Салық менеджменті
1. Пәннің қысқаша сипаттамасы
2. Оқытылатын пән бойынша глоссарий
3. Аралық бақылау бойынша «Салық менеджменті» пәнінен емтихан сұрақтары
4. «Салық менеджменті» пәнінен дәрістер желісі
2. Оқытылатын пән бойынша глоссарий
3. Аралық бақылау бойынша «Салық менеджменті» пәнінен емтихан сұрақтары
4. «Салық менеджменті» пәнінен дәрістер желісі
1 Түрік қағанаты мен алғашқы қазақ хандарының тұсындағы салықтың пайда болу тарихы
2 Алтын Орда салықтары.
3 Кеңес Одағы тұсындағы салықтардың пайда болу тарихы
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын, төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
• Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен
айналысты. Қаған меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің шаруашылығын кедейлер күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер бойынша Түргеш қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі – алым-салықтын көптігі мен қысым көрсетуі.
• Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан
Саманилер сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы пайдаланылған болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса пайдаланылды.
• Қимақ қағанаты (Ixғ. соңы – Xiғ. басы) – оларда мал
шаруашылығы басым болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына мал бақты”. Тағы дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа шалу міндеті болған.
• Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі
“иқта” болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
2 Алтын Орда салықтары.
3 Кеңес Одағы тұсындағы салықтардың пайда болу тарихы
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің бірі – Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын, төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
• Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен
айналысты. Қаған меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің шаруашылығын кедейлер күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер бойынша Түргеш қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі – алым-салықтын көптігі мен қысым көрсетуі.
• Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан
Саманилер сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы пайдаланылған болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса пайдаланылды.
• Қимақ қағанаты (Ixғ. соңы – Xiғ. басы) – оларда мал
шаруашылығы басым болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына мал бақты”. Тағы дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа шалу міндеті болған.
• Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі
“иқта” болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
1 ҚР Салық кодексі.
2 «ҚР кеден ісі туралы»
3 «ҚР бюджеттік жүйе туралы»
4 «Жеке кәсіпкерлер туралы» заң
5 «ҚР Ұлттық банк туралы» заң
6 «ҚР Жер туралы» заң
2 «ҚР кеден ісі туралы»
3 «ҚР бюджеттік жүйе туралы»
4 «Жеке кәсіпкерлер туралы» заң
5 «ҚР Ұлттық банк туралы» заң
6 «ҚР Жер туралы» заң
1. Оқытушы туралы мәлімет Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық
университеті Қаржы кафедрасының аға оқытушысы:
Дулатбекова Жанар Абдираевна . Қызметтік сымтетігі: 53-24, 801 кабинет.
2. Cалық менеджменті – 3 кредит
3. Оқу пәндерінің деректемелері (пререквизиты и постреквизиты)
Преквезиттер
Экономикалық теория
Макроэкономика
Менеджмент негіздері
Бухгалтерлік есеп
Салық және салық салу
Қаржы
4. Пәннің қысқаша сипаттамасы:
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салық және салық салудың мәні мен
орнын, мемлекеттің салық қызметін ұйымдастыру басқару және салық салу
саласындағы қатынастарды реттейтін салықтық заңнамалық базаны меңгеру.
Қазақстан Республикасының салық салуды басқарудың пайда болу тарихынан
бастап, қызметі мен салық саясатының экономикалық мағынасы мен
қажеттілігін; нарықтық қатынастар жағдайындағы салық салу, салық жүйесінің
механизімін; салық салу принциптері мен салық қызметін; Қазақстан
Республикасының Салық заңдарын; салық қызметі органдарының жұмысын
ұйымдастыруды басқаруды қарастырады.
Курстың міндеттері:
Салықтың мәні мен атқаратын қызметтерін, салық салу қағидаларын білу,
салық жүйесі мен салық салу элементтері бойынша барлық заңдылықтарды білу,
арнаулы салық режимдері бойынша салық салу ерекшеліктерін білу, ҚР салық
комитетінің құрылымы мен қызметін, құқықтарын оқып үйрену.
Оқу пәндерін оқытудың жоспары.
Сағаттар санымен БӨЖ үшін
АптТақырыптар аты оқытуды тапсырмалар
ала ұйым-дастырудың (СӨЖ,МӨЖ, ДӨЖ)
р формалары
дәріс прак. CОӨЖ СӨЖ
1 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 4 2 6 6
2 Салық жүйесін басқару құрылымы және 4 2 6 6
ұйымдастыру ерекшеліктері
3 Қазіргі таңда салық жүйесін басқару 4 2 6 6
ерекшеліктері
4 Салық міндеттемесін орындау мен 4 2 6 6
тоқтату ерекшеліктері басқару
5 Cалық жүйесін басқарудағы салық 4 2 6 6
саясаты
6 Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру 4 2 6 6
ерекшеліктері
7 Салық тексерістері, түрлері мен 4 2 6 6
ұйымдастыру ерекшеліктері
8 Cалық тексерісін жүргізуді басқару 2 1 3 3
Барлығы: 30 15 45 45
Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер
1 ҚР Салық кодексі.
2 ҚР кеден ісі туралы
3 ҚР бюджеттік жүйе туралы
4 Жеке кәсіпкерлер туралы заң
5 ҚР Ұлттық банк туралы заң
6 ҚР Жер туралы заң
Қосымша әдебиеттер
Салық және салық салу. Ермекбаева Б.Ж Алматы 2001 ж.
7 Худяков А.И., Бродский Б.М. Теория налогоообложения: Учебное пособие.
Алматы. 2002
8 Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение
в Республике Казахстан: Учебник. Астана. 2007г. 400с
9 Нурумов А.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран Учеб.пос.
-Алматы,2005. -216с.
10 Қаржы. Құлпыбаев С. Оқу құралы. Алматы. Мерей. 2000ж. 154бет
11 Аяпова Ж. М., Арынов Е.М. Экономикалық түсіндірме сөздік.,
Алматы:,1993ж. -320б.
12 А. Д. Үмбетәлиев. Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу: Оқулық.
Алматы . Экономика, 2006ж. 864б.
13 Финансы. Учеб.пос. Под ред. А.М. Ковалевой М: Финансы и статистика,
1998г.
14 Қаржының жалпы курсы. Мельников Б.В. Алматы 2001ж.
Оқуды бақылау мен оның нәтижелік бағасы
№ Жұмыс Әдебиеттер Орындау Рейтинг Бақылау түрі Тапсыру
түрлері уақыты шкаласы уақыты
бойынша
балы
1 2 3 4 5 6 7
1 № 1-15 үй Семинар 1 сағат 4,6 бал 15Семинарды соңғы1-15
тапсыр-масысабақ-тарының бір үй үй талқылауға семинар
тақы-рыптарына тапсыр-мастапсыр-масдейін аралығынд
байланысты ына ына а
2 Тест СОӨЖ 1 сағат 5,4 бал 45СБӨЖ –ні соңғы СОӨЖ 1-45
сұра-қтарынтапсырмаларының СБӨЖ СБӨЖ талқылауға
құ-растыру тақырыптарына тапсыр-масбойынша дейін өткізуі
және байланысты ына қажет
жаз-баша
жұ-мыстарды
орындау
3 Реферат СОӨЖ 15 сағат 1 реферат Ағымдық бақылауСОӨЖ –ге
және тапсырмаларының 2,8 бал сәйкес
мақалалар тақырыптарына
байланысты
4 Тест 1 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Ағымдық бақылау3 аптада
бойынша
5 Бақылау 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 4 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
6 Тест 8-15 тақырыптар 1 сағат 4 бал Ағымдық бақылау5 аптада
бойынша
7 Бақылау 8-15 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 6 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
8 Емтихан 1-15 тақырыптар 2 сағат 50 бал Тест бойынша 8 аптада
бойынша
Оқу тәртібінің саясаты.
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 10 бал;
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі –20 бал;
- 45 СОӨЖ үшін бағалау ағымдық бақылау бойынша бағалаудан (27 % ағымдық
бақылаудан), 15 үй тапсырмасы бойынша бағалау (23 % ағымдық бақылаудан),
семинар сабақтарын талқылауға қатысу және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан), тест 1 (16 % ағымдық бақылау бағасынан), тест 2 (20 %
ағымдық бақылау бағасынан);
- аралық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 15 бал.
- аралық бақылау бойынша бағасы бақылау жұмысы бойынша алған бағаларынан
құралады.
- қорытынды бақылауға жіберілетін рейтингі аралық және ағымдық бақылау
бойынша алған балдарынан құралады. Ең төменгі рейтингі -25 бал, жоғарғы -50
бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -25 бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -50 бал;
- қорытынды бақылау бағасы емтихан бағасына қойылады;
- СОӨЖ бойынша барлық тапсырмалар жазбаша түрде орындалады;
- уақыты бойынша тапсырылған СОӨЖ-лер ғана бағаланады;
- үй тапсырмаларының барлығы жазбаша орындалады;
- тек белрілген уақыты бойынша тапсырылған үй тапсырмалары ғана бағаланады;
- барлық рефераттар мен ақпараттық хабарламалар және тапсырмалар жазбаша
орындалады;
- тек берілген уақыт бойынша тапсырылған тапсырмалар ғана бағаланады;
- СОӨЖ –ге сәйкес ақпараттық тапсырмаларды, рефераттарды талқылау және
тыңдау орындалады;
- лекция, семинар және СОӨЖ бойынша қатыспаулар, СОӨЖ және үй тапсырмаларын
уақытылы тапсырмау ағымдық бақылаудың сәйкесінше қорытынды бақылаудың
бағаларының төмендеуіне әсер етеді.
Оқытылатын пән бойынша бақылау түрлері
№ Жұмыс Әдебиеттер Орындау Рейтинг Бақылау түрі Тапсыру
түрлері уақыты шкаласы уақыты
бойынша
балы
1 2 3 4 5 6 7
1 № 1-15 үй Семинар 1 сағат 4,6 бал 15Семинарды соңғы1-15
тапсыр-масысабақ-тарының бір үй үй талқылауға семинар
тақы-рыптарына тапсыр-мастапсыр-масдейін аралығынд
байланысты ына ына а
2 Тест СБӨЖ 1 сағат 5,4 бал 45СБӨЖ –ні соңғы СБӨЖ 1-45
сұра-қтарынтапсырмаларының СБӨЖ СБӨЖ талқылауға
құ-растыру тақырыптарына тапсыр-масбойынша дейін өткізуі
және байланысты ына қажет
жаз-баша
жұ-мыстарды
орындау
3 Реферат СБӨЖ 15 сағат 1 реферат Ағымдық бақылауСБӨЖ –ге
және тапсырмаларының 2,8 бал сәйкес
мақалалар тақырыптарына
байланысты
4 Тест 1 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Ағымдық бақылау6 аптада
бойынша
5 Бақылау 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 7 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
6 Тест 8-15 тақырыптар 1 сағат 4 бал Ағымдық бақылау14 аптада
бойынша
7 Бақылау 8-15 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 15 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
8 Емтихан 1-15 тақырыптар 2 сағат 50 бал Тест бойынша 16 аптада
бойынша
Рейтингі шкаласына сәйкес білімін бағалау
Бақылау түрі Жоғарғы бал Жіберілетін балы
1 Ағымдық бақылау, оның ішінде: 20 10
- семинар сабақтарын талқылауға қатысу2,8
және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан)
- үй тапсырмасын тексеру (23% ағымдық 4,6
бақылау бағасынан)
- СБӨЖ тапсырмаларын тексеруге (27% 5,4
ағымдық бақылау бағасынан)
Тест 1 (16 % ағымдық бақылау 3,2
бағасынан)
Тест 2 (20 % ағымдық бақылау 4
бағасынан)
2 Аралық бақылау (бақылау жұмысы) 30 15
3 Қорытынды бақылау (тест сұрақтарымен50 25
алынатын емтихан)
Барлығы 100 50
Пән бойынша студенттің жалпы бағасы
Әріптік жүйе бойынша Сандық эквивалент %-тік мазмұны Дәстүрлі жүйе
бағасы баллы бойынша бағасы
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 жақсы
В 3,0 80-84
В - 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 канағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- 1,67 60-64
Д+ 1,33 55-59
Д 1,0 50-54
F 0 0-49 канағат сыз
Оқытылатын пәннің тәртібі мен саясаты
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 10 бал;
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі –20 бал;
- 45 СБӨЖ үшін бағалау ағымдық бақылау бойынша бағалаудан (27 % ағымдық
бақылаудан), 15 үй тапсырмасы бойынша бағалау (23 % ағымдық бақылаудан),
семинар сабақтарын талқылауға қатысу және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан), тест 1 (16 % ағымдық бақылау бағасынан), тест 2 (20 %
ағымдық бақылау бағасынан);
- аралық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 15 бал.
- аралық бақылау бойынша бағасы бақылау жұмысы бойынша алған бағаларынан
құралады.
- қорытынды бақылауға жіберілетін рейтингі аралық және ағымдық бақылау
бойынша алған балдарынан құралады. Ең төменгі рейтингі -25 бал, жоғарғы -50
бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -25 бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -50 бал;
- қорытынды бақылау бағасы емтихан бағасына қойылады;
- СБӨЖ бойынша барлық тапсырмалар жазбаша түрде орындалады;
- уақыты бойынша тапсырылған СБӨЖ-лер ғана бағаланады;
- үй тапсырмаларының барлығы жазбаша орындалады;
- тек белрілген уақыты бойынша тапсырылған үй тапсырмалары ғана бағаланады;
- барлық рефераттар мен ақпараттық хабарламалар және тапсырмалар жазбаша
орындалады;
- тек берілген уақыт бойынша тапсырылған тапсырмалар ғана бағаланады;
- СБӨЖ –ге сәйкес ақпараттық тапсырмаларды, рефераттарды талқылау және
тыңдау орындалады;
- лекция, семинар және СБӨЖ бойынша қатыспаулар, СБӨЖ және үй тапсырмаларын
уақытылы тапсырмау ағымдық бақылаудың сәйкесінше қорытынды бақылаудың
бағаларының төмендеуіне әсер етеді.
Оқытылатын пән бойынша глоссарий
1) қайырымдылық көмек - жеке тұлғаларға әлеуметтiк қолдау көрсету
мақсатында, коммерциялық ұйымдарға, сондай-ақ қызметiн әлеуметтiк салада
жүзеге асыратын ұйымдарға олардың жарғылық қызметiн қолдау мақсатында
өтеусiз негiзде берiлетiн мүлiк;
2) сыйақы - кредиттер үшiн; қаржы лизингi бойынша Қазақстан
Республикасының қаржы лизингiнiң мәселелерiн реттейтiн заң актiлерiне
сәйкес сыйақы түрiнде берiлген (алынған) мүлiк үшiн; салымдар (депозиттер)
бойынша; жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша; жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша; борыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер - дисконт не
купон (бастапқы орналастыру құнынан және (немесе) сатып алу құнынан
дисконтты не сыйлықақыны ескере отырып); вексель бойынша төлемдер;
3) ұтыстар - конкурстарда, жарыстарда (олимпиадаларда),
фестивальдарда, лотереялар бойынша, салымдар мен борыштық бағалы қағаздар
бойынша ойындарды қоса, ұтыс ойындары бойынша салық төлеушiлер алатын
заттай және ақшалай түрдегi табыстардың кез келген түрлерi, сондай-ақ құмар
ойында және (немесе) бәс тігуде алынатын мүліктік пайда түріндегі
табыстар;
4) грант - мемлекеттер, мемлекеттердiң үкiметтерi, халықаралық және
мемлекеттiк ұйымдар, қызметi қайырымдылық және халықаралық сипатта болатын
және Қазақстан Республикасының Конституциясына қай шы келмейтiн, мемлекеттiк
органдардың қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейтiн тiзбеге енгiзiлген шетелдiк үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар мен
қорлар - Қазақстан Республикасына, Қазақстан Республикасының Үкiметiне,
заңды тұлғаларға, сондай-ақ жеке адамдарға; шетелдiктер мен азаматтығы жоқ
адамдар - Қазақстан Республикасына және Қазақстан Республикасының Үкiметiне
белгiлi бiр мақсаттарға (мiндеттерге) жету үшiн өтеусiз негiзде беретiн
мүлiк;
5) iзгілік көмек - халықтың өмiрi мен тұрмыс жағдайларын жақсарту
үшiн, сондай-ақ әскери, экологиялық, табиғи және техногендiк сипаттағы
төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою үшiн шет елдерден және
халықаралық ұйымдардан жiберiлген азық-түлiк, халық тұтынатын тауарлар,
техника, құрал-жарақтар, жабдықтар, медициналық құралдар және дәрi-
дәрмектер, өзге де заттар түрiнде Қазақстан Республикасына өтеусiз
берiлетiн, Қазақстан Республикасының Үкiметi уәкiлеттi ұйымдар арқылы
бөлетiн мүлiк;
6) дивидендтер - акциялар бойынша төленуге тиiстi табыс; қордың
басқарушы компаниясы пайларды сатып алған кезде пайлар бойынша табыстарды
қоспағанда, пайлық инвестициялық қордың пайлары бойынша төленуге тиiстi
табыс; заңды тұлға өз құрылтайшылары, қатысушылары арасында бөлетiн таза
табыстың бiр бөлiгi; заңды тұлғаны тарату кезiнде, сондай-ақ құрылтайшының,
қатысушының заңды тұлғаға қатысу үлесiн алып қойған кезде, құрылтайшының,
қатысушының жарғылық капиталға салым ретiнде енгiзген мүлкiн қоспағанда,
мүлiктi бөлуден түсетiн табыстар;
7) борыштық бағалы қағаздар бойынша дисконт - борыштық бағалы
қағаздардың номиналдық құны мен бастапқы орналастырылу (купон есепке
алынбаған) құны немесе оларды сатып алу (купон есепке алынбаған) құны
арасындағы айырма;
8) борыштық бағалы қағаздар - заем қатынастарын куәландыратын қаржы
құралдары. Борыштық бағалы қағаздарға мемлекеттiк бағалы қағаздар,
облигациялар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес борыштық
бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаздар жатады;
9) қатысу үлесi - жеке және заңды тұлғалардың бiрлесiп құратын
ұйымдарға, консорциумдарға, акционерлiк қоғамдарды және инвестициялық пай
қорларын қоспағанда, мүлкiмен қатысу үлесi;
10) басқа да мiндеттi төлемдер - бюджетке белгiлi бiр мөлшерде
жүргiзiлетiн мiндеттi ақша аударымдары (алымдар, баждар, төлемақылар мен
төлемдер);
11) жеке кәсiпкер - заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметiн жүзеге
асыратын резидент немесе резидент емес жеке тұлға;
12) инжинирингтiк қызметтер көрсету - инженерлiк-консультациялық
қызметтер көрсету, зерттеу, жобалау-конструкторлық, есептеу-талдау
сипатындағы жұмыстар, жобалардың техникалық-экономикалық негiздемелерiн
даярлау, өндiрiстi ұйымдастыру және басқару, өнімдердi сату саласындағы
ұсынымдарды әзiрлеу;
13) борыштық бағалы қағаздар бойынша купон (бұдан әрі - купон)
- эмитенттiң шығарылым шарттарына сәйкес борыштық бағалы қағаздардың
номиналдық құнынан тыс төлейтiн (төлеуге тиiс) сомасы;
14) тұлға - жеке тұлға және заңды тұлға; жеке тұлға - Қазақстан
Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам;
заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттiң заңдарына
сәйкес құрылған ұйым (шетелдiк заңды тұлға). Шет мемлекеттің заңдарына
сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құралым осы
Кодекстiң мақсаттары үшiн олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы
мәртебесiне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретiнде
қарастырылады;
15) есептеу әдiсi - салық есебiнің әдiсi, оған сәйкес табыстар мен
шығыстарды төлеу уақытына қарамастан жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету,
тауарларды өткiзу және мүлікті кірiске алу мақсатымен тиеп жiберу кезiнен
бастап есептеледi;
16) салықтар - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген,
белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер;
17) салық берешегi - бересi сомасы, сондай-ақ өсiмпұлдар мен
айыппұлдардың төленбеген сомалары;
18) салық төлеушi - салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердi төлеушi болып табылатын тұлға;
19) салық агентi - осы Кодекске сәйкес төлем көзiнен ұсталатын
салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөнiндегi мiндет жүктелген жеке
кәсiпкер, жеке нотариус, адвокат, заңды тұлға, оның iшiнде Қазақстан
Республикасында қызметiн тұрақты мекеме, филиал, өкiлдiк арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлға;
20) салық режимi - осы Кодексте белгiленген салықтарды және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi барлық салық
мiндеттемелерiн есептеу кезiнде салық төлеушi қолданатын салық заңдары
нормаларының жиынтығы;
21) бересi - есептелген және мерзiмiнде төленбеген салықтар және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер сомалары;
22) жер қойнауын пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының
аумағында, мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану
жөнiндегi операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілерiне сәйкес
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
23) негiзгi құралдар - өндiрiсте пайдалануға, тауарларды (жұмыстарды,
қызмет көрсетулердi) беруге, жалға беруге және (немесе) әкiмшiлiк
мақсаттарға арналған, қызмет ету мерзiмi бiр жылдан астам материалдық
активтер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке алу және
қаржылық есептiлiк туралы заңнамасында және халықаралық қаржылық есептiлiк
стандарттарында айқындалған инвестициялық жылжымайтын мүлiк;
24) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйлықақы - шығарылым шарттары
бойынша купон төлеу көзделетiн борыштық бағалы қағаздардың бастапқы
орналастыру (купон есепке алынбаған) құны немесе сатып алу (купон есепке
алынбаған) құны мен номиналдық құнының арасындағы айырма;
25) туынды бағалы қағаздар - осы туынды бағалы қағаздардың базалық
активiне қатысты құқықты куәландыратын бағалы қағаздар. Туынды бағалы
қағаздарға опциондар, своптар, форвардтар, фьючерстер, депозитарийлiк
қолхаттар, варранттар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
туынды бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаздар жатады.
Тауарлардың стандартталған партиялары, бағалы қағаздар, валюта және қаржы
құралдары базалық активтер болуы мүмкiн;
26) қызметкер - жұмыс берушiмен еңбек қатынастарында тұратын және
жеке еңбек (ұжымдық) шарты бойынша тiкелей жұмыс атқаратын жеке адам;
мемлекеттiк қызметшiлердi қоспағанда, акционерлiк қоғамның директорлар
кеңесiнiң мүшесi;
27) өткiзу - сату, айырбастау, өтеусiз беру мақсатында тауарларды
тиеп жiберу, жұмыстарды орындау және қызметтер ұсыну, сондай-ақ кепiлге
берiлген тауарларды кепiл ұстаушыға беру;
28) роялти - мыналар үшiн: пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк
құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін;
авторлық құқықтарды, бағдарламалық қамтамасыз етудi, патенттердi,
сызбаларды немесе модельдердi, тауар белгiлерiн немесе басқа да осыған
ұқсас құқық түрлерiн пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшiн; өнеркәсiп,
сауда немесе ғылыми-зерттеу жабдықтарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшiн; "ноу-хауды" пайдаланғаны үшiн; кинофильмдердi,
бейнефильмдердi, дыбыс жазу немесе өзге де жазу құралдарын пайдаланғаны
немесе пайдалану құқығы үшiн төленетiн төлем. Бербоут-чартер немесе димайз-
чартер шарттары бойынша жалға алынатын теңiз және әуе кемелерi өнеркәсiптiк
жабдыққа жатады;
29) валюта айырбастаудың нарықтық бағамы - қазақстандық қор
биржасының негiзгі сессиясында қалыптасқан және Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiмен бiрлесiп
белгiлеген тәртiппен анықталған теңгенiң шетел валютасына орташа
салыстырылған биржалық бағамы; теңгенiң қазақстандық қор биржасында сауда-
саттық жүргiзiлмейтiн шетел валютасына бағамы Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiмен бiрлесiп
белгiлейтiн тәртiппен кросс-бағамдар пайдаланыла отырып есептеледi;
30) арнаулы салық режимi - салық төлеушiлердің жекелеген санаттары
үшiн белгiленетiн және жекелеген салық түрлерiн есептеу мен төлеудiң және
жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеудiң, сондай-ақ олар бойынша
салық есептiлiгiн берудiң оңайлатылған тәртiбiн қолдануды көздейтiн
бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртiбi;
31) демеушiлiк көмек - осы көмектi көрсететiн тұлға туралы ақпаратты
тарату мақсатында өтeуciз негiзде: жеке тұлғаларға жарыстарға,
конкурстарға, көрмелерге, байқауларға қатысу үшiн және шығармашылық,
ғылыми, ғылыми-техникалық, өнертабыс қызметтерiн дамыту, бiлiм және спорт
шеберлiгi деңгейiн арттыру үшiн қаржылық (әлеуметтiктен басқа) қолдау
түрiнде; коммерциялық емес ұйымдарға өздерiнiң жарғылық мақсаттарын iске
асыру үшiн берiлетiн мүлiк;
32) заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi - филиал, өкiлдiк;
33) сыртқы экономикалық қызметтiң тауар номенклатурасы - тауар
сыныптамасының тауарларды сипаттау мен олардың кодын белгiлеудiң
үйлестiрiлген жүйесiне негiзделген кодтары жүйесi;
34) уәкiлеттi мемлекеттiк орган - мемлекет алдындағы салық
мiндеттемелерiнiң орындалуына салық бақылауын қамтамасыз ететiн Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органы;
35) уәкiлеттi органдар - бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдердi
есептеудi және (немесе) жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының
Yкiметi уәкiлеттiк берген салық органдарын қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органдары;
36) ақпараттарды өңдеу жөнiндегi қызметтер көрсету - ақпараттық
массивтердi жинау мен қорытуды, жүйеге келтiрудi жүзеге асыру және осы
ақпаратты өңдеу нәтижелерін пайдаланушының иеленуiне беру жөнiндегi
қызметтер;
37) салық төлеушiнiң электрондық құжаты - белгiленген электрондық
форматта берiлген, ол қабылданып және бiрдейлiгi расталғаннан кейiн салық
төлеушiнiң электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған электрондық
құжат;
38) салық төлеушiнiң электрондық цифрлық қолтаңбасы - электрондық
цифрлық қолтаңба құралдарынан жасалған және электрондық құжаттың
дұрыстығын, оның салық төлеушiге тиесiлiгiн және мазмұнының өзгермейтiнiн
растайтын электрондық цифрлық нышандардың реттiлiгi;
39) бағалы қағаздар - акциялар, борыштық бағалы қағаздар, туынды
бағалы қағаздар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы
қағаздар деп танылған мүлiктiк құқықтың өзге де объектiлерi.
40) салық салынатын табыс – жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес
алынатын шегерістердің айырмасы.
41)салық төлеуші (субъект)- салықты бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
42) салық объектісі- заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б.
көпстеген тауарлы-материалдық игіліктер.
43) салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
44) салық ставкасы- бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында беріледі. Пайыздық салық
ставкалары прогрессивтік, регрессивтік, пропорционалдық болып бөлінеді.
45) прогрессивтік ставкалар – салық сланытаны табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
46) пропорционалды ставкалар- салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
47) регрессивті салық ставкасы- салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.
48) тұрақты салық ставкасы - салық объектісінің көлемінен тәуелсіз
бірінғай сома түрінде белгіленеді.
49) салық өлшем бірлігі- есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
50) салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
51) салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендет, салық төлеу мерзімін ұзарту т.б. жатады.
52) салықты төлеу мерзімі – салықтыр мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
“Салық менеджменті” пәні бойынша аралық бақылауды өткізуідің
КЕСТЕСІ
№ Бақылау Тақырыптың аты Бақылаудың өткізу
р.н түрі уақыты
1 Тестілеу Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 4 аптада
негізінде
Салық жүйесін басқару құрылымы және
ұйымдастыру ерекшеліктері
Қазіргі таңда салық жүйесін басқару
ерекшеліктері
Салық міндеттемесін орындау мен тоқтату
ерекшеліктері басқару
2 Тестілеу Cалық жүйесін басқарудағы салық саясаты 4 аптада
негізінде
Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру
ерекшеліктері
Салық тексерістері, түрлері мен
ұйымдастыру ерекшеліктері
Cалық тексерісін жүргізуді басқару
“ Cалық менеджменті ” пәні бойынша оқытушының басқаруымен бірге
студенттердің өзіндік жұмысын орындау
КЕСТЕСІ
СОӨЖ № Тақырыптың аты Тапсырманы СОӨЖ орындау
орындау уақыты түрі
1 2 3 4
1-6 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 1- аптада Жазбаша
7-12 Салық жүйесін басқару құрылымы және 2- аптада Жазбаша
ұйымдастыру ерекшеліктері
13-18 Қазіргі таңда салық жүйесін басқару 3- аптада жазбаша
ерекшеліктері
19-24 Салық міндеттемесін орындау мен 4- аптада жазбаша
тоқтату ерекшеліктері басқару
25-30 Cалық жүйесін басқарудағы салық 5- аптада жазбаша
саясаты
31-36 Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру 6- аптада жазбаша
ерекшеліктері
37-42 Салық тексерістері, түрлері мен 7- аптада жазбаша
ұйымдастыру ерекшеліктері
43-45 Cалық тексерісін жүргізуді басқару 8- аптада жазбаша
Аралық бақылау бойынша Салық менеджменті пәнінен емтихан сұрақтары
1. Салық жүйесін басқарудың даму тарихы
2. Салық жүйесін басқару құрылымы және ұйымдастыру ерекшеліктері
3. Қазіргі таңда салық жүйесін басқару ерекшеліктері
4. Салық міндеттемесін орындау мен тоқтату ерекшеліктері басқару
5. Қаржы Министрлігі Салық комитеті-нің атқаратын қызметтері мен
құқықтары
6. Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру ерекшеліктері
7. Салық тексерістері, түрлері мен ұйымдастыру ерекшеліктері
8. Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары мен айыппұлдар мен
өсімпұлдарды есептеу ерекшеліктері
9. Салық салуды ұйымдастыру механизімі.
10. Салық жүйесі.
11. Салық жүйесінің даму кезеңдері.
12. Салық қызметі органдарының мақсаты мен құрылымы.
13. Салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының міндеттері мен
құқықтары.
14. Салық тексерісінің түрлері.
15. Құжаттық тексеріс және оның түрлері.
16. Хронометраждық зерттеу ерекшеліктері.
17. Рейдтік тексеріс ерекшеліктері.
18. Тексеріс нәтижелерін ресімдеу ерекшеліктері.
19. Хабарлама және оны ресімдеу ерекшеліктері.
20. Салықтық бақылау әдістері.
21. ҚР Салық басқармаларының құқықтары мен міндеттері.
22. Аудандық салық комитетінің қызмет ету ерекшеліктері.
23. Салық механизімі.
24. Салық әкімшілігін жүргізу ерекшеліктері.
25. Салық органдары лауазымды тұлғаларының құқықтары мен міендеттері.
26. Салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері.
27. Салық жүйесінің негізгі қағидалары.
28. Салықтың атқаратын қызметтері.
29. Салық міндеттемелерін тоқтату ерекшеліктері.
30. Салық органдарының басқа органдармен қатынастары.
Салық менеджменті пәнінен дәрістер желісі
Тақырып № 1 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы
Қаралатын сұрақтар:
1 Түрік қағанаты мен алғашқы қазақ хандарының тұсындағы салықтың пайда болу
тарихы
2 Алтын Орда салықтары.
3 Кеңес Одағы тұсындағы салықтардың пайда болу тарихы
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің бірі
– Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері
белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар
пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін
отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста
болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік
еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың
алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-
630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті
адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен
жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың
бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты
көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен
өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан
шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді
тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын,
төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
• Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен
айналысты. Қаған меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің
шаруашылығын кедейлер күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер
бойынша Түргеш қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі –
алым-салықтын көптігі мен қысым көрсетуі.
• Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан
Саманилер сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы
пайдаланылған болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса
пайдаланылды.
• Қимақ қағанаты (Ixғ. соңы – Xiғ. басы) – оларда мал
шаруашылығы басым болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына
мал бақты”. Тағы дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа
шалу міндеті болған.
• Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі
“иқта” болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым
халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы
қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері
де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі
әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер
деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске
алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде
ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
Қарахан мемлекеті кезіндегі қанаудың бір түрі коммендация болды. Оның
мәні: әлсіз адам өз үлесіндегі жерді күштің қамқорлығына береді, ол әлсіз
адамды қорғауға тиіс. Әлсіз өзінің шамалы жерден алған өнімін және отбасын
қорғағаны үшін күштіге салық төлеген.
Музари немесе барзшар – шаруалардың үлеске алған жерлерінен алынатын
алым-салық..
• Қарақытай (1125 - 1212жж) әрбір үйден бір динардан ақша
жиналған. Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар
арқылы жинастырылған. Ал үлестік жерлерді иеленушілердің қолдарында арнаулы
грамоталары болған. Әрбір қалада билеуші болды, ол қарақытай гурханына
салық төлемін жеткізін тұрды.
Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханың арнайы жіберген
адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны
қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүетелген.
Жетісудің егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге өнімнің оннан
бір үлесін төлеген. Ірі қалалар әкімі гурханға жыл сайын жер салығы харадж
төлеп отырған.
Харадж – феодалдық рента, өнделетін жерге салынатын салық.
• Алтын Ордада (ХІІІғ. ортасы – ХVғ. ортасы) билігі жүріп тұрған
хан тұқымының әрбір өкілі белгілі бір аймақтан түсетін алым-салыққа ие
болып отырды. Салық жинаумен дағалар айналысты. Сонымен қатар халық санағын
өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын жүргізу деген сияқты жұмыстар
атқарған (“Ата -мұра” орта ғасырлардағы қазақ тарихы, 2002ж).
• Ақ Орда, Моғолмтанның, Әбілқайыр хандығының, Қоғай
Ордасының мемлекеттік-әкімшілік құрылысы, салық түрлері мен
міндеткерліктері.
Бұл хандықтардың күш-қуаты көп жағдайда халықтан алынатын алым-
салыққа, міндетті төлемдерге байланысты болды. Әскерлерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін жиналатын салықты тағар деп атаған. Жерден немесе онда
түратын түсетін алым-салық інжу болды. Жер көлеміне байланысты - қалан
салығы, екінші аймақтардан харадж, баж салықтары алынды. Баж - өнделетін
жерге салынатын салық. Құшыр – мал өсірушілерден мал басының 1 10
көлемінде алынған. Мал салығы зекет деп аталған. Зекет – ғарін-кемтарларға
үлестіру үшін мешіт жинайтын салық. Зекетті кемтар емес мұсылмандар ғана
төлейді. Исламның негізгі бес нарызы бойынша жылына бір рет зекет беру
керек. Зекет ішін жеуінен , борышынан артық болса 80 гр алтыннан, 56 гр
күмістен зекет беруі керек. Бұлардың қырықтан бірі зекетке беріледі.
Малы: қырық қойдан, отыз сиырдан асса, бес түйесі болған адам зекет
береді.
Қой мен ешкінің зекет нісабы.
40-тан –120-ға дейін бір қой не ешкі;
121-ден – 200-ге дейін екі қой не ешкі;
201-ден – 399-ға дейін үш қой не ешкі;
Осы сияқты әр жүзге бір қойдан қосылып отырады.
Сиырдың зекет нісабы.
30-дан – 39-ға дейін бір жас еркек не ұрғашы тайынша;
40-тан – 59 –ға дейін екі жасар бір құнан өгіз не құнажын;
60-тан – 69-ға дейін бір жастағы екі еркек не ұрғашы тана;
70-тен – 79-ға дейін тайынша не бір құнан өгіз не құнажын;
80-нен – 89-ға дейін екі құнажын сиыр.
Түйенің зекет нісабы.
5-тен – 9-ға дейін бір қой не ешкі;
10-нан – 14-ке дейін екі қой не ешкі;
20-дан – 24-ке дейін төрт қой не ешкі;
25-тен – 35 – ке дейін бір ұрғашы тойлақ;
Зекет мөлшеріне жетпеген алтын күмістен, жетсе де иелігіне бір жыл
толмаса, әйелдердің сәндік бұйымдарынан үй сарай, бау-бақшадан, қарызы
болса зекет берілмейді.
• Қазақ хандығы(ХVғ – XVIIғ) – қазақ халқы алдымызда атап
өткен салық түрлерінің бәрін пайдаланған. Ондағы бұл істі ауылбасы
атқарған, яғни ауылдастардың шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон
уақытын белгілеу, дау-жанжалдарды әділ шешін отыру, ауылға түскен салықты
уақытында төленуін қадағалау.
Қазақтын ханы елді билеумен қатар, әскерлердің жоғарғы басшысы болды.
Халықтан әртүрлі салықтар жинатып алып отырды (сыйлық, соғым, байғазы,
жылу, айып, құн төлету, барымша т.б.)
Халықтын қарапайым көпшілік бөлігі мал өсіруші мен егінші шаруалар
еді. Шаруалар жұмыс істеу және салық төлеумен қатар көптеген міндеткерлікті
атқарды. Кедейлер бай – шонтарлардың малын бақты, үй қызметшісі жұмысын
атқарды.
Үшір – еңбекке жарамды адамдар табысынан алынатын салық.
Пітір садақа - пақырларға 1460ж. бидай немесе 2920гр. арна не
осылардың бағаларымен шашыр пітір садақа беру міндет. Байға, мұсылман емес
адамға пітір садақа берілмейді.
Құрбан шалу – Құрбан айтының үш күн ішінде қан шығарып құрбан шалу
дұрыс.
Құрбанға қой, ешкі, сиыр, түйелер ғана жарайды. Бір бөлікті пақырға,
бір бөлімін дос-жаранға, ал қалғанын бала-шағасына берсе сауақты болады.
Терісін сатпайды, кедейлерге береді(Ақиғи шариғаттар тур. 1992ж).
Осыған сәйкес қазақ халқында тағы да басқа алым-салықтар, міндетті
төлемдер алынып отырды.
• “Жеті жарғы” – Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке бидың
қатысуымен Тәуке хан “Жеті жарғы” деп аталатын заң жинағын жарыққа шығарды.
Жеті жарғыға әкімшілік, қылмыстық істер, азаматтардың құқық
нормалары, салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізген.
- “Сұлтандардан басқа қару асына алатын әрбір адам ханға және халық
билеушілеріне жыл сайын өзінің мал мүлкінің 120 бөлігін мөлшерде
салық төлеп отыратын болсын...”
- Қару ұстап жүре алатын кез келген адам хан мен билеушілерге жыл
сайын мал мүлкінің 20-дан бір бөлігін алымға отыратын болсын(33
бап)
(Қазақстан тарих – 4 томдық ІІ том, 1997ж).
Ежелден бері қазақ халқынан хандар, феодалдар, бай адамдар
салықтардың көптеген түрлерін жинап отырды. Мысалы, қазақ халқының
хандарының бірі Кенесары ханның салық саясатын алуға болады. Хандықтың
қаржы мекемесі алым-салық жинаумен және керуендерден салық алумен
айналысқан. Бұл мекемені Кенесарының туысы Сейілхан басқарды. Өзінің бір
хатында Кенесары деп жазды: “Рахымбай, Қожабай, Шағзада молда Арғынбайды
және Бұхар иелігіндегі барлық көпестерді ескертемін, зекет жинау үшін
сұлтан Сейілханды, Шоқпар биді және молда Ғабдулсаттарды жіберіп отырмын,
сіздер әр қостың оннан бір бөлігін беруге тиіссіздер”.
Кенесарының салық жинау саясатындағы негізгі өзгерістер жеке
феодалдар жинайтын салықты енді хан қазынасына түсетін жалпы салықпен
ауыстыру болды. Бұл феодалдық салықты мемлекеттік салықпен ауыстыру қадамы
болды. Кенесарыға дейін Қоқандықтар қазақтардан үш түрлі салық жинады
а) түңгілік зекет - әр үйден 1 қой;
ә) алам зекет – 50 бас малдан бір мал;
б) харадж - әр қырманнан 3 қой, бұл салық егіншелерден алынады.
Сонымен қатар, кей кездерде әр үйден 3 қой не 1 ділдә (алтын ақша)
көлемінде әскери салық алынған. Ал хиуалықтар Сыр бойы қазақтарынан 10 ірі
қарасы бар адамнан 2 ділдә, 13 ірі қарасы не 40 қойы бар адамнан да 2 ділдә
салық алып отырған.
Кенесары билігін мойындаған қазақтар Хиуа не Бұхара ханына салық
төлеуден және Орыс үкіметіне түтін салығын төлеуден құтылған еді. Бұл
қазақтардың алым-салықтан біршама жеңілдеуіне әсер етті. Бірақ соғыс
уақытының мүддесі Кенесары хан қазынасына түсетін әр түрлі салықтарды қатаң
талап етуге итермелейді, ал бұл оның қол астындағы қазақтарға ауыр соқты.
Кенесары мал шаруашылығымен айналысатын аудандардан “зекет”, ал
егіншілерден “ұшыр” салығын сақтап қалды. Сонымен қатар, ол ауыл бойынша
ерекше салық және әр түрлі дәстірлі сый-сияпат ретінде сыйлықтар алды.
“Зекет” салығын жинаған кезде ал белгілі бір өлшемді сақтап отырды:
40 басқа дейінгі малдан 1 бас, онан әрі әр 40 бастан 1 бас алынып отырды.
Көптеген қолға түскен Кенесары жасақтарының көрсетуі және патша
тыңшыларының хабары осы мәліметті растайды. Өзіне қарасты рулардан Кенесары
зекетті киім, қару-жарақ, ер-тұрман түрінде жинады. Жиналған зекет
негізінен әскер қажетін өтеді.
Мысалы, Жаппас руының қазағы Иманқұл Сарыбаев Орынбор Шекара
комиссиясына берген көрсетуінде, өзінің арғынруында болған кезде,
Кенесарының 130 төленгіті “Әр ауылдан бір жылқы, бір шапаннан зекет жинауға
келгенін” хабарлайды.
“Зекет” сөзі бұл жерде дұрыс қолданылмаған сияқты. Өйткені зекет
жиналған кезде салық ешқашан ауыл бойынша алынбаған. Алайда, Кенесары
қоқандықтар мен хиуалықтар сияқты жан басына және үй басына салық салған
емес. Мұрағаттық құжаттардан зекетпен қатар, қазақ рулары өз еріктерімен
зекет көлемінен де асып түсетін садақа жинап отырғанын байқаймыз. Мұндай
“ерікті жәрдем” шын мәнінде қосымша салық болды және осындай “жәрдем” жиі
жиналып тұрды.
Зекетпен қатар “ұшыр” салығы да жиналды. “Ұшырды” тек егіншілікпен
айналасатын рулар ғана төледі. Олар салық жинаушыларға қырмандағы астықтың
10-нан бір бөлігін беріп отырды. Бұл уақыттарда Кенесары жақтарының біршама
бөлігі Сыр бойында Сарысу, Іле, Ырғыз бен Торғай жағасында егіншілікпен
айналысты. Бірақ жиналған салы жалпы мемлекеттік қазынаға түсті және
көтерілісшілер мұқтажы мен әскерді ұстауға жұмсалды.
Кенесарының саудаға қатынасы да ерекше еді. Бастапқыда ол Орыс
саудасын патшаның отарлық саясатын жүзеге асырудың бір жолы ретінде санап,
оған қарсы болды. Сондықтан да ол қазақ даласы арқылы Орынбор,
Петропавловск, Троискіден Орта Азияға бет алған сауда керуендеріне шабуыл
жасап, сауданы тоқтатуға тырысты. Батыс-Сібір генерал губернаторлығының
мәліметі бойынша тек 1837-38 жылдары Кенесары сауда керуендеріне шабуыл
жасауының нәтижесінде 277500 сомға шығын келтірді. Жәбірленгендердің ішінде
Қазан, Вятка, Рязань, Петропавл саудагерлері болды.
Кенесары аңғырттықпен Ресей Орта Азиямен саудасын тоқтатса, онда
өкімет қазақ жеріндегі бекіністерді жойып, әскерлерін алып кетеді деп
ойлады. Бұл Кенесары ордасында болған көпес Мухсимов пен Ибрасовтың
көрсетулерімен де расталады.
“Кенесарының ойы біздің көпестердің Ташкентпен және соған жақын
жерлермен, қырғыз даласымен сауда қатынастарын тоқтату болды. Ол сонымен
Орыс үкіметінің шет елмен сауда жасаудан түсетін пайдасын жоққа шығарғысы
келді. Ал пайда түспейтін болса, онда олар сыртқа округтермен қырдағы Ақтау
қамалынан бас тартады деп ойлауда” деді олар. Алайда, сәл уақыттан соң, өз
ордасын Ырғыз бен Торғай (Кіші жүз) маңына ауыстырғаннан кейін, Кенесары өз
ойының қателігін түсінді және бәленің бәрі саудадан емес, патшалықтың
әскери-отарлау саясатында екендігіне көзі жетті. Сонымен қатар, ол шекара
тізбегі аймағын мекендеген қазақтардың жергілікті орыс тұрғындарымен қызу
сауда жасағанын да жақсы білген еді. Тілеу және Қабақ руларының билері
Кенесары ауылына келгенде, оған орыстарға қарсы қимылын тоқтатуға ақыл
берді. Себебі, “олар нан және басқа тағамдарды сатып алып, пайда ғана көріп
отырғандарын” айтты.
Саудадан пайда түспейтінін түсінген Кенесары енді Троиск, Сібір
шектерінен Ташкент пен Хиуаға баратын керуен жолдарын түгелдей бақылап
олардан баж салығын алып тұрды. Салық салғанда, ол керуен басылардың
көтерісшілерге қарым-қатынасын есепке алды.
Орыс керуендері де әрдайым көп салық төлей қойған жоқ. Мысалы, 1841
жылғы Орынбор өкіметімен уақытша бітім кезінде Кенесарының өзі қазақ
даласымен сауданы кеңейтуге жағдай жасап отырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
университеті Қаржы кафедрасының аға оқытушысы:
Дулатбекова Жанар Абдираевна . Қызметтік сымтетігі: 53-24, 801 кабинет.
2. Cалық менеджменті – 3 кредит
3. Оқу пәндерінің деректемелері (пререквизиты и постреквизиты)
Преквезиттер
Экономикалық теория
Макроэкономика
Менеджмент негіздері
Бухгалтерлік есеп
Салық және салық салу
Қаржы
4. Пәннің қысқаша сипаттамасы:
Нарықтық қатынастар жағдайындағы салық және салық салудың мәні мен
орнын, мемлекеттің салық қызметін ұйымдастыру басқару және салық салу
саласындағы қатынастарды реттейтін салықтық заңнамалық базаны меңгеру.
Қазақстан Республикасының салық салуды басқарудың пайда болу тарихынан
бастап, қызметі мен салық саясатының экономикалық мағынасы мен
қажеттілігін; нарықтық қатынастар жағдайындағы салық салу, салық жүйесінің
механизімін; салық салу принциптері мен салық қызметін; Қазақстан
Республикасының Салық заңдарын; салық қызметі органдарының жұмысын
ұйымдастыруды басқаруды қарастырады.
Курстың міндеттері:
Салықтың мәні мен атқаратын қызметтерін, салық салу қағидаларын білу,
салық жүйесі мен салық салу элементтері бойынша барлық заңдылықтарды білу,
арнаулы салық режимдері бойынша салық салу ерекшеліктерін білу, ҚР салық
комитетінің құрылымы мен қызметін, құқықтарын оқып үйрену.
Оқу пәндерін оқытудың жоспары.
Сағаттар санымен БӨЖ үшін
АптТақырыптар аты оқытуды тапсырмалар
ала ұйым-дастырудың (СӨЖ,МӨЖ, ДӨЖ)
р формалары
дәріс прак. CОӨЖ СӨЖ
1 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 4 2 6 6
2 Салық жүйесін басқару құрылымы және 4 2 6 6
ұйымдастыру ерекшеліктері
3 Қазіргі таңда салық жүйесін басқару 4 2 6 6
ерекшеліктері
4 Салық міндеттемесін орындау мен 4 2 6 6
тоқтату ерекшеліктері басқару
5 Cалық жүйесін басқарудағы салық 4 2 6 6
саясаты
6 Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру 4 2 6 6
ерекшеліктері
7 Салық тексерістері, түрлері мен 4 2 6 6
ұйымдастыру ерекшеліктері
8 Cалық тексерісін жүргізуді басқару 2 1 3 3
Барлығы: 30 15 45 45
Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.
Негізгі әдебиеттер
1 ҚР Салық кодексі.
2 ҚР кеден ісі туралы
3 ҚР бюджеттік жүйе туралы
4 Жеке кәсіпкерлер туралы заң
5 ҚР Ұлттық банк туралы заң
6 ҚР Жер туралы заң
Қосымша әдебиеттер
Салық және салық салу. Ермекбаева Б.Ж Алматы 2001 ж.
7 Худяков А.И., Бродский Б.М. Теория налогоообложения: Учебное пособие.
Алматы. 2002
8 Нурхалиева Д.М., Омирбаев С.М., Омарова Ш.А. Налоги и налогообложение
в Республике Казахстан: Учебник. Астана. 2007г. 400с
9 Нурумов А.А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран Учеб.пос.
-Алматы,2005. -216с.
10 Қаржы. Құлпыбаев С. Оқу құралы. Алматы. Мерей. 2000ж. 154бет
11 Аяпова Ж. М., Арынов Е.М. Экономикалық түсіндірме сөздік.,
Алматы:,1993ж. -320б.
12 А. Д. Үмбетәлиев. Ғ. Е. Керімбек Салық және салық салу: Оқулық.
Алматы . Экономика, 2006ж. 864б.
13 Финансы. Учеб.пос. Под ред. А.М. Ковалевой М: Финансы и статистика,
1998г.
14 Қаржының жалпы курсы. Мельников Б.В. Алматы 2001ж.
Оқуды бақылау мен оның нәтижелік бағасы
№ Жұмыс Әдебиеттер Орындау Рейтинг Бақылау түрі Тапсыру
түрлері уақыты шкаласы уақыты
бойынша
балы
1 2 3 4 5 6 7
1 № 1-15 үй Семинар 1 сағат 4,6 бал 15Семинарды соңғы1-15
тапсыр-масысабақ-тарының бір үй үй талқылауға семинар
тақы-рыптарына тапсыр-мастапсыр-масдейін аралығынд
байланысты ына ына а
2 Тест СОӨЖ 1 сағат 5,4 бал 45СБӨЖ –ні соңғы СОӨЖ 1-45
сұра-қтарынтапсырмаларының СБӨЖ СБӨЖ талқылауға
құ-растыру тақырыптарына тапсыр-масбойынша дейін өткізуі
және байланысты ына қажет
жаз-баша
жұ-мыстарды
орындау
3 Реферат СОӨЖ 15 сағат 1 реферат Ағымдық бақылауСОӨЖ –ге
және тапсырмаларының 2,8 бал сәйкес
мақалалар тақырыптарына
байланысты
4 Тест 1 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Ағымдық бақылау3 аптада
бойынша
5 Бақылау 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 4 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
6 Тест 8-15 тақырыптар 1 сағат 4 бал Ағымдық бақылау5 аптада
бойынша
7 Бақылау 8-15 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 6 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
8 Емтихан 1-15 тақырыптар 2 сағат 50 бал Тест бойынша 8 аптада
бойынша
Оқу тәртібінің саясаты.
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 10 бал;
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі –20 бал;
- 45 СОӨЖ үшін бағалау ағымдық бақылау бойынша бағалаудан (27 % ағымдық
бақылаудан), 15 үй тапсырмасы бойынша бағалау (23 % ағымдық бақылаудан),
семинар сабақтарын талқылауға қатысу және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан), тест 1 (16 % ағымдық бақылау бағасынан), тест 2 (20 %
ағымдық бақылау бағасынан);
- аралық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 15 бал.
- аралық бақылау бойынша бағасы бақылау жұмысы бойынша алған бағаларынан
құралады.
- қорытынды бақылауға жіберілетін рейтингі аралық және ағымдық бақылау
бойынша алған балдарынан құралады. Ең төменгі рейтингі -25 бал, жоғарғы -50
бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -25 бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -50 бал;
- қорытынды бақылау бағасы емтихан бағасына қойылады;
- СОӨЖ бойынша барлық тапсырмалар жазбаша түрде орындалады;
- уақыты бойынша тапсырылған СОӨЖ-лер ғана бағаланады;
- үй тапсырмаларының барлығы жазбаша орындалады;
- тек белрілген уақыты бойынша тапсырылған үй тапсырмалары ғана бағаланады;
- барлық рефераттар мен ақпараттық хабарламалар және тапсырмалар жазбаша
орындалады;
- тек берілген уақыт бойынша тапсырылған тапсырмалар ғана бағаланады;
- СОӨЖ –ге сәйкес ақпараттық тапсырмаларды, рефераттарды талқылау және
тыңдау орындалады;
- лекция, семинар және СОӨЖ бойынша қатыспаулар, СОӨЖ және үй тапсырмаларын
уақытылы тапсырмау ағымдық бақылаудың сәйкесінше қорытынды бақылаудың
бағаларының төмендеуіне әсер етеді.
Оқытылатын пән бойынша бақылау түрлері
№ Жұмыс Әдебиеттер Орындау Рейтинг Бақылау түрі Тапсыру
түрлері уақыты шкаласы уақыты
бойынша
балы
1 2 3 4 5 6 7
1 № 1-15 үй Семинар 1 сағат 4,6 бал 15Семинарды соңғы1-15
тапсыр-масысабақ-тарының бір үй үй талқылауға семинар
тақы-рыптарына тапсыр-мастапсыр-масдейін аралығынд
байланысты ына ына а
2 Тест СБӨЖ 1 сағат 5,4 бал 45СБӨЖ –ні соңғы СБӨЖ 1-45
сұра-қтарынтапсырмаларының СБӨЖ СБӨЖ талқылауға
құ-растыру тақырыптарына тапсыр-масбойынша дейін өткізуі
және байланысты ына қажет
жаз-баша
жұ-мыстарды
орындау
3 Реферат СБӨЖ 15 сағат 1 реферат Ағымдық бақылауСБӨЖ –ге
және тапсырмаларының 2,8 бал сәйкес
мақалалар тақырыптарына
байланысты
4 Тест 1 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Ағымдық бақылау6 аптада
бойынша
5 Бақылау 1-7 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 7 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
6 Тест 8-15 тақырыптар 1 сағат 4 бал Ағымдық бақылау14 аптада
бойынша
7 Бақылау 8-15 тақырыптар 1 сағат 3,2 бал Аралық бақылау 15 аптада
жұмысы бойынша 1-7 тақырыптар
бойынша
8 Емтихан 1-15 тақырыптар 2 сағат 50 бал Тест бойынша 16 аптада
бойынша
Рейтингі шкаласына сәйкес білімін бағалау
Бақылау түрі Жоғарғы бал Жіберілетін балы
1 Ағымдық бақылау, оның ішінде: 20 10
- семинар сабақтарын талқылауға қатысу2,8
және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан)
- үй тапсырмасын тексеру (23% ағымдық 4,6
бақылау бағасынан)
- СБӨЖ тапсырмаларын тексеруге (27% 5,4
ағымдық бақылау бағасынан)
Тест 1 (16 % ағымдық бақылау 3,2
бағасынан)
Тест 2 (20 % ағымдық бақылау 4
бағасынан)
2 Аралық бақылау (бақылау жұмысы) 30 15
3 Қорытынды бақылау (тест сұрақтарымен50 25
алынатын емтихан)
Барлығы 100 50
Пән бойынша студенттің жалпы бағасы
Әріптік жүйе бойынша Сандық эквивалент %-тік мазмұны Дәстүрлі жүйе
бағасы баллы бойынша бағасы
А 4,0 95-100 өте жақсы
А- 3,67 90-94
В+ 3,33 85-89 жақсы
В 3,0 80-84
В - 2,67 75-79
С+ 2,33 70-74 канағаттанарлық
С 2,0 65-69
С- 1,67 60-64
Д+ 1,33 55-59
Д 1,0 50-54
F 0 0-49 канағат сыз
Оқытылатын пәннің тәртібі мен саясаты
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 10 бал;
- ағымдық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі –20 бал;
- 45 СБӨЖ үшін бағалау ағымдық бақылау бойынша бағалаудан (27 % ағымдық
бақылаудан), 15 үй тапсырмасы бойынша бағалау (23 % ағымдық бақылаудан),
семинар сабақтарын талқылауға қатысу және реферат жазу (14 % ағымдық
бақылау бағасынан), тест 1 (16 % ағымдық бақылау бағасынан), тест 2 (20 %
ағымдық бақылау бағасынан);
- аралық бақылау бойынша ең төменгі рейтингі – 15 бал.
- аралық бақылау бойынша бағасы бақылау жұмысы бойынша алған бағаларынан
құралады.
- қорытынды бақылауға жіберілетін рейтингі аралық және ағымдық бақылау
бойынша алған балдарынан құралады. Ең төменгі рейтингі -25 бал, жоғарғы -50
бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -25 бал;
- қорытынды бақылау бойынша ең төменгі рейтингі -50 бал;
- қорытынды бақылау бағасы емтихан бағасына қойылады;
- СБӨЖ бойынша барлық тапсырмалар жазбаша түрде орындалады;
- уақыты бойынша тапсырылған СБӨЖ-лер ғана бағаланады;
- үй тапсырмаларының барлығы жазбаша орындалады;
- тек белрілген уақыты бойынша тапсырылған үй тапсырмалары ғана бағаланады;
- барлық рефераттар мен ақпараттық хабарламалар және тапсырмалар жазбаша
орындалады;
- тек берілген уақыт бойынша тапсырылған тапсырмалар ғана бағаланады;
- СБӨЖ –ге сәйкес ақпараттық тапсырмаларды, рефераттарды талқылау және
тыңдау орындалады;
- лекция, семинар және СБӨЖ бойынша қатыспаулар, СБӨЖ және үй тапсырмаларын
уақытылы тапсырмау ағымдық бақылаудың сәйкесінше қорытынды бақылаудың
бағаларының төмендеуіне әсер етеді.
Оқытылатын пән бойынша глоссарий
1) қайырымдылық көмек - жеке тұлғаларға әлеуметтiк қолдау көрсету
мақсатында, коммерциялық ұйымдарға, сондай-ақ қызметiн әлеуметтiк салада
жүзеге асыратын ұйымдарға олардың жарғылық қызметiн қолдау мақсатында
өтеусiз негiзде берiлетiн мүлiк;
2) сыйақы - кредиттер үшiн; қаржы лизингi бойынша Қазақстан
Республикасының қаржы лизингiнiң мәселелерiн реттейтiн заң актiлерiне
сәйкес сыйақы түрiнде берiлген (алынған) мүлiк үшiн; салымдар (депозиттер)
бойынша; жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша; жинақтаушы сақтандыру
шарттары бойынша; борыштық бағалы қағаздар бойынша төлемдер - дисконт не
купон (бастапқы орналастыру құнынан және (немесе) сатып алу құнынан
дисконтты не сыйлықақыны ескере отырып); вексель бойынша төлемдер;
3) ұтыстар - конкурстарда, жарыстарда (олимпиадаларда),
фестивальдарда, лотереялар бойынша, салымдар мен борыштық бағалы қағаздар
бойынша ойындарды қоса, ұтыс ойындары бойынша салық төлеушiлер алатын
заттай және ақшалай түрдегi табыстардың кез келген түрлерi, сондай-ақ құмар
ойында және (немесе) бәс тігуде алынатын мүліктік пайда түріндегі
табыстар;
4) грант - мемлекеттер, мемлекеттердiң үкiметтерi, халықаралық және
мемлекеттiк ұйымдар, қызметi қайырымдылық және халықаралық сипатта болатын
және Қазақстан Республикасының Конституциясына қай шы келмейтiн, мемлекеттiк
органдардың қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi
белгiлейтiн тiзбеге енгiзiлген шетелдiк үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар мен
қорлар - Қазақстан Республикасына, Қазақстан Республикасының Үкiметiне,
заңды тұлғаларға, сондай-ақ жеке адамдарға; шетелдiктер мен азаматтығы жоқ
адамдар - Қазақстан Республикасына және Қазақстан Республикасының Үкiметiне
белгiлi бiр мақсаттарға (мiндеттерге) жету үшiн өтеусiз негiзде беретiн
мүлiк;
5) iзгілік көмек - халықтың өмiрi мен тұрмыс жағдайларын жақсарту
үшiн, сондай-ақ әскери, экологиялық, табиғи және техногендiк сипаттағы
төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою үшiн шет елдерден және
халықаралық ұйымдардан жiберiлген азық-түлiк, халық тұтынатын тауарлар,
техника, құрал-жарақтар, жабдықтар, медициналық құралдар және дәрi-
дәрмектер, өзге де заттар түрiнде Қазақстан Республикасына өтеусiз
берiлетiн, Қазақстан Республикасының Үкiметi уәкiлеттi ұйымдар арқылы
бөлетiн мүлiк;
6) дивидендтер - акциялар бойынша төленуге тиiстi табыс; қордың
басқарушы компаниясы пайларды сатып алған кезде пайлар бойынша табыстарды
қоспағанда, пайлық инвестициялық қордың пайлары бойынша төленуге тиiстi
табыс; заңды тұлға өз құрылтайшылары, қатысушылары арасында бөлетiн таза
табыстың бiр бөлiгi; заңды тұлғаны тарату кезiнде, сондай-ақ құрылтайшының,
қатысушының заңды тұлғаға қатысу үлесiн алып қойған кезде, құрылтайшының,
қатысушының жарғылық капиталға салым ретiнде енгiзген мүлкiн қоспағанда,
мүлiктi бөлуден түсетiн табыстар;
7) борыштық бағалы қағаздар бойынша дисконт - борыштық бағалы
қағаздардың номиналдық құны мен бастапқы орналастырылу (купон есепке
алынбаған) құны немесе оларды сатып алу (купон есепке алынбаған) құны
арасындағы айырма;
8) борыштық бағалы қағаздар - заем қатынастарын куәландыратын қаржы
құралдары. Борыштық бағалы қағаздарға мемлекеттiк бағалы қағаздар,
облигациялар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес борыштық
бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаздар жатады;
9) қатысу үлесi - жеке және заңды тұлғалардың бiрлесiп құратын
ұйымдарға, консорциумдарға, акционерлiк қоғамдарды және инвестициялық пай
қорларын қоспағанда, мүлкiмен қатысу үлесi;
10) басқа да мiндеттi төлемдер - бюджетке белгiлi бiр мөлшерде
жүргiзiлетiн мiндеттi ақша аударымдары (алымдар, баждар, төлемақылар мен
төлемдер);
11) жеке кәсiпкер - заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметiн жүзеге
асыратын резидент немесе резидент емес жеке тұлға;
12) инжинирингтiк қызметтер көрсету - инженерлiк-консультациялық
қызметтер көрсету, зерттеу, жобалау-конструкторлық, есептеу-талдау
сипатындағы жұмыстар, жобалардың техникалық-экономикалық негiздемелерiн
даярлау, өндiрiстi ұйымдастыру және басқару, өнімдердi сату саласындағы
ұсынымдарды әзiрлеу;
13) борыштық бағалы қағаздар бойынша купон (бұдан әрі - купон)
- эмитенттiң шығарылым шарттарына сәйкес борыштық бағалы қағаздардың
номиналдық құнынан тыс төлейтiн (төлеуге тиiс) сомасы;
14) тұлға - жеке тұлға және заңды тұлға; жеке тұлға - Қазақстан
Республикасының азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ адам;
заңды тұлға - Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттiң заңдарына
сәйкес құрылған ұйым (шетелдiк заңды тұлға). Шет мемлекеттің заңдарына
сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық құралым осы
Кодекстiң мақсаттары үшiн олар құрылған шет мемлекеттің заңды тұлғасы
мәртебесiне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңды тұлғалар ретiнде
қарастырылады;
15) есептеу әдiсi - салық есебiнің әдiсi, оған сәйкес табыстар мен
шығыстарды төлеу уақытына қарамастан жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету,
тауарларды өткiзу және мүлікті кірiске алу мақсатымен тиеп жiберу кезiнен
бастап есептеледi;
16) салықтар - мемлекет бiржақты тәртiппен заң жүзiнде белгiлеген,
белгiлi бiр мөлшерде жүргiзетiн, қайтарымсыз және өтеусiз сипатта болатын
бюджетке төленетiн мiндеттi ақшалай төлемдер;
17) салық берешегi - бересi сомасы, сондай-ақ өсiмпұлдар мен
айыппұлдардың төленбеген сомалары;
18) салық төлеушi - салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердi төлеушi болып табылатын тұлға;
19) салық агентi - осы Кодекске сәйкес төлем көзiнен ұсталатын
салықтарды есептеу, ұстау және аудару жөнiндегi мiндет жүктелген жеке
кәсiпкер, жеке нотариус, адвокат, заңды тұлға, оның iшiнде Қазақстан
Республикасында қызметiн тұрақты мекеме, филиал, өкiлдiк арқылы жүзеге
асыратын резидент емес заңды тұлға;
20) салық режимi - осы Кодексте белгiленген салықтарды және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi барлық салық
мiндеттемелерiн есептеу кезiнде салық төлеушi қолданатын салық заңдары
нормаларының жиынтығы;
21) бересi - есептелген және мерзiмiнде төленбеген салықтар және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер сомалары;
22) жер қойнауын пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының
аумағында, мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану
жөнiндегi операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілерiне сәйкес
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар;
23) негiзгi құралдар - өндiрiсте пайдалануға, тауарларды (жұмыстарды,
қызмет көрсетулердi) беруге, жалға беруге және (немесе) әкiмшiлiк
мақсаттарға арналған, қызмет ету мерзiмi бiр жылдан астам материалдық
активтер, сондай-ақ Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есепке алу және
қаржылық есептiлiк туралы заңнамасында және халықаралық қаржылық есептiлiк
стандарттарында айқындалған инвестициялық жылжымайтын мүлiк;
24) борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйлықақы - шығарылым шарттары
бойынша купон төлеу көзделетiн борыштық бағалы қағаздардың бастапқы
орналастыру (купон есепке алынбаған) құны немесе сатып алу (купон есепке
алынбаған) құны мен номиналдық құнының арасындағы айырма;
25) туынды бағалы қағаздар - осы туынды бағалы қағаздардың базалық
активiне қатысты құқықты куәландыратын бағалы қағаздар. Туынды бағалы
қағаздарға опциондар, своптар, форвардтар, фьючерстер, депозитарийлiк
қолхаттар, варранттар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
туынды бағалы қағаздар деп танылған басқа да бағалы қағаздар жатады.
Тауарлардың стандартталған партиялары, бағалы қағаздар, валюта және қаржы
құралдары базалық активтер болуы мүмкiн;
26) қызметкер - жұмыс берушiмен еңбек қатынастарында тұратын және
жеке еңбек (ұжымдық) шарты бойынша тiкелей жұмыс атқаратын жеке адам;
мемлекеттiк қызметшiлердi қоспағанда, акционерлiк қоғамның директорлар
кеңесiнiң мүшесi;
27) өткiзу - сату, айырбастау, өтеусiз беру мақсатында тауарларды
тиеп жiберу, жұмыстарды орындау және қызметтер ұсыну, сондай-ақ кепiлге
берiлген тауарларды кепiл ұстаушыға беру;
28) роялти - мыналар үшiн: пайдалы қазбаларды өндiру және техногендiк
құралымдарды қайта өңдеу процесінде жер қойнауын пайдалану құқығы үшін;
авторлық құқықтарды, бағдарламалық қамтамасыз етудi, патенттердi,
сызбаларды немесе модельдердi, тауар белгiлерiн немесе басқа да осыған
ұқсас құқық түрлерiн пайдаланғаны немесе пайдалану құқығы үшiн; өнеркәсiп,
сауда немесе ғылыми-зерттеу жабдықтарын пайдаланғаны немесе пайдалану
құқығы үшiн; "ноу-хауды" пайдаланғаны үшiн; кинофильмдердi,
бейнефильмдердi, дыбыс жазу немесе өзге де жазу құралдарын пайдаланғаны
немесе пайдалану құқығы үшiн төленетiн төлем. Бербоут-чартер немесе димайз-
чартер шарттары бойынша жалға алынатын теңiз және әуе кемелерi өнеркәсiптiк
жабдыққа жатады;
29) валюта айырбастаудың нарықтық бағамы - қазақстандық қор
биржасының негiзгі сессиясында қалыптасқан және Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiмен бiрлесiп
белгiлеген тәртiппен анықталған теңгенiң шетел валютасына орташа
салыстырылған биржалық бағамы; теңгенiң қазақстандық қор биржасында сауда-
саттық жүргiзiлмейтiн шетел валютасына бағамы Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлiгi Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiмен бiрлесiп
белгiлейтiн тәртiппен кросс-бағамдар пайдаланыла отырып есептеледi;
30) арнаулы салық режимi - салық төлеушiлердің жекелеген санаттары
үшiн белгiленетiн және жекелеген салық түрлерiн есептеу мен төлеудiң және
жер учаскелерiн пайдаланғаны үшiн ақы төлеудiң, сондай-ақ олар бойынша
салық есептiлiгiн берудiң оңайлатылған тәртiбiн қолдануды көздейтiн
бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртiбi;
31) демеушiлiк көмек - осы көмектi көрсететiн тұлға туралы ақпаратты
тарату мақсатында өтeуciз негiзде: жеке тұлғаларға жарыстарға,
конкурстарға, көрмелерге, байқауларға қатысу үшiн және шығармашылық,
ғылыми, ғылыми-техникалық, өнертабыс қызметтерiн дамыту, бiлiм және спорт
шеберлiгi деңгейiн арттыру үшiн қаржылық (әлеуметтiктен басқа) қолдау
түрiнде; коммерциялық емес ұйымдарға өздерiнiң жарғылық мақсаттарын iске
асыру үшiн берiлетiн мүлiк;
32) заңды тұлғаның құрылымдық бөлiмшесi - филиал, өкiлдiк;
33) сыртқы экономикалық қызметтiң тауар номенклатурасы - тауар
сыныптамасының тауарларды сипаттау мен олардың кодын белгiлеудiң
үйлестiрiлген жүйесiне негiзделген кодтары жүйесi;
34) уәкiлеттi мемлекеттiк орган - мемлекет алдындағы салық
мiндеттемелерiнiң орындалуына салық бақылауын қамтамасыз ететiн Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органы;
35) уәкiлеттi органдар - бюджетке төленетiн мiндеттi төлемдердi
есептеудi және (немесе) жинауды жүзеге асыруға Қазақстан Республикасының
Yкiметi уәкiлеттiк берген салық органдарын қоспағанда, Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк органдары;
36) ақпараттарды өңдеу жөнiндегi қызметтер көрсету - ақпараттық
массивтердi жинау мен қорытуды, жүйеге келтiрудi жүзеге асыру және осы
ақпаратты өңдеу нәтижелерін пайдаланушының иеленуiне беру жөнiндегi
қызметтер;
37) салық төлеушiнiң электрондық құжаты - белгiленген электрондық
форматта берiлген, ол қабылданып және бiрдейлiгi расталғаннан кейiн салық
төлеушiнiң электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылған электрондық
құжат;
38) салық төлеушiнiң электрондық цифрлық қолтаңбасы - электрондық
цифрлық қолтаңба құралдарынан жасалған және электрондық құжаттың
дұрыстығын, оның салық төлеушiге тиесiлiгiн және мазмұнының өзгермейтiнiн
растайтын электрондық цифрлық нышандардың реттiлiгi;
39) бағалы қағаздар - акциялар, борыштық бағалы қағаздар, туынды
бағалы қағаздар және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес бағалы
қағаздар деп танылған мүлiктiк құқықтың өзге де объектiлерi.
40) салық салынатын табыс – жылдық жиынтық табыс пен заңға сәйкес
алынатын шегерістердің айырмасы.
41)салық төлеуші (субъект)- салықты бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі заңды міндеті бар тұлға.
42) салық объектісі- заң жүзінде негізделген салық салуға негіз
болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б.
көпстеген тауарлы-материалдық игіліктер.
43) салық көзі – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық
жиынтық табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
44) салық ставкасы- бір өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында беріледі. Пайыздық салық
ставкалары прогрессивтік, регрессивтік, пропорционалдық болып бөлінеді.
45) прогрессивтік ставкалар – салық сланытаны табыстың өсуіне сәйкес
ұлғайып отырады.
46) пропорционалды ставкалар- салық салынатын табыстың мөлшеріне
байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады.
47) регрессивті салық ставкасы- салық салынатын табыс мөлшерінің
өсуіне қарай салық ставкасының төмендеуі.
48) тұрақты салық ставкасы - салық объектісінің көлемінен тәуелсіз
бірінғай сома түрінде белгіленеді.
49) салық өлшем бірлігі- есептеу үшін берілген салық объектісінің
өлшем бірлігі.
50) салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір объектісінен төлейтін
салық сомасы.
51) салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан толық
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендет, салық төлеу мерзімін ұзарту т.б. жатады.
52) салықты төлеу мерзімі – салықтыр мен басқа да міндетті төлемдердің
бюджетке төлену уақыты.
“Салық менеджменті” пәні бойынша аралық бақылауды өткізуідің
КЕСТЕСІ
№ Бақылау Тақырыптың аты Бақылаудың өткізу
р.н түрі уақыты
1 Тестілеу Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 4 аптада
негізінде
Салық жүйесін басқару құрылымы және
ұйымдастыру ерекшеліктері
Қазіргі таңда салық жүйесін басқару
ерекшеліктері
Салық міндеттемесін орындау мен тоқтату
ерекшеліктері басқару
2 Тестілеу Cалық жүйесін басқарудағы салық саясаты 4 аптада
негізінде
Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру
ерекшеліктері
Салық тексерістері, түрлері мен
ұйымдастыру ерекшеліктері
Cалық тексерісін жүргізуді басқару
“ Cалық менеджменті ” пәні бойынша оқытушының басқаруымен бірге
студенттердің өзіндік жұмысын орындау
КЕСТЕСІ
СОӨЖ № Тақырыптың аты Тапсырманы СОӨЖ орындау
орындау уақыты түрі
1 2 3 4
1-6 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы 1- аптада Жазбаша
7-12 Салық жүйесін басқару құрылымы және 2- аптада Жазбаша
ұйымдастыру ерекшеліктері
13-18 Қазіргі таңда салық жүйесін басқару 3- аптада жазбаша
ерекшеліктері
19-24 Салық міндеттемесін орындау мен 4- аптада жазбаша
тоқтату ерекшеліктері басқару
25-30 Cалық жүйесін басқарудағы салық 5- аптада жазбаша
саясаты
31-36 Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру 6- аптада жазбаша
ерекшеліктері
37-42 Салық тексерістері, түрлері мен 7- аптада жазбаша
ұйымдастыру ерекшеліктері
43-45 Cалық тексерісін жүргізуді басқару 8- аптада жазбаша
Аралық бақылау бойынша Салық менеджменті пәнінен емтихан сұрақтары
1. Салық жүйесін басқарудың даму тарихы
2. Салық жүйесін басқару құрылымы және ұйымдастыру ерекшеліктері
3. Қазіргі таңда салық жүйесін басқару ерекшеліктері
4. Салық міндеттемесін орындау мен тоқтату ерекшеліктері басқару
5. Қаржы Министрлігі Салық комитеті-нің атқаратын қызметтері мен
құқықтары
6. Салықтық бақылау және оны ұйымадытыру ерекшеліктері
7. Салық тексерістері, түрлері мен ұйымдастыру ерекшеліктері
8. Салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары мен айыппұлдар мен
өсімпұлдарды есептеу ерекшеліктері
9. Салық салуды ұйымдастыру механизімі.
10. Салық жүйесі.
11. Салық жүйесінің даму кезеңдері.
12. Салық қызметі органдарының мақсаты мен құрылымы.
13. Салық қызметі органдарының лауазымды адамдарының міндеттері мен
құқықтары.
14. Салық тексерісінің түрлері.
15. Құжаттық тексеріс және оның түрлері.
16. Хронометраждық зерттеу ерекшеліктері.
17. Рейдтік тексеріс ерекшеліктері.
18. Тексеріс нәтижелерін ресімдеу ерекшеліктері.
19. Хабарлама және оны ресімдеу ерекшеліктері.
20. Салықтық бақылау әдістері.
21. ҚР Салық басқармаларының құқықтары мен міндеттері.
22. Аудандық салық комитетінің қызмет ету ерекшеліктері.
23. Салық механизімі.
24. Салық әкімшілігін жүргізу ерекшеліктері.
25. Салық органдары лауазымды тұлғаларының құқықтары мен міендеттері.
26. Салық төлеушілердің құқықтары мен міндеттері.
27. Салық жүйесінің негізгі қағидалары.
28. Салықтың атқаратын қызметтері.
29. Салық міндеттемелерін тоқтату ерекшеліктері.
30. Салық органдарының басқа органдармен қатынастары.
Салық менеджменті пәнінен дәрістер желісі
Тақырып № 1 Салық жүйесін басқарудың даму тарихы
Қаралатын сұрақтар:
1 Түрік қағанаты мен алғашқы қазақ хандарының тұсындағы салықтың пайда болу
тарихы
2 Алтын Орда салықтары.
3 Кеңес Одағы тұсындағы салықтардың пайда болу тарихы
Біздің жерімізде ерте заманда ірге тіккен алғашқы мемлекеттердің бірі
– Түрік қағанаты. Түрік этнонимі қытай жылнамаларына 542 жылдан бері
белгілі, яғни осы жылдары біздің жерімізде салықтар және алымдар
пайдаланып, салт – дәстүр немесе заң негізінде қазақ халқына “сіңін
отырған” деуге болады.
Түрік қағанаты Қытай елімен экономика жағынан жақсы қарым – қатынаста
болған. Қытай елі Қазақ жерінде сауда – сатық жасап, сол кездегі билік
еткен – Мұқан қағанға жылына 100 мың тең жібек матасын төлеп отырған.
Түрік қағанаты 603 жылы Батыс, Шығыс болып бөлінгеннен кейін олардың
алып жатқан жері анықталды. Батыс Түрік қағанатының қағаны – Тон (618-
630жж) Орта Азиядағы басқару жүйесін қайта құрды. Салық жинауға жергілікті
адамдарды бекітіп, оларға “селиф” деген атақ берді. Олардың үстінен
жасауылдар бақылау жүргізді.
Қарапайым халықты “қара бұдундар” деп атаған. Бұл сөз қазақтын “қалың
бұқара”, “қара халық” деген мағынасы. Алым – салықты төлейтін, ауытпалықты
көп көтеретін осы “қара бұдундар” Түрік қағанатында салықтын “қанмен
өтейтін” түрі де болған. Ондай әскери міндетті атқарушы адамдар майдан
шебінің алдынғы қатарында жүрген. Мұндай қызметті көбіне тәуелді
тайпалардың адамдары атқарған. Бағынышты тайпалар азық – түлік салығын,
төлеп, қымбат бағалы аң терілерін де тапсырып отырған.
• Түргеш қағанаты (704-756жж) мал өсіру, егін салумен
айналысты. Қаған меншігіндегі жерді ақсүйектерге бөлін, ақсүйектердің
шаруашылығын кедейлер күн көру, жан бағу үшін айналысқан. Тарихи деректер
бойынша Түргеш қағанатының ыдырауы үш себептін әсерінен, ал оның біреуі –
алым-салықтын көптігі мен қысым көрсетуі.
• Қарлұқ қағанаты (756-940жж) тұсында Білге Күн Қадыр-хан
Саманилер сарайына алым-салық төлеп отырған. Яғни осында жер салығы
пайдаланылған болатын, бірақ салықтын “құрбаншылық” түрі әлі де болса
пайдаланылды.
• Қимақ қағанаты (Ixғ. соңы – Xiғ. басы) – оларда мал
шаруашылығы басым болды. Гардизи былай деп жазады: “шаруалар өз мырзаларына
мал бақты”. Тағы дай айта кететін жай, мұнда адам қайтыс болса құрбандыққа
шалу міндеті болған.
• Қарахан мемлекеті (942-1212) – ондағы жер иеленудің бір түрі
“иқта” болған. Иқтаның мәні – оны алған адамдар ол жерде отырған қарапайым
халықтан алым-салық жинап, ханға әскери қызмет етуге міндетте болған.
Ірі билік иелеріне жаулап алынған жерлерден үлес беріліп, олар арқылы
қазына салығы жинастырылып отырған. Мұндай салық жинау үшін мемлекет жері
де жылға берілетін болған.
Дінбасыларға, діни мекемелерге ірі жер иеленушілер, көшпелі
әскербасылар өсиет етін қалдырған жерлер де болған. Оларды ваңфтық жерлер
деп аталған және олардан салық алынбаған.
Отырықшы аудандарда шаруаларды қанаудың бір түрі – олардың үлеске
алған жерлерінен алым-салық жинастырып отыру. Араб, парсы деректерінде
ондай үлескерлерді музари немесе барзшар деп атаған.
Қарахан мемлекеті кезіндегі қанаудың бір түрі коммендация болды. Оның
мәні: әлсіз адам өз үлесіндегі жерді күштің қамқорлығына береді, ол әлсіз
адамды қорғауға тиіс. Әлсіз өзінің шамалы жерден алған өнімін және отбасын
қорғағаны үшін күштіге салық төлеген.
Музари немесе барзшар – шаруалардың үлеске алған жерлерінен алынатын
алым-салық..
• Қарақытай (1125 - 1212жж) әрбір үйден бір динардан ақша
жиналған. Егістік жерлер халыққа беріліп, тиісті салығы арнайы адамдар
арқылы жинастырылған. Ал үлестік жерлерді иеленушілердің қолдарында арнаулы
грамоталары болған. Әрбір қалада билеуші болды, ол қарақытай гурханына
салық төлемін жеткізін тұрды.
Отырар, Тараз қалаларында алым-салықты гурханың арнайы жіберген
адамдары жинап отырды. Ал басқа аймақтардан салық жинау, оны
қарақытайлардың орталығына жеткізу жергілікті феодалдарға жүетелген.
Жетісудің егіншілікпен айналысатын тұрғындары билеушіге өнімнің оннан
бір үлесін төлеген. Ірі қалалар әкімі гурханға жыл сайын жер салығы харадж
төлеп отырған.
Харадж – феодалдық рента, өнделетін жерге салынатын салық.
• Алтын Ордада (ХІІІғ. ортасы – ХVғ. ортасы) билігі жүріп тұрған
хан тұқымының әрбір өкілі белгілі бір аймақтан түсетін алым-салыққа ие
болып отырды. Салық жинаумен дағалар айналысты. Сонымен қатар халық санағын
өткізу, әскер жинау, байланыс қатынасын жүргізу деген сияқты жұмыстар
атқарған (“Ата -мұра” орта ғасырлардағы қазақ тарихы, 2002ж).
• Ақ Орда, Моғолмтанның, Әбілқайыр хандығының, Қоғай
Ордасының мемлекеттік-әкімшілік құрылысы, салық түрлері мен
міндеткерліктері.
Бұл хандықтардың күш-қуаты көп жағдайда халықтан алынатын алым-
салыққа, міндетті төлемдерге байланысты болды. Әскерлерді азық-түлікпен
қамтамасыз ету үшін жиналатын салықты тағар деп атаған. Жерден немесе онда
түратын түсетін алым-салық інжу болды. Жер көлеміне байланысты - қалан
салығы, екінші аймақтардан харадж, баж салықтары алынды. Баж - өнделетін
жерге салынатын салық. Құшыр – мал өсірушілерден мал басының 1 10
көлемінде алынған. Мал салығы зекет деп аталған. Зекет – ғарін-кемтарларға
үлестіру үшін мешіт жинайтын салық. Зекетті кемтар емес мұсылмандар ғана
төлейді. Исламның негізгі бес нарызы бойынша жылына бір рет зекет беру
керек. Зекет ішін жеуінен , борышынан артық болса 80 гр алтыннан, 56 гр
күмістен зекет беруі керек. Бұлардың қырықтан бірі зекетке беріледі.
Малы: қырық қойдан, отыз сиырдан асса, бес түйесі болған адам зекет
береді.
Қой мен ешкінің зекет нісабы.
40-тан –120-ға дейін бір қой не ешкі;
121-ден – 200-ге дейін екі қой не ешкі;
201-ден – 399-ға дейін үш қой не ешкі;
Осы сияқты әр жүзге бір қойдан қосылып отырады.
Сиырдың зекет нісабы.
30-дан – 39-ға дейін бір жас еркек не ұрғашы тайынша;
40-тан – 59 –ға дейін екі жасар бір құнан өгіз не құнажын;
60-тан – 69-ға дейін бір жастағы екі еркек не ұрғашы тана;
70-тен – 79-ға дейін тайынша не бір құнан өгіз не құнажын;
80-нен – 89-ға дейін екі құнажын сиыр.
Түйенің зекет нісабы.
5-тен – 9-ға дейін бір қой не ешкі;
10-нан – 14-ке дейін екі қой не ешкі;
20-дан – 24-ке дейін төрт қой не ешкі;
25-тен – 35 – ке дейін бір ұрғашы тойлақ;
Зекет мөлшеріне жетпеген алтын күмістен, жетсе де иелігіне бір жыл
толмаса, әйелдердің сәндік бұйымдарынан үй сарай, бау-бақшадан, қарызы
болса зекет берілмейді.
• Қазақ хандығы(ХVғ – XVIIғ) – қазақ халқы алдымызда атап
өткен салық түрлерінің бәрін пайдаланған. Ондағы бұл істі ауылбасы
атқарған, яғни ауылдастардың шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон
уақытын белгілеу, дау-жанжалдарды әділ шешін отыру, ауылға түскен салықты
уақытында төленуін қадағалау.
Қазақтын ханы елді билеумен қатар, әскерлердің жоғарғы басшысы болды.
Халықтан әртүрлі салықтар жинатып алып отырды (сыйлық, соғым, байғазы,
жылу, айып, құн төлету, барымша т.б.)
Халықтын қарапайым көпшілік бөлігі мал өсіруші мен егінші шаруалар
еді. Шаруалар жұмыс істеу және салық төлеумен қатар көптеген міндеткерлікті
атқарды. Кедейлер бай – шонтарлардың малын бақты, үй қызметшісі жұмысын
атқарды.
Үшір – еңбекке жарамды адамдар табысынан алынатын салық.
Пітір садақа - пақырларға 1460ж. бидай немесе 2920гр. арна не
осылардың бағаларымен шашыр пітір садақа беру міндет. Байға, мұсылман емес
адамға пітір садақа берілмейді.
Құрбан шалу – Құрбан айтының үш күн ішінде қан шығарып құрбан шалу
дұрыс.
Құрбанға қой, ешкі, сиыр, түйелер ғана жарайды. Бір бөлікті пақырға,
бір бөлімін дос-жаранға, ал қалғанын бала-шағасына берсе сауақты болады.
Терісін сатпайды, кедейлерге береді(Ақиғи шариғаттар тур. 1992ж).
Осыған сәйкес қазақ халқында тағы да басқа алым-салықтар, міндетті
төлемдер алынып отырды.
• “Жеті жарғы” – Төле би, Қазыбек би мен Әйтеке бидың
қатысуымен Тәуке хан “Жеті жарғы” деп аталатын заң жинағын жарыққа шығарды.
Жеті жарғыға әкімшілік, қылмыстық істер, азаматтардың құқық
нормалары, салықтар, діни көзқарастар туралы ережелер енгізген.
- “Сұлтандардан басқа қару асына алатын әрбір адам ханға және халық
билеушілеріне жыл сайын өзінің мал мүлкінің 120 бөлігін мөлшерде
салық төлеп отыратын болсын...”
- Қару ұстап жүре алатын кез келген адам хан мен билеушілерге жыл
сайын мал мүлкінің 20-дан бір бөлігін алымға отыратын болсын(33
бап)
(Қазақстан тарих – 4 томдық ІІ том, 1997ж).
Ежелден бері қазақ халқынан хандар, феодалдар, бай адамдар
салықтардың көптеген түрлерін жинап отырды. Мысалы, қазақ халқының
хандарының бірі Кенесары ханның салық саясатын алуға болады. Хандықтың
қаржы мекемесі алым-салық жинаумен және керуендерден салық алумен
айналысқан. Бұл мекемені Кенесарының туысы Сейілхан басқарды. Өзінің бір
хатында Кенесары деп жазды: “Рахымбай, Қожабай, Шағзада молда Арғынбайды
және Бұхар иелігіндегі барлық көпестерді ескертемін, зекет жинау үшін
сұлтан Сейілханды, Шоқпар биді және молда Ғабдулсаттарды жіберіп отырмын,
сіздер әр қостың оннан бір бөлігін беруге тиіссіздер”.
Кенесарының салық жинау саясатындағы негізгі өзгерістер жеке
феодалдар жинайтын салықты енді хан қазынасына түсетін жалпы салықпен
ауыстыру болды. Бұл феодалдық салықты мемлекеттік салықпен ауыстыру қадамы
болды. Кенесарыға дейін Қоқандықтар қазақтардан үш түрлі салық жинады
а) түңгілік зекет - әр үйден 1 қой;
ә) алам зекет – 50 бас малдан бір мал;
б) харадж - әр қырманнан 3 қой, бұл салық егіншелерден алынады.
Сонымен қатар, кей кездерде әр үйден 3 қой не 1 ділдә (алтын ақша)
көлемінде әскери салық алынған. Ал хиуалықтар Сыр бойы қазақтарынан 10 ірі
қарасы бар адамнан 2 ділдә, 13 ірі қарасы не 40 қойы бар адамнан да 2 ділдә
салық алып отырған.
Кенесары билігін мойындаған қазақтар Хиуа не Бұхара ханына салық
төлеуден және Орыс үкіметіне түтін салығын төлеуден құтылған еді. Бұл
қазақтардың алым-салықтан біршама жеңілдеуіне әсер етті. Бірақ соғыс
уақытының мүддесі Кенесары хан қазынасына түсетін әр түрлі салықтарды қатаң
талап етуге итермелейді, ал бұл оның қол астындағы қазақтарға ауыр соқты.
Кенесары мал шаруашылығымен айналысатын аудандардан “зекет”, ал
егіншілерден “ұшыр” салығын сақтап қалды. Сонымен қатар, ол ауыл бойынша
ерекше салық және әр түрлі дәстірлі сый-сияпат ретінде сыйлықтар алды.
“Зекет” салығын жинаған кезде ал белгілі бір өлшемді сақтап отырды:
40 басқа дейінгі малдан 1 бас, онан әрі әр 40 бастан 1 бас алынып отырды.
Көптеген қолға түскен Кенесары жасақтарының көрсетуі және патша
тыңшыларының хабары осы мәліметті растайды. Өзіне қарасты рулардан Кенесары
зекетті киім, қару-жарақ, ер-тұрман түрінде жинады. Жиналған зекет
негізінен әскер қажетін өтеді.
Мысалы, Жаппас руының қазағы Иманқұл Сарыбаев Орынбор Шекара
комиссиясына берген көрсетуінде, өзінің арғынруында болған кезде,
Кенесарының 130 төленгіті “Әр ауылдан бір жылқы, бір шапаннан зекет жинауға
келгенін” хабарлайды.
“Зекет” сөзі бұл жерде дұрыс қолданылмаған сияқты. Өйткені зекет
жиналған кезде салық ешқашан ауыл бойынша алынбаған. Алайда, Кенесары
қоқандықтар мен хиуалықтар сияқты жан басына және үй басына салық салған
емес. Мұрағаттық құжаттардан зекетпен қатар, қазақ рулары өз еріктерімен
зекет көлемінен де асып түсетін садақа жинап отырғанын байқаймыз. Мұндай
“ерікті жәрдем” шын мәнінде қосымша салық болды және осындай “жәрдем” жиі
жиналып тұрды.
Зекетпен қатар “ұшыр” салығы да жиналды. “Ұшырды” тек егіншілікпен
айналасатын рулар ғана төледі. Олар салық жинаушыларға қырмандағы астықтың
10-нан бір бөлігін беріп отырды. Бұл уақыттарда Кенесары жақтарының біршама
бөлігі Сыр бойында Сарысу, Іле, Ырғыз бен Торғай жағасында егіншілікпен
айналысты. Бірақ жиналған салы жалпы мемлекеттік қазынаға түсті және
көтерілісшілер мұқтажы мен әскерді ұстауға жұмсалды.
Кенесарының саудаға қатынасы да ерекше еді. Бастапқыда ол Орыс
саудасын патшаның отарлық саясатын жүзеге асырудың бір жолы ретінде санап,
оған қарсы болды. Сондықтан да ол қазақ даласы арқылы Орынбор,
Петропавловск, Троискіден Орта Азияға бет алған сауда керуендеріне шабуыл
жасап, сауданы тоқтатуға тырысты. Батыс-Сібір генерал губернаторлығының
мәліметі бойынша тек 1837-38 жылдары Кенесары сауда керуендеріне шабуыл
жасауының нәтижесінде 277500 сомға шығын келтірді. Жәбірленгендердің ішінде
Қазан, Вятка, Рязань, Петропавл саудагерлері болды.
Кенесары аңғырттықпен Ресей Орта Азиямен саудасын тоқтатса, онда
өкімет қазақ жеріндегі бекіністерді жойып, әскерлерін алып кетеді деп
ойлады. Бұл Кенесары ордасында болған көпес Мухсимов пен Ибрасовтың
көрсетулерімен де расталады.
“Кенесарының ойы біздің көпестердің Ташкентпен және соған жақын
жерлермен, қырғыз даласымен сауда қатынастарын тоқтату болды. Ол сонымен
Орыс үкіметінің шет елмен сауда жасаудан түсетін пайдасын жоққа шығарғысы
келді. Ал пайда түспейтін болса, онда олар сыртқа округтермен қырдағы Ақтау
қамалынан бас тартады деп ойлауда” деді олар. Алайда, сәл уақыттан соң, өз
ордасын Ырғыз бен Торғай (Кіші жүз) маңына ауыстырғаннан кейін, Кенесары өз
ойының қателігін түсінді және бәленің бәрі саудадан емес, патшалықтың
әскери-отарлау саясатында екендігіне көзі жетті. Сонымен қатар, ол шекара
тізбегі аймағын мекендеген қазақтардың жергілікті орыс тұрғындарымен қызу
сауда жасағанын да жақсы білген еді. Тілеу және Қабақ руларының билері
Кенесары ауылына келгенде, оған орыстарға қарсы қимылын тоқтатуға ақыл
берді. Себебі, “олар нан және басқа тағамдарды сатып алып, пайда ғана көріп
отырғандарын” айтты.
Саудадан пайда түспейтінін түсінген Кенесары енді Троиск, Сібір
шектерінен Ташкент пен Хиуаға баратын керуен жолдарын түгелдей бақылап
олардан баж салығын алып тұрды. Салық салғанда, ол керуен басылардың
көтерісшілерге қарым-қатынасын есепке алды.
Орыс керуендері де әрдайым көп салық төлей қойған жоқ. Мысалы, 1841
жылғы Орынбор өкіметімен уақытша бітім кезінде Кенесарының өзі қазақ
даласымен сауданы кеңейтуге жағдай жасап отырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz