Түрік қағанатының этносаяси тарихы мен басқару жүйесі

1 Түрік қағанатының этносаяси тарихы
2 Басқару жүйесі

«Түрік» де¬ген ат алғаш рет 542 жы¬лы ата¬лады. Қытай¬лар түріктерді сюн¬ну-ғұндар деп атаған, мұның өзі түріктердің ғұн тай¬па¬лары¬ның жалғасы екенін көрсе¬теді. 546 жы¬лы ти¬рек (те¬лэ) тай¬па¬лары Моңғоли¬яның оңтүстік және ор¬та¬лық аудан¬да¬рын ме¬кен¬де¬ген авар¬ларға (жкань-жу¬ань) қар¬сы жо¬рық жа¬сай¬ды. Осы кез¬де күтпе¬ген жер¬ден түріктердің қағаны Ту-мын¬ның (Бу¬мын) басқару¬ымен түріктер те¬лэ әскер¬леріне ша¬бу¬ыл жа¬сап, жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға ала¬ды. Осы¬дан кейін түріктер күшейіп, енді бұрын өздері тәуелді бо¬лып кел¬ген авар¬ларға (жу¬ань-жу¬ань) қар¬сы шығады. 552 жы¬лы көктем¬де түріктер авар¬лардың ор¬да¬сына ша¬бу¬ыл жа¬сап, олар¬ды жеңеді, авар¬дың қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кез-ден бас¬тап Бу¬мын түрік қаған де¬ген атағын ала¬ды. Бу¬мын 553 жы¬лы қай¬тыс бо¬лады.
Бу¬мын өлген¬нен кейін, таққа оның інісі Қара-Ес¬ке оты¬рады. Ол Ор¬хонның жоғарғы жағын-да авар¬ларды екінші рет жеңеді. Қара-Ес¬ке¬ден кейін, оның мұра¬гер інісі Еркінді-Мұқан де-ген ат¬пен қаған бо¬лады. Оның ел би¬леген кезі 553–572 жыл¬дар. Мұқан¬ның тұсын¬да аз уақыт ішінде (553–554 жж) түріктер шығыс¬та қай¬лар, қидан¬дар және оғыз-та¬тар тай¬па-ларын, солтүстікте Ене¬сей қырғыз¬да¬рын, Жетісу жеріндегі түргент¬терді өздеріне қарат¬ты. Бұл жыл¬да¬ры түріктердің ба¬тысқа қарай жа¬саған жо¬рықта¬ры күшті бол¬ды. Олар¬ды Ту¬мын-ның басқа бір інісі Ес¬темі жүргізді. Кейін та¬рихи де¬рек¬терде оны Ба¬тыс түріктерінің түпкі ата¬сы және Ба¬тыс Түрік қағана¬тының негізін қала¬ушы деп атай¬ды. 563 жы¬лы Түрік қағаны Сил¬зи¬бул (Ес¬темі) Эф¬та¬лит мем¬ле¬кетін ба¬сып алуға кіріседі.
571 жы¬лы Ес¬темі қаған Солтүстік Кав¬казды ба¬сып ал¬ды, сөйтіп Керчь түбегіне (Бос¬порға) шықты. Оның ба¬ласы Түріксанф Керчті ба¬сып алып, 576 жы¬лы Қырымға ша¬бу¬ыл жа¬сады. Бірақ Ес¬темі өлген¬нен кейін, 582–593 жыл¬да¬ры Түрік қағана¬тын¬да билік үшін қырқыс бас-талды. Өз ішіндегі ала¬уыз¬дық пен әле¬уметтік қай¬шы¬лықтар қағанат¬ты қат¬ты әлсіретті. Ел¬де мал індет¬тері, жұттар мен ашар¬шы¬лық орын ал¬ды. Түрік қағана¬ты ше¬кара¬лары¬на шығыс¬тан Қытай¬дың Сүй әулетінің (581–618 жж.) ша¬бу¬ылы күшейді. Бұл жағдай¬лар¬дың бар¬лығы 603 жы¬лы Түрік мем¬ле¬кетінің екі дер¬бес қағанатқа – Шығыс және Ба¬тыс қағанат¬та¬рына бөлінуімен аяқтал¬ды.
Қазақстан тарихында VI – XII ғғ. аралығы «түркі дәуірі» деп аталады. Түркі тілдес тайпалардың 700 жыл бойы үстемдік еткен кезінде Қазақстан аумағында көптеген ерте ортағасырлық мемлекеттер орын алды. Түркілер тайпасының саяси аренаға көтерілуі олардың үлкен соғыстармен байланысты болды. Оның ішінде теле тайпасының әрекеті Алтай өңіріндегі саяси құрылымға ерекше әсерін тигізді. Vғасырларда түркі тілдес теле тайпасы Солтүстік Монғол жеріне Шығыс Еуропаға дейін кең аймақты алып жатты. «Түрік» деген атау алғаш рет қытай шежірелерінде 542 жылы кездеседі. Қытайлар Түркілердің күшеюіне әсер еткен 546 жылғы жағдай. Бұл жыл телелердің Бумын бастаған түркілерден жеңілген жылы.Телелер түркілерге бағыныштылыққа түсті.
Түрік қағаны Бумынның беделінің өсуі оның жорықтарына байланысты болды. Ол түріктердің ата жауын біртіндеп талқандай бастады. Әсіресе, 552 жылы авар қағаны Анағұйды жеңіп, оны ең соңында өзін - өзі өлтіруге мәжбүр етті. Сонымен 552 жылы Түрік қағандығы құрылды.