Аударма негіздері (әдістемелік көмекші құралы)
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Бірінші бөлім.Аударма бірліктері мен стратегиялары
1 тарау. Аударма тәсілдері. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
2 тарау. Аударма бірліктері және мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау ... ... ... ... .6
3 тарау. Аударма барысындағы өзгеріс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Екінші бөлім. Аударманың лексикалық тәсілдері.
1 тарау. Аудармадағы транскрипция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 тарау. Калька жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3 тарау. Лексико . семантикалық модификация (түр өзгерісі) ... ... ... ... ... ... ... 18
4 тарау. Фразеологизмдерді аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Үшінші бөлім. Аударманың грамматикалық тәсілдері.
1 тарау. Формалардың ұқсастығы жағдайындағы морфологиялық өзгерістер...27
2 тарау. Әртүрлі формалар жағдайындағы морфологиялық өзгерістер ... ... ... ...31
3 тарау. Сөз тіркесі деңгейіндегі синтаксистік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
4 тарау. Сөйлем деңгейіндегі синтаксистік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Төртінші бөлім.Аударманың стилистикалық тәсілдері.
1 тарау. Метафоралық бірліктерді аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2 тарау. Метонимияны аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 тарау. Иронияны аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Бірінші бөлім.Аударма бірліктері мен стратегиялары
1 тарау. Аударма тәсілдері. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
2 тарау. Аударма бірліктері және мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау ... ... ... ... .6
3 тарау. Аударма барысындағы өзгеріс түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
Екінші бөлім. Аударманың лексикалық тәсілдері.
1 тарау. Аудармадағы транскрипция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 тарау. Калька жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
3 тарау. Лексико . семантикалық модификация (түр өзгерісі) ... ... ... ... ... ... ... 18
4 тарау. Фразеологизмдерді аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Үшінші бөлім. Аударманың грамматикалық тәсілдері.
1 тарау. Формалардың ұқсастығы жағдайындағы морфологиялық өзгерістер...27
2 тарау. Әртүрлі формалар жағдайындағы морфологиялық өзгерістер ... ... ... ...31
3 тарау. Сөз тіркесі деңгейіндегі синтаксистік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
4 тарау. Сөйлем деңгейіндегі синтаксистік өзгерістер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Төртінші бөлім.Аударманың стилистикалық тәсілдері.
1 тарау. Метафоралық бірліктерді аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
2 тарау. Метонимияны аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3 тарау. Иронияны аудару тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Швейцар А.Д. : «Аударма – адамдар әртүрлі тілдерде өз ойларын білдіруінде қарым – қатынастың тілдік қызметін атқаратын көмекші құрал. Сондықтан, аударманы тіларалық коммуникация әрекеті деп атау өте дұрыс» деп аудармаға орынды анықтама берген. Аударманың бір түрі – көркем аударма. Көркем аударма деп көркем шығармаларды аударуды атайды. Көркем шығарманы аудару күрделі де, көп уақыт талап ететін шығармашылық және танымдық жұмыс.
Аударма – белгілі бір тілде берілген хабарды аударма тіліндегі ақпаратқа қайта құру. Сөзбе сөз аударуға болмайды, өйткені әртүрлі тілдердің грамматикалық құрылымында, сөздік қорында, мәдениетінде айырмашылықтар болады. Салыстырмалы грамматикалар мен қос тілді сөздіктер қолданыста бар болғанымен, әртүрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы анықтамалары жоқ. Аудармашы бастапқы және аударма тілдерінің мәдениетін тең деңгейде білуі тиіс деп айтылғанымен, аудармашылардың көпшілігі мәтінді мәдени – салыстырмалы деңгейде ғана аударады. Жалпы мәдени құндылықтарға немесе салыстырмалы құндылықтарға негізделген мәтіндердің көпшілігі аударуға тұрарлық. Оларды аударуда аудармашы тек аударма барысында қиындық тудыратын негізгі хабардың стилистикалық, эмоционалдық не бағалау құрамдарына ғана емес, сонымен бірге жалпы және әмбебап түсініктерге зейін салады. Қиындықтар аударылмайтын элементтерден бастап толықтай мәтінге дейін кездеседі. Ағылшын тілінен қазақ тіліне ресми хатты аудару барысында ағылшын тілінің Dear Sir қаратпа сөзінің анайы түрі қазақ тіліне Қымбатты мырза деп аударылады. Дегенмен оның аудармасын Құрметті мырза деп аудару қазақ тілінің мәдени және ресми тіліне сай болар еді. Қазақ тіліндегі Аса қадірменді Шредер мырза деген қаратпа сөздің анайы түрін ағылшын тіліне аударсақ, Deeply respected Mr. Schroeder болады. Дегенмен бұл аударма ағылшын тілінің ресми тіліне сай еместігінен, аударма басқаша жасалады: Dear Sir немесе Dear Mr. Schroeder. Осындай аударма барысындағы қиындықтар аудармашының коммуникативті – делдалдық қызметі, грамматикалық анықтамалар, қос тілді сөздіктер мен әртүрлі елдердің мәдениетін қамтитын оқулықтардың көмегімен шешіледі. Аудармашының коммуникативтік жағынан аудармасының табысты болуы көп жағдайда аудармашының аударма тәсілін, аударманың бірліктері мен стратегияларын дұрыс таңдауына байланысты болады.
Аударма жасау барысында аудармашы алдымен аударманың тәсілін, яғни аударма мәтініне сәйкес ақпарат тізбегінің көлемін анықтап алады. Тізбекті таңдауда біріншіден мәтіннің аударма мәдениетіне сай толық немесе ішінара түрде берілуі анықталады. Осы кезде коммуникативтік тапсырмаға сәйкестендіріліп толық не қысқартылған аударма таңдалады. Қысқартылған аударманы мәтіннің барлық түрлеріне - қарапайым іскерлік хаттан романға дейін қолдануға болады. Қысқартылған аударманы қолданудың нәтижесіне мынадай мәтіндер: тезистер, конспектілер, рефераттар, аннотациялар, дайджесттер, қосымшалар, т.б. жатады. Мұндай мәтіндердің көлемі лексико – семантикалық, синтаксистік және стилистикалық бейнесі әрдайым аудармашының мақсатқа жетуі үшін таңдаған тәсіліне байланысты болады. Шын мәнінде, қысқартылған аударма екі түрлі негізгі тәсілдердің бірінің –таңдамалы аударма немесе функционалдық аударманың көмегімен орындалады.
Аударма – белгілі бір тілде берілген хабарды аударма тіліндегі ақпаратқа қайта құру. Сөзбе сөз аударуға болмайды, өйткені әртүрлі тілдердің грамматикалық құрылымында, сөздік қорында, мәдениетінде айырмашылықтар болады. Салыстырмалы грамматикалар мен қос тілді сөздіктер қолданыста бар болғанымен, әртүрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы анықтамалары жоқ. Аудармашы бастапқы және аударма тілдерінің мәдениетін тең деңгейде білуі тиіс деп айтылғанымен, аудармашылардың көпшілігі мәтінді мәдени – салыстырмалы деңгейде ғана аударады. Жалпы мәдени құндылықтарға немесе салыстырмалы құндылықтарға негізделген мәтіндердің көпшілігі аударуға тұрарлық. Оларды аударуда аудармашы тек аударма барысында қиындық тудыратын негізгі хабардың стилистикалық, эмоционалдық не бағалау құрамдарына ғана емес, сонымен бірге жалпы және әмбебап түсініктерге зейін салады. Қиындықтар аударылмайтын элементтерден бастап толықтай мәтінге дейін кездеседі. Ағылшын тілінен қазақ тіліне ресми хатты аудару барысында ағылшын тілінің Dear Sir қаратпа сөзінің анайы түрі қазақ тіліне Қымбатты мырза деп аударылады. Дегенмен оның аудармасын Құрметті мырза деп аудару қазақ тілінің мәдени және ресми тіліне сай болар еді. Қазақ тіліндегі Аса қадірменді Шредер мырза деген қаратпа сөздің анайы түрін ағылшын тіліне аударсақ, Deeply respected Mr. Schroeder болады. Дегенмен бұл аударма ағылшын тілінің ресми тіліне сай еместігінен, аударма басқаша жасалады: Dear Sir немесе Dear Mr. Schroeder. Осындай аударма барысындағы қиындықтар аудармашының коммуникативті – делдалдық қызметі, грамматикалық анықтамалар, қос тілді сөздіктер мен әртүрлі елдердің мәдениетін қамтитын оқулықтардың көмегімен шешіледі. Аудармашының коммуникативтік жағынан аудармасының табысты болуы көп жағдайда аудармашының аударма тәсілін, аударманың бірліктері мен стратегияларын дұрыс таңдауына байланысты болады.
Аударма жасау барысында аудармашы алдымен аударманың тәсілін, яғни аударма мәтініне сәйкес ақпарат тізбегінің көлемін анықтап алады. Тізбекті таңдауда біріншіден мәтіннің аударма мәдениетіне сай толық немесе ішінара түрде берілуі анықталады. Осы кезде коммуникативтік тапсырмаға сәйкестендіріліп толық не қысқартылған аударма таңдалады. Қысқартылған аударманы мәтіннің барлық түрлеріне - қарапайым іскерлік хаттан романға дейін қолдануға болады. Қысқартылған аударманы қолданудың нәтижесіне мынадай мәтіндер: тезистер, конспектілер, рефераттар, аннотациялар, дайджесттер, қосымшалар, т.б. жатады. Мұндай мәтіндердің көлемі лексико – семантикалық, синтаксистік және стилистикалық бейнесі әрдайым аудармашының мақсатқа жетуі үшін таңдаған тәсіліне байланысты болады. Шын мәнінде, қысқартылған аударма екі түрлі негізгі тәсілдердің бірінің –таңдамалы аударма немесе функционалдық аударманың көмегімен орындалады.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Жетесова Ж.А.
Аударма негіздері
Ақтөбе 2008
Жетесова Жанар Алмасқызы
Аударма негіздері (әдістемелік көмекші құралы)
Әдістемелік көмекші құралда аударма негіздері, атап айтқанда көркем аударма
барысында қолданылатын тәсілдер, аударманың грамматикалық, лексикалық және
стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған.Бұл құрал Аударма ісі мамандығы
бойынша білім алушы жоғарғы курс студенттеріне арналған. Әдістемелік
көмекші құралда аударма негіздеріне қатысты дәрістер берілген.
Пікір жазғандар:
Аязбаева А.М.
Филология ғылымдарының кандидаты
(Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті )
Нұртазина К.Б.
Филология және аударма ісікафедрасының аға оқытушысы (С.Бәйішов атындағы
Ақтөбе университеті)
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің Аударма ісі
кафедрасының кеңесінде мақұлданып, баспаға ұсынылған.
Алғы сөз
Берілген әдістемелік көмекші құрал ағылшын тілін оқып-үйренуші жоғары
оқу орындарының жоғарғы курс студенттеріне арналған. Әдістемелік көмекші
құралдың мақсаты – студенттерді аударма негіздерімен, аударма тапсырмаларын
шешуде қолданылатын әдіс - тәсілдермен таныстыру. Мұнда аударма барысында
қолданылатын грамматикалық, лексикалық және стилистикалық тәсілдердің
өзіндік ерекшеліктері мен қолданылу аясы қарастырылған. Әдістемелік көмекші
құрал Т.А. Казакованың Аударманың практикалық негіздері атты оқу құралын
негізге ала отырып құрастырылған. Берілген әдістемелік көмекші құралдың
болашақ аудармашыларға аударманың теориялық негіздерінен білімін кеңейтуде,
алдағы тәжірибелік жұмыстарында жинақтаған білімдерін іс жүзінде қолдануда
көп көмек болады деген сенімдемін.
Бірінші бөлім.
Аударма бірліктері мен стратегиялары
1 тарау. Аударма тәсілдері
Кіріспе
Швейцар А.Д. : Аударма – адамдар әртүрлі тілдерде өз ойларын
білдіруінде қарым – қатынастың тілдік қызметін атқаратын көмекші құрал.
Сондықтан, аударманы тіларалық коммуникация әрекеті деп атау өте дұрыс деп
аудармаға орынды анықтама берген. Аударманың бір түрі – көркем аударма.
Көркем аударма деп көркем шығармаларды аударуды атайды. Көркем шығарманы
аудару күрделі де, көп уақыт талап ететін шығармашылық және танымдық жұмыс.
Аударма – белгілі бір тілде берілген хабарды аударма тіліндегі
ақпаратқа қайта құру. Сөзбе сөз аударуға болмайды, өйткені әртүрлі
тілдердің грамматикалық құрылымында, сөздік қорында, мәдениетінде
айырмашылықтар болады. Салыстырмалы грамматикалар мен қос тілді сөздіктер
қолданыста бар болғанымен, әртүрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы
анықтамалары жоқ. Аудармашы бастапқы және аударма тілдерінің мәдениетін тең
деңгейде білуі тиіс деп айтылғанымен, аудармашылардың көпшілігі мәтінді
мәдени – салыстырмалы деңгейде ғана аударады. Жалпы мәдени құндылықтарға
немесе салыстырмалы құндылықтарға негізделген мәтіндердің көпшілігі
аударуға тұрарлық. Оларды аударуда аудармашы тек аударма барысында қиындық
тудыратын негізгі хабардың стилистикалық, эмоционалдық не бағалау
құрамдарына ғана емес, сонымен бірге жалпы және әмбебап түсініктерге зейін
салады. Қиындықтар аударылмайтын элементтерден бастап толықтай мәтінге
дейін кездеседі. Ағылшын тілінен қазақ тіліне ресми хатты аудару барысында
ағылшын тілінің Dear Sir қаратпа сөзінің анайы түрі қазақ тіліне Қымбатты
мырза деп аударылады. Дегенмен оның аудармасын Құрметті мырза деп аудару
қазақ тілінің мәдени және ресми тіліне сай болар еді. Қазақ тіліндегі Аса
қадірменді Шредер мырза деген қаратпа сөздің анайы түрін ағылшын тіліне
аударсақ, Deeply respected Mr. Schroeder болады. Дегенмен бұл аударма
ағылшын тілінің ресми тіліне сай еместігінен, аударма басқаша жасалады:
Dear Sir немесе Dear Mr. Schroeder. Осындай аударма барысындағы қиындықтар
аудармашының коммуникативті – делдалдық қызметі, грамматикалық анықтамалар,
қос тілді сөздіктер мен әртүрлі елдердің мәдениетін қамтитын оқулықтардың
көмегімен шешіледі. Аудармашының коммуникативтік жағынан аудармасының
табысты болуы көп жағдайда аудармашының аударма тәсілін, аударманың
бірліктері мен стратегияларын дұрыс таңдауына байланысты болады.
Аударма жасау барысында аудармашы алдымен аударманың тәсілін, яғни
аударма мәтініне сәйкес ақпарат тізбегінің көлемін анықтап алады. Тізбекті
таңдауда біріншіден мәтіннің аударма мәдениетіне сай толық немесе ішінара
түрде берілуі анықталады. Осы кезде коммуникативтік тапсырмаға
сәйкестендіріліп толық не қысқартылған аударма таңдалады. Қысқартылған
аударманы мәтіннің барлық түрлеріне - қарапайым іскерлік хаттан романға
дейін қолдануға болады. Қысқартылған аударманы қолданудың нәтижесіне
мынадай мәтіндер: тезистер, конспектілер, рефераттар, аннотациялар,
дайджесттер, қосымшалар, т.б. жатады. Мұндай мәтіндердің көлемі лексико –
семантикалық, синтаксистік және стилистикалық бейнесі әрдайым аудармашының
мақсатқа жетуі үшін таңдаған тәсіліне байланысты болады. Шын мәнінде,
қысқартылған аударма екі түрлі негізгі тәсілдердің бірінің –таңдамалы
аударма немесе функционалдық аударманың көмегімен орындалады.
Таңдамалы аударма қысқартылған аударманың тәсілі ретінде
аудармашылардың пікірінше, бастапқы мәтін бірліктерінің ең қажеттісін
таңдау мен олардың толық аудармасынан тұрады. Ал бастапқы мәтіннің қалған
барлық құрамды бөліктері осындай тәсілде екінші орынға қойылады не тіпті
аударылмайды. Мұндай тәсіл ресми хаттарды, газет материалдарын, ғылыми
мақалалар және хабарламаларды, баяндамаларды тезистік – рефераттық түрде
мазмұндауда жиі қолданылады. Осындай аударманың дұрыстығы аударма барысында
бастапқы ақпараттың белгілі бір маңызды бөлігін жоғалтпас үшін керекті
бірліктерді таңдау дәлдігіне сай негізделеді.
Функционалдық аударма бастапқы мәтінді өзге тілге аударудағы
қысқартылған аударманың тәсілі ретінде бастапқы мәтін бірліктерінің
функционалдық қайта құрылуының негізінде аударма мәтінін құрамды бөліктерге
бөлуге байланысты жасалады. Функционалдық қайта құру бастапқы мәтінді
қысқарту мақсатында қолданылатын лексико – семантикалық, грамматикалық
және стилистикалық өзгерістерге негізделеді. Үлкен шығарманы қысқартып,
әдеби мазмұндауда функционалдық аударма қолданылады.
Ал қысқартылған аудармадан толық аударманың ерекшелігі – бастапқы
мәтіннің ақпарат тізбегінің барлық құрамды бөліктерінің аударма тілінде
толықтай берілуі болып табылады. Толық аударманы сөзбе сөз, семантикалық
немесе коммуникативті аударма тәсілдерімен жасауға болады.
Сөзбе сөз аударма бастапқы мәтінді аударма тілінің бірліктерімен
сөзбе сөз жеткізуге негізделеді. Шын мәнінде, сөзбе сөз аударма
салыстырмалы түрде коммуникативтік мақсатта аз қолданылады және әдетте тек
ғылыми салада ғана кездеседі. Бастапқы мәтінді аударудағы басқа тәсілдерден
лингвистикалық тұрғыдан талдап, түпнұсқаның синтаксистік құрылымы туралы
ақпарат беретін сөзбе сөз аударма маңызды. Сөзбе сөз аударма аударылмайтын
сөз тізбектері немесе тұрақты сөз тіркестерінің бірліктеріне түсіндірме
жазуда қолданылады.
Семантикалық аударма – аударма тілінің бірліктерімен бастапқы мәтін
элементтерінің контекстік мағынасын толықтай беруге негізделеді.
Семантикалық аударма үрдісі екі стратегияның: аударма тілі қабылдаған ойды
жеткізуге бағытталған стратегиялар және ойды жеткізудің бастапқы түрінің
ерекшеліктерін сақтауға бағытталған стратегиялардың өзара әрекеттестігін
білдіреді. Бірінші стратегия бастапқы мәтіннің стандартты синтаксистік
құрылымдарын, пунктуация, бір үлгідегі метафоралар, сөйлем көлемі,
шылаулар, морфологиялық құрылымдар, кең тараған жалпы мәдени және ғылыми
терминдер сияқты лексико – грамматикалық элементтерін аударуда қолданылады.
Екінші стратегия стандартты емес лексика, авторлық құрылымдар,
стилистикалық тәсілдерді, ерекше лексиканы аударуда қолданылады. Мұндай
жағдайда семантикалық аударма әдеттегіден гөрі бастапқы белгінің
ерекшелігін бетке ұстайды және аудармада оның ерекшеліктерінің көпшілігін,
тіпті сөзбе сөз аудармасын да сақтайды.
Семантикалық аударма негізінен жоғары әлеуметтік – мәдени маңызға ие
мәтіндерді: маңызды тарихи деректер, үздік әдеби шығармаларды, құнды эпос
үзінділері, т.б. аударған шақта қолданылады. Мұндай аударма тәсілі бәрінен
бұрын мамандардың аз тобына арналған академиялық басылымдар үшін немесе
жеке дара түпнұсқасы бар құжаттарды аудару үшін қолданылады. Сонымен бірге
бұл аударма тәсілі техникалық нұсқаулар түрлерін, ғылыми басылымдарды,
құқықтық құжаттарды аудару үшін қажет.
Коммуникативтік тәсіл бастапқы ақпаратты қабылдаушыға нақты түрде
жеткізуді мақсат етеді. Мұндай аудармада бастапқы мәтіннің тілдік құрамы
ғана емес, сонымен бірге оның мазмұны мен эмоционалды – эстетикалық
маңыздылығы басты орында болады. Сонымен бірге коммуникативтік аударманың
функционалдық аудармадан ерекшелігі: ондағы бастапқы ақпаратты еш
қысқартуға болмайтындығында. Көркем аудармадағы қолданылатын тәсілге міне
осы коммуникативтік тәсіл жатады. Бұл тәсіл көркем шығармаларды аударуда
ғана емес, сондай-ақ публицистиканы, ғылыми – теориялық және ғылыми
мәтіндерді аударуда да қолданысқа ие болады.
Өлеңдерді аудару – коммуникативтік аударманың айрықша нұсқасы.
Өйткені, өлеңдер жәй семантикалық немесе сөзбе сөз аударуға келмейді.
Тіпті, өлеңдік мәтінді проза түрінде аудару үшін де лексико – семантикалық
және грамматикалық құрамдарын білу аздық етеді.м Сонымен бірге мұндай
аудармада өлеңдік мәтіннің фонетикалық және ритмдік құрамды бөліктері
назардан тыс қалып, өлең - өлең сипатынан айрылады.
Аударма тәсілдерінің бірін таңдағанда аудармашы аудармашылық үрдісте
таза күйінде қандай да бір аударма тәсілінің жеке дара қолданылмайтынын
естен шығармауы тиіс. Күрделі мәтіндерді аударуда бірнеше тәсіл түрлері
қолданылғанымен, олардың ішіндегі біреуі басымдылық танытып, соған сәйкес
аударма мәтінін талдау және аударма бірліктерін анықтау жолдары
көрсетіледі.
2 тарау. Аударма бірліктері және мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау
Аудармашының басты біліктілігі – оның бастапқы мәтінді әртүрлі
тәсілдер арқылы сөйлем мүшелеріне талдай білуі.
Жас аудармашылардың көп таралған қатесіне сөзбе сөз аударма жасауы,
яғни бастапқы мәтінді біркелкі сөйлем мүшелеріне немесе айтылымдарды бөлек
сөздерге талдауы, оларға аударма тілінде баламалар іздеп, сол арқылы
аударма мәтінін құруы жатады. Бұл қатенің мәні – аудармаға жататын сөз
бірліктерінің орнына аудармашы тілдік бірліктерді қоюында және әртүрлі
тілдегі сөз бірліктерінің тілдік құрамы үйлеспей қалуы да мүмкін екендігін
елемеуі. Аударманың бірліктерін нақты анықтау – аударманың дұрыс болуының
басты шарттарының бірі. Аударма бірліктері ұғымының мәні мен мағынасы
туралы ғалымдардың пікірлері әр қилы. Осы салада зерттеу жұмыстарын
жүргізген Л.С.Бархударов және В.Н.Комиссаровтың берген анықтамасы мынадай:
Аударманың бірліктері деп біз бастапқы мәтіндегі бірліктердің аударма
мәтінінде ұқсастықтарын таба алатындай, бірақ құрамды бөліктері жеке дара
аударма мәтінінде ерекшеленетін бірліктерді атаймыз.
Аударма бірліктерінің негізіне тек қана сөз емес, сонымен қатар тіл
бірліктері де: фонемадан бастап фразадан тыс бірліктерге дейін кіреді.
Аудармаға жататын бастапқы бірлікті дұрыс анықтаудағы басты шарт – сол не
одан басқа бастапқы бірліктің мәтіндік қызметін анықтау болып табылады.
Сөзбе сөз аударманың бұрыстығы осындай тілдік бірліктердің мәтіндік
қызметін дұрыс анықтамағандықпен байланысты: ауызша немесе жазбаша түрдегі
сөздік жағдаятқа түскен сөз тілдік бірлік ретінде негізгі мәтіндегі өзге
сөздермен жүйелі әрекеттерімен байланысты болады, яғни мәтінге, жағдаятқа
шартты түрде тәуелді болады. Бұл тәуелділіктер, жоғарыда айтылғандай,
жүйелі кейіпте болады және минимумнан (көршілес сөзден) максимумға
(тұтастай мәтін немесе тіпті мәтіннен тыс байланысқа) дейін контекстік
басшылықты құрайды.
Сөздің контекстік тәуелділік феномені мәтіннің сөздік құрамының
кеңістіктік, уақыттық және себеп-салдарлық кейіпін анықтайды, және де
әртүрлі тілдерде бұл тәуелділіктердің берілуі әрқилы болады. Шын мәнінде,
аудармашы бөлек сөздермен бірге бастапқы мәтінге сәйкес сөз аралық жүйелі
тәуелділікпен кезігеді. Жаңа бастаушы аудармашының жіберетін қатесінің бірі
– жеке тәуелділіктер және тұтас тәуелділік жүйесін анықтап бағалай алмауы.
Мәселен, Ол Алматыда тұрады деген хабарлама тілдік құрамы жағынан
ағылшын тіліндегі She lives in Almaty фразасымен сәйкес келсе, ал Ол
Астория қонақ үйінде тұрады деген хабарлама She is staying at the
Astoria деген лексико-грамматикалық жинаққа өзгереді. Екінші мысалдағы
қазақ тілінен ағылшын тіліне сөзбе сөз аударма жасау негізінен хабарламаны
бұрмалайды, өйткені бұл жағдайда аударманың бірлігін жекелеген сөздер
деңгейінде емес, тұтас сөз тіркесі деңгейдегі кеңістіктік, уақыттық, себеп-
салдарлық нақты тәуелділіктерге негізделген сөз тіркестері деңгейінде
анықтау қажет болады. Қазақ тілінде тұрады сөзі жергілікті орында тұру
не қонақ үйде тұру сынды сөз тіркестерінің құрамына кіргенімен, яғни
кеңістіктік, уақыттық жағынан кең қолданысқа ие болса, ағылшын тілінде бұл
хабарламалар әртүрлі тілдік бірліктерді талап етеді. Бірінші жағдайдағы
мәтін уақытты нақтылауды қажет етпейтін кеңістіктік тәуелділікке
негізделген белгілі бір жергілікті орында тұрақты тұру сөз тіркесін
білдіріп, ағылшын тіліндегі to live сөзіне сай болады.
Нақты уақыттық тәуелділіктің болмауы аудармада to live жәй уақыттық
түрмен қанағаттандырса, екінші мысалдағы мәтін арнайы мекемеде тұру нақты
кеңістіктік тәуелділік және уақытша тұру нақты уақыттық тәуелділікті
тудырып, ағылшын тілінде өзгеше сөзді қолдану мен уақыттық түрді нақтылауды
талап етеді. Жас аудармашының жіберетін қателерінің бірі – бастапқы
тәуелділіктерді дұрыс бағалай алмауының нәтижесінде She lives in the
Astoria деп аударып, шынайы мәнін өзгертіп, Ол әрдайым Асторияда тұрады
деп аудару арқылы жағдаятқа сай аударма жасай алмауы.
Егерде бастапқы мәтінді бағалаудағы басты контекстік тәуелділіктердің
түрлерін қарастыратын болсақ, онда олардың қатарына ең алдымен не? қайда?
қашан? қалай? сұрақтарына жауаптарды жатқызу керек. Тәуелділіктердің басқа
тобы қалай айтылды? (тема) және не айтылды? (рема) деген сұрақтарға
жауаптардан тұрады.
Белгілердің бірізділігіне сәйкес аударма жасау – осы тәуелділіктердің
тобын бағалауда жіберілетін қате. Мұндай жағдайларда үйлесімділікті дұрыс
құрудың өзі жеткіліксіз болады, өйткені аудармаға жататын бірлік жоғары
деңгейдегі синтаксистік құрылым – ағылшын және қазақ тілінде әдетте
қызметі, тәсілдері сәйкес келе бермейтін, маңызды сөйлем мүшелеріне талдау
аспектісіндегі сөйлем болуы қажет.
Мәселен, ағылшын тіліндегі A few students of our university were
reported to take part in the competition сөйлемін аудару теморематикалық
тәуелділіктерді есепке алуды талап етеді: A few students of our
university сөз тіркесі ағылшын тілінде рема болып табылады, яғни не
айтылды? деген сұраққа жауап береді. Ағылшын тілінде реманың сөйлемнің
басқы жағында тұруы сынды құрастырулар орынды болса, қазақ тілінде ремалық
тәуелділіктер сөйлемнің екі бөлігінде де орналасуы мүмкін. Осы сияқты
айырмашылықтарды ескере отырып бастапқы сөйлемнің құрамдас бөліктерінің
бірізділігін өзгерту арқылы осы сөйлемді былай: Хабарлама бойынша, сайысқа
біздің университеттің бірнеше студенттері қатысыпты аудару керек.
Аударманың бірліктерін анықтаудағы қиын жағдайлар максималды түрдегі
контекстік тәуелділіктермен тығыз байланысты, яғни өзінше тілдік
тәуелділіктердің белгілік қызметі сөйлемнен тыс, кейде тіпті толық мәтіннен
де тыс жағдайда анықталады.
Сөйлемге мәтіндегі дербес бірлікті құрау міндетті де емес: ол
тілдік сипаттамалары жөнінен белгілі бір шамада біртұтастыққа тәуелді
күрделірек фразадан тыс бірліктерге жатуы мүмкін, және бұл тәуелділік
түрлі тілде әртүрлі тілдік шешімдерді талап етеді. Льюис Кэроллдың Айна
артында шығармасында басты кейіпкер Алиса әртүрлі фантастикалық,
таңғажайып тіршілік иелерімен кездесіп, оларды өзіне таныс жәндіктердің
есімдерімен салыстырады:
“And then there’s the butterfly,” Alice went on ...
“Crawling at your feet,” said the Gnat (Alice drew her feet back in
some alarm), “you may observe a Bread-and-butter-fly. Its wings are thin
slices of bread-and-butter, its body is a crust, and its head is a lump of
sugar.”
“And what does it live on?”
“Weak tea with cream in it.”
A new difficulty came into Alice’s head. “Supposing it couldn’t find
any?” she suggested.
“Then it could die, of course.”
“But that must happen very often,” Alice remarked thoughtfully.
“It always happens, said the Gnat.”
Студенттің аудармасы бойынша мәтін мынадай сипатта болады:
Тағы, бізде көбелек бар, деп Алиса әңгімесін әрі жалғастырды.
Аяғыңның астында, деді Маса (Алиса қорқыныштан сәл кейін шегінді),
сен Бутербродты бақылай аласың. Оның қанаты май жағылған бутербродтан
жасалса, денесі тәтті наннан, ал басы бір шағым қанттан жасалынған.
Ал ол немен қоректенеді?
Кілегей қосылған сұйық шәймен.
Алисаның басына жаңа қиындық түсті. Ал егерде ол оны таба алмаса
ше? деп ойлана қалды.
Онда ол, әрине, өліп қалады.
Олай болса, мұндай жағдай жиі кездесуі керек қой, деп Алиса
ойындағын айтты.
Бұлай әрдайым болып тұрады, деді Маса.
Бұл аудармада жеке дара лексико-грамматикалық қате жіберушіліктен
бөлек, мәтіндегі маңызды нәрсе тысқары қалған. Мұнда бастапқы мәтінге тән
ирония, сөздерді ауыстыру және сөйлемнен күрделі, дербес мәтін бірліктері
болып табылатын эпизодтар жоқ. Эпизод тәуелділіктерін есепке ала отырып,
орыс тіліне аудармада Н.Демурова бастапқы мәтінді айтарлықтай өзгертеді:
Міне, мәселен, бізде көбелек бар, деді Алиса.
Ә–иә, – деп Маса сөзін созды. – Ана бір бұтаға қарашы. Бұтағында кім
отырғанын білесің бе? Бао–көбелек! Ол тұтастай ағаштан жасалынған, ал оның
мұртшалары жас бұтақтың өркендері сияқты жасыл және нәзік!
Ал ол не жейді? – деп, Алиса қызыға сұрады.
Жоңқалар мен үгінділер, – деп, Маса жауап берді.
Н.Демурованың айтуынша, Кэроллдың кестесі мұнда біршама жұрнақ пен
жалғаудың әсерінен күрделенеді. Жабыстыру сол бір қағида бойынша жүреді.
Баобаб пен көбелек сөздерін қосудың нәтижесінде баокөбелек шығады.
Н.Демурова аударма барысында бастапқы мәтінді қарапайым тілдік бірліктермен
бергеннен гөрі құрамы күрделісіне ауыстырып, сөздерді ауыстыру арқылы
өзгерту қажеттігін де атап көрсетеді.
Мәтіннен тыс тәуелділіктер аудармашыдан кең түрде жалпы мәдени,
арнайы білімдерді білуін талап етеді. Оларсыз адекватты аударма жасау
мүмкін емес. Кейбір жағдайларда бұл тәуелділіктер тобы аударма мәтінінде
транслитерация, калькалау немесе аудармашы түсіндірмесінің қолданылуын
алдын ала айқындайды. Әсіресе бастапқы мәтіндегі мәдениеттің
ерекшеліктерімен байланысты аударма аса маңыздылыққа ие.
Сонымен, бастапқы мәтіннің аударма бірліктерін анықтап, сөйлем
мүшелеріне талдауда, біз оларды мәтіннің ішіне енетін сөздердің мазмұндық
және құрылымдық – функционалдық қасиеттерін анықтайтын тәуелділіктер жүйесі
бойынша анықтаймыз.
3 тарау. Аударма барысындағы қайта құру түрлері
Бастапқы мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау және аударма бірліктерін
анықтау үрдісінде аудармаға жататын мәтіндік бірліктердің екі түрі
ерекшеленеді: контекстке стандартты түрде тәуелді бірліктер және стандартты
түрде тәуелсіз бірліктер. Стандартты түрде тәуелді бірліктерді аудару екі
тілдің типологиялық ерекшеліктерін ескеретін лексико – грамматикалық
сәйкестік деңгейінде жақсы іске асады. Бұл бірліктер әрбір жәй мәтінді
құрайды және аударма негізін анықтайды. Осылайша, осы үлгідегі бірліктер
бастапқы мәтінді қайта жасап, стандартқа сәйкес кейіпте болады және
тіларалық сәйкестіктерге апарады.
Стандартты түрде тәуелсіз бірліктер ерекше аударма
технологиясын талап етеді, бірліктердің құрылымы мен атқаратын қызметтері
екі тілде өзгеше болады және әлеуметтік – мәдени дәстүрлерге бастапқы мәтін
авторының, аударма мәтінін қабылдаушы мен аудармашының жеке тәжірибелеріне
де байланысты өзгеше болады. Осындай бірліктерді аударуда арнайы өзгеріс
тәсілдерін қолдану қажет, осыған орай тілдік, мәдени және психологиялық
факторлардың үндесуін қадағалап отыру керек.
Тілдік фактор аудармашының бастапқы мәтіннің белгілі бір
элементтерін өзгерту түрін қолдануымен анықталады: транслитерация,
калькалау, модификация, алмастыру, аудармашы түсіндірмесі және т.б.
Мәдени фактор аударма элементінің ақпараттық бірізділігінің көлемін
бастапқы мәтін негізіндегі әлеуметтік – мәдени дәстүрге сәйкес анықтаумен
анықталады.
Психологиялық фактор бастапқы элементтің ақпараттық бірізділігінің
көлемін жеке тәжірибе және бастапқы мәтін авторының немесе аударма мәтінін
қабылдаушының тәжірибесі туралы болжамдар негізінде анықтайды.
Тілдік көзқарас бойынша, стандартқа сәйкес үйлестіктерге
келмейтін бастапқы мәтіннің осындай бірліктерін аудару үшін аудармашы
негізгі үш тәсілді: лексикалық, грамматикалық және стилистикалық түрлерін
қолдана алады.
Лексикалық тәсілдер бастапқы мәтінде сөз деңгейінде стандартқа
сәйкес емес тілдік бірлік болған жағдайда қолданылады. Мәселен: бастапқы
тілдің мәдениетіне сай келсе де, аударма тілінде жоқ жалқы есімдер; белгілі
бір кәсіби саладағы термин; түпкі мәдениетке сәйкес, бірақ аударма
мәдениетінде құрылымдық – функционалдық бірізділік бойынша өзгеше және
аударма тілінде мүлдем жоқ заттар, құбылыстар мен түсініктерді білдіретін
сөздер. Мұндай сөздер аударма үрдісінде басты орын алады, өйткені
салыстырмалы түрде контекстке тәуелсіз бұл сөздер аудармашының таңдауына
сай аударма мәтініне әртүрлі бағыттылықты береді. Мысалы, қазақ тіліндегі
Айсәуле немесе Гүлім есімдері ағылшын тіліне транслитерация тәсілі арқылы
Aisaule, Gulim деп аударылып, мәтін ішіндегі есім рөлін атқарады. Бірақ,
сөзсіз мәтіннен тыс ассоциацияны жояды: Айсәуле – айдың сәулесі және Гүлім
– гүл. Ағылшын тіліндегі Bloody Mary бастапқы мәдениетке сай бір уақытта
коктейль және ағылшын ханшайымының тарихи титулына сәйкес аллюзия бола
отырып, екі мағынаға да бір атау кейпіне ие болады. Қазақ тілінде бұл
атаудың екі түрлі формасы берілген: Қанды Мэри (коктейль) және Қанды Мария
(ханшайым). Көптеген контекстерде бастапқы бірлікті біріктіру маңызды емес,
бірақ бастапқы мәтін авторы оны күрделірек мәтіндік дүние – стандартты
түрде тәуелсіз бірліктер жүйесіне толы бейнелеуде қолданса, аудармашы қиын
жағдайда қалып, өзінің стилистикалық тәсілін таңдауына апарып соқтырады.
Бұл дегеніміз – баламаларды лексикалық дәрежеден стилистикалық дәрежеге
өткізу арқылы таңдау мәселесімен байланысты аударма бірлігінің деңгейін
өзгерту.
Бастапқы мәтіннің стандартқа сәйкес емес лексикалық элементтерін
аударудың кең тараған тәсілдеріне транслитерация, транскрипция, калькалау,
семантикалық модификация, суреттеу, түсіндірме, аралас аударма жатады.
Грамматикалық тәсілдер морфемадан бастап фразадан жоғары
бірліктерге дейін, бастапқы мәтіннің стандартты түрде тәуелсіз кез-келген
грамматикалық құрылымы аударма мәтінінің объектісі болған жағдайында
қолданылады. Аудармашы үшін лексикалық мәселелермен салыстырғанда бұл
мәселелер онша көп қиындық тудырмайды. Бірақ, өзіндік даралығы
болғандықтан белгілі бір тәсілдерді қолдануды талап етеді. Мәселен, ағылшын
тілінде көп қолданылатын есімшені қазақ тіліне аударуда сөйлемнің
грамматикалық құрылымының қайта құрылуын талап етеді:
The work having been done, everybody felt a relief.
Жұмыс біткен кезде, әрқайсысы өздерін иықтарынан ауыр жүк түскендей
сезінді.
Жұмысты бітіріп, әрқайсысы өздерін иықтарынан ауыр жүк түскендей сезінді.
Барлық грамматикалық шақтар, тіпті өзге контекстерде тура
сәйкестіктері болса да қайта құрылады. Ағылшын тілінен қазақ тіліне
мәтінді аудару барысында етістік шақтары қызметінің үйлеспеуі орын алады.
Мысалы, ағылшындардың тағам әзірлеу мәзірін жазу салтында императив формасы
қолданылса, қазақ тілінде ауыспалы келер шақ түрінде беріледі:
Bake the buns till light golden.
Бөлке нан қызғыш түс пайда болғанша пісіріледі.
Бұл қайта құру түрі аударма тілінде бастапқыдай грамматикалық формасы
жоқ болған не өзге қызмет атқарған жағдайда қолданылатын грамматикалық
ауыстыруға жатады.
Осы мысалда till light golden қазақ тілінде лексикалық бірліктердің
қосылуын талап ететін синтаксистік орам болып табылады. Мұндай тәсіл
тарату, қосу, біріктіру, кеңейту сияқты тәсілдерінің қатарына жатады.
Функционалдық ауыстыру және қосу сияқты кең тараған тәсілдердің
қатарына грамматикалық трансформация, антонимдік аударма, нөлдік аударма
және тағы басқалары жатады.
Стилистикалық аударма тәсілдері аударма нысанасы бастапқы
мәтіннің белгіленген стилистикалық бірліктері болғанда қолданылады.
Білуімізше, кейбір стилистикалық бірліктер мүлде аударылмаса, кейбірі
күрделі қайта құруға жатады. Тек
бастапқы мәтіннің белгіленген стилистикалық бірліктерінің мардымсыз бөлігі
ғана аударма барысында стандартты түрдегі сәйкестікке ие болады. Кең
тараған стилистикалық формалар аудармасы қатарына бастапқы және аударма
тілдерінің мәдени - тілдік дәстүрінің қаншалықты ұқсас не өзгеше екендігіне
байланысты метафоралар жатады. Ағылшын мәтінінде метафора өзгергіш қалыпта
болып, бейнемен бірге мағынаның ирониялық кейпіне де ие болады. Және
мәтіннің бір ғана бірлігін талдауда бірнеше стилистикалық тәсілдердің
қолдануын қамтуы мүмкін.
There was not an organ in his body that had not been drugged and
derogated, dusted and dredged, fingered and photographed, removed,
plundered and replaced.
Бұл сөйлемде метафора градация (бірізділік), аллитерация (әдеби
көркемдеу), гиперболамен (көркем бейнені әсерелеу) бірігіп келіп
медициналық тексерістің күлкілі – орынсыз бейнесін тудырады. Бастапқы
мәтіннің сөздік құрамын сақтау стилистикалық ықпалмен келіспей
қалатындықтан, бұл мәтін аудармада эмоционалдық, бағалау және мағыналық
ассоциацияның сақталуы үшін қайта құруды талап етеді. Бастапқы бейне
негізін құрайтын мұндай ассоциациялардың белгілі бір бөлігін сақтап
қалудағы жалғыз жол – стилистикалық тәсілдердің негізгі үйлесімділігін
қайта құру. Дегенмен, мұндағы сөйлемдермен бірге тәсілдер де өзгеруі
мүмкін. Мысалы, қазақ тіліне тән емес мұндай контексттегі аллитерация
ритмдік, рифмалық қайталау тәсілі арқылы аударылуы мүмкін. Нәтижесінде
негізгі мәтін былай аударылады: Оның барлық ағза мүшелері
тексеріліп желдетілді, алынып кептірілді, сипалып соғып көрілді, ағытылып,
жөнделіп, орнына келтірілді.
Жалпы негізгі стилистикалық қайта құру тәсілдерінің қатарына сөздік
құрамның ауыстырылуы, бейнені ауыстыру, тропты ауыстыру, ауыспалы мағынаны
анықтау, сөзбе сөз аудару (түсіндірмемен не түсіндірмесіз).
Әртүрлі қайта құру тәсілдерінің ішінен бастапқы мәтінге сәйкес
тәсілді аударма бірлігіне сәйкестендіріп таңдау аудармашының құзырында
болады.
Екінші бөлім.
Аударманың лексикалық тәсілдері
1 тарау. Аудармадағы транскрипция
Аудармадағы транскрипция дегеніміз – бастапқы лексикалық
бірліктердің аударма тіліндегі фонемалар арқылы фонемалық ресми қайта
жаңғыруы, негізгі сөздің фонетикалық имитациясы. Аударманың келесі тәсілі
транслитерация – бастапқы лексикалық бірліктерді аударма тілінің әліпбиі
арқылы әріптік ресми қайта жаңғыруы, негізгі сөздің әріптік имитациясы. Бұл
жерде бастапқы сөз аударма мәтінінде аударма тіліндегі айтылу сипатына сай
түрде беріледі. Мәселен, Shakespeare – Шекспир есімінің қазақ тіліне
аударылуы ағылшын тілі дыбыстарының оқылу заңдылықтарына ішінара
сәйкестенсе, қазақ тілінде фонетикалық сәйкессіздік болған жағдайда ішінара
ұқсас түрлеріне түрлендіріледі. Мұндай транскрипция амалы ағылшын есімдерін
қазақ тіліне аударуда қолданылады.
Біршама қиындық қазақ есімдерін ағылшын тіліне аударуда орын алады.
Мысалы, қазақ тіліндегі ж, х, ю, я, і, ә, ң, ғ, ү, ұ, қ, ө сынды әріптер
мен дыбыстарды ағылшын тіліне аудару қиындық туғызады. Сонымен бірге патша
есімдері мен титулдарын аудару кезінде аудармашынының аударма
транскрипциясын қолдануында да біршама қиындықтар орын алады. Осы салада
XIX ғасыр соңына дейін қолданысқа енген есім түрлеріне қатысты жалпы
тіларалық транскрипция ережелері бар. Мәселен, ағылшын королі James I
Stewart есімі әдебиеттерде Иаков 1 Стюарт деп аталса, соңғы жылдары
баспасөз беттерінде Яков 1 есімі кездеседі. Дегенмен, бұл ішінара дәстүрлі
түрден ауытқу шын есім транскрипциясына әлі өткен жоқ, яғни Джеймс 1
негізгі есімі әзірге қолданыс аясында кездеспейді.
Аударма тәжірибесінде жалқы есімдердің аудармасы үшін қолданылатын
транскрипция және транслитерация тәсілдері жеткіліксіз болып келеді. Егерде
жалқы есімдер негізіне символдық қызметтер жатса, яғни ерекше объект есімі
болса немесе есім орнына емес, қосымша есім орнына қолданылса, онда олар
жалпы есімге айналады. Өйткені, есім тұлғаның тұлғалық қасиеттерін және
белгілерін білдіреді. Мұндай жағдайларда транскрипциядан басқа немесе оның
орнына калькалаумен бірге семантикалық аударма үйлесімділігі қолданылады.
Мысалы, ағылшын мәтіндерінде кездесетін Chief White Halfoat есімін қазақ
тіліне әртүрлі тәсілдер арқылы жеткізуге болады: Чиф Уайт Хафоут
(транскрипция), Қолбасшы Ақ Сұлы (семантикалық аударма), Қолбасшы Уайт
Хафоут (аралас аударма: семантикалық аударма мен транскрипция
үйлесімділігі). Джозеф Хеллердің Catch – 22 романында бұл есім аралас
мағынада қолданылған: мұнда Chief кейіпкердің үндіс екендігін білдіретін
қосымша есіммен бірге, тарихи қалыптасқан, ағылшын тіліне аударылмайтын
ресми негізгі үндістердің жанұялық атауы болған White Halfoat тегі
үйлескен. Осы жерде қолдануға қажетті тәсіл – аралас аударма болғанымен,
метис мағынасын білдіретін half-bread, half-blood сияқты әдіспен жасалып
Хеллердің сатиралық атына заты сай Halfoat есімі өз мағынасын жоғалтады
және есім мен кейіпкерді суреттейтін контексттік тәуелділікті ұстанады:
Chief White Halfoat was a handsome, swarthy Indian from Oklahoma with a
heavy, hard-boned face and tousled black hair, a half-blooded Creek from
Enid...
Аударма транскрипциясы арқылы аударылатын жалқы есімдерден басқа
бірліктер тобына мамандардың көпшілігі халықтар мен тайпалар атауын,
жағрапиялық атауларды, іскерлік мекемелер, компаниялар, фирмалар, мерзімді
басылымдар атауын, хоккей және басқа спорттық команда атауларын, рок –
музыканттардың тұрақты топтары мен мәдени объектілер атауларын және т.б.
жатқызады. Салыстырмалы түрде, мұндай атаулардың көпшілігі транскрипция
және транслитерация тәсілдері арқылы оңай аударылады:
Bank of London - Бэнк оф Лондон
Minnesota - Миннесота
Wall Street Journal – Уолл Стрит Джорнал
Detroit Red Wings – Детройт Ред Уингз
Beatles – Битлз
The Capitol – Капитолий
Metropolitan – Метрополитен, және т.б.
Шындығында транслитерация тәсілін қолдану салыстырмалы түрде аз
кездеседі және ескірген атау түрлерімен байланысты болып келеді:
Illinois – Иллинойс (Илиной емес)
Michigan – Мичиган (Мишиган емес)
Объектілердің біршама тізіміне байланысты аударманың дәстүрлі түрлері
қалыптасты. Олардың бірі негізгі атаумен ішінара сәйкес болса,
Мәскеу – Moscow
The Hague – Гаага
Санкт-Петербург – St. Petersburg,
бірі негізгі тілдегі атауымен мүлде сәйкес келмеуі мүмкін:
England – Англия
The English Channel – Ла-Манш және т.б.
Жағрапиялық атауларды транскрипциялау барысында екпіннің аударма
тілінің фонетикалық заңдылықтарына сәйкес орнын ауыстыруы мүмкін:
Florida (екпін бірінші буында)
Флорида (екпін екінші буында)
Washington (екпін бірінші буында)
Вашингтон (екпін соңғы буында).
Егер атаудың құрамына мағыналы сөз енсе, онда аралас аударма, яғни
транскрипция және семантикалық аударманың үйлесімділігі қолданылады деген
ереже бар:
Gulf of Mexico - Мексика шығанағы
River Thames - Темза өзені
The Pacific Ocean - Тынық мұхит
Hilton hotel - Хилтон қонақ үйі
Mayflower Restaurant - Мейфлауэр рестораны.
Дегенмен, осындай шарттардың өзінде қиындықтар туындауы мүмкін. Мысалы,
Бостон қаласындағы No Name Restaurant атауын қалай аударуға болады? Ноу
Нейм рестораны ма, әлде Есімсіз ресторан ба? Ымыраға келуге болады: No
Name рестораны.
Транскрипция фирма, компания, баспа, автомобиль маркалары, мерзімді
басылымдар атауларын аударуда қолданылады:
Subaru – Субару
Ford Mustang – Форд Мустанг
Facts Оn File – Фэктс Он Файл
Жас Алаш – Zhas Alash
Атамұра - Atamura.
Бірақ, оқу орындарының атаулары ішінара немесе толық семантикалық
аударма арқылы аударылады:
Western Michigan University
Батыс Мичиган Университеті
Cherry Hill High School
Черри Хилл орта мектебі
Ақтөбе Мемлекеттік Университеті
Aktobe State University.
Әртүрлі елдердегі түрлі білім беру дәстүрлеріне сәйкес оқу
орындарының атауларын аудару біршама қиындық тудырады. Мәселен, американдық
білім беру жүйесінде school сөзі деңгейі және түрі жағынан әртүрлі оқу
орындарының бірқатарын атауда қолданылады: high school шындығында орта
мектеп дегенді білдіреді, school of law – құқық институты, graduate
school – аспирантура не магистратура. Осыны есепке ала отырып Princeton
School of Law – Пристон Университеті жанындағы Құқық институты деп аудару,
Пристон құқық мектебі дегеннен гөрі үйлесімді болады. Мұндай атауларды
қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару – күрделі мәселе. Мысалы, институт
сөзі Қазақстан, Ресейде жоғары оқу орнының, ғылыми-зерттеу, әкімшілік-
басқару мекемелерінің атауы болса, ағылшын тілді елдерде institute сөзі
екінші мағынаны білдіре отырып, әдетте негізгі мағынаны тарылтады. Мұндай
жағдайларда аудармашы әдетте жағдаятқа сай шешім шығарады. Әзірге оқу
орындарының түрлерін атау халықаралық деңгейде мемлекетаралық келісімге
келіп, жүйеленген жоқ. Сондықтан семантикалық аударма тәсілін қолдану
орынды болады. Дегенмен, транскрипция арқылы аударма жүргізу де қолайлы.
Мәселен, қолданысқа тез арада енген gymnasia сөзі гимназия атауын білдіруде
қолданылады. Әртүрлі халықаралық үлгідегі анкеталарды толтыруда оқу орнының
атауын екі нұсқада толтыру ұсынылады. Мысалы:
Қазақ Педагогикалық Институты
Kazakh Teachers’ Training College
және
Kazakh Pedagogical Institute.
Аударма транскрипциясын аударманың дәстүрлі аясында қолданудағы
кездесетін қиындықтың бірі – саны аз халықтар атауларын немесе өзге ұлттық-
мәдени феномендерді аудару. Мәселен, Американың негізгі халқының атауын
аударуда әртүрлі көзқарастар мен нұсқаулар бар: Cheyenne – чейендер,
шейендер, шайендер, шейенн, чейенн деп жағдайға сай аударылса, Cherokee –
черок, чероктар, черокездер деп аударылады. Атаулардың қазіргі таңға сай
аудармалары – шайендер және чероктар болады, өйткені осы атаулар ғана
ағылшын тіліндегі дыбысталуына ұқсас. Дегенмен, ағылшын тіліндегі
атаулардың өздері бастапқы үндіс сөздерінің транскрипциясы болып табылады.
Черокездер нұсқасы, шындығында екі Cherokee және Iroquois сөздерінен
жасалынған және тек халық атауын ғана емес, сонымен бірге черокез тілінің
жанұясына тілдік туыстығын білдіреді. Әртүрлі етіп оқу мынадай тайпа
атауларын аударуда, яғни семантикалық және транскрипция әдістерінің
үйлесімділігінде қолданылады: Flathead – флетхедтер не тегіс бастылар,
(тықырбастылар) Blackfoot – блэкфуттар не қара аяқтылар(жалаңаяқтар).
Жалқы есімдерді аударудағы транскрипция мәдениетаралық
үйлесімділіктер аясымен байланысты болады: өзге мәдени атауларды ағылшын
тіліне транскрипциялау қазақ тілінен өзгеше болуы мүмкін. Осындай
атаулардың қазақ және ағылшын тілінің мәдениетіне сай дәстүрлі түрлері
әртүрлі болып келеді. Мысалы, қазақ тіліндегі Шыңғыс хан нұсқасын ағылшын
тілінде Genghis Khan (Jenghiz) деп аударуда екпін бірінші буынға түседі,
Қытай астанасы Пекин атауын ағылшын тіліне аударғанда мүлдем өзгеше Beijing
деп аударылса, Валтасар патша есімі ағылшын тілінде тануға қиын кейіпте Bel-
shaz-zar (екпін екінші буында) деп, Amenophis IV (Ikhnaton) қазақ тілінде
Аменхотеп не Эхнатон болып өзгереді. Мұндай сәйкессіздіктер тізімі біршама
үлкен болғандықтан, аудармашыдан тілдік және жалпы мәдени көрегендіктің
болуын талап етуі орынды.
Аудармашы қиын мәселелердің бірі деп басты назар аударатын нәрсе –
бастапқы мәтіндегі мәдениетке сай, бірақ аударма тілінің мәдениетінде мүлде
кездеспейтін ұлттық-мәдени объектілер атауы – реалийлер. Кең көлемді
мәдениетаралық коммуникация жағдайында бұл атаулар үлкен топ
құрайтындықтан, оларды аударуда транскрипция не транслитерация әдістерін
қолданған қолайлы.
Әдетте мұндай реалийлер, яғни бастапқы тілдің басты тілдік бірлігі
аударма мәтінінде өзінің толықтай шет тіліндегі түрінде болады, максималды
шетелдіктен бастап бірнеше сатылы жолдан өтеді. Мәселен, бастапқы балама
транскрипциядан толық ассимиляцияға дейінгі бірліктер тілдің сөздік қорына
енеді. Аудармашылардың үлкен тобы мен түпнұсқа авторлары аударманың екі
түріне жүгінеді: шетелдік бірлікті семантикалық аудармамен бірге не
түсіндірмемен сақтау немесе транскрипцияны түсіндірмемен бірге қолдану.
Әсіресе, осындай реалийлер туралы түсінік түрлері қазіргі таңдағы рок
музыка туралы мәтіндерге сай келеді:
Кейін Ридинг – фестиваль келіп, Хиптар онда бағдарламаны басқарып,
Innocent Victom альбомынан жаңаларын ойнатып, әлемге Free Me -
коммерциялық рок үлгілі шығарма синглын танытты.
Осы кішкене үзіндіде асты сызылған сөздер белгілі бір халықаралық рок
музыка әлемінің реалийлерін білдіреді. Олардың толық аудармасыз шетелдік
түрінде не аударма транскрипциясы не аралас аударма түрінде берілгені
кездейсоқ емес.
Өнертану мәтіндерін аударудың да өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың
ішінде ұлттық өнер үлгілері атауларын, мешіт, шіркеу атауларын,т.б.
аударуда қиындықтар туындайды. Бұл мәселелерді шешу жолы – транскрипция,
семантикалық аударма не аралас аударма.
Тағы бір транскрипция тәсілі арқылы аударылатын мәдени-реалийлер түрі
– фольклорлық және әдеби шығармаларда кездесетін фантастикалық тіршілік
иелері атаулары мен есімдері.
Алдар Көсе – Aldar Kose
Hobbit – Хоббит
Goblin – гоблин және т.б.
Дегенмен, осындай есімдердің біраз бөлігі, әсіресе объектінің белгілі
бір шынайы қасиетін білдіретін мағыналық құрамдары барлары аралас аударма
не калькалау арқылы аударылады.
Соңғы транскрипция тәсілі арқылы аударылатын тілдік бірліктерге
терминдер жатады. Мұнда транскрипцияға негізгі термин қандай негізде
екендігіне сай анықталатын грек, латын немесе ағылшын бірліктері алынады:
cable – кабель, restitution – реституция, reconstruction – реконструкция,
т.б.
2 тарау. Калькалау
Аударма тілінде сәйкес үйлесімділігі болмайтын тілдік бірліктерді
аудару үшін қажет транслитерация тәсілімен бірге калькалау тәсілі де
қолданылады. Калькалау дегеніміз – сөздің құрам бөліктері (морфемалар)
немесе фразалар (лексемалар) аударма тілінің элементтеріне сәйкес
аударылатын біріккен сөз құрамы немесе сөз тіркестерінің айтылуы.
Калькалау аударма тәсілі ретінде транслитерация белгілі бір себептермен
эстетикалық, мағыналық не басқа да ұстанымдарға байланысты қолданылмаған
кезде мәдениетаралық коммуникация жағдайында үлкен көлемдегі әртүрлі кірме
сөздердің енуіне негіз болды.
Тілдердің даму тарихы көбіне функционалдық белгідегі тіларалық өзара
байланыстың көптеген үлгілерін көрсетеді. Мысалы, қазақ тілінің –шы, -ші,
-кер, -гер, т.б. жұрнақтары ағылшын тілінің –er, - or, - ist жұрнақтарымен
өзара байланысты; -сіз, -сыз жұрнақтары ағылшынның un-, inim-, non- түбір
алды жұрнақтарына сәйкес. Үдемелі тіларалық өзара әрекеттестік әсерінен
көптеген тілдерге жалпы тізімдік морфемалар енді: -ист, -изм, -ор, дис-,
-ион, т.б. Көптеген түбір морфемалардың қазақ және ағылшын тілдерінде тура
сәйкестіктері де бар:
Money – ақша, window – терезе,
Old – кәрі, table – үстел,
Go – жүру, war – соғыс және т.б.
Саяси, ғылыми және мәдени салалардағы сөз тіркестерінің көпшілігі
калкалаудан тұрады:
Үкімет басшысы – head of the government
Жоғары Сот – Supreme Court
Аралас заңдар – mixed laws
Сайлау шешіміне сенімсіздік – non-confidence vote, т.б.
Транскрипциядан калькалаудың ерекшелігі – оның негізгі түрді аударма
тіліне механикалық түрде жәй аудара салу әрекеті еместігі және көбіне
кейбір өзгертулерге жүгіну керектігін білдіреді. Ең алдымен бұл септік
түрлерінің, сөз тіркесіндегі сөздер санының, аффикстер, сөздердің орын
тәртібінің, сөздің морфологиялық және синтаксистік атқаратын қызметтерінің
өзгерістерін қамтиды. Мәселен, ағылшынның skinheads не skinheaded сөздері
skin сөзінің семантикалық мағынасынан ауытқып, калькалау арқылы жасалып,
тықырбастылар не бәкібастылар деп жалпы өзгереді. Ағылшын сөз тіркесі two-
thirds majority морфологиялық та, синтаксистік те өзгеріске ұшырап үштен
екі бөлігінің көпшілігі (дауыстың) болып калькалау арқылы жасалынады.
Ағылшын тіліндегі кейбір аффикстер қазақ тілінде сын есім белгілерін
білдіретін өзіндік белгілерге сәйкес келіп, калькалау үрдісіне қажетті
өзгерістерді ендіреді:
Misdistribution of costs
шығынды бұрыс тарату
maltreatment
сапасыз ем
Non-taxable income
салық салуға жарамсыз кіріс.
Калькалау арқылы әдетте терминдер, кең қолданылатын сөздер мен сөз
тіркестері аударылады:
тарих пен мәдениет ескерткіштерінің атаулары
Қысқы Сарай – Winter Palace
White House – Ақ Үй,
көркем шығармалар атаулары
Ақ Гвардия - The White Guard
Соғыс пен бейбітшілік - The War and the Peace
“The Painted Veil” – Боялған перде,
саяси партиялар мен қозғалыс атаулары
The Democratic Party – Демократиялық партия
Ақ жол партиясы – The Bright Way Party,
тарихи оқиғалар
Бату ханның шабуылы – The invasion of Batu Khan
сөз тіркестері
ағарту жемістері – the Fruits of the Enlightenment және т.б.
Кейбір жағдайларда, әсіресе тарихи оқиғалар мен мәдени объектілерді
аударуда екі тәсіл қатар қолданылады: екі түрлі калькалау немесе калькалау
мен транскрипция:
қобалжу кезеңі – the period of unrest немесе The Time of Trouble
монғол - татар шапқыншылығы – the Mongol invasion немесе The Tartar
conquest, т.б.
Жағрапиялық тау, теңіз, өзен және т.б. атауларының құрамдарына
аудармаға жататын сөздер енсе, олар калькалау арқылы аударылады:
The Rocky Mountains – Құзды таулар
The Salt Lake – Тұзды көл
Қара теңіз – the Black Sea
The Indian Ocean – Үнді мұхиты
Егерде атауға мағынасы ұмытылған не белгілі бір себептермен аударуға
келмейтін сөздер енсе, онда аралас аударма қолданылады, яғни атаудың бір
бөлшегі транскрипция арқылы берілгенмен, түгелдей калькалау ұстанымдары
сақталады:
Арал теңізі – Aral Sea
River Dart – Дарт өзені.
Калькалау тәсілі сонымен бірге терминдерді аударуда қолданылады. Мұнда не
сөз құрылымы аударылады, не сөз тіркесі қайта құрылады:
Income tax – кіріс салығы
Decision making – шешім қабылдау
Database development – мәліметтер жинағының көбеюі.
Калькалау, транслитерация немесе аралас аударманы таңдау сөздіктің
көмегімен шешілгенмен, тарихи – мәдени атаулар, сирек жағрапиялық атаулар,
жаңа терминдер аудармашының өзіндік шешім қабылдауын талап етеді.
Аудармашыға төмендегі ескертпелердің көмегі тиюі мүмкін:
- біріншіден, тура аударма жасаудың кемшілігі болуы мүмкін, өйткені тура
аудармада тілдік бірлікті дыбыстауда ыңғайсыздық тууы ықтимал;
- екіншіден, транскрипцияны қолданудан гөрі калькалау тәсілі қолайлы
болатын кездер болады, өйткені транскрипция арқылы жеткізілген сөздер,
әсіресе лақап аттар мағынасыз – мәнсіз болып шығады.
Бұл тәсілді қолданудағы ерекше қиындық негізгі құрылымды кеңейту мен
тарылтуға байланысты, яғни оған қосымша элементтерді қосу немесе түпкі
элементтерді қысқарту. Мысалы, мылжың сөзі аралас құрылымы кеңейген калька
арқылы have a long tongue деп аударылса, монғол-татар шапқыншылығы
қысқарған калька арқылы the Tartar Conquest немесе the Mongol Onslaught деп
беріледі.
3 тарау. Лексико – семантикалық модификация (түр
өзгерісі)
Жоғарыда айтылған сөздер мен сөз тіркестерін аударуға арналған екі
тәсіл басым түрде контекстке немесе тілге тәуелсіз бастапқы және аударма
тілдерінде бір түр мен мазмұнға ие тұрақты және әмбебап мағыналы тілдік
бірліктерді аудару үшін қолданылады. Контексттердің аударылуында кейбір
келіспеушіліктер әдетте еленбей қалады. Дегенмен, олар сөз формасы немесе
мағына мен форма байланысы негізгі мағынаға ие болатын көркем шығарма
контексттерінде маңызды орын алады. Транскрипция мен калькалау арқылы
жеткізілген хабардың аз түрде мағыналық кемістігі бар болса да, аударма
мәтініне ерекше шетелдік кейіп береді.
Контекст, жағдаят және мәтіннің ішкі жасырын мәніне тәуелді әртүрлі
мағыналар білдіретін тілдік бірліктерді аудару өзгеше болады. Мұндай
бірліктер аударманың ерекше тәсілдерін қолдануды талап етеді. Осы сынды
бірліктерге сәйкестіктерді іздестіру сөздік бөлімдерді мұқият қараудан
басталады, кейде әртүрлі сөздіктердегі сөздік бөлімдерін талдап, сөздік
мағыналарды мүмкін болатын контексттік мағынамен салыстырады. Мүмкін
болатын мағыналарға олқы қарауға болмайды, өйткені мәтінді түсіну мен
мазмұнын айту оның мүмкін болатын мағыналарын болжауға байланысты
құралады.
Осындай зерттеудің нәтижесінде бастапқы сөздің аударма тілінде бір
мағыналы баламасының жоқтығы немесе толық баламасы жоқ екендігін анықтауға
болады. Бұған, кінәлілер санына тек қана көп мағыналы сөздер ғана емес,
сонымен бірге бір мағыналы, бастапқы тіл мен аударма тілінде әртүрлі
қызметтік сипаттамаға ие бірліктер де жатады. Осы сияқты жағдайда басты
орында сөз емес, оның бастапқы мәтінде контекстке сай болатын мағынасы
маңызды болған сәтінде аудармашы аударма модификацияларына, яғни түр
өзгерістеріне жүгінеді. Олардың қатарына бастапқы мағынаны тарылту немесе
кеңейту, нейтралдау (бейтараптау) немесе эмфазаны (мәнерлілік) күшейту,
функционалдық (қызметтік) ауыстыру, суреттеу немесе түсіндірме сияқты
аударма өзгерістері жатады.
Бастапқы мағынаны тарылту не нақтылау негізгі бірліктің ақпараттық
реттелу мөлшері аударма тілінде мағынасы жағынан сәйкес болатын бірліктің
реттелуінен төмен болған жағдайда қолданылады. Мәселен, қазақ тілінің
зерттеу ұғымы әртүрлі жағдаяттық жағдайларда қолданылады және көп жағдайда
контекстке сай реттеледі; ал ағылшын тілінде оған контекстке байланысты
әртүрлі тар мағыналы бірліктер сәйкес келеді:
to explore ( ортаны зерттеу – to explore the environment )
to investigate (нарықты зерттеу – to investigate the market)
to research into (классикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті
Жетесова Ж.А.
Аударма негіздері
Ақтөбе 2008
Жетесова Жанар Алмасқызы
Аударма негіздері (әдістемелік көмекші құралы)
Әдістемелік көмекші құралда аударма негіздері, атап айтқанда көркем аударма
барысында қолданылатын тәсілдер, аударманың грамматикалық, лексикалық және
стилистикалық ерекшеліктері қарастырылған.Бұл құрал Аударма ісі мамандығы
бойынша білім алушы жоғарғы курс студенттеріне арналған. Әдістемелік
көмекші құралда аударма негіздеріне қатысты дәрістер берілген.
Пікір жазғандар:
Аязбаева А.М.
Филология ғылымдарының кандидаты
(Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті )
Нұртазина К.Б.
Филология және аударма ісікафедрасының аға оқытушысы (С.Бәйішов атындағы
Ақтөбе университеті)
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университетінің Аударма ісі
кафедрасының кеңесінде мақұлданып, баспаға ұсынылған.
Алғы сөз
Берілген әдістемелік көмекші құрал ағылшын тілін оқып-үйренуші жоғары
оқу орындарының жоғарғы курс студенттеріне арналған. Әдістемелік көмекші
құралдың мақсаты – студенттерді аударма негіздерімен, аударма тапсырмаларын
шешуде қолданылатын әдіс - тәсілдермен таныстыру. Мұнда аударма барысында
қолданылатын грамматикалық, лексикалық және стилистикалық тәсілдердің
өзіндік ерекшеліктері мен қолданылу аясы қарастырылған. Әдістемелік көмекші
құрал Т.А. Казакованың Аударманың практикалық негіздері атты оқу құралын
негізге ала отырып құрастырылған. Берілген әдістемелік көмекші құралдың
болашақ аудармашыларға аударманың теориялық негіздерінен білімін кеңейтуде,
алдағы тәжірибелік жұмыстарында жинақтаған білімдерін іс жүзінде қолдануда
көп көмек болады деген сенімдемін.
Бірінші бөлім.
Аударма бірліктері мен стратегиялары
1 тарау. Аударма тәсілдері
Кіріспе
Швейцар А.Д. : Аударма – адамдар әртүрлі тілдерде өз ойларын
білдіруінде қарым – қатынастың тілдік қызметін атқаратын көмекші құрал.
Сондықтан, аударманы тіларалық коммуникация әрекеті деп атау өте дұрыс деп
аудармаға орынды анықтама берген. Аударманың бір түрі – көркем аударма.
Көркем аударма деп көркем шығармаларды аударуды атайды. Көркем шығарманы
аудару күрделі де, көп уақыт талап ететін шығармашылық және танымдық жұмыс.
Аударма – белгілі бір тілде берілген хабарды аударма тіліндегі
ақпаратқа қайта құру. Сөзбе сөз аударуға болмайды, өйткені әртүрлі
тілдердің грамматикалық құрылымында, сөздік қорында, мәдениетінде
айырмашылықтар болады. Салыстырмалы грамматикалар мен қос тілді сөздіктер
қолданыста бар болғанымен, әртүрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы
анықтамалары жоқ. Аудармашы бастапқы және аударма тілдерінің мәдениетін тең
деңгейде білуі тиіс деп айтылғанымен, аудармашылардың көпшілігі мәтінді
мәдени – салыстырмалы деңгейде ғана аударады. Жалпы мәдени құндылықтарға
немесе салыстырмалы құндылықтарға негізделген мәтіндердің көпшілігі
аударуға тұрарлық. Оларды аударуда аудармашы тек аударма барысында қиындық
тудыратын негізгі хабардың стилистикалық, эмоционалдық не бағалау
құрамдарына ғана емес, сонымен бірге жалпы және әмбебап түсініктерге зейін
салады. Қиындықтар аударылмайтын элементтерден бастап толықтай мәтінге
дейін кездеседі. Ағылшын тілінен қазақ тіліне ресми хатты аудару барысында
ағылшын тілінің Dear Sir қаратпа сөзінің анайы түрі қазақ тіліне Қымбатты
мырза деп аударылады. Дегенмен оның аудармасын Құрметті мырза деп аудару
қазақ тілінің мәдени және ресми тіліне сай болар еді. Қазақ тіліндегі Аса
қадірменді Шредер мырза деген қаратпа сөздің анайы түрін ағылшын тіліне
аударсақ, Deeply respected Mr. Schroeder болады. Дегенмен бұл аударма
ағылшын тілінің ресми тіліне сай еместігінен, аударма басқаша жасалады:
Dear Sir немесе Dear Mr. Schroeder. Осындай аударма барысындағы қиындықтар
аудармашының коммуникативті – делдалдық қызметі, грамматикалық анықтамалар,
қос тілді сөздіктер мен әртүрлі елдердің мәдениетін қамтитын оқулықтардың
көмегімен шешіледі. Аудармашының коммуникативтік жағынан аудармасының
табысты болуы көп жағдайда аудармашының аударма тәсілін, аударманың
бірліктері мен стратегияларын дұрыс таңдауына байланысты болады.
Аударма жасау барысында аудармашы алдымен аударманың тәсілін, яғни
аударма мәтініне сәйкес ақпарат тізбегінің көлемін анықтап алады. Тізбекті
таңдауда біріншіден мәтіннің аударма мәдениетіне сай толық немесе ішінара
түрде берілуі анықталады. Осы кезде коммуникативтік тапсырмаға
сәйкестендіріліп толық не қысқартылған аударма таңдалады. Қысқартылған
аударманы мәтіннің барлық түрлеріне - қарапайым іскерлік хаттан романға
дейін қолдануға болады. Қысқартылған аударманы қолданудың нәтижесіне
мынадай мәтіндер: тезистер, конспектілер, рефераттар, аннотациялар,
дайджесттер, қосымшалар, т.б. жатады. Мұндай мәтіндердің көлемі лексико –
семантикалық, синтаксистік және стилистикалық бейнесі әрдайым аудармашының
мақсатқа жетуі үшін таңдаған тәсіліне байланысты болады. Шын мәнінде,
қысқартылған аударма екі түрлі негізгі тәсілдердің бірінің –таңдамалы
аударма немесе функционалдық аударманың көмегімен орындалады.
Таңдамалы аударма қысқартылған аударманың тәсілі ретінде
аудармашылардың пікірінше, бастапқы мәтін бірліктерінің ең қажеттісін
таңдау мен олардың толық аудармасынан тұрады. Ал бастапқы мәтіннің қалған
барлық құрамды бөліктері осындай тәсілде екінші орынға қойылады не тіпті
аударылмайды. Мұндай тәсіл ресми хаттарды, газет материалдарын, ғылыми
мақалалар және хабарламаларды, баяндамаларды тезистік – рефераттық түрде
мазмұндауда жиі қолданылады. Осындай аударманың дұрыстығы аударма барысында
бастапқы ақпараттың белгілі бір маңызды бөлігін жоғалтпас үшін керекті
бірліктерді таңдау дәлдігіне сай негізделеді.
Функционалдық аударма бастапқы мәтінді өзге тілге аударудағы
қысқартылған аударманың тәсілі ретінде бастапқы мәтін бірліктерінің
функционалдық қайта құрылуының негізінде аударма мәтінін құрамды бөліктерге
бөлуге байланысты жасалады. Функционалдық қайта құру бастапқы мәтінді
қысқарту мақсатында қолданылатын лексико – семантикалық, грамматикалық
және стилистикалық өзгерістерге негізделеді. Үлкен шығарманы қысқартып,
әдеби мазмұндауда функционалдық аударма қолданылады.
Ал қысқартылған аудармадан толық аударманың ерекшелігі – бастапқы
мәтіннің ақпарат тізбегінің барлық құрамды бөліктерінің аударма тілінде
толықтай берілуі болып табылады. Толық аударманы сөзбе сөз, семантикалық
немесе коммуникативті аударма тәсілдерімен жасауға болады.
Сөзбе сөз аударма бастапқы мәтінді аударма тілінің бірліктерімен
сөзбе сөз жеткізуге негізделеді. Шын мәнінде, сөзбе сөз аударма
салыстырмалы түрде коммуникативтік мақсатта аз қолданылады және әдетте тек
ғылыми салада ғана кездеседі. Бастапқы мәтінді аударудағы басқа тәсілдерден
лингвистикалық тұрғыдан талдап, түпнұсқаның синтаксистік құрылымы туралы
ақпарат беретін сөзбе сөз аударма маңызды. Сөзбе сөз аударма аударылмайтын
сөз тізбектері немесе тұрақты сөз тіркестерінің бірліктеріне түсіндірме
жазуда қолданылады.
Семантикалық аударма – аударма тілінің бірліктерімен бастапқы мәтін
элементтерінің контекстік мағынасын толықтай беруге негізделеді.
Семантикалық аударма үрдісі екі стратегияның: аударма тілі қабылдаған ойды
жеткізуге бағытталған стратегиялар және ойды жеткізудің бастапқы түрінің
ерекшеліктерін сақтауға бағытталған стратегиялардың өзара әрекеттестігін
білдіреді. Бірінші стратегия бастапқы мәтіннің стандартты синтаксистік
құрылымдарын, пунктуация, бір үлгідегі метафоралар, сөйлем көлемі,
шылаулар, морфологиялық құрылымдар, кең тараған жалпы мәдени және ғылыми
терминдер сияқты лексико – грамматикалық элементтерін аударуда қолданылады.
Екінші стратегия стандартты емес лексика, авторлық құрылымдар,
стилистикалық тәсілдерді, ерекше лексиканы аударуда қолданылады. Мұндай
жағдайда семантикалық аударма әдеттегіден гөрі бастапқы белгінің
ерекшелігін бетке ұстайды және аудармада оның ерекшеліктерінің көпшілігін,
тіпті сөзбе сөз аудармасын да сақтайды.
Семантикалық аударма негізінен жоғары әлеуметтік – мәдени маңызға ие
мәтіндерді: маңызды тарихи деректер, үздік әдеби шығармаларды, құнды эпос
үзінділері, т.б. аударған шақта қолданылады. Мұндай аударма тәсілі бәрінен
бұрын мамандардың аз тобына арналған академиялық басылымдар үшін немесе
жеке дара түпнұсқасы бар құжаттарды аудару үшін қолданылады. Сонымен бірге
бұл аударма тәсілі техникалық нұсқаулар түрлерін, ғылыми басылымдарды,
құқықтық құжаттарды аудару үшін қажет.
Коммуникативтік тәсіл бастапқы ақпаратты қабылдаушыға нақты түрде
жеткізуді мақсат етеді. Мұндай аудармада бастапқы мәтіннің тілдік құрамы
ғана емес, сонымен бірге оның мазмұны мен эмоционалды – эстетикалық
маңыздылығы басты орында болады. Сонымен бірге коммуникативтік аударманың
функционалдық аудармадан ерекшелігі: ондағы бастапқы ақпаратты еш
қысқартуға болмайтындығында. Көркем аудармадағы қолданылатын тәсілге міне
осы коммуникативтік тәсіл жатады. Бұл тәсіл көркем шығармаларды аударуда
ғана емес, сондай-ақ публицистиканы, ғылыми – теориялық және ғылыми
мәтіндерді аударуда да қолданысқа ие болады.
Өлеңдерді аудару – коммуникативтік аударманың айрықша нұсқасы.
Өйткені, өлеңдер жәй семантикалық немесе сөзбе сөз аударуға келмейді.
Тіпті, өлеңдік мәтінді проза түрінде аудару үшін де лексико – семантикалық
және грамматикалық құрамдарын білу аздық етеді.м Сонымен бірге мұндай
аудармада өлеңдік мәтіннің фонетикалық және ритмдік құрамды бөліктері
назардан тыс қалып, өлең - өлең сипатынан айрылады.
Аударма тәсілдерінің бірін таңдағанда аудармашы аудармашылық үрдісте
таза күйінде қандай да бір аударма тәсілінің жеке дара қолданылмайтынын
естен шығармауы тиіс. Күрделі мәтіндерді аударуда бірнеше тәсіл түрлері
қолданылғанымен, олардың ішіндегі біреуі басымдылық танытып, соған сәйкес
аударма мәтінін талдау және аударма бірліктерін анықтау жолдары
көрсетіледі.
2 тарау. Аударма бірліктері және мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау
Аудармашының басты біліктілігі – оның бастапқы мәтінді әртүрлі
тәсілдер арқылы сөйлем мүшелеріне талдай білуі.
Жас аудармашылардың көп таралған қатесіне сөзбе сөз аударма жасауы,
яғни бастапқы мәтінді біркелкі сөйлем мүшелеріне немесе айтылымдарды бөлек
сөздерге талдауы, оларға аударма тілінде баламалар іздеп, сол арқылы
аударма мәтінін құруы жатады. Бұл қатенің мәні – аудармаға жататын сөз
бірліктерінің орнына аудармашы тілдік бірліктерді қоюында және әртүрлі
тілдегі сөз бірліктерінің тілдік құрамы үйлеспей қалуы да мүмкін екендігін
елемеуі. Аударманың бірліктерін нақты анықтау – аударманың дұрыс болуының
басты шарттарының бірі. Аударма бірліктері ұғымының мәні мен мағынасы
туралы ғалымдардың пікірлері әр қилы. Осы салада зерттеу жұмыстарын
жүргізген Л.С.Бархударов және В.Н.Комиссаровтың берген анықтамасы мынадай:
Аударманың бірліктері деп біз бастапқы мәтіндегі бірліктердің аударма
мәтінінде ұқсастықтарын таба алатындай, бірақ құрамды бөліктері жеке дара
аударма мәтінінде ерекшеленетін бірліктерді атаймыз.
Аударма бірліктерінің негізіне тек қана сөз емес, сонымен қатар тіл
бірліктері де: фонемадан бастап фразадан тыс бірліктерге дейін кіреді.
Аудармаға жататын бастапқы бірлікті дұрыс анықтаудағы басты шарт – сол не
одан басқа бастапқы бірліктің мәтіндік қызметін анықтау болып табылады.
Сөзбе сөз аударманың бұрыстығы осындай тілдік бірліктердің мәтіндік
қызметін дұрыс анықтамағандықпен байланысты: ауызша немесе жазбаша түрдегі
сөздік жағдаятқа түскен сөз тілдік бірлік ретінде негізгі мәтіндегі өзге
сөздермен жүйелі әрекеттерімен байланысты болады, яғни мәтінге, жағдаятқа
шартты түрде тәуелді болады. Бұл тәуелділіктер, жоғарыда айтылғандай,
жүйелі кейіпте болады және минимумнан (көршілес сөзден) максимумға
(тұтастай мәтін немесе тіпті мәтіннен тыс байланысқа) дейін контекстік
басшылықты құрайды.
Сөздің контекстік тәуелділік феномені мәтіннің сөздік құрамының
кеңістіктік, уақыттық және себеп-салдарлық кейіпін анықтайды, және де
әртүрлі тілдерде бұл тәуелділіктердің берілуі әрқилы болады. Шын мәнінде,
аудармашы бөлек сөздермен бірге бастапқы мәтінге сәйкес сөз аралық жүйелі
тәуелділікпен кезігеді. Жаңа бастаушы аудармашының жіберетін қатесінің бірі
– жеке тәуелділіктер және тұтас тәуелділік жүйесін анықтап бағалай алмауы.
Мәселен, Ол Алматыда тұрады деген хабарлама тілдік құрамы жағынан
ағылшын тіліндегі She lives in Almaty фразасымен сәйкес келсе, ал Ол
Астория қонақ үйінде тұрады деген хабарлама She is staying at the
Astoria деген лексико-грамматикалық жинаққа өзгереді. Екінші мысалдағы
қазақ тілінен ағылшын тіліне сөзбе сөз аударма жасау негізінен хабарламаны
бұрмалайды, өйткені бұл жағдайда аударманың бірлігін жекелеген сөздер
деңгейінде емес, тұтас сөз тіркесі деңгейдегі кеңістіктік, уақыттық, себеп-
салдарлық нақты тәуелділіктерге негізделген сөз тіркестері деңгейінде
анықтау қажет болады. Қазақ тілінде тұрады сөзі жергілікті орында тұру
не қонақ үйде тұру сынды сөз тіркестерінің құрамына кіргенімен, яғни
кеңістіктік, уақыттық жағынан кең қолданысқа ие болса, ағылшын тілінде бұл
хабарламалар әртүрлі тілдік бірліктерді талап етеді. Бірінші жағдайдағы
мәтін уақытты нақтылауды қажет етпейтін кеңістіктік тәуелділікке
негізделген белгілі бір жергілікті орында тұрақты тұру сөз тіркесін
білдіріп, ағылшын тіліндегі to live сөзіне сай болады.
Нақты уақыттық тәуелділіктің болмауы аудармада to live жәй уақыттық
түрмен қанағаттандырса, екінші мысалдағы мәтін арнайы мекемеде тұру нақты
кеңістіктік тәуелділік және уақытша тұру нақты уақыттық тәуелділікті
тудырып, ағылшын тілінде өзгеше сөзді қолдану мен уақыттық түрді нақтылауды
талап етеді. Жас аудармашының жіберетін қателерінің бірі – бастапқы
тәуелділіктерді дұрыс бағалай алмауының нәтижесінде She lives in the
Astoria деп аударып, шынайы мәнін өзгертіп, Ол әрдайым Асторияда тұрады
деп аудару арқылы жағдаятқа сай аударма жасай алмауы.
Егерде бастапқы мәтінді бағалаудағы басты контекстік тәуелділіктердің
түрлерін қарастыратын болсақ, онда олардың қатарына ең алдымен не? қайда?
қашан? қалай? сұрақтарына жауаптарды жатқызу керек. Тәуелділіктердің басқа
тобы қалай айтылды? (тема) және не айтылды? (рема) деген сұрақтарға
жауаптардан тұрады.
Белгілердің бірізділігіне сәйкес аударма жасау – осы тәуелділіктердің
тобын бағалауда жіберілетін қате. Мұндай жағдайларда үйлесімділікті дұрыс
құрудың өзі жеткіліксіз болады, өйткені аудармаға жататын бірлік жоғары
деңгейдегі синтаксистік құрылым – ағылшын және қазақ тілінде әдетте
қызметі, тәсілдері сәйкес келе бермейтін, маңызды сөйлем мүшелеріне талдау
аспектісіндегі сөйлем болуы қажет.
Мәселен, ағылшын тіліндегі A few students of our university were
reported to take part in the competition сөйлемін аудару теморематикалық
тәуелділіктерді есепке алуды талап етеді: A few students of our
university сөз тіркесі ағылшын тілінде рема болып табылады, яғни не
айтылды? деген сұраққа жауап береді. Ағылшын тілінде реманың сөйлемнің
басқы жағында тұруы сынды құрастырулар орынды болса, қазақ тілінде ремалық
тәуелділіктер сөйлемнің екі бөлігінде де орналасуы мүмкін. Осы сияқты
айырмашылықтарды ескере отырып бастапқы сөйлемнің құрамдас бөліктерінің
бірізділігін өзгерту арқылы осы сөйлемді былай: Хабарлама бойынша, сайысқа
біздің университеттің бірнеше студенттері қатысыпты аудару керек.
Аударманың бірліктерін анықтаудағы қиын жағдайлар максималды түрдегі
контекстік тәуелділіктермен тығыз байланысты, яғни өзінше тілдік
тәуелділіктердің белгілік қызметі сөйлемнен тыс, кейде тіпті толық мәтіннен
де тыс жағдайда анықталады.
Сөйлемге мәтіндегі дербес бірлікті құрау міндетті де емес: ол
тілдік сипаттамалары жөнінен белгілі бір шамада біртұтастыққа тәуелді
күрделірек фразадан тыс бірліктерге жатуы мүмкін, және бұл тәуелділік
түрлі тілде әртүрлі тілдік шешімдерді талап етеді. Льюис Кэроллдың Айна
артында шығармасында басты кейіпкер Алиса әртүрлі фантастикалық,
таңғажайып тіршілік иелерімен кездесіп, оларды өзіне таныс жәндіктердің
есімдерімен салыстырады:
“And then there’s the butterfly,” Alice went on ...
“Crawling at your feet,” said the Gnat (Alice drew her feet back in
some alarm), “you may observe a Bread-and-butter-fly. Its wings are thin
slices of bread-and-butter, its body is a crust, and its head is a lump of
sugar.”
“And what does it live on?”
“Weak tea with cream in it.”
A new difficulty came into Alice’s head. “Supposing it couldn’t find
any?” she suggested.
“Then it could die, of course.”
“But that must happen very often,” Alice remarked thoughtfully.
“It always happens, said the Gnat.”
Студенттің аудармасы бойынша мәтін мынадай сипатта болады:
Тағы, бізде көбелек бар, деп Алиса әңгімесін әрі жалғастырды.
Аяғыңның астында, деді Маса (Алиса қорқыныштан сәл кейін шегінді),
сен Бутербродты бақылай аласың. Оның қанаты май жағылған бутербродтан
жасалса, денесі тәтті наннан, ал басы бір шағым қанттан жасалынған.
Ал ол немен қоректенеді?
Кілегей қосылған сұйық шәймен.
Алисаның басына жаңа қиындық түсті. Ал егерде ол оны таба алмаса
ше? деп ойлана қалды.
Онда ол, әрине, өліп қалады.
Олай болса, мұндай жағдай жиі кездесуі керек қой, деп Алиса
ойындағын айтты.
Бұлай әрдайым болып тұрады, деді Маса.
Бұл аудармада жеке дара лексико-грамматикалық қате жіберушіліктен
бөлек, мәтіндегі маңызды нәрсе тысқары қалған. Мұнда бастапқы мәтінге тән
ирония, сөздерді ауыстыру және сөйлемнен күрделі, дербес мәтін бірліктері
болып табылатын эпизодтар жоқ. Эпизод тәуелділіктерін есепке ала отырып,
орыс тіліне аудармада Н.Демурова бастапқы мәтінді айтарлықтай өзгертеді:
Міне, мәселен, бізде көбелек бар, деді Алиса.
Ә–иә, – деп Маса сөзін созды. – Ана бір бұтаға қарашы. Бұтағында кім
отырғанын білесің бе? Бао–көбелек! Ол тұтастай ағаштан жасалынған, ал оның
мұртшалары жас бұтақтың өркендері сияқты жасыл және нәзік!
Ал ол не жейді? – деп, Алиса қызыға сұрады.
Жоңқалар мен үгінділер, – деп, Маса жауап берді.
Н.Демурованың айтуынша, Кэроллдың кестесі мұнда біршама жұрнақ пен
жалғаудың әсерінен күрделенеді. Жабыстыру сол бір қағида бойынша жүреді.
Баобаб пен көбелек сөздерін қосудың нәтижесінде баокөбелек шығады.
Н.Демурова аударма барысында бастапқы мәтінді қарапайым тілдік бірліктермен
бергеннен гөрі құрамы күрделісіне ауыстырып, сөздерді ауыстыру арқылы
өзгерту қажеттігін де атап көрсетеді.
Мәтіннен тыс тәуелділіктер аудармашыдан кең түрде жалпы мәдени,
арнайы білімдерді білуін талап етеді. Оларсыз адекватты аударма жасау
мүмкін емес. Кейбір жағдайларда бұл тәуелділіктер тобы аударма мәтінінде
транслитерация, калькалау немесе аудармашы түсіндірмесінің қолданылуын
алдын ала айқындайды. Әсіресе бастапқы мәтіндегі мәдениеттің
ерекшеліктерімен байланысты аударма аса маңыздылыққа ие.
Сонымен, бастапқы мәтіннің аударма бірліктерін анықтап, сөйлем
мүшелеріне талдауда, біз оларды мәтіннің ішіне енетін сөздердің мазмұндық
және құрылымдық – функционалдық қасиеттерін анықтайтын тәуелділіктер жүйесі
бойынша анықтаймыз.
3 тарау. Аударма барысындағы қайта құру түрлері
Бастапқы мәтінді сөйлем мүшелеріне талдау және аударма бірліктерін
анықтау үрдісінде аудармаға жататын мәтіндік бірліктердің екі түрі
ерекшеленеді: контекстке стандартты түрде тәуелді бірліктер және стандартты
түрде тәуелсіз бірліктер. Стандартты түрде тәуелді бірліктерді аудару екі
тілдің типологиялық ерекшеліктерін ескеретін лексико – грамматикалық
сәйкестік деңгейінде жақсы іске асады. Бұл бірліктер әрбір жәй мәтінді
құрайды және аударма негізін анықтайды. Осылайша, осы үлгідегі бірліктер
бастапқы мәтінді қайта жасап, стандартқа сәйкес кейіпте болады және
тіларалық сәйкестіктерге апарады.
Стандартты түрде тәуелсіз бірліктер ерекше аударма
технологиясын талап етеді, бірліктердің құрылымы мен атқаратын қызметтері
екі тілде өзгеше болады және әлеуметтік – мәдени дәстүрлерге бастапқы мәтін
авторының, аударма мәтінін қабылдаушы мен аудармашының жеке тәжірибелеріне
де байланысты өзгеше болады. Осындай бірліктерді аударуда арнайы өзгеріс
тәсілдерін қолдану қажет, осыған орай тілдік, мәдени және психологиялық
факторлардың үндесуін қадағалап отыру керек.
Тілдік фактор аудармашының бастапқы мәтіннің белгілі бір
элементтерін өзгерту түрін қолдануымен анықталады: транслитерация,
калькалау, модификация, алмастыру, аудармашы түсіндірмесі және т.б.
Мәдени фактор аударма элементінің ақпараттық бірізділігінің көлемін
бастапқы мәтін негізіндегі әлеуметтік – мәдени дәстүрге сәйкес анықтаумен
анықталады.
Психологиялық фактор бастапқы элементтің ақпараттық бірізділігінің
көлемін жеке тәжірибе және бастапқы мәтін авторының немесе аударма мәтінін
қабылдаушының тәжірибесі туралы болжамдар негізінде анықтайды.
Тілдік көзқарас бойынша, стандартқа сәйкес үйлестіктерге
келмейтін бастапқы мәтіннің осындай бірліктерін аудару үшін аудармашы
негізгі үш тәсілді: лексикалық, грамматикалық және стилистикалық түрлерін
қолдана алады.
Лексикалық тәсілдер бастапқы мәтінде сөз деңгейінде стандартқа
сәйкес емес тілдік бірлік болған жағдайда қолданылады. Мәселен: бастапқы
тілдің мәдениетіне сай келсе де, аударма тілінде жоқ жалқы есімдер; белгілі
бір кәсіби саладағы термин; түпкі мәдениетке сәйкес, бірақ аударма
мәдениетінде құрылымдық – функционалдық бірізділік бойынша өзгеше және
аударма тілінде мүлдем жоқ заттар, құбылыстар мен түсініктерді білдіретін
сөздер. Мұндай сөздер аударма үрдісінде басты орын алады, өйткені
салыстырмалы түрде контекстке тәуелсіз бұл сөздер аудармашының таңдауына
сай аударма мәтініне әртүрлі бағыттылықты береді. Мысалы, қазақ тіліндегі
Айсәуле немесе Гүлім есімдері ағылшын тіліне транслитерация тәсілі арқылы
Aisaule, Gulim деп аударылып, мәтін ішіндегі есім рөлін атқарады. Бірақ,
сөзсіз мәтіннен тыс ассоциацияны жояды: Айсәуле – айдың сәулесі және Гүлім
– гүл. Ағылшын тіліндегі Bloody Mary бастапқы мәдениетке сай бір уақытта
коктейль және ағылшын ханшайымының тарихи титулына сәйкес аллюзия бола
отырып, екі мағынаға да бір атау кейпіне ие болады. Қазақ тілінде бұл
атаудың екі түрлі формасы берілген: Қанды Мэри (коктейль) және Қанды Мария
(ханшайым). Көптеген контекстерде бастапқы бірлікті біріктіру маңызды емес,
бірақ бастапқы мәтін авторы оны күрделірек мәтіндік дүние – стандартты
түрде тәуелсіз бірліктер жүйесіне толы бейнелеуде қолданса, аудармашы қиын
жағдайда қалып, өзінің стилистикалық тәсілін таңдауына апарып соқтырады.
Бұл дегеніміз – баламаларды лексикалық дәрежеден стилистикалық дәрежеге
өткізу арқылы таңдау мәселесімен байланысты аударма бірлігінің деңгейін
өзгерту.
Бастапқы мәтіннің стандартқа сәйкес емес лексикалық элементтерін
аударудың кең тараған тәсілдеріне транслитерация, транскрипция, калькалау,
семантикалық модификация, суреттеу, түсіндірме, аралас аударма жатады.
Грамматикалық тәсілдер морфемадан бастап фразадан жоғары
бірліктерге дейін, бастапқы мәтіннің стандартты түрде тәуелсіз кез-келген
грамматикалық құрылымы аударма мәтінінің объектісі болған жағдайында
қолданылады. Аудармашы үшін лексикалық мәселелермен салыстырғанда бұл
мәселелер онша көп қиындық тудырмайды. Бірақ, өзіндік даралығы
болғандықтан белгілі бір тәсілдерді қолдануды талап етеді. Мәселен, ағылшын
тілінде көп қолданылатын есімшені қазақ тіліне аударуда сөйлемнің
грамматикалық құрылымының қайта құрылуын талап етеді:
The work having been done, everybody felt a relief.
Жұмыс біткен кезде, әрқайсысы өздерін иықтарынан ауыр жүк түскендей
сезінді.
Жұмысты бітіріп, әрқайсысы өздерін иықтарынан ауыр жүк түскендей сезінді.
Барлық грамматикалық шақтар, тіпті өзге контекстерде тура
сәйкестіктері болса да қайта құрылады. Ағылшын тілінен қазақ тіліне
мәтінді аудару барысында етістік шақтары қызметінің үйлеспеуі орын алады.
Мысалы, ағылшындардың тағам әзірлеу мәзірін жазу салтында императив формасы
қолданылса, қазақ тілінде ауыспалы келер шақ түрінде беріледі:
Bake the buns till light golden.
Бөлке нан қызғыш түс пайда болғанша пісіріледі.
Бұл қайта құру түрі аударма тілінде бастапқыдай грамматикалық формасы
жоқ болған не өзге қызмет атқарған жағдайда қолданылатын грамматикалық
ауыстыруға жатады.
Осы мысалда till light golden қазақ тілінде лексикалық бірліктердің
қосылуын талап ететін синтаксистік орам болып табылады. Мұндай тәсіл
тарату, қосу, біріктіру, кеңейту сияқты тәсілдерінің қатарына жатады.
Функционалдық ауыстыру және қосу сияқты кең тараған тәсілдердің
қатарына грамматикалық трансформация, антонимдік аударма, нөлдік аударма
және тағы басқалары жатады.
Стилистикалық аударма тәсілдері аударма нысанасы бастапқы
мәтіннің белгіленген стилистикалық бірліктері болғанда қолданылады.
Білуімізше, кейбір стилистикалық бірліктер мүлде аударылмаса, кейбірі
күрделі қайта құруға жатады. Тек
бастапқы мәтіннің белгіленген стилистикалық бірліктерінің мардымсыз бөлігі
ғана аударма барысында стандартты түрдегі сәйкестікке ие болады. Кең
тараған стилистикалық формалар аудармасы қатарына бастапқы және аударма
тілдерінің мәдени - тілдік дәстүрінің қаншалықты ұқсас не өзгеше екендігіне
байланысты метафоралар жатады. Ағылшын мәтінінде метафора өзгергіш қалыпта
болып, бейнемен бірге мағынаның ирониялық кейпіне де ие болады. Және
мәтіннің бір ғана бірлігін талдауда бірнеше стилистикалық тәсілдердің
қолдануын қамтуы мүмкін.
There was not an organ in his body that had not been drugged and
derogated, dusted and dredged, fingered and photographed, removed,
plundered and replaced.
Бұл сөйлемде метафора градация (бірізділік), аллитерация (әдеби
көркемдеу), гиперболамен (көркем бейнені әсерелеу) бірігіп келіп
медициналық тексерістің күлкілі – орынсыз бейнесін тудырады. Бастапқы
мәтіннің сөздік құрамын сақтау стилистикалық ықпалмен келіспей
қалатындықтан, бұл мәтін аудармада эмоционалдық, бағалау және мағыналық
ассоциацияның сақталуы үшін қайта құруды талап етеді. Бастапқы бейне
негізін құрайтын мұндай ассоциациялардың белгілі бір бөлігін сақтап
қалудағы жалғыз жол – стилистикалық тәсілдердің негізгі үйлесімділігін
қайта құру. Дегенмен, мұндағы сөйлемдермен бірге тәсілдер де өзгеруі
мүмкін. Мысалы, қазақ тіліне тән емес мұндай контексттегі аллитерация
ритмдік, рифмалық қайталау тәсілі арқылы аударылуы мүмкін. Нәтижесінде
негізгі мәтін былай аударылады: Оның барлық ағза мүшелері
тексеріліп желдетілді, алынып кептірілді, сипалып соғып көрілді, ағытылып,
жөнделіп, орнына келтірілді.
Жалпы негізгі стилистикалық қайта құру тәсілдерінің қатарына сөздік
құрамның ауыстырылуы, бейнені ауыстыру, тропты ауыстыру, ауыспалы мағынаны
анықтау, сөзбе сөз аудару (түсіндірмемен не түсіндірмесіз).
Әртүрлі қайта құру тәсілдерінің ішінен бастапқы мәтінге сәйкес
тәсілді аударма бірлігіне сәйкестендіріп таңдау аудармашының құзырында
болады.
Екінші бөлім.
Аударманың лексикалық тәсілдері
1 тарау. Аудармадағы транскрипция
Аудармадағы транскрипция дегеніміз – бастапқы лексикалық
бірліктердің аударма тіліндегі фонемалар арқылы фонемалық ресми қайта
жаңғыруы, негізгі сөздің фонетикалық имитациясы. Аударманың келесі тәсілі
транслитерация – бастапқы лексикалық бірліктерді аударма тілінің әліпбиі
арқылы әріптік ресми қайта жаңғыруы, негізгі сөздің әріптік имитациясы. Бұл
жерде бастапқы сөз аударма мәтінінде аударма тіліндегі айтылу сипатына сай
түрде беріледі. Мәселен, Shakespeare – Шекспир есімінің қазақ тіліне
аударылуы ағылшын тілі дыбыстарының оқылу заңдылықтарына ішінара
сәйкестенсе, қазақ тілінде фонетикалық сәйкессіздік болған жағдайда ішінара
ұқсас түрлеріне түрлендіріледі. Мұндай транскрипция амалы ағылшын есімдерін
қазақ тіліне аударуда қолданылады.
Біршама қиындық қазақ есімдерін ағылшын тіліне аударуда орын алады.
Мысалы, қазақ тіліндегі ж, х, ю, я, і, ә, ң, ғ, ү, ұ, қ, ө сынды әріптер
мен дыбыстарды ағылшын тіліне аудару қиындық туғызады. Сонымен бірге патша
есімдері мен титулдарын аудару кезінде аудармашынының аударма
транскрипциясын қолдануында да біршама қиындықтар орын алады. Осы салада
XIX ғасыр соңына дейін қолданысқа енген есім түрлеріне қатысты жалпы
тіларалық транскрипция ережелері бар. Мәселен, ағылшын королі James I
Stewart есімі әдебиеттерде Иаков 1 Стюарт деп аталса, соңғы жылдары
баспасөз беттерінде Яков 1 есімі кездеседі. Дегенмен, бұл ішінара дәстүрлі
түрден ауытқу шын есім транскрипциясына әлі өткен жоқ, яғни Джеймс 1
негізгі есімі әзірге қолданыс аясында кездеспейді.
Аударма тәжірибесінде жалқы есімдердің аудармасы үшін қолданылатын
транскрипция және транслитерация тәсілдері жеткіліксіз болып келеді. Егерде
жалқы есімдер негізіне символдық қызметтер жатса, яғни ерекше объект есімі
болса немесе есім орнына емес, қосымша есім орнына қолданылса, онда олар
жалпы есімге айналады. Өйткені, есім тұлғаның тұлғалық қасиеттерін және
белгілерін білдіреді. Мұндай жағдайларда транскрипциядан басқа немесе оның
орнына калькалаумен бірге семантикалық аударма үйлесімділігі қолданылады.
Мысалы, ағылшын мәтіндерінде кездесетін Chief White Halfoat есімін қазақ
тіліне әртүрлі тәсілдер арқылы жеткізуге болады: Чиф Уайт Хафоут
(транскрипция), Қолбасшы Ақ Сұлы (семантикалық аударма), Қолбасшы Уайт
Хафоут (аралас аударма: семантикалық аударма мен транскрипция
үйлесімділігі). Джозеф Хеллердің Catch – 22 романында бұл есім аралас
мағынада қолданылған: мұнда Chief кейіпкердің үндіс екендігін білдіретін
қосымша есіммен бірге, тарихи қалыптасқан, ағылшын тіліне аударылмайтын
ресми негізгі үндістердің жанұялық атауы болған White Halfoat тегі
үйлескен. Осы жерде қолдануға қажетті тәсіл – аралас аударма болғанымен,
метис мағынасын білдіретін half-bread, half-blood сияқты әдіспен жасалып
Хеллердің сатиралық атына заты сай Halfoat есімі өз мағынасын жоғалтады
және есім мен кейіпкерді суреттейтін контексттік тәуелділікті ұстанады:
Chief White Halfoat was a handsome, swarthy Indian from Oklahoma with a
heavy, hard-boned face and tousled black hair, a half-blooded Creek from
Enid...
Аударма транскрипциясы арқылы аударылатын жалқы есімдерден басқа
бірліктер тобына мамандардың көпшілігі халықтар мен тайпалар атауын,
жағрапиялық атауларды, іскерлік мекемелер, компаниялар, фирмалар, мерзімді
басылымдар атауын, хоккей және басқа спорттық команда атауларын, рок –
музыканттардың тұрақты топтары мен мәдени объектілер атауларын және т.б.
жатқызады. Салыстырмалы түрде, мұндай атаулардың көпшілігі транскрипция
және транслитерация тәсілдері арқылы оңай аударылады:
Bank of London - Бэнк оф Лондон
Minnesota - Миннесота
Wall Street Journal – Уолл Стрит Джорнал
Detroit Red Wings – Детройт Ред Уингз
Beatles – Битлз
The Capitol – Капитолий
Metropolitan – Метрополитен, және т.б.
Шындығында транслитерация тәсілін қолдану салыстырмалы түрде аз
кездеседі және ескірген атау түрлерімен байланысты болып келеді:
Illinois – Иллинойс (Илиной емес)
Michigan – Мичиган (Мишиган емес)
Объектілердің біршама тізіміне байланысты аударманың дәстүрлі түрлері
қалыптасты. Олардың бірі негізгі атаумен ішінара сәйкес болса,
Мәскеу – Moscow
The Hague – Гаага
Санкт-Петербург – St. Petersburg,
бірі негізгі тілдегі атауымен мүлде сәйкес келмеуі мүмкін:
England – Англия
The English Channel – Ла-Манш және т.б.
Жағрапиялық атауларды транскрипциялау барысында екпіннің аударма
тілінің фонетикалық заңдылықтарына сәйкес орнын ауыстыруы мүмкін:
Florida (екпін бірінші буында)
Флорида (екпін екінші буында)
Washington (екпін бірінші буында)
Вашингтон (екпін соңғы буында).
Егер атаудың құрамына мағыналы сөз енсе, онда аралас аударма, яғни
транскрипция және семантикалық аударманың үйлесімділігі қолданылады деген
ереже бар:
Gulf of Mexico - Мексика шығанағы
River Thames - Темза өзені
The Pacific Ocean - Тынық мұхит
Hilton hotel - Хилтон қонақ үйі
Mayflower Restaurant - Мейфлауэр рестораны.
Дегенмен, осындай шарттардың өзінде қиындықтар туындауы мүмкін. Мысалы,
Бостон қаласындағы No Name Restaurant атауын қалай аударуға болады? Ноу
Нейм рестораны ма, әлде Есімсіз ресторан ба? Ымыраға келуге болады: No
Name рестораны.
Транскрипция фирма, компания, баспа, автомобиль маркалары, мерзімді
басылымдар атауларын аударуда қолданылады:
Subaru – Субару
Ford Mustang – Форд Мустанг
Facts Оn File – Фэктс Он Файл
Жас Алаш – Zhas Alash
Атамұра - Atamura.
Бірақ, оқу орындарының атаулары ішінара немесе толық семантикалық
аударма арқылы аударылады:
Western Michigan University
Батыс Мичиган Университеті
Cherry Hill High School
Черри Хилл орта мектебі
Ақтөбе Мемлекеттік Университеті
Aktobe State University.
Әртүрлі елдердегі түрлі білім беру дәстүрлеріне сәйкес оқу
орындарының атауларын аудару біршама қиындық тудырады. Мәселен, американдық
білім беру жүйесінде school сөзі деңгейі және түрі жағынан әртүрлі оқу
орындарының бірқатарын атауда қолданылады: high school шындығында орта
мектеп дегенді білдіреді, school of law – құқық институты, graduate
school – аспирантура не магистратура. Осыны есепке ала отырып Princeton
School of Law – Пристон Университеті жанындағы Құқық институты деп аудару,
Пристон құқық мектебі дегеннен гөрі үйлесімді болады. Мұндай атауларды
қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару – күрделі мәселе. Мысалы, институт
сөзі Қазақстан, Ресейде жоғары оқу орнының, ғылыми-зерттеу, әкімшілік-
басқару мекемелерінің атауы болса, ағылшын тілді елдерде institute сөзі
екінші мағынаны білдіре отырып, әдетте негізгі мағынаны тарылтады. Мұндай
жағдайларда аудармашы әдетте жағдаятқа сай шешім шығарады. Әзірге оқу
орындарының түрлерін атау халықаралық деңгейде мемлекетаралық келісімге
келіп, жүйеленген жоқ. Сондықтан семантикалық аударма тәсілін қолдану
орынды болады. Дегенмен, транскрипция арқылы аударма жүргізу де қолайлы.
Мәселен, қолданысқа тез арада енген gymnasia сөзі гимназия атауын білдіруде
қолданылады. Әртүрлі халықаралық үлгідегі анкеталарды толтыруда оқу орнының
атауын екі нұсқада толтыру ұсынылады. Мысалы:
Қазақ Педагогикалық Институты
Kazakh Teachers’ Training College
және
Kazakh Pedagogical Institute.
Аударма транскрипциясын аударманың дәстүрлі аясында қолданудағы
кездесетін қиындықтың бірі – саны аз халықтар атауларын немесе өзге ұлттық-
мәдени феномендерді аудару. Мәселен, Американың негізгі халқының атауын
аударуда әртүрлі көзқарастар мен нұсқаулар бар: Cheyenne – чейендер,
шейендер, шайендер, шейенн, чейенн деп жағдайға сай аударылса, Cherokee –
черок, чероктар, черокездер деп аударылады. Атаулардың қазіргі таңға сай
аудармалары – шайендер және чероктар болады, өйткені осы атаулар ғана
ағылшын тіліндегі дыбысталуына ұқсас. Дегенмен, ағылшын тіліндегі
атаулардың өздері бастапқы үндіс сөздерінің транскрипциясы болып табылады.
Черокездер нұсқасы, шындығында екі Cherokee және Iroquois сөздерінен
жасалынған және тек халық атауын ғана емес, сонымен бірге черокез тілінің
жанұясына тілдік туыстығын білдіреді. Әртүрлі етіп оқу мынадай тайпа
атауларын аударуда, яғни семантикалық және транскрипция әдістерінің
үйлесімділігінде қолданылады: Flathead – флетхедтер не тегіс бастылар,
(тықырбастылар) Blackfoot – блэкфуттар не қара аяқтылар(жалаңаяқтар).
Жалқы есімдерді аударудағы транскрипция мәдениетаралық
үйлесімділіктер аясымен байланысты болады: өзге мәдени атауларды ағылшын
тіліне транскрипциялау қазақ тілінен өзгеше болуы мүмкін. Осындай
атаулардың қазақ және ағылшын тілінің мәдениетіне сай дәстүрлі түрлері
әртүрлі болып келеді. Мысалы, қазақ тіліндегі Шыңғыс хан нұсқасын ағылшын
тілінде Genghis Khan (Jenghiz) деп аударуда екпін бірінші буынға түседі,
Қытай астанасы Пекин атауын ағылшын тіліне аударғанда мүлдем өзгеше Beijing
деп аударылса, Валтасар патша есімі ағылшын тілінде тануға қиын кейіпте Bel-
shaz-zar (екпін екінші буында) деп, Amenophis IV (Ikhnaton) қазақ тілінде
Аменхотеп не Эхнатон болып өзгереді. Мұндай сәйкессіздіктер тізімі біршама
үлкен болғандықтан, аудармашыдан тілдік және жалпы мәдени көрегендіктің
болуын талап етуі орынды.
Аудармашы қиын мәселелердің бірі деп басты назар аударатын нәрсе –
бастапқы мәтіндегі мәдениетке сай, бірақ аударма тілінің мәдениетінде мүлде
кездеспейтін ұлттық-мәдени объектілер атауы – реалийлер. Кең көлемді
мәдениетаралық коммуникация жағдайында бұл атаулар үлкен топ
құрайтындықтан, оларды аударуда транскрипция не транслитерация әдістерін
қолданған қолайлы.
Әдетте мұндай реалийлер, яғни бастапқы тілдің басты тілдік бірлігі
аударма мәтінінде өзінің толықтай шет тіліндегі түрінде болады, максималды
шетелдіктен бастап бірнеше сатылы жолдан өтеді. Мәселен, бастапқы балама
транскрипциядан толық ассимиляцияға дейінгі бірліктер тілдің сөздік қорына
енеді. Аудармашылардың үлкен тобы мен түпнұсқа авторлары аударманың екі
түріне жүгінеді: шетелдік бірлікті семантикалық аудармамен бірге не
түсіндірмемен сақтау немесе транскрипцияны түсіндірмемен бірге қолдану.
Әсіресе, осындай реалийлер туралы түсінік түрлері қазіргі таңдағы рок
музыка туралы мәтіндерге сай келеді:
Кейін Ридинг – фестиваль келіп, Хиптар онда бағдарламаны басқарып,
Innocent Victom альбомынан жаңаларын ойнатып, әлемге Free Me -
коммерциялық рок үлгілі шығарма синглын танытты.
Осы кішкене үзіндіде асты сызылған сөздер белгілі бір халықаралық рок
музыка әлемінің реалийлерін білдіреді. Олардың толық аудармасыз шетелдік
түрінде не аударма транскрипциясы не аралас аударма түрінде берілгені
кездейсоқ емес.
Өнертану мәтіндерін аударудың да өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың
ішінде ұлттық өнер үлгілері атауларын, мешіт, шіркеу атауларын,т.б.
аударуда қиындықтар туындайды. Бұл мәселелерді шешу жолы – транскрипция,
семантикалық аударма не аралас аударма.
Тағы бір транскрипция тәсілі арқылы аударылатын мәдени-реалийлер түрі
– фольклорлық және әдеби шығармаларда кездесетін фантастикалық тіршілік
иелері атаулары мен есімдері.
Алдар Көсе – Aldar Kose
Hobbit – Хоббит
Goblin – гоблин және т.б.
Дегенмен, осындай есімдердің біраз бөлігі, әсіресе объектінің белгілі
бір шынайы қасиетін білдіретін мағыналық құрамдары барлары аралас аударма
не калькалау арқылы аударылады.
Соңғы транскрипция тәсілі арқылы аударылатын тілдік бірліктерге
терминдер жатады. Мұнда транскрипцияға негізгі термин қандай негізде
екендігіне сай анықталатын грек, латын немесе ағылшын бірліктері алынады:
cable – кабель, restitution – реституция, reconstruction – реконструкция,
т.б.
2 тарау. Калькалау
Аударма тілінде сәйкес үйлесімділігі болмайтын тілдік бірліктерді
аудару үшін қажет транслитерация тәсілімен бірге калькалау тәсілі де
қолданылады. Калькалау дегеніміз – сөздің құрам бөліктері (морфемалар)
немесе фразалар (лексемалар) аударма тілінің элементтеріне сәйкес
аударылатын біріккен сөз құрамы немесе сөз тіркестерінің айтылуы.
Калькалау аударма тәсілі ретінде транслитерация белгілі бір себептермен
эстетикалық, мағыналық не басқа да ұстанымдарға байланысты қолданылмаған
кезде мәдениетаралық коммуникация жағдайында үлкен көлемдегі әртүрлі кірме
сөздердің енуіне негіз болды.
Тілдердің даму тарихы көбіне функционалдық белгідегі тіларалық өзара
байланыстың көптеген үлгілерін көрсетеді. Мысалы, қазақ тілінің –шы, -ші,
-кер, -гер, т.б. жұрнақтары ағылшын тілінің –er, - or, - ist жұрнақтарымен
өзара байланысты; -сіз, -сыз жұрнақтары ағылшынның un-, inim-, non- түбір
алды жұрнақтарына сәйкес. Үдемелі тіларалық өзара әрекеттестік әсерінен
көптеген тілдерге жалпы тізімдік морфемалар енді: -ист, -изм, -ор, дис-,
-ион, т.б. Көптеген түбір морфемалардың қазақ және ағылшын тілдерінде тура
сәйкестіктері де бар:
Money – ақша, window – терезе,
Old – кәрі, table – үстел,
Go – жүру, war – соғыс және т.б.
Саяси, ғылыми және мәдени салалардағы сөз тіркестерінің көпшілігі
калкалаудан тұрады:
Үкімет басшысы – head of the government
Жоғары Сот – Supreme Court
Аралас заңдар – mixed laws
Сайлау шешіміне сенімсіздік – non-confidence vote, т.б.
Транскрипциядан калькалаудың ерекшелігі – оның негізгі түрді аударма
тіліне механикалық түрде жәй аудара салу әрекеті еместігі және көбіне
кейбір өзгертулерге жүгіну керектігін білдіреді. Ең алдымен бұл септік
түрлерінің, сөз тіркесіндегі сөздер санының, аффикстер, сөздердің орын
тәртібінің, сөздің морфологиялық және синтаксистік атқаратын қызметтерінің
өзгерістерін қамтиды. Мәселен, ағылшынның skinheads не skinheaded сөздері
skin сөзінің семантикалық мағынасынан ауытқып, калькалау арқылы жасалып,
тықырбастылар не бәкібастылар деп жалпы өзгереді. Ағылшын сөз тіркесі two-
thirds majority морфологиялық та, синтаксистік те өзгеріске ұшырап үштен
екі бөлігінің көпшілігі (дауыстың) болып калькалау арқылы жасалынады.
Ағылшын тіліндегі кейбір аффикстер қазақ тілінде сын есім белгілерін
білдіретін өзіндік белгілерге сәйкес келіп, калькалау үрдісіне қажетті
өзгерістерді ендіреді:
Misdistribution of costs
шығынды бұрыс тарату
maltreatment
сапасыз ем
Non-taxable income
салық салуға жарамсыз кіріс.
Калькалау арқылы әдетте терминдер, кең қолданылатын сөздер мен сөз
тіркестері аударылады:
тарих пен мәдениет ескерткіштерінің атаулары
Қысқы Сарай – Winter Palace
White House – Ақ Үй,
көркем шығармалар атаулары
Ақ Гвардия - The White Guard
Соғыс пен бейбітшілік - The War and the Peace
“The Painted Veil” – Боялған перде,
саяси партиялар мен қозғалыс атаулары
The Democratic Party – Демократиялық партия
Ақ жол партиясы – The Bright Way Party,
тарихи оқиғалар
Бату ханның шабуылы – The invasion of Batu Khan
сөз тіркестері
ағарту жемістері – the Fruits of the Enlightenment және т.б.
Кейбір жағдайларда, әсіресе тарихи оқиғалар мен мәдени объектілерді
аударуда екі тәсіл қатар қолданылады: екі түрлі калькалау немесе калькалау
мен транскрипция:
қобалжу кезеңі – the period of unrest немесе The Time of Trouble
монғол - татар шапқыншылығы – the Mongol invasion немесе The Tartar
conquest, т.б.
Жағрапиялық тау, теңіз, өзен және т.б. атауларының құрамдарына
аудармаға жататын сөздер енсе, олар калькалау арқылы аударылады:
The Rocky Mountains – Құзды таулар
The Salt Lake – Тұзды көл
Қара теңіз – the Black Sea
The Indian Ocean – Үнді мұхиты
Егерде атауға мағынасы ұмытылған не белгілі бір себептермен аударуға
келмейтін сөздер енсе, онда аралас аударма қолданылады, яғни атаудың бір
бөлшегі транскрипция арқылы берілгенмен, түгелдей калькалау ұстанымдары
сақталады:
Арал теңізі – Aral Sea
River Dart – Дарт өзені.
Калькалау тәсілі сонымен бірге терминдерді аударуда қолданылады. Мұнда не
сөз құрылымы аударылады, не сөз тіркесі қайта құрылады:
Income tax – кіріс салығы
Decision making – шешім қабылдау
Database development – мәліметтер жинағының көбеюі.
Калькалау, транслитерация немесе аралас аударманы таңдау сөздіктің
көмегімен шешілгенмен, тарихи – мәдени атаулар, сирек жағрапиялық атаулар,
жаңа терминдер аудармашының өзіндік шешім қабылдауын талап етеді.
Аудармашыға төмендегі ескертпелердің көмегі тиюі мүмкін:
- біріншіден, тура аударма жасаудың кемшілігі болуы мүмкін, өйткені тура
аудармада тілдік бірлікті дыбыстауда ыңғайсыздық тууы ықтимал;
- екіншіден, транскрипцияны қолданудан гөрі калькалау тәсілі қолайлы
болатын кездер болады, өйткені транскрипция арқылы жеткізілген сөздер,
әсіресе лақап аттар мағынасыз – мәнсіз болып шығады.
Бұл тәсілді қолданудағы ерекше қиындық негізгі құрылымды кеңейту мен
тарылтуға байланысты, яғни оған қосымша элементтерді қосу немесе түпкі
элементтерді қысқарту. Мысалы, мылжың сөзі аралас құрылымы кеңейген калька
арқылы have a long tongue деп аударылса, монғол-татар шапқыншылығы
қысқарған калька арқылы the Tartar Conquest немесе the Mongol Onslaught деп
беріледі.
3 тарау. Лексико – семантикалық модификация (түр
өзгерісі)
Жоғарыда айтылған сөздер мен сөз тіркестерін аударуға арналған екі
тәсіл басым түрде контекстке немесе тілге тәуелсіз бастапқы және аударма
тілдерінде бір түр мен мазмұнға ие тұрақты және әмбебап мағыналы тілдік
бірліктерді аудару үшін қолданылады. Контексттердің аударылуында кейбір
келіспеушіліктер әдетте еленбей қалады. Дегенмен, олар сөз формасы немесе
мағына мен форма байланысы негізгі мағынаға ие болатын көркем шығарма
контексттерінде маңызды орын алады. Транскрипция мен калькалау арқылы
жеткізілген хабардың аз түрде мағыналық кемістігі бар болса да, аударма
мәтініне ерекше шетелдік кейіп береді.
Контекст, жағдаят және мәтіннің ішкі жасырын мәніне тәуелді әртүрлі
мағыналар білдіретін тілдік бірліктерді аудару өзгеше болады. Мұндай
бірліктер аударманың ерекше тәсілдерін қолдануды талап етеді. Осы сынды
бірліктерге сәйкестіктерді іздестіру сөздік бөлімдерді мұқият қараудан
басталады, кейде әртүрлі сөздіктердегі сөздік бөлімдерін талдап, сөздік
мағыналарды мүмкін болатын контексттік мағынамен салыстырады. Мүмкін
болатын мағыналарға олқы қарауға болмайды, өйткені мәтінді түсіну мен
мазмұнын айту оның мүмкін болатын мағыналарын болжауға байланысты
құралады.
Осындай зерттеудің нәтижесінде бастапқы сөздің аударма тілінде бір
мағыналы баламасының жоқтығы немесе толық баламасы жоқ екендігін анықтауға
болады. Бұған, кінәлілер санына тек қана көп мағыналы сөздер ғана емес,
сонымен бірге бір мағыналы, бастапқы тіл мен аударма тілінде әртүрлі
қызметтік сипаттамаға ие бірліктер де жатады. Осы сияқты жағдайда басты
орында сөз емес, оның бастапқы мәтінде контекстке сай болатын мағынасы
маңызды болған сәтінде аудармашы аударма модификацияларына, яғни түр
өзгерістеріне жүгінеді. Олардың қатарына бастапқы мағынаны тарылту немесе
кеңейту, нейтралдау (бейтараптау) немесе эмфазаны (мәнерлілік) күшейту,
функционалдық (қызметтік) ауыстыру, суреттеу немесе түсіндірме сияқты
аударма өзгерістері жатады.
Бастапқы мағынаны тарылту не нақтылау негізгі бірліктің ақпараттық
реттелу мөлшері аударма тілінде мағынасы жағынан сәйкес болатын бірліктің
реттелуінен төмен болған жағдайда қолданылады. Мәселен, қазақ тілінің
зерттеу ұғымы әртүрлі жағдаяттық жағдайларда қолданылады және көп жағдайда
контекстке сай реттеледі; ал ағылшын тілінде оған контекстке байланысты
әртүрлі тар мағыналы бірліктер сәйкес келеді:
to explore ( ортаны зерттеу – to explore the environment )
to investigate (нарықты зерттеу – to investigate the market)
to research into (классикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz