Көне дәстүрдiң озығын қайта жаңғыртсақ

Шешендiк өнер - Ұлы даланың тiршiлiгiнен өмiрге келген табиғи туындысы, сол ортаның мұрасы, ұлттық рухымыздың биiгi деп санаған дұрыс.
Қазақ руларының, ауылдарының жұрт жаңартып, малына жайылым қуып үнемi көшiп жүруi неғұрлым қонысы шалғай, атасы алыс рулармен қыз алысып, қыз берiсiп қарым-қатынас жасауы, алыс-жақын демей бiрiн-бiрi жиынға ас-тойларға шақырысып тұруы - осының барлығы, сайып келгенде бiрыңғай халық тiлiнiң, ауыз әдебиетiнiң, өзiнiң мәдениетiнiң қалыптасуына қолайлы жағдай жасалған. Ауыл мен ауыл, ру мен ру және азаматтар арасындағы дау-жанжалдарды шешетiн жұрт көп жиналатын ас-тойлар, жәрмеңке-базарлар, «күнде кеңес құратын Күлтөбелер» билер мен шешендер мектебi. Шешен-билерге халықтың көрсететiн құрметi мен беретiн сыйы да дарынды, талантты жастарды сөз өнерiн үйренуге, игеруге ынталандырған, итермелеген, сөз қасиетiн құрмет тұтқан. Осыдан келiп талапты жастардың оқу бiлiмi кенжелегенмен, сана-iлiмнен кенже қалмаған, бүкiл елдiң, қоғамның қарым-қатынасы ауыз-екi жүргiзiлген, барлық iс, дау-дамайi қолма-қол, бетпе-бет шешiлген.
Шын өнер иесiне оны қоршап, қолдап, сүрiнсе сүйеп, жаңылса түзеп отыратын қамқор қауым керек. «Қар қылаумен, бала сылаумен» өсетiнi сияқты өнер иесiне де бiлгiр сын керек.
Билiк-шешендiк өнердiң өсiп-өркендеуiне, қажеттi жағдай-еркiндiк, ешкiмнен қысылмай, қымсынбай еркiн сөйлеуге бостандық қажет. Сөз бостандығы болған жерде халық тағдыры шешiледi, сол халықтың ойы да, жiгерi де биiк болады. Билер мен шешендер – халық үнi, оны ел басшысына жеткiзу – сөз бостандығы емес пе?! Ертедегi тiлiмiзде «би», «шешен» деген ұғым бiр-ақ мағынаны бiлдiрген. Бiрақ би-шешен ең алдымен елiнiң тарихын, салт-дәстүрiн, шежiресiн, ұлылы-кiшiлi ел басынан өткен уақиғаларды, тарихи қайраткерлердi, әсiресе дау-дамай, соғыс-бiтiм мәселерiн реттеп, халықтың әдет-ғұрпын жетiк бiлуге тиiс болатын.
Нағыз би-шешендер ел басшысның қаһарынан сескенбей, халық қамын ойлаған, өз құлқын ойламаған, параға сатылмаған батыл да, адал болуы шарт.
Тәуелсiздiк алған 12-13 жылда теледидардан халық депутаттары мен үкiмет адамдары сөз сөйлей алмай, көрерменнiң жүйкесiн тоздыртып, айтар ойын айта алмай қиналып жатады. Сондықтан да үкiмет, заң орындарына жауапты қызметтерге қабылданатын адамдардың шешендiк өнерiне де назар аударылғаны орынды болар едi. Бұл ұсыныс, әсiресе, бiздiң елдiң шет елдердегi өкiлi - елшiлерге де қатысты. Қасиеттi өнер – халық мұрасы, сондықтан, оны жалғастыру бүгiннен басталса, нұр үстiне нұр болары хақ.

1. С.З. Зиманов. Состояние и задачи разработки обычного права казахов. Алма-Ата. 1989.
2. С.З. Зиманов. Несколько слов о «Жеты Жаргы». Известия АН КазССР. 1975.
3. С.З. Зиманов. Жетi жарғы жайлы. Алматы. 1989.
4. I. Есенберлин. Көшпендiлер. Алматы. 1998.
5. Е. Бекмаханов. Қазақстан ХIХ ғасырдың 20-40 жылдарында. Алматы. 1994.
6. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алма-Ата. 1992.
7. Ж. Алтайбай Ағыбай батыр. Алматы. 1977.
8. Назарбаев Н. Казақстан халқына үндеуi. Ақиқат журналы. №1. 2000.
9. Ш. Уәлиханов. 5 томдық шығармалар жинағы. Алматы. 1961.
10. Ж. Шөженов. Ақжолтай Ағыбай батыр. Қарағанды. 2002.
11. Ж.С. Ақылбаев. Ер есiмi ел есiнде (Ақжолтай Ағыбай батырдың 200 жылдық торқалы тойына арналған «Арқаның ардақты тұлғалар» атты республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы), Қарағанды, 2002.
12. А. Бөкейханов. Сайлау. «Қазақ» газетi, №17, 1913.