Қожаберген жырау

1. Қожабергеннің өмірі мен қызметі
2. Шығармашылығы

Қожаберген 1663 жылы – қоян жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысына қарасты Жамбыл аудандық «Блоговещенский» кеңшарының Гүлтөбе деген жерінде Толыбай сыншының шаңырағында дүниеге келген. Толыбай сыншы Дәуленұлы (1603-1680) өз тұсында Орта жүздің көсемі, атақты әскербасы болған. Сонымен бірге ол алдын болжайтын көреген, адамды да, атты да, құсты да сынайтын сыншы, қара қылды қақ жарған әділ би, айыр көмей, жез таңдай шешен адам екен.

Өзінің ерлігімен, әділдігімен, көрегендігімен, шешендігімен өз халқына ғана емес, көрші елдерге де әйгілі болатын. Сол себепті қазақ, ноғай, башқұрт, қарақалпақ елі, Сібірдегі Ескер, Баржы және Барабы татарлары оны Толыбай сыншы деп атап кеткен. Оның арғы тегі Орта жүз Ашамайлы керейдің Көшебе руының Таузар әулетінен шыққан.

Толыбай сыншының 2 әйелі болған. Бәйбішісі Ақбілектен (Айдабол бидің қызы) төрт ұл туған. Сол ұлдарының ең үлкені Майлы би, ең кенжесі Қожаберген екен.

Толыбай сыншының осы ең кенже ұлына Қожаберген есімі қалай берілді дегенге тоқталып өтсек, ол жайында шежіре деректері былай дейді. Толыбай сыншы Кіші жүз Әлім, төртқара әулетінің Ақша би, Жалаңтөс батыр, Сейітқұл ұлдарының апасы Жамалдан туған, Самарқанд төңірегіндегі Нұрата, Қызбибі тауын мекендейтін туған нағашылары Толыбай сыншыны қонаққа шақырып жүреді екен. Жиені әне барам, міне бараммен жүріп бара алмай уақыт өткізіп алады. 1661 жылдың мамыр айында ғана сол шақырудың сәті түсіп Толыбай сыншы Ақбілек бәйбішесі екеуі нөкерлерін ертіп сапарға шығады. Жолшыбай қыпшақ Қойлыбай әулиенің басына зиярат қылып мал шалып, құран оқиды. Одан кейін Толыбай сыншы Қожа Ахмет Иассауи мазарына келіп құран оқиды, мал шалып, түнейді. Әулиеге бір қонады, екі қонады, үшінші күні ұйықтап жатып таң алдында түс көреді. Түсінде ақ түйеге мінген, қолында асатаяғы, басында ақ сәлдесі, үстінде ақ шекпені бар ақсақалды адам Толыбай сыншына келіп: «Балам, сапарың оң болсын» дейді де, қоржынынан алып бұған найзаның ұшын, қылыш, қанжар, садақ, қобыз, қамшы, қалам, дәуіт, бүркіттің тұғырын, қойдың жауырыны мен бір уыс құмалақ және бір шоқ шөп береді. Содан кейін әлгі адам «қош, есен бол» деп жоқ болып кетеді. Толыбай сыншы ерте тұрып таң намазын оқиды да, таңертеңгі тамақ алдында бәйбішесіне, нөкерлеріне көрген түсін айтады. Қасындағы нөкерлерінің ең үлкені Нияз мырза Қожекеұлы түсін пайғамбар болып жориды. «Көсем аға, көрген түсіңіз, керемет екен. Найзаның ұшы, қылыш, қанжар – батырлық белгісі, садақ – мергендіктің, бүркіт тұғыры – құсбегілік пен аңшылық белгісі, қобыз – күйшіліктің, қалам мен дәуіт – ақындық пен ғұламалықтың, қойдың жауырыны мен құмалақ – сәуегейліктің, бір уыс шөп – емшілік белгісі. Иншалла, құдай жар болып жеңгемізден тағы бір жақсы ұл көресіз. Ол өзіңізге ұқсап әрі көсем, әрі батыр болады. Әлгі қасиеттің бәрі соның бойына қонады дей бергенде, Нияздың немере інісі Қантай сардар Толыбай сыншыға: «Тархан аға, бұл түсті Қожа Ахмет Иассауи әулиенің басында көрдіңіз ғой, болашақ келетін ұлыныздың атын Қожаберген қойыңыз» дейді. Отырғандар түгел, «иә, иә, солай» деп құптасып қалады. Сол ырым қабыл болып, нағашысына барып қайтқан соң, жарты жылдан кейін Толыбай сыншының Ақбілек бәйбішісі жүкті болып, 1663 жылы наурыз айының басында босанып, ұл туады. Дос-жарандары мен ел-жұрты жиналып баяғы уағда бойынша жас нәрестеге Қожаберген деп ат қойған екен...