инвестицияға қарағанда экономикалық белсенділігі
жоғары, өйткені олар заңды тұлғаларды бақылау құқығына ие болуға
бағытталған. Сонымен қатар инвестициялық бөліністер құқық жүйесімен
реттелетін инвестициялық қарым-қатынастарды тудырады; ең алдымен,
мемлекеттің қабылдайтын мемлекеттің құқықтық системасы, халықаралық
экономикалық құқық.
Инвестиция әрбір жүйеде, әрбір деңгейде, экономикада өте үлкен роль
атқарады деп есептеймін. Нарықтық экономикаға көшу қарқыны, өндірісті
технологиялық жағынан жетілдіру ісі Қазақстан Республикасының халық
шаруашылығына жұмсалатын күрделі қаржының мөлшері мен тиімділігіне тікелей
байланысты. Қазір еліміз микроэкономикалық көршеткіштерді салыстырмалы
түрде болса да тұрақтандырған кезде, экономикалық дамуға қол жеткізу
жөнінде шараларды жүзеге асыру аса маңызды міндетке айналып келеді. Ал,
экономикалық даму тұжырымдамасы экономиканың әр түрлі салаларына шетелдік
капиталды, отандық жекеменшік іскер топтардың капиталын көптеп тартуды
қажет етеді. Ол үшін мемлекет жекеменшік кәсіпорындар инвестицияларының тап
өз елімізде қолданыс табуы үшін экономикалық дамуға қажетті қолайлы
жағдайлар туғызып отыруға міндетті. Инвестициялар - өндірістік потенциалды
жаңа ғылыми - техника негізінде құрып, әлімдік нарыққа елдердің
бәсекелестік позицияларын анықтайды. Сондағы көптеген мемлекет үшін,
әсіресе экономикалық және әлеуметтік дағдарыстан шығуға ұмтылып жатқан
елдер үшін тікелей, күрделі, қаржылық, портфельді инвестициямен басқа
активтер түріндегі шетел капиталын тарту үлкен роль атқарады.
Нарықтық экономика - көптеген жақсы қасиеттеріне қарамастан
өндірсті және инвестициялық қызметті автоматты түрде, сонымен қатар жалпы
қоғам және әр азаматты қызықтыратын экономикалық және әлеуметтік процесті
басқара алмайды. Нарықты экономика – көптеген маңызды мәселелерді шеше
алмайды. Сондықтан мемлекет барлығын өз қамқорлығына алуы тиіс. Мемлекет ел
ішіндегі құқық тәртібін және ұлыттық қауіпсіздікті сақтау инвестициялық
қызметтің дамуының негізі болып табылады. Негізінен, шетел инвестицияларын
бұрын тиімсіз пайдаланылған табиғи, өндірістік, еңбек потенциалдарын
шаруашылық процеске енгізуге әсер ететін фактор ретінде қарастыру керек.
Шетел инвестициясы ұлттық ресурстардың жағдайларымен қосылып, прогрессивті
еңбек құралдарын қолдану, жұмыскерлердің квалификациясын жоғарылату және
қолда бар өндірсітік ресурстарды пайдалануын жақсарту негізінде жоғары
интегралды нәтиже береді.
Әрбір ел экономикасының дамуы үшін қажетті шарт – жоғары
инвестициялық белсенділік болып келеді. Бұған инвестициялық ресурстар
көлемін өсіру мен бұл ресурстарды экономиканың маңызды салаларында тиімді
пайдалану арқылы жетуге болады. Экономикада инвестициялар ролінің жоғары
екенін дамыған елдермен жаңа индустриалды елдер тәжірибесі дәлелдеп отыр.
Біздің еліміздің экономикасы өте үлкен қаржыларды қажет етеді. Сондықтан да
ішкі қаржыландыру көзінің шектеулі болуы нәтижесінде шетел капиталына
деген сұранысты арттырып отыр. Шетел инвестициялары, негізінен,
жеделдетілген экономикалық және әлеуметтік дамудың катализаторы болып
келеді. Алайда, шетел капиталының ролін тек жаңа өндірістің құрылуымен ғана
шектеуге болмайды. Ол негізінен бұрын тиімсіз пайдаланылған табиғи,
өндірістік, еңбек потенциалдарын шаруашылық процеске енгізуге әсер ететін
фактор болып келеді. Шетел капиталы экономикалық дамудың приоритетті
салаларына бағытталуы керек. Мұндай салаларда шетел инвестициясы ұлттық
инвестициялармен қосылып, өзара тиімді экономикалық қатынастарды
қамтамассыз етеді.
Инвестициялар – мүліктік қазыналардың және оларға құқықтардың,
сондай – ақ пайда мақсатында инвесторлар кәсіпкерлік қызмет обьектілеріне
салатын интелектуалдық меншікке құықтардың барлық түрлері. Инвестиция
(ағылшынның invistor - салымшы) – бұл өндірістік, кәсіпкерлік және басқа
да қызметтерге өнім өндіруді, жұмысты және қызметті ұйымдастыру және
пайданы алу нмемесе басқа да түпкі нәтижелерге (табиғатты қорғау, тұрмыстық
өмірдің сапасын атрытуы және тағы басқаларға) жету мақсатында ұзақ мерзімді
қаржылық салымдар. Олар материалдық және интелектуалдық бағалықтар болуы
мүмкін. Сонымен қатар инвестиция деп өндірісті дамытуға немесе өндірістік
емес салаға күрделі қаржыны жұмсауды да айтамыз. Инвестицияның деңгейі
қоғамның ұлттық табысының көлеміне маңызды әсер етеді. Инвестициялар елдің
көлемінде кеңейтілген қайта өндірістік процесін анықтайды. Жаңа
мекемелердің құрылысы, жаңа үйлердің салынуы, инвестициялау процесіне
байланысты болып келеді.
1994 жылдың 27 желтоқсанында №266 заңындағы өзгерістер мен
толықтыруларда келесі инвестиция түсінігі беріледі Инвестиция - бұл
кәсіпкерлік қызметінен кіріс табу көзделген салымның барлық мүлік түрі және
интеллектуальдық бағалымдары сонымен қатар:
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік, импортқа шығарылатын, қайта
өндірілмейтін тауардан басқа ұстау құқығы;
- акция және басқа да коммерциялық ұйымдарға қатысудың формалары;
- облигация және басқа да бағалы қағаздар;
- ақшалай сомаға қойылған талаптар, тауарлар, инвестицияға байланысты
келісім- шарттар бойынша басқа да қызмет көрсету;
- интеллектуальды қызмет құқығы, авторлық құқық, потенттер, товарлық
белгілер, өндіріс үлгілер, техникалық процесстер, нау-хау, нормативті-
техникалық архитектуралық конструкциясы және технологиялық жоба
документі;
- мемелекеттік мүшелердің лицензия беру негізінде кез-келген қызмет
көрсету құқығы;
Инвестициялау – қызметі шетелдік инвесторлардың бір кәсіпорын
обьектісіне қандайда бір пайда табу негізінде салынған салыммен
байланысты. Инвестиция жалпы алғанда ақша құралы, мемелекеттің мүлік
және интеллектуальдық бағалымдары, қандайда бір жаңа кәсіпорын ашудағы
заңды және жеке тұлғалар қайта конструкциялау және техникалық
жаңғыртулар акция, облигация және бағалы қағаздар және табыс табуды
көздеген активтер. Инвестиция бұл капитал салымына қарағанда кең
көлемдегі түсінік.
Инвестицияларға байланысты Қазақста Республикасының заңдарында
тиім салынбаған. Инвестицияның қайнар көзі болып жинақ табылады. Бірақ
жинақ тек бір шаруашылықпен айналсатын субьектілерді іске асыра алады.
Инвестиция келесідей факторларға байланысты болады:
- пайда нормасының күтіміне немесе капиталды қаржы бөлудің тиімділігіне
байланысты. Егер бұл тиімділік инвесторлардың пікірі бойныша, тым төмен
болса, онда қаржы бөлу іске аспайды.
- Капиталды қаржы бөлігі алтернативті мүмкіндігіне байланысты. Инвестор
өзінің ақшасын жаңа зауыттың немесе фабриканың құрылысына сала алады,
жаңа технологиялық мүмкіндіктерге, инновацияға, ол сонымен қатар
ресустарын банкке де жайғастыра алады. Егер пайыз нормасы пайда
нормасының күтімінен жоғары болса онда ивестициялар іске асырылмайды,
және керішінше, егер пайыз нормасы пайда нормасының күтімінен төмен
болса, онда кәсіпкерлер капиталды қаржы бөлігінің жобасын іске асырады.
Салық салудың тым жоғары деңгейі инвестицияға жағдай жасамайды. Егер бұл
инвестордың көзқарасы бойынша төмен болса, салым іске асырылмайды.
Сонымен қатар, инвестор осы мәселелерді шешу барысында алтернативті
мүмкіндітерді ескереді Инвестициялық процесс ақшаның инфляцилық
құнсыздануының қарқынына септігін тигізген
Қазақстан экономикасының өзекті проблемаларының бірі ең алдымен
материалды өндіріс саласында инвестициялық іс-әрекетті ынталандыру болып
табылады. Материалдық өндіріс саласын дамыту үшін бұл саланың шығындарын
азайтуға назар аударған жөн. Бұл мәселе негізінен елдің инновациялық
қызметінің дамуына тікелей байланысты болып таблады. Қазақстан
экономикасының құрылымн қайта құрудың негізгі мәселесі қаржыландыру көздері
болып табылады. Қазақстанда инвестициялқ іс-әрекеті қаржыландыру көздері
болып:
1. Кәсіпорынның өз акцияларын сатудан түскен қаражаттары: акционерлік
компаниялардың өнеркәсіптік қаржы топтарының қайтарымсыз негізінде
бөлінетін қаражаттары
2. Федералды, аймақты, жергілікті, бюджетті ассигнациялау қайтарымсыз
негізінде іскерлікті қолдау.
3. Шетел инвестициялары;
Экономистер үшін инвестиция - әрқашан күрделі қаржының
нақтылы заттай түрі, ал халық тұрғындар инвестицияның өздеріне
есептеріндегі өзгерістер, акцияны сатып алу, сақтық кассаларындағы есеп ашу
деп түсінеді. Жалпы инвестицияны аммортизациялық төлемдерді есепке алмай–ақ
дәл анықтауға болады. Инвестиция макроэкономикада екі түрлі қызметті
атқарады. Біріншіден, шығындардың компоненті болғандықтан инвестициядағы
күрт өзгерістер жиынтық сұранысқа, сөйтіп өндірістің көлеміне, жұмыспен
қамтуға әсер етеді. Екіншіден, инвестиция капиталдың қорлануына алып
келеді. Өндірістік қуаттардың көп болмауы өндірістің көлемін ұлғайтуды және
экономикалық ұзақ мерзімдік дамуын қамтамассыз етеді. Инвестицияның мәнін
ашуға мына үш элемент қажет: табыс, шығындар, нәтиже күту
Табыстар. Инвестиция өндіріс көлемінің жалпы дәрежесіне не болмаса
жалпы ұлттық өнімге, яғни табыстың деңгейіне байланысты. Олар жалпы
экономикалық белсенділіктің қайнар көзі.
Шығындар. Кәсіпкерлер мен үй сатып алушылар, әдетте инвестиция үшін
зайымдық қорлар түрінде төлейді. Оның бағасы зайымдық қаржылардың пайыздық
мөлшеріне қатысты. Экономикада пайыз ставкасы ерекше орын алады,
инвестиция шығынына әсер етеді, сондықтан ол жиынтық ұсынысты анықтайды.
Инвестицияның құрылымына белсенді ықпал етуші тағы бір нәрсе – салықтар.
Үкімет инвестицияға салық арқылы бақылау жасайды. Кәсіпкерлер инвестицияны
табыс алу мақсатымен жасайды, сондықтан инвестиция шешімі мыналарға
байланысты:
а) жаңа инвестиция арқылы өндірген өнімдерге сұраныс болуы керек;
б) инвестицияға әсер ететін пайыз мөлшерімен салық және экономистер
бағалануына негізделген өнеркәсіпшілердің үміті.
Еркін бәсеке экономикасында инвестицияның қажетті саны болуына
кепілдік берілмейді, толық жұмыспен қамтамассыз ете алмайды. Жылдар бойы
инвестицияның төмендеуі, шығындары болады, олар дефляцияға, банкротқа
әкеліп соғады, не болмаса басқаша болады. Банктер мен басқа да қаржылық
ресурстар мен берілетін несиелерді келесідей үлгіде топтастыруға болады:
1. Ағымдағы қызметтің іске асырылуы;
2. Инвестиция қызметтің іске асырылуы;
Ағымдағы қызмет:
- айнымалы қаржылардың толықтырылуы. Шикізат, материал және тауар сатып
алу ;
- қызмет және сату ұйымдарына шығындар;
- операциялық қызметке сабаққа да шығындардың түрлері.
Инвестициялық қызмет
- құрал–жабдықтары, технологияны сатып алуға ұзақ мерзімді қаржы бөлу;
- материалды емес активтерге және тағы басқаларына шығындар
Инвесторлық қызметке инфляция маңызды әсер етеді, өз
кезегінде ол экономика жағдайына байланысты – тұрақты және экономиканың
көтерілгенде - инфляция төмендейді. Сонымен бірге инфляция процессі
банк кредит ставкасымен тығыз байланыста.
Экономикалық категория сияқты инвестиция бір қатар функциялардан
тұрады. Макро деңгейдегі инвестиция негізіне жататындар:
- Өндірістегі керекті шикізат базасын жасау .
-Азаматтық құрылыста, денсулықсақтау, мәдениет, жоғары және орта
мектеп, сонымен қатар басқада әлеуметтік проблемалар шешім
- Жұмыссыздық проблемалардың шешімі.
- Табиғи ортаны қорғау.
- Әскери - өндірістік комплекстік конверсиясы
- Мемлекеттің қорғаныс әрекеті мен т.б. көптеген проблемалар шешімі.
Қазақстан Республикасының экономикасы көп уақыт бойы
экономикалық дағдарыста болуына байланысты инвестиция ең алдымен оны
тұрақтандыруға, көтеруге керек. Өндірістегі инвестиция, жаңа
технологиялар, қатаң бәсеке күреседі (ішкі және сыртқы рынокта), өз
өнімдерінің бағасын реттеуге мүмкіндік береді және т.б. Инвестицияны
заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады. Инвестор - салым иесі
инвестицияларды жүзеге асыратын жеке адам, ұйым немесе мемлекет.
Талдауда инвестицияны жүзеге асырушы инвесторлар, ал инвесторларды
жүзеге асырушы қандайда ұйымдар, яғни олар қандай органдармен, жүйелермен
байланысты екені туралы көрсетілген.
Инвестиция макродеңгейлік өте үлкен роль атқарады. Бұл деңгейде
келесі мақсаттарға қол жеткізуі тиіс:
• Өндірістік дамуы мен ұлғайуы.
• Негізгі қордың маральді және физикалық тозып кетуіне жол бермеу.
• Өндірістің техникалық деңгейін көтеру.
• Нақты бір кәсіпорынның өнімін сапасын арттыру және өнімінің
бәсекелесе алуын қамтамасыз ету.
• Табиғатты қорғау шараларын жүргізу.
• Бағалы қағаздарды басқа да кәсіпорындар активтеріне салу.
Қорыта айтқанда кәсіпорынның болашақтағы функциясы әдетегідей қаржылық
жағдайы тұрақты және табыстылығы жоғары болуы керек.
Осыған байланысты экономикалық категорияда инвестиция маңызды орын алады.
Сонымен қатар өндірісті ұлғайту, құрылысын өзгерту, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz