Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ. ОЙЫН.ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫ МЕН ТАНЫМ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... .
1.1 Ойын.жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін
дамытудағы маңызы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... .
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру.
ІІ ТАРАУ. ҚЫЗЫҚТЫ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ОЙЫН.ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫ МЕН ТАНЫМ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ..
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын.жаттығулар арқылы қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға арналған қызықты математикалық ойын.жаттығуларды қолдану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Балаларды ойын.жаттығулар арқылы санай білуге үйрету ... ... ... ... .
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І ТАРАУ. ОЙЫН.ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫ МЕН ТАНЫМ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ ... .
1.1 Ойын.жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін
дамытудағы маңызы мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту ... ... ... ... ... .
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру.
ІІ ТАРАУ. ҚЫЗЫҚТЫ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ОЙЫН.ЖАТТЫҒУЛАР АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ОЙЫ МЕН ТАНЫМ ДЕҢГЕЙЛЕРІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАУ ... ... ... ..
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын.жаттығулар арқылы қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға арналған қызықты математикалық ойын.жаттығуларды қолдану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Балаларды ойын.жаттығулар арқылы санай білуге үйрету ... ... ... ... .
ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап өсіп отырады.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, мектепке дейінгі мекемелерде білім беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу мүмкін емес. Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ мақсаты – балаларды мектепте оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру. Бала мектепте жақсы оқуы үшін, оған белгілі білік пен дағдылар қажет (алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды) [1]. Мектепте оқуға қажетті білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу, жазу, сурет салу және т.б.) және кез келген сабақтарға қажетті жалпы түрлері бар. Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады, бірақ олардың алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған жөн.
Курстық жұмыстың мақсаты - қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау әдістемесінің теориялық негізін тұжырымдау болмақ.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
- ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы маңызы мен мазмұнын анықтау;
- ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту;
- ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану жолдарын қарастыру;
- балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге үйрету жолдарын қарастыру.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн, жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, мектепке дейінгі мекемелерде білім беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу мүмкін емес. Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ мақсаты – балаларды мектепте оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру. Бала мектепте жақсы оқуы үшін, оған белгілі білік пен дағдылар қажет (алғашқыда саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды) [1]. Мектепте оқуға қажетті білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу, жазу, сурет салу және т.б.) және кез келген сабақтарға қажетті жалпы түрлері бар. Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады, бірақ олардың алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған жөн.
Курстық жұмыстың мақсаты - қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау әдістемесінің теориялық негізін тұжырымдау болмақ.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
- ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы маңызы мен мазмұнын анықтау;
- ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту;
- ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану жолдарын қарастыру;
- балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге үйрету жолдарын қарастыру.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн, жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян.
1. М.А.Менчинская арифметикаға үйрету психологиясын жан-жақты қарастырды. Ол зерттеулер «Арифметиканы үйрету психологиясы туралы очерктер» (М., 1947, 1960), «Арифметиканы үйрету психологиясы» (М., 1955) атты еңбектерінде жарияланды.
2. Ф.М.Блехердің еңбектеріне қысқаша сипаттама.«Балалар бақшасы мен даярлық топтағы математика» (1934)
3. А.М.Леушина «Формирование элементарных математических представлений у детей дошкольного возраста» М.Просвещение 1974г. стр.19-28. стр.23-25, 124-159.
4. «Мектепке дейінгі педагогика» В.И.Ядэшко және Ф.А.Сохина, М.Просвещение 1978.стр.202-208.
5. Л.С. Метлина «Дидактические требования к знаниям по математике» -Дошкольное воспитание 1972г. №12.
6. Леушина А.М. Математикалық түсініктерді қалыптастыру. –А., «Мектеп», 1982.
7. Мәжитқызы Р. Қызықты математика. – А., 1996.
8. Никитин Б.П. Дамытушы ойындар. – М., 1994.
9. Новикова В.П. Балабақшадағы математика – М., 2003.
10. Нұрсейітова С. Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттері. //Бастауыш мектеп. - 2003. №10. - 4 б.
11. Сансызбайқызы М. Балдырғандарға арналған қызықты математикалық тапсырмалар. – А., «Рауан»,1993.
12. Сатимбекова М.С., Наурызбаева Ә.Н., Әуелбекова: Математика әдістемелік құрал. –А., «Алматы кітап» ЖШС, 2005.
13. Колесникова Е.В. 3-4 жас балаларына арналған математика. – М., 2008.
14. Л.С. Метлина «Развитие элементарных математических представлений у детей в детском саду» -Дошкольное воспитание 1972г. №12.
15. Н.Пискарева « Развитие элементарных математических представлений в старшей группе» -Дошкольное воспитание 1978.№8.
16. Е.И.Щербакова «Методика обучения математике в детском саду» 2000г
17. Т. Кенжебаев, М. Абдиров «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы, 1985ж
18. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл
19. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл
20. Ядышко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. А.: «Мектеп», 1982.
2. Ф.М.Блехердің еңбектеріне қысқаша сипаттама.«Балалар бақшасы мен даярлық топтағы математика» (1934)
3. А.М.Леушина «Формирование элементарных математических представлений у детей дошкольного возраста» М.Просвещение 1974г. стр.19-28. стр.23-25, 124-159.
4. «Мектепке дейінгі педагогика» В.И.Ядэшко және Ф.А.Сохина, М.Просвещение 1978.стр.202-208.
5. Л.С. Метлина «Дидактические требования к знаниям по математике» -Дошкольное воспитание 1972г. №12.
6. Леушина А.М. Математикалық түсініктерді қалыптастыру. –А., «Мектеп», 1982.
7. Мәжитқызы Р. Қызықты математика. – А., 1996.
8. Никитин Б.П. Дамытушы ойындар. – М., 1994.
9. Новикова В.П. Балабақшадағы математика – М., 2003.
10. Нұрсейітова С. Оқушылардың сабақтан тыс әрекеттері. //Бастауыш мектеп. - 2003. №10. - 4 б.
11. Сансызбайқызы М. Балдырғандарға арналған қызықты математикалық тапсырмалар. – А., «Рауан»,1993.
12. Сатимбекова М.С., Наурызбаева Ә.Н., Әуелбекова: Математика әдістемелік құрал. –А., «Алматы кітап» ЖШС, 2005.
13. Колесникова Е.В. 3-4 жас балаларына арналған математика. – М., 2008.
14. Л.С. Метлина «Развитие элементарных математических представлений у детей в детском саду» -Дошкольное воспитание 1972г. №12.
15. Н.Пискарева « Развитие элементарных математических представлений в старшей группе» -Дошкольное воспитание 1978.№8.
16. Е.И.Щербакова «Методика обучения математике в детском саду» 2000г
17. Т. Кенжебаев, М. Абдиров «Мектепке дейінгі педагогика» Алматы, 1985ж
18. Мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту методикасы, Алматы – 1981 жыл
19. Балабақшадағы балалардың тілін дамыту әдістемесі, Алматы – 1985 жыл
20. Ядышко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. А.: «Мектеп», 1982.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Тақырыбы: Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен
таным деңгейлерінің дамуын анықтау
Орынаған: _______________
Тексерген: _______________
Қарағанды, 2016ж
Жоспар
І 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
5
І Тарау. Ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным
деңгейлерінің дамуын анықтаудың теориялық әдістемелік негізі ... . 5
1.1 Ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін 7
дамытудағы маңызы мен 11
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... . 14
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру.
14
ІІ ТАРАУ. Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың
ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау ... ... ... ..
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы 20
қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру
әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына 29
қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру 31
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 36
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін
дамытуға арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану 38
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге
үйрету ... ... ... ... .
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, мектепке дейінгі мекемелерде білім
беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты
ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу
мүмкін емес. Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ
мақсаты – балаларды мектепте оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру. Бала
мектепте жақсы оқуы үшін, оған белгілі білік пен дағдылар қажет (алғашқыда
саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың
нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды) [1]. Мектепте оқуға қажетті
білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу,
жазу, сурет салу және т.б.) және кез келген сабақтарға қажетті жалпы
түрлері бар. Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады, бірақ олардың
алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған
жөн.
Курстық жұмыстың мақсаты - қызықты математикалық ойын-жаттығулар
арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау әдістемесінің
теориялық негізін тұжырымдау болмақ.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
- ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы маңызы
мен мазмұнын анықтау;
- ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту;
- ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым
математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай
қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға
арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану жолдарын
қарастыру;
- балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге үйрету жолдарын
қарастыру.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Е.И.Тихееваның мектеп жасына дейінгі
балаларда қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруға қосқан үлесі.
Ф.Н.Блехердін балабақшада қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру
туралы бағдарламасы. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым
математикалық түсініктерді қалыптастыру әдістемесі мен теориясына
А.МЛеушинаның қосқан үлесі.
1950-1980 жылдардағы мектепке дейінгі балаларда қарапайым
математикалық түсініктерін қалыптастыру мәселелері жөніндегі педагогнкалық-
психологиялық ізденістер (Н.А.Менчинская, Н.НЛежова, 3.С. Пигулевская, Ф.А.
Михайлова)
1932-1984 жылдардағы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
бағдарламасындағы қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру
әдістемесі туралы еңбектер. 1984-1989 жылдардағы оқу мен тәрбиелеудің
типтік бағдарламасының мазмұны және қарапайым математикалық түсініктерді
қалыптастыру әдістемссінің ерекшеліктері (Н.Г.Бакет, Я.Ф.Чекмарева, A.M.
Леушина). 1984-1990 жыллардағы мектеп жасына дейінгі балалардың
математикалық түсінігін қалыптастыру мазмұңының қалыптасуы.
Қазақстандағы қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы мектеп
жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау
әдістемесінің дамуы. Н.Құлжанова, М.Сәтімбекова оқу-әдістемелік кешендері.
1996-2000-2005 жылдардағы "Балбебек" бағдарламасының құрылысы және
қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру әдістемесінің мазмұны.
(Балбөбек 1996 ж.) Сорос бағдарламасы - балалардың шығармашылығын
дамытудың негізгі кұралы. Математика орталығы және ерекшелігі. 1999 жылғы
Астана-Алматы балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды дайындау
бағдарламасындағы қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру
мазмұны.
І Тарау. Ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің
дамуын анықтаудың теориялық әдістемелік негізі
1.1 Ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы
маңызы мен мазмұны
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың
даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып,
адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік
маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде
ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай
маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң
жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді
тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы, Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал.
Ойын - балалардың негізгі іс - әрекетінің бір түрі. Ойын барысында
баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы
балаларды көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде
қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын
барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап,
сезініп білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Бүгінгі күн талабы – баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін
жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай
ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
Сондықтан да баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтыудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни,
ойын – баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды
қызықтырып,уақыт өткізудің құралы болмай, балаға берілетін білім мен
тәрбиенің құнды негізі болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын
бағдарлама талаптарына сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың
логикалық ойлау қабілеттін арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын
барысында айнала құбылыс сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты
және тоәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын,
ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны
талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше
зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына
мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі,
дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа
қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады.Баланың ақыл-
ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік
іс-әрекеттерді игерумен бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және
т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын
қамтиды. Ойы саяздың, тілі саяз деген ұлғатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау
негізі баланың сөйлеу тілін қалыптастырады.
Белгілі психолог Л.С. Выготский: Қандай да бір оқыту үшін тиімді,
яғни өте бір қолайлы мерзімдер болады. Олардан жоғары, не төмен талапты
ауытқу, яғни тым ерте, не болмаса тым кеш оқыту мерзімдері баланың ақыл-
ойының даму барысында қолайсыз әсерін тигізеді деген. Осы орайда,
Балаларды мектепке дайындау – оларды оқытып, санатып, әйтеуір білім беріп
шығару - деп, білімдік, тәрбиелік үрдістердің дәстүрлі мектеп сабағы
түрінде жүргізу ойдағыдай нәтиже бермейтіндігі сөзсіз. Мектепке дейінгі
балалардың жасы мен мен психофизилогиялық ерекшеліктерін ескере отырып,
оқыту, тәрбиелеу жұмыстарында түрлі әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын
қолданып, ойын түрінде ұйыдастыру нәтижелі болмақ. Ал, осы талаптағы
жұмысты іске асыру әр тәрбиешінің шығармашылық ізденістері мен шеберлігін
қажет етеді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балаға алғашқы білім беру, тәрбиелеу
жұмыстары барысында түрлі әдіс-тәсілдерді ойын түрінде үйлестіре қолдану,
оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту арқылы баланың логикалық ойлау
қабілеттін арттыру.
- Танымдық, білімдік, іскерлік қасиеттері жан-жақты дамыған еркін
ойлы, тілі жетік, ерікті-жігерлі, өзіне сенімді балдырғанды келесі білім
сатысына - мектепке дайындау; баланың логикалық ойлау қабілетін дамыту
жұмысының қаншалықты
маңызды екенін ата-аналарға түсіндіре, жеткізе отырып, оқыту-тәрбиелеу
жұмыстарына ата-аналарды қатыстыру;
- баланың логикалық ойлауын дамыту бағытында тәжірибеде жүргізілетін
жұмыстар: оқыту мен тәрбиелеу жұмысын баланың жаса ерекшелігі мен өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып, мектепке дайындау, мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеудің бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік
стандарты талаптары негізіндерінде ұйымдастыру;
- балалардың бір орнында ұзақ уақыт отырып қалмауын, жалығып кетпеуін
ескеріп сабақтарды ойын түрінде ұйымдастыру (қимылды- әуенді ойын-
жаттығулар, қимылды-қозғалыс барысындағы тапсырмалар, шағын топтар жұмысы,
тапсырмаларды алма-кезек ауыстырып орындату, эстафеталық ойын барысындағы
тапсырмалар және т.б.);
- логикалық ойлау қабілеттеріне арналған тапсырмаларды (жұмбақ
суреттер, ситуациялық тапсырмалар, тест тапсырмалары, ертегі негізіндегі
тапсырмалар және т.б.) түрлендіре қолдану;
- балалардың өздерінің талаптануы, өзіндік қалауы еркіндігіне жағдай
жасап өзіндік іс-әрекеттерді орындау, бастаған жұмысты аяқтау
іскерліктеріне, өз ойларын еркін жеткізуге бейімдеу;
- көмекті қажет ететін балалармен жеке жұмыс түрлерін жүргізу;
- психологиялық ойындар, жаттығулар қолдану арқылы балаларға жан-
жақты жағдай жасау, жағымды микро ахуал туғызу;
- ата-аналарды сабақтарға, күн тәртібі бойынша жүргізілетін тәрбиелк
шараларға, тестік байқалуарға, ойын сауықтарға, т.с.с. басқа шараларға тек
бақылаушы ретінде ғана емес, білімдік, танымдық жұмыстарда үлес қоса
отырып, балаларына білікті көмек көрсете алатындай жағдайда қатыстыру;
- балаларды мектепке педагогикалық және психологиялық тұрғыдан
дайындау мақсатында бастауыш сынып ұстаздарымен қарым-қатынаста болу.
Ойымызды қорытындылай келе, баланың логикалық ойлауын дамыу
бағытындағы жұмысар жүйеленді және оны ұйымдастырудың тиімді жолдары, әдіс-
тәсілдері айқындалады, ол өз ретінде, балалардың логикалық ой-қабілеттерін
қалыптастыру жұмысының жағдайын бір шама арттырды – деп ой түйіндейміз.
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттерін дамыту
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан 2050
Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз
сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- дей келе,... Қазақстан бүкіл
әлемдегі сияқты мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек,-
деп атап көрсеткен. Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуда жастарға
білім берудің маңызы ерекше. Осыған орай жастардың білім жетістігін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру, ол үшін білім беру, оқыту
технологиясын үнемі жетілдіріп отыру – өмір талабы. Ал білім баспалдағы
балабақшадан бастау алатындығын ескерсек, ол жерде балаға білім берудегі,
баланың біліктілік дағдыларын, таным қабілеттерін қалыптастырудағы басты
құрал - ойын технологиясы екенін естен шығармағанымыз абзал.
Шағын орталық қабырғасында баланың көп уақытын ойынмен өткізетіні
белгілі. Ойын – бала өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің алғы шарты. Ойын дегеніміз жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді. Халқымыздың ұлы ойшыл - ақыны Абай Құнанбаев Ойын ойнап, ән
салмай, өсер бала бола ма?,- деп айтқандай ойын бала өмірінде айрықша орын
алады. Сәбидің өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық таным –
дағдылары осы ойын үстінде қалыптасады.
К. Ушинский: Ойын - балалардың өз бетімен ерікті атқаратын іс -
әрекеті, ойын арқылы адамның жан дүниесінің барлық қырлары, жүректілігі,
ерік - жігері қалыптасады,- деген ой айтады. Ойынның, әсіресе балалардың
психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым –
қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез – құлқы қалыптасады, ойынның
сан алуандылығы балаларды достыққа, адамгершілікке, тапқырлыққа,
шапшаңдыққа баулиды.
Ойын арқылы баланың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығы өзгереді,
таным белсенділіктері қалыптасып, ақыл – ой процесі өсіп – жетіледі, түрлі
адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді. Олармен ойынның әр түрін
ұйымдастыра отырып, бір – біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, достық,
жолдастық, бауырмалдық, ортаны сыйлау сезімдеріне тәрбиелеуге болады. Адам
өркениетті болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен
қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалар еді, -
деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой – дүниесінің өркен жаюы ойынға
тікелей байланысты екенін атап көрсеткен.
Д. Эльконин бала психикасының дамуында ойынды жетекші іс – әрекет
сөз тіркесімен сипаттайды. Д. Эльконин еңбектері балалар ойынының
әлеуметтік табиғатын ерекше мәдени құрылым ретінде түсіндіреді, ол ойынды
ересектердің қоғамдық өмірін бейнелеу деп анықтайды Ойын – мінез –
құлықтың ырғақты дамуының алғашқы баспалдағы - мектебі, - дейді бала
психологы Д. Б. Эльконин. Егер баланы жай кезде тік тұрғызып қойсаңыз, ол 2
- 3 минут та тұрмайды, ал егер ойын үстінде айтсаңыз, тіпті ол бір
кертартпа, қыңыр баланың өзі болса да тік тұрып қалады, бұл – ойынның өз
мақсатына жету деңгейі. Л. С. Выготскийдің пікірінше, ойын, мектеп жасына
дейінгі балалардың жеке басының дамуына ықпал етудегі жетекші құбылыс.
Ойын кезінде жан – жақты тәрбиелеудің мақсаты әр жас кезеңінде ойын
әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске
асырылады. Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы мазмұндық, рөлдік
ойындар баланың зейінін есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл - ой ойындарында белгілі
бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттыруы мен қатар, ерік сезім түрлерін де
дамытады. Қызығу – танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші.
Ойынның дамуы бала психикасының үдемелі өзгеруіне ықпал жасайды.
Ойында психикалық үрдістер (таным процестері): қабылдау, зейін, ес, сөйлеу,
қиял, ойлау қалыптасады, танымдық қызығушылығы артады – бұл баланың ой -
өрісін кеңейту қажеттігін туғызады. Бала бойында қалыптасқан танымдық
процестерді біртіндеп дамыту мақсатында ойын түрлерін де біртіндеп
күрделендіріп, балаға байқатпай көздеген мақсатқа бұрып отыру арқылы біз
өзіміздің түпкі мақсатымызға жетеміз – ол – балада ойын әрекеті арқылы
қалыптасып келе жатқан психикалық үрдістерді біртіндеп дамытып отыру. Ол
үшін мен баланың таным процестерін қалыптастырып, дамытуға арналған
әдістемелік ойындарға сәйкестендіріп топтағы әр балаға жеке – жеке Танымдық
қабілеттерінің даму картасын жасадым. Жыл бойы әр психологиялық үрдіс
бойынша жүргізілген ойын нәтижесін бағалап, даму деңгейі туралы қорытынды
бағаны түсіріп отырамын.
Мысалға, сөйлеу қабілетін қалыптастырып, сөздік қорын дамыту
мақсатындағы ойындар Бұл не? Қалай аталады? әдістемелік ойынын өткізу
үшін әр түрлі суретті 25 - 30 карточка дайындап, балаға жеке - жеке
көрсетіп, суреттің атауын сұраймын. Бала ойынға белсене араласып, жарыса
жауап беріп жатады – менің жасырын көздеген мақсатым да осы, яғни баланы
сөйлету, сөздік қорын дамыту. Нәтижесі картаға түсіріледі. Келесіде жоспар
бойынша одан күрделірек ойын: Сурет бойынша әңгіме құрастырайық,
Жалғастыр Әр ойын – тапсырманың нәтижесі балл түрінде картаға түсіріліп
отырылады. Сол сияқты баланың логикалық ойлау қабілетін дамытуға қатты
көңіл бөлемін. К. Ушинский: логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың
келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны
дәлелдеп беруге жетелейді.
Сондай - ақ, кімде – кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең
алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс,, - деп атап көрсеткен болатын.
Осыған байланысты ойлау қабілетін арттыруға арналған Сен білесің бе?,
Бұл қай кезде болады?, Суреттерді аяқтайықойындары, Зейінді
қалыптастырып, дамытуға арналған Не өзгерді?, Түймелер, Жұпты
суреттер ойыны, Қабылдау қабілетін дамытуға арналған Пирамидалар,
жинағыштар, таяқшалар, Кубиктер, Таңғажайып дорба,, Есте сақтау
қабілетін арттыруға арналған Суреттерді есіңде сақта, Түрлі - түсті
доптар, Көлеңке, бала қиялын дамытуға арналған Гүл, Алып бер, Аяз
Атаның үйі ойындары бойынша әдістемелік ойын сабақтарын ойната отырып
баланың оқу жылының бастапқы, орта және қорытушы кезеңдеріндегі танымдық
қабілеттерінің қалыптасу барысына диагностика жүргіземін.
Жыл соңында әр топтағы балалардың таным қабілеттерінің дамуына
жүргізілген диагностикалық жұмыс нәтижесінің қорытындысы шығарылып, ортақ
балы есептеледі, мониторинг жасалынады. 2 - 3 жылғы мониторинг қорытындысын
салыстыра отырып, баланың психологиялық танымдық тұрғыда даму деңгейі
анықталады, және ол мониторинг көшірмесі баланың болашақ сынып жетекшісіне
беріліп, ол баламен ары қарай жұмыс жүргізу деңгейі қарастырылады, яғни
балабақша мен мектептің үздіксіз байланысы жүзеге асады.
Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, ойын – баланы зерттеудің басты
диагностикасы. Ойын баланың интеллектуалдық мүмкіндігіне, мінездерінің
ерекшеліктеріне, бір – бірімен қарым – қатынасының сапасына ықпал етеді.
Кез – келген ойын барысында ойынды бас таушы, қостаушы, ойынды өздігінен
қалаған арнасына бұруға әрекет етуші (лидер) айқын көрініп отырады. Ойын
барысында баланың осы әрекеттерін бақылай отырып педагог – психолог бала
жайлы өзіне қажетті мағлұматтарды жинақтайды. Сонымен қатар ойын кезінде
баланы дамытудың жаңа биік кезеңін дайындайтын нақты психикалық өзгерістер
болады. Ойын барысында баланың қиялы толығымен көрінеді.
Әйгілі психолог А. Н. Леонтьевтің айтуынша, Ойын – іс – әрекеттегі
әдептілікке үйрету мектебі болып табылады. Мысалы, балаға әдептілік пен
әдепсіздік, жақсы мен жаманның не екенін қанша түсіндірсең де
түсінбейді, ал егер ертегі не ойынды пайдалансақ, ертегіні тыңдай отырып не
ойын барысында кейіпкер рөліне еніп, эмоционалдық жай - күйін сезініп,
соған бала үйренеді, әрі түсініп алады. Мысалы, Адасу ойыны. Қане,
балалар, көзімізді жұмайық. Біз қазір саяхатқа шығамыз.(баяу музыка үні)
Біз ну орман ішінде жүріп келеміз. Ой, біз бағыттан адасқан сияқтымыз, енді
не қылсақ екен? Біреу келе жатқан тәрізді., ой, мынау орманшы ағай ғой, жол
сұрауымыз қажет. Не дейміз, сөзді неден бастаймыз? (Саламатсыз ба?
Кешіріңіз, айтып жібермейсіз бе? Рахмет! Сау болыңыз!) міне, бір ойын
барысында бала өміріне азық қанша әдептілік сөздерін үйренді. Немесе,
Сыйқырлы сөздер ойыны – ойын барысында психолог кез - келген өтінішті
айтады, бала оны әдепті түрде айтуы керек. Инабат, ойыншықты бер -
Инабат, өтінемін, ойыншықты берші. т. б.
Негізінен, сюжеттік - рөлдік ойындар – мектеп жасына дейінгі баланың
әрекет түрінің бастысы. Бұл ойын бала бойында жылы қарым – қатынас,
әдептілік ережелерінің тәрбиеленуіне, мәдениетінің толығуына ықпал етеді.
Ойын балаға қиялындағы мүмкіндіктерді байқауға жағдай жасайды, ол рөл
арқылы біреуге ұқсағысы келеді. Ұқсай отырып, жаңа нұсқада бейне жасап,
олармен іштей әрекет ету және қиялдау мектеп жасына дейінгі баланың
психологиялық дамуындағы жаңа бір басты құрылымы болып табылады.
С. Торайғыров Баланың қанына ойын азық,- деп бекер айтпаған. Ойын
баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары
жайлы таным – түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл
табысып, жақсы ұғынады, бір – бірінен ептілікті үйренеді, дене қимылы
арқылы өзінің денсаулығын нығайтады, психологиялық таным қабілеттерін
арттырады, біліктілік дағдыларын кеңейтеді. Ойынды тек баланы алдандыру,
ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының,
мінез – құлқының қалыптасу құралы деп қарап, тиімді пайдаланғанымыз жөн.
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру
Кез келген тәрбиешінің басты мақсат- міндеті – оқушыларға сапалы білім
беру, жан-жақты жетілдіру, оқуға деген қызығушылығын арттыру.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін
арттырады. Кез-келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал
бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни
ойын технологиясы арқылы баланың оқуғаынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл
болмақ.
Ойын-дегеніміз не? Ойын дегеніз – халықтың баланы әдептілікке,
сауаттылыққа баулитын құралдың бірі.
Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, денешынықтыру
ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың
маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл- ойын дамытып, сабаққа
деген қызығушылықтарын арттырады. Балалардың өздері де ойын элеметтері
араласқан сабаққа зор ынтамен, жігерімен араласатыны анық.
Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар,
логикалық тапсырмалар қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында
тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы
өткізугеболады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б.
ойындар.
Ал математика оқулығының басты ерекшелі оқу мен тәрбие ерекшелігі
жақсы, шебер ұйымдастырған. Математика сабағында баланың логикалық
ойлауында дамытатын ойындар Құрастыру, Бөлігін тап, Көршісін тап,
Өрнекті шеш, Ойлан тап ойындарын ойнауға болады.
Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік, сюжеттік ойындарды
қолдануға болады. Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде
елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін.Сюжетті-
рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің
сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктену, шындық ты көрсету болып
табылады.Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы
әрекеттеріне еліктейді, ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының
әрекетіне еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға,
күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға
төселдендіруге болады.
Ұлттық қазақ ойындары: Қыз қуу, Орамал тастау, Асықтар, Бәйге
ойындары. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр топта жас
ерекшелігіне сай жүргізіледі. Мен өз тәжірибемде ойындарды көп қолданамын.
Сабақ барысында да, күннің жартысында да жүргіземін. Баланың тілін
жетілдіру үшін оны әңгімеше тарта отырып, баланың сөздік қорын жаңа
сөздермен толықтырып, түсінігін молайту қажет. Баланың тілін дамытудаойын
түрлерін жүргізу арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға болады.
Мысалы : Қуыршаққа қонаққа бару, Мен кіммін,
Қуыршақты киіндіреміз, Шарбақты құрастыру, Көлемі бойынша қой
деген секілді ойын түрлерін қолдануға болады. Мен кез келген ойын түрлерін
сабағымен тақырыбына сай таңдап аламын. Әсіресе дидактикалық ойындарды тіл
дамыту сабақтарында пайдаланудың тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр.
Сабақты бекіту, баланың шығаршашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін
ойындар сабақтың тақырыбына, мазмұнына сай таңдап аламын. Мысалы: Телефон
ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты- бір нәрсе жайында сұралап,
баланың оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып
табылады.
Қимыл ойындары- балаға дене тәрбиесін беру құрылды. Балалардың жүгіру,
секіру өрмелеу, лақтыру, қағып алу қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға
мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке қалыптасуына зор ықпал
етеді. Қимыл ойынында ережелер ұйымдастырушы роль атқарады, олар ойынның
барысын, жүйелілігін, ойнаушылардың қарым- қатынасын, баланың мінез- құлқын
білгілейді Қимыл ойындары үйдің ішінде және серуен кезінде бірнеше баламен
немесе бүкіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шынықтыру сабақтарының
құрамына енеді.Балалар ойынды игерген соң өздігінен ойнай алады. Ойын
балаларға сабақта серуенге де өте қажет, тіпті бала жай дем алып отырғанын
өзінде де ойын үстінде болады. Қимылды ойындар баланың барлық жас кезеңінде
өтеді.
Рөлдік ойындар мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі орын алады.
Бұл ойындар ұзақа та ,қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындар
бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан
бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып табылады.Мысалы Дүкен
ойынын ойнағанда балалар сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді.
Шаштараз, Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға,
күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға
төселдендіруге болады. Педагок өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға
тигізген тәрбиелік ықпалы бағалауға, өз тобындағы сюжетті-рөльді
ойындарының одан әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруға тиіс
Қойылымдық ойындарда рольдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың,
ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті-рөльді ойынға
ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертек айтып берсең бар
ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой- қиялын, сөздік қорын дамытады.
Құрылымдық ойындар- балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны
қоршаған өмірді алуан түрі құбылыстарды және соларға байланысты іс-
әректтерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті-рөлді
ойнауға ұқсас келеді. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар, темір
жолдар, театрлар, цирктер т.б. ірі құрлыстар салады.
Дидактикалық ойындар кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы
болып табылады, оның арғы тегі ойынды өлең мен қимылмен ұштастыру негізінде
көп нерсені үйрететін ойындарды жасаған халық педагогикасынажатыр. Мысалы:
Сиқырлы қалпақтың сырын ашайық- деген ойынды ересек топтарда тәрбиеші
балаларды зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу қабілетін
дамыту міндетін алға қояды. Ойын міндеті-қалпақтың астында не бар екнін
білу.Дидактикалық ойындар айналамен танысу сабағында, көркем әдебиет
сабақтарында жиі қолданады.
Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс,
оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт- бағдармен, тыныс-
тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала
тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны
сөзсіз.
Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда
негізгі жұмыс түрі- ойын әрекеті.
Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып , жан-жақты дамуы
үшін және тілін дамытып, сөз байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір
құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор.
Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де
көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында
бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады.
Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге
асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Ойын ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір
сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап- ақ маңайындағылармен
қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты
тілді біртіндеп меңгереді.
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де,
ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра
алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын
барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-
рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар болып бөлінеді.
ІІ ТАРАУ. Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы
мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым
математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесі
➢ Балаларда сан туралы ұғымның қалыптасуы.
Мамандардың психологиялық және педагогикалық зерттеулері мен балаларды
үйде, балабақшада және мектепте бақылаулары мектеп жасына дейінгі балаларда
және төменгі сынып оқушыларында сан туралы түсінік заттарды қолдану
барысында қалыптасады деп көрсетті: Мысалы, таяқшалар жиынтығы,
геометриялық пішіндер (дөңгелектер, шаршылар, төртбұрыштар), тұрмыстық
заттар (2 орындық), ойыншықтар (үш қуыршақ), тағамдар (2 сәбіз). Мектеп
жасына дейін-ақ балаларда сан және сандардың қатысы туралы түсінік сөздің
көмегімен, айналадағы ересектердің іс-әрекетінің көмегімен қалыптасады [7].
Бала көлемі пішіні, түсі, саны жағынан әртүрлі заттардың қоршауында
өседі. Үлкендердің көмегімен балалар осы заттарды атауды, бір-бірінен
айыруды, оларды қолдануды үйренеді. Бала өскен сайын қоршаған ортамен қарым-
қатынасы күрделене түседі, жаңа түсініктер пайда болады.
Кішкене күнінен балаларда сан туралы алғашқы қарапайым түсінік
қалыптасады. Ересектер балаларды заттарды қолдануға көмектеседі, сөздік
қорын көбейтеді. А.М.Леушинаның зерттеулері балаларды алдымен санауға емес,
салыстыруға, содан соң барып сан есімдерді қолданып санауға үйрету керек
екенін көрсетті. Ол балалардың заттарды әртүрлі қолдану қабілетін, заттарды
салыстырып, әртүрлі сөздермен атау қабілетін жоғары бағалады.
Санауды ерте үйренген балада сан туралы түсінік пайда болады. Баланы
қоршаған ортада көптеген заттар бар. Оларды санауға болады, кейбіреулері
өлшенеді. Осыған байланысты 2 ұғым қалыптасқан: сан және көлем [8].
Мектептегі математика пәнінде сан туралы екі түсінік бар: сандық
және реттік.
Санау ұғымы адамның ойлау қабілетінің бірден бір жемісі.
Сан туралы ұғым, санау балаларда көрнекіліктердің көмегімен,
күнделікті заттарды қолдану барысында қалыптасады.
Бала ойын кезінде және басқа да іс-әрекет үстінде нақты заттардың
санымен жолығады, көп заттың ішінен өзіне керектісін бөліп алады.
➢ Қарапайым арифметикалық амалдарды шешуге үйретудің жолдары.
Балаларды мектепке даярлауда алғашқы қарапайым математикалық
түсініктерді қалыптастырудың балабақшада өзіндік ерекшелігі бар. Қарапайым
математикалық түсініктерді қалыптастырудың мазмұны бағдарлама мазмұнында
қарастырылған. Балабақшада берілетін қарапайым математикалық түсініктерді
қалыптастыру бағдарламасы – бұл баланы алғашқы математикадан мектепке
даярлау бағдарламасы болып табылады.
1703 ж. тұңғыш орыс Арифметикасы басылып шықты. Оның авторы Леонтий
Филиппович Магницкий (1669-1739) болатын. Магницкий Арифметикаға мынадай
анықтама берді. Арифметика немесе санау дегеніміз таза, тәуелсіз және
бәріне ұғынуға жеңіл көркемдік өнер, — деді.
Балалар біршама еркін санауға үйренгенде және санның мәнін жиын
қуаттылығының көрсеткіші ретінде ұғынғанда оларды санның шартты таңбалары
ретінде цифрлармен таныстыруға болады. Тәжірибеде анықталғандай 5 жастағы
балалардың дені цифрлармен жақсы бағдар жасай алады. Цифрдың суретін есіне
сақтағанда олар цифрдың санның шартты таңбасы басқа таңбаларға: + (қосу), —
(азайту), = (тең), (артық), (кем) т.б. ұқсас таңба екенін әлі де болса
түсінбейді. Сондықтан цифрлармен, басқа символдың таңбалармен қатар даярлық
топты ғана таныстырған дұрыс. Қарапайым символдық таңбалармен таныстыру
балалардың ақыл-ойының дамуын жаңа, одан да жоғары дәрежеге көтереді [9].
Бір жарым жастан бастап балалардың өсіп-жетілуін бақылап зерттеу
олардың жиын туралы бастапқы түсініктері алғаш сөйлей бастаған сәби кезінен
қалыптаса бастайтынын көрсетті.
Жиын туралы ұғым барлық математикалық ұғымдардың негізі болып
табылады.
Үш жастағы балаларды жиындарды көре білуге, олардың элементтерін бір-
бірімен салыстыра білуге үйрету болашақтағы санау операциясының алғашқы
негізін қалау болып табылады.
Балалардың санау әрекетін зерттеу, оларды күнделікті өмірде, ойын
процесінде ғана яғни жүйесіз үйретуге болмайтынына көз жеткізді.
➢ Балалардың көлем туралы ұғымын қалыптастырудың әдістемесі.
Объектіні берілген өлшеуіштермен өлшеу баланы бәріне ортақ өлшем
бірліктермен таныстыруға дайындайды. Мектеп жасына дейінгі балаларға бұл
материалдың бір бөлігі ғана таныс (негізінен бұл мектепте оқытылатын
материал).
Қазіргі таңдағы мектеп реформасы бастауыш мектеп жасына дейінгі
оқушылар және мектеп жасына дейінгі баланың оқыту мазмұны мен әдістерінің
тығыз байланыста болуын талап етеді.
Мектепте жалғасын табатын балабақшадағы өлшеу әрекеті кеңістік
ұғымдарын қалыптастыруына және көзбен мөлшерлеудің дамуына бағытталған. Ол
оқытуды еңбекпен және өмірмен байланыстыра отырып, политехникалық
дайындықтың құралдарының бірі болып есептеледі. Сондықтан бастауыш
мектеппен балабақшадағы өлшеу жұмыстарының білімділік және тәрбиелік
маңыздылығының бірлігі байқалады. Өлшеу әрекетін баланың ақыт-ой және
математикалық дамуының тиімді құрал ретінде қарастыру, оның мүмкіндік
деңгейін математикалық түсініктермен ұғымдарды қалыптастыру жолында кеңінен
пайдаланады. Сондай – ақ практикалық және жұмыс есептерін шешу
тенденциялары жалпы болып есептеледі.
Балабақшада өлшемді оқыту негізінен берілген өлшеуіштермен шектеледі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда өлшем туралы түсініктері оқушылардан гөрі
нақтылау.
Алайда балабақшада үйретілетін өлшеуіштер өлшем жүйесінің
бірліктерінің негізгілерін баланың тез және оңай меңгеруіне жаңа күрделілеу
өлшеу тәсілдерін үйренуіне, өлшем туралы түсініктерін байытуға көмектеседі.
➢ Өлшеудің негізгі мазмұнымен түсінігін қалыптастыру.
Ұзындықты өлшеу математикалық білімнің бөлімі болып табылады. Олардың
негізгі мазмұнына тоқталамыз. Шаманың сипаттық қасиеті сол өлшеуге болады.
Мектепке дейінгі балаларды шартты өлшеулермен өлшей білуге үйрету
қажет. Олар кейін өлшеуіштердің мәнін тереңірек түсінетін болады (ұзындық,
масса, көлем, биіктік, уақыт, температура).
Өлшеу процесі нәрселермен айнала қоршаған шындық құбылыстар жөніндегі
балалардың түсінігін кеңейте түседі. Іс жүзінде уақытты, әр түрлі
ұзындықтарды, массаны, ыдыстардың сыйымдылығын өлшеу балалардың уақыт яғни
кеңістік жөніндегі түсінігін кеңейтеді. Логикалық ойнауды әрі қарай
дамытуға септігін тигізеді.
Өлшенетін ұзындық бойына белігілі бір сан өлшеп салынатын қысқа
өлшеуіш қолданамыз. Салыстыруға байланысты жаңа ұғымға келеміз (көп, аз
тең). Ұзындықтың әрбір түрін балалар жеке қабылдағанда және салыстырғанда
(ұзындығын, енін, биіктігін) біліп қана қоймай, 3 өлшемді нәрселерді
олардың кеңістік орнына тәуелсіз тани білетіндігі де анықталды.
Түрлі өлшемдерді (сұйық, сусымалы) және ұзындықты өлшеуді үйрету
әдістері [9].
Сенсорлық дамуды түрлі жолдармен дамытуға болады. Балаларда салмақ
сезімін, яғни өлшеу сезімін дамыту маңызды. Бұл әсіресе балаларға сұйық
және сусымалы заттар туралы түсінік бергенде маңызды. Сусымалы заттарды
бір–бірінен ажыратып, өлшей білуге тәрбиелеу, сусымалы заттардың ерекшелігі
– төккенде, яғни бір ыдыстан екінші ыдысқа аударып салғанда төбе, үйінді
сияқты болып қалатынын дәлелдеп түсіндіру. Сусымалы заттарды шартты
өлшеуіштің көмегімен өлшей білуге дағдыландыру.
Балалардан қандай сусымалы заттар білетіндігін сұрау (құм, топырақ,
ұн, бидай, күріш, тары, жарма, құмшекер т.б.). Сусымалы заттарды ыдысқа
төккенде не пайда болатынын мысал арқылы түсіндіру қанттың, ұнның, күріштің
үйінділері пайда болды.
Сұйық заттың физикалық қасиеттерімен таныстыру қажет. Сұйық заттар
температураға байланысты бір күйден екінші күйге ауысады, көлемі өзгереді.
Сұйық заттарды бір ыдыстан екінші ыдысқа құйғанда беті тегіс болады.
Балаларға сұйық заттарға мысал ретінде су, сусын, сүт, айран, шырын,
қымыз, шұбат, сұйық май, жанар май, тосап, шәй, сұйық дәрі, сұйық тамақ
т.б. ұғындыру, мысал келтіру. Сұйық заттар ыдыстарда құйылып, сақталады.
Сұйық зат құятын және өлшейтін ыдыстар – бөшке, түрлі шыны банкілер, шелек,
күбі, торсық, тостаған, цистерна т.б. Сұйық заттарды шартты өлшеуішпен үй
жағдайында да өлшеуге болады. Сұйық заттар құятын ыдыстардың сыйымдылығын
басқа кішілеу ыдыстар арқылы анықтауға болады.
Мысалы: 1 литрлік банкіде 5 стақан сүт бар, 20 литрлік бөшкеде 2
шелек жанар май бар, бір шелекке 10 литр сұйық зат сияды т.б.
Осы мазмұнда балалардың ойлау қабілетін тереңдететін, сезімталдық
қасиеттерін дамытатын қызықты тапсырмалар беруге болады.
Балалардың сенсорлық жағынан даму мазмұны мен міндеттері, ең алдымен,
балалардың логикалық ой–өрістерінің жетілуіне, олардың сезімдері мен
ұғымдарының дамуына негізделді. Әсіресе мектепке дейінгі кезеңде салмақ
сезіну, өлшеу дағдыларын қалыптастыру баланың қабылдау сияқты
психологиялық қабілеті қалыптасып дамуы үшін зор мәнге ие. Кішкентайлар
тобында салмақты сезіну дағдыларын қалыптастыру мақсатында түрлі (ең ауыр,
ең жеңіл) салмақтар мысалға алынса, ересектер тобында салмақ айырымы өте
елеусіз, өте жақын салмақтар алынады. Барған сайын бұл салмақтар айырыла
(300 грамнан 50 грамға дейін азайтылса бала қабылдауы, түйсінуі дамитындығы
сөзсіз. Салмақ сезімдерін дамыту үшін тегі, өлшемі, материалы әр түрлі
заттарды қолдануға болады.
➢ Балалардың заттың массасы туралы түсініктерін қалыптастыру
Масса туралы түсінікті қалыптастыру, онымен байланысты қабілетті
дамыту сабақ барысында да, күнделікті өмірде де іске асырылады. Сабақтар
балалар тексеру әдіс тәсілдермен, сұрақ-жауаптарды тұжырымдаумен, сөздің
анықтамалармен таныстыру үшін мақсатты қолдану қажет. Білімді, қабілетті
бекіту ойындар, жаттығулар барысында сабақтан бос уақытта балалармен
әңгімелесу арқылы іске асыру қажет.
Балаларды оқытуды ұйымдастыра отырып, тексеру тапсырмаларын
практикалық және танымдық жұмысқа қосып өткізу керек. Бұл ойын тапсырмалары
болуы мүмкін: салмақтары әртүрлі немесе тең болатын заттарды табу қуыршаққа
сәйкес келетін ойыншықты табу теңін табу. Заттардың ұқсастығын терең
танысудың оны зерттеудің қажеттілігін түсінуге көмектеседі. Сабақтарда
әрбір баланың заттармен белсенді жұмыс жасауын, тәрбиешінің немесе баланың
зерттеудің әдіс-тәсілімен жолдарын көрсетуді, балалардың зерттеу барысында
жаттығуын қамтамасыз ету керек.
Сабақтағы тапсырмалар мен жаттығулар басқа бағдарламалық
тапсырмалармен үйлестіріп жүргізіледі. Жаңа тәсілдермен таныстыруды
сабақтың басында жүргізген дұрыс. Алынған білім мен дағдыларды бекіту
сабақ соңында жүргізіледі. Тапсырмалар ойын түрінде өткені дұрыс салыстыру
үшін әртүрлі жұмыс түрінде қолдана алатын заттар алынады (көкөністер,
жемістер, қораптар, ойыншықтар т.б) көрсетілетін материалдар біртіндеп
қиындатылады.
Салыстырмалы заттар түрінің көбеюі, олардың массаларының қатынасының
азаюы, балалардың олардағы өзгерістерді тез қабылдауын дамытады. Заттардың
бұл қасиетін атап көрсетуге қызықтырады. Алынған біліммен қабілетті басқа
жұмыс түрлерінде (ойын, жұмыс, тұрмыс) қолдануға мүмкіндік береді. 1-ші
кезекте заттардың массасын олардың арасындағы қатынасты салыстыру арқылы
ашып, ажыратуды, нәтижені сөзбен айта білуді оқыту керек. Салмақтық өлшеу
шамасы ретіндегі (өлшеу шамасы ретіндегі) жалпы қасиетін ашуға әр түрлі
денелермен заттардың массасын өлшеу әдістерімен шамалары туралы білімді
дамытатын өлшеу жұмысы көмектеседі. Бұл негізгі бағыттар бойынша жұмыстар
барлық топтар да ұйымдастырылады. 4 жасар балалармен жұмыс істейтін
тәрбиешілер алдында төмендегідей міндеттерді шешеді [11]:
Салмақты заттың қасиеті ретінде түсінік қалыптастыру, оны басқа
қасиеттерімен ажырата білу;
Заттардың арасында анықталған қатынас орната отырып, қарама-қарсы және
бірдей массалы заттарды салыстыру;
Салыстыру нәтижесін жеңілдету – ауырлау, жеңіл-ауыр, бірдей, тең деген
сын есімдерді қолдана отырып, баланың тіліне енгізу;
➢ Балаларда заттың формасы және геометриялық фигуралар туралы
түсінік қалыптастыру.
Қоршаған ортадағы заттардың ең негізгі қасиеттерінің бірі – оның
формасы болып табылады. Заттардың формасы геометриялық фигуралар арқылы
өзінің жалпыланған бейнесін тапты.
Мектепалды даярлық кезеңінде геометриялық және математикалық ұғымдарын
қалыптастырудағы ең қызғылықты бағыттарының бірінен саналады. Мектепалды
даярлық кезеңінде оның мазмұны өте шектеулі, өйткені үшбұрыш және
төртбұрыш ұғымдарын бала І сыныпта ал квадрат , тік төртбұрыш
ұғымдарын жан–жақты ІІ сыныпта ғана үйренеді. Атақты итальян педагог
М.Монтессори балаларға жаңаны үйрету әдістемесінде ең басты екі нәрсеге
көңіл бөлу керек нақтылық (қысқалық) әрі қарапайымдылық деген болатын.
Педагог баланың алдына екі тік бұрышты қойып, баланың оны қолдарымен
ұстап көріп, танысуларына жағдай жасайды, әрі айтып түсіндіреді. Осылайша
үшбұрыш, шаршы, дөңгелекпен таныстырып баланың көзін үйрете бастайды.
Үйрету барысында осы фигуралардың ағаштан істелген түрлі пайдаланған дұрыс.
Балаға алдымен үшбұрышты көрсетіп оны ататып, қолына ұстатып көрсету
қажет. Әрбір жаңа фигурамен таныстырғанда бұрыннан балаға таныс фигураны
алып тастауға болмайды. Олардың қатар жатқаны дұрыс, әрі бала олардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын қоса қабылдайды. Дөңгелектің ең басты
ерекшелігі ол сырғанайды, домалайды, оның бұрыштары мен қырлары жоқ
екендігін түсіндіру керек, ал шаршы пен үшбұрыш домалай алмайды, өйткені
оларға бұрыштары кедергі келтіреді.
Келесі кезеңде бала педагог атын айтқан фигураны алып беруі қажет.
Маған шаршыны бер, енді маған үшбұрышты бер. Осы тапсырмалар арқылы, бала
пассивті түрдегі терминдерді ғана меңгереді. Тәжірибе көрсеткендей, шамалы
жаттықтырудан соң, балалар өте ұқсас көп фигуралардың ішінен өзіне аталған
фигураны бірден табатыны анықталған.
Ал, үшінші кезеңде бала көрсетілуі бойынша фигураның атын өзі атай
білуі қажет.
Бұл жағдайда үшбұрыш, төртбұрыш, шаршы сөздері баланың белсенді
сөздік қорына ене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен
таным деңгейлерінің дамуын анықтау
Орынаған: _______________
Тексерген: _______________
Қарағанды, 2016ж
Жоспар
І 3
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
5
І Тарау. Ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным
деңгейлерінің дамуын анықтаудың теориялық әдістемелік негізі ... . 5
1.1 Ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін 7
дамытудағы маңызы мен 11
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін
дамыту ... ... ... ... ... . 14
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру.
14
ІІ ТАРАУ. Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың
ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау ... ... ... ..
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы 20
қарапайым математикалық ұғымдарын қалыптастыру
әдістемесі ... ... ...
2.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына 29
қарай қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру 31
әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 36
2.3 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін
дамытуға арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану 38
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге
үйрету ... ... ... ... .
ІІІ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
ІV ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Мектепке дейінгі балалық шақта, жас баланың 4 пен 7 жасының
аралығындағы өзіне тән ерекшеліктері, оның айналасындағы болып жатқан
құбылыстарды жіті аңғарып, көргені мен сезінгендерін зердесіне хаттай жазып
ала қоятын зеректігін ала бөтен ескерген жөн. Әрдайым қозғалыс үстінде
жетіле дамыған балалардың денесі мен салмағы да бір қалыпты мөлшерді сақтап
өсіп отырады.
Курстық жұмыстың өзектілігі мынада, мектепке дейінгі мекемелерде білім
беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты
ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу
мүмкін емес. Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ
мақсаты – балаларды мектепте оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру. Бала
мектепте жақсы оқуы үшін, оған белгілі білік пен дағдылар қажет (алғашқыда
саналы орындауды қажет ететін іс-әрекет бөліктерінің қайталап жаттығудың
нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды) [1]. Мектепте оқуға қажетті
білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу,
жазу, сурет салу және т.б.) және кез келген сабақтарға қажетті жалпы
түрлері бар. Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады, бірақ олардың
алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған
жөн.
Курстық жұмыстың мақсаты - қызықты математикалық ойын-жаттығулар
арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау әдістемесінің
теориялық негізін тұжырымдау болмақ.
Осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер алға қойылады:
- ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы маңызы
мен мазмұнын анықтау;
- ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту;
- ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым
математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесін қарастыру;
- мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшелік сипаттамаларына қарай
қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру әдістемесі;
- мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейін дамытуға
арналған қызықты математикалық ойын-жаттығуларды қолдану жолдарын
қарастыру;
- балаларды ойын-жаттығулар арқылы санай білуге үйрету жолдарын
қарастыру.
4-5 жасар балалардың салыстырмалы ойлай алатын қабілеттері ерекшелене
түседі. Санамақтарды әжептәуір игеріп, аз және көп сандарды, айдық, күн,
жыл мезгілдерін айыра алатын халге жетеді. Бұл жастағылардың ойыны, әрбір
әрекеттері мазмұнға айналып, белгілі бір мақсаттарды орындауға ұмтылыс
жасайды. Бұл жастағы балалар топ-топ болып, өзара бірігіп ойнағанды жақсы
көреді. Балабақшаларының өмірге қанат қақтырар жеткіншектері — 6 жастан
өтіп 7-ге толған балалар екені әркімге де аян.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Е.И.Тихееваның мектеп жасына дейінгі
балаларда қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруға қосқан үлесі.
Ф.Н.Блехердін балабақшада қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру
туралы бағдарламасы. Мектеп жасына дейінгі балалардың қарапайым
математикалық түсініктерді қалыптастыру әдістемесі мен теориясына
А.МЛеушинаның қосқан үлесі.
1950-1980 жылдардағы мектепке дейінгі балаларда қарапайым
математикалық түсініктерін қалыптастыру мәселелері жөніндегі педагогнкалық-
психологиялық ізденістер (Н.А.Менчинская, Н.НЛежова, 3.С. Пигулевская, Ф.А.
Михайлова)
1932-1984 жылдардағы мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқыту
бағдарламасындағы қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру
әдістемесі туралы еңбектер. 1984-1989 жылдардағы оқу мен тәрбиелеудің
типтік бағдарламасының мазмұны және қарапайым математикалық түсініктерді
қалыптастыру әдістемссінің ерекшеліктері (Н.Г.Бакет, Я.Ф.Чекмарева, A.M.
Леушина). 1984-1990 жыллардағы мектеп жасына дейінгі балалардың
математикалық түсінігін қалыптастыру мазмұңының қалыптасуы.
Қазақстандағы қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы мектеп
жасына дейінгі балалардың ойы мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау
әдістемесінің дамуы. Н.Құлжанова, М.Сәтімбекова оқу-әдістемелік кешендері.
1996-2000-2005 жылдардағы "Балбебек" бағдарламасының құрылысы және
қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыру әдістемесінің мазмұны.
(Балбөбек 1996 ж.) Сорос бағдарламасы - балалардың шығармашылығын
дамытудың негізгі кұралы. Математика орталығы және ерекшелігі. 1999 жылғы
Астана-Алматы балабақшада 5-7 жастағы балаларды мектепалды дайындау
бағдарламасындағы қарапайым математикалық түсініктерін қалыптастыру
мазмұны.
І Тарау. Ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы мен таным деңгейлерінің
дамуын анықтаудың теориялық әдістемелік негізі
1.1 Ойын-жаттығулардың баланың ойы мен таным деңгейін дамытудағы
маңызы мен мазмұны
Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-
физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың
даму құралы, таным көзі, тәрбиелік дамытушылық мәнге ие бола отырып,
адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынның тәрбиелік
маңызын жоғары бағалай келіп, А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде
ойынның маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай
маңызы болса, нақ сондай маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң
жұмыста да көп жағынан сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді
тәрбиелеу ең алдымен ойыннан басталады.
Ойын – баланың қажетті әрекетінің бірі ойынды кіші жастағы балалардың
табиғаты керек етеді. Балалардың еңбегі, оқуы ойыннан басталады. Ойын
арқылы оқушы білім алуға, оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын
қалыптастыруға болады. Жалпы, математика сабағында қолданылатын ойын
түрлері оқушылардың математикалық ұғымдарын кеңейтіп, ойлау қабілеттерін
арттырып, есептеу дағдыларын шыңдай түсетіні белгілі. Математика сабағында
қазақтың ұлттық ойындары қолданылады. Мысалы, Сақина салу, Ақсүйек
ойыны белгісіз санды табуға арналған ойын. Ойынға толық сынып қатысады.
Кестедегі белгісіз сандардың орнына ақсүйек тығылып жатыр. Кім дұрыс
шығарса, сол табады. Кім ақсүйекті көп тапса, сол ұтады. Өтілген
тақырыптардағы сабақ материалына лайықталған ойын есептерін алып, тек ғана
оқушының орындай алатын іс - әрекетімен шектелу жеткіліксіз. Мұндай ойынды
ұйымдастырудың және басқарудың сипаты мен жолдары және жолдары және оларды
қолданудың тиімді бөліктері жан-жақты ойластырылуы керек. Ойын үрдісінде
балалардың білімі тереңдей түседі, осыған дейінгі білімдері мен түсініктері
баянды болып жаңа білім игеріледі. Ойын - адамның өміртанымының алғашқы
қадамы деп білеміз. Оның басты ерекшелігі баланың ойлау қабілетін жетілдіру
болып табылады. Атау ұйқастарын санау арқылы оқушылар сан үйренеді, санға
аты ұйқас заттарды танып біледі. Санамақтар сан үйретеді, әрі дүние
танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен математикалық ойлау қабілетін
дамытады. Санамақтың түрлері өте көп. Ойында балалар әр нәрсеге жақсы зейін
қояды және көбірек есіне сақтайды. Ойын үстінде ол алға қойылған мақсатты
шұғыл және оңай жүзеге асырады. Ойын шарттарының өзі баладан заттарға,
айналатын көріністер мен сюжетке зейін тоқтатуды талап етеді. Егер бала
ойын талабына зейін қойғысы келмесе, ойын шарттарын есте ұстамаса, онда оны
құрдастары ойыннан шеттетуі ықтимал.
Ойын - балалардың негізгі іс - әрекетінің бір түрі. Ойын барысында
баланың жеке басының қасиеттері қалыптасады. Кіші мектеп жасындағы
балаларды көргендерін, байқағандарын, айналасынан естігендерін ойын кезінде
қолданалытанын байқау қиын емес. Ойын айналадағы болмысты бейнелейді. Ойын
барысында балалар дүниені тани бастайды, өзінің күш-жігерін жұмсап,
сезініп білдіруге мүмкіндік алады, адамдармен араласуға үйренеді.
Бүгінгі күн талабы – баланың оқыл ойын дамыту, ойлау қабілетін
жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қалыптастыру, заман талабына сай
ойы жүйрік етіп тәрбиелеу.
Сондықтан да баланың танымын алғашқы күннен бастап дамтыудың, бойында
оқыту мен тәрбиелеудің негізін қалыптастырудың құралы – ойын әрекеті, яғни,
ойын – баланың жетекші әрекеті. Бірақ, ойын тек қана балаларды
қызықтырып,уақыт өткізудің құралы болмай, балаға берілетін білім мен
тәрбиенің құнды негізі болуы керек. Яғни, оқыту-тәрбиелеу жұмысын
бағдарлама талаптарына сәйкес ойын түрінде ұйымдастыра отырып, баланың
логикалық ойлау қабілеттін арттыруға жағдай жасау негізгі міндет. Бала ойын
барысында айнала құбылыс сырын танып сезінеді, себеп-салдарлық байланысты
және тоәуелділікті анықтауға тырысады. Айналадағы өмір құбылыстарын,
ерекшеліктерін байқай отырып, білуге қызығушылығы туындайды, осы сезім оны
талпыныстарға жетелейді. Ойын негізінде ойлай отырып, тапсырмалары өзінше
зерттеп, орындау, өзінше шешім жасау өз ойындағысын айту жағдайларына
мүмкіндік туғызылса ғана бала еркін ойлы, өзіне сенімді, ерік-жігерлі,
дүние танымы кеңейген, сөйлеу тілі жақсы қалыптасқан, болашаққа
қызығушылығы оянған дара тұлға ретінде жан-жақты дами алады.Баланың ақыл-
ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, жалпы тәлім-тәрбиелік
іс-әрекеттерді игерумен бірге, ойлау, қиялдау, есте сақтау, елестету және
т.б. қабілеттерінің; танымдық, іскерлік, шығармашылық қасиеттерінің дамуын
қамтиды. Ойы саяздың, тілі саяз деген ұлғатты сөз бекер айтылмаған. Ойлау
негізі баланың сөйлеу тілін қалыптастырады.
Белгілі психолог Л.С. Выготский: Қандай да бір оқыту үшін тиімді,
яғни өте бір қолайлы мерзімдер болады. Олардан жоғары, не төмен талапты
ауытқу, яғни тым ерте, не болмаса тым кеш оқыту мерзімдері баланың ақыл-
ойының даму барысында қолайсыз әсерін тигізеді деген. Осы орайда,
Балаларды мектепке дайындау – оларды оқытып, санатып, әйтеуір білім беріп
шығару - деп, білімдік, тәрбиелік үрдістердің дәстүрлі мектеп сабағы
түрінде жүргізу ойдағыдай нәтиже бермейтіндігі сөзсіз. Мектепке дейінгі
балалардың жасы мен мен психофизилогиялық ерекшеліктерін ескере отырып,
оқыту, тәрбиелеу жұмыстарында түрлі әдіс-тәсілдердің тиімді жолдарын
қолданып, ойын түрінде ұйыдастыру нәтижелі болмақ. Ал, осы талаптағы
жұмысты іске асыру әр тәрбиешінің шығармашылық ізденістері мен шеберлігін
қажет етеді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балаға алғашқы білім беру, тәрбиелеу
жұмыстары барысында түрлі әдіс-тәсілдерді ойын түрінде үйлестіре қолдану,
оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту арқылы баланың логикалық ойлау
қабілеттін арттыру.
- Танымдық, білімдік, іскерлік қасиеттері жан-жақты дамыған еркін
ойлы, тілі жетік, ерікті-жігерлі, өзіне сенімді балдырғанды келесі білім
сатысына - мектепке дайындау; баланың логикалық ойлау қабілетін дамыту
жұмысының қаншалықты
маңызды екенін ата-аналарға түсіндіре, жеткізе отырып, оқыту-тәрбиелеу
жұмыстарына ата-аналарды қатыстыру;
- баланың логикалық ойлауын дамыту бағытында тәжірибеде жүргізілетін
жұмыстар: оқыту мен тәрбиелеу жұмысын баланың жаса ерекшелігі мен өзіндік
ерекшеліктерін ескере отырып, мектепке дайындау, мектепке дейінгі оқыту мен
тәрбиелеудің бағдарламасы мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік
стандарты талаптары негізіндерінде ұйымдастыру;
- балалардың бір орнында ұзақ уақыт отырып қалмауын, жалығып кетпеуін
ескеріп сабақтарды ойын түрінде ұйымдастыру (қимылды- әуенді ойын-
жаттығулар, қимылды-қозғалыс барысындағы тапсырмалар, шағын топтар жұмысы,
тапсырмаларды алма-кезек ауыстырып орындату, эстафеталық ойын барысындағы
тапсырмалар және т.б.);
- логикалық ойлау қабілеттеріне арналған тапсырмаларды (жұмбақ
суреттер, ситуациялық тапсырмалар, тест тапсырмалары, ертегі негізіндегі
тапсырмалар және т.б.) түрлендіре қолдану;
- балалардың өздерінің талаптануы, өзіндік қалауы еркіндігіне жағдай
жасап өзіндік іс-әрекеттерді орындау, бастаған жұмысты аяқтау
іскерліктеріне, өз ойларын еркін жеткізуге бейімдеу;
- көмекті қажет ететін балалармен жеке жұмыс түрлерін жүргізу;
- психологиялық ойындар, жаттығулар қолдану арқылы балаларға жан-
жақты жағдай жасау, жағымды микро ахуал туғызу;
- ата-аналарды сабақтарға, күн тәртібі бойынша жүргізілетін тәрбиелк
шараларға, тестік байқалуарға, ойын сауықтарға, т.с.с. басқа шараларға тек
бақылаушы ретінде ғана емес, білімдік, танымдық жұмыстарда үлес қоса
отырып, балаларына білікті көмек көрсете алатындай жағдайда қатыстыру;
- балаларды мектепке педагогикалық және психологиялық тұрғыдан
дайындау мақсатында бастауыш сынып ұстаздарымен қарым-қатынаста болу.
Ойымызды қорытындылай келе, баланың логикалық ойлауын дамыу
бағытындағы жұмысар жүйеленді және оны ұйымдастырудың тиімді жолдары, әдіс-
тәсілдері айқындалады, ол өз ретінде, балалардың логикалық ой-қабілеттерін
қалыптастыру жұмысының жағдайын бір шама арттырды – деп ой түйіндейміз.
1.2 Ойын арқылы баланың танымдық қабілеттерін дамыту
Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттерін дамыту
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Қазақстан 2050
Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауында Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз
сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек,- дей келе,... Қазақстан бүкіл
әлемдегі сияқты мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек,-
деп атап көрсеткен. Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосылуда жастарға
білім берудің маңызы ерекше. Осыған орай жастардың білім жетістігін
өркениетті елдердің білім деңгейіне көтеру, ол үшін білім беру, оқыту
технологиясын үнемі жетілдіріп отыру – өмір талабы. Ал білім баспалдағы
балабақшадан бастау алатындығын ескерсек, ол жерде балаға білім берудегі,
баланың біліктілік дағдыларын, таным қабілеттерін қалыптастырудағы басты
құрал - ойын технологиясы екенін естен шығармағанымыз абзал.
Шағын орталық қабырғасында баланың көп уақытын ойынмен өткізетіні
белгілі. Ойын – бала өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи
өсуінің алғы шарты. Ойын дегеніміз жаттығу, ол арқылы бала өмірге
әзірленеді. Халқымыздың ұлы ойшыл - ақыны Абай Құнанбаев Ойын ойнап, ән
салмай, өсер бала бола ма?,- деп айтқандай ойын бала өмірінде айрықша орын
алады. Сәбидің өмірді тануы, еңбекке қатынасы, психологиялық таным –
дағдылары осы ойын үстінде қалыптасады.
К. Ушинский: Ойын - балалардың өз бетімен ерікті атқаратын іс -
әрекеті, ойын арқылы адамның жан дүниесінің барлық қырлары, жүректілігі,
ерік - жігері қалыптасады,- деген ой айтады. Ойынның, әсіресе балалардың
психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым –
қатынасы кеңейіп, таным қабілеті өсіп, мінез – құлқы қалыптасады, ойынның
сан алуандылығы балаларды достыққа, адамгершілікке, тапқырлыққа,
шапшаңдыққа баулиды.
Ойын арқылы баланың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығы өзгереді,
таным белсенділіктері қалыптасып, ақыл – ой процесі өсіп – жетіледі, түрлі
адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді. Олармен ойынның әр түрін
ұйымдастыра отырып, бір – біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, достық,
жолдастық, бауырмалдық, ортаны сыйлау сезімдеріне тәрбиелеуге болады. Адам
өркениетті болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен
қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалар еді, -
деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой – дүниесінің өркен жаюы ойынға
тікелей байланысты екенін атап көрсеткен.
Д. Эльконин бала психикасының дамуында ойынды жетекші іс – әрекет
сөз тіркесімен сипаттайды. Д. Эльконин еңбектері балалар ойынының
әлеуметтік табиғатын ерекше мәдени құрылым ретінде түсіндіреді, ол ойынды
ересектердің қоғамдық өмірін бейнелеу деп анықтайды Ойын – мінез –
құлықтың ырғақты дамуының алғашқы баспалдағы - мектебі, - дейді бала
психологы Д. Б. Эльконин. Егер баланы жай кезде тік тұрғызып қойсаңыз, ол 2
- 3 минут та тұрмайды, ал егер ойын үстінде айтсаңыз, тіпті ол бір
кертартпа, қыңыр баланың өзі болса да тік тұрып қалады, бұл – ойынның өз
мақсатына жету деңгейі. Л. С. Выготскийдің пікірінше, ойын, мектеп жасына
дейінгі балалардың жеке басының дамуына ықпал етудегі жетекші құбылыс.
Ойын кезінде жан – жақты тәрбиелеудің мақсаты әр жас кезеңінде ойын
әрекетінің психологиялық негізін құрастырған жағдайда ғана табысты іске
асырылады. Ойынның да өзіне тән мотивтері болады. Мысалы мазмұндық, рөлдік
ойындар баланың зейінін есін, ойлауын, қиялын қалыптастыруда зор маңыз
атқарады. Ойын әсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын,
қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Ал, ақыл - ой ойындарында белгілі
бір ережелерді сақтап ойнайды. Ол ойындар баланың тапқырлығын,
байқағыштығын, зейінділігін арттыруы мен қатар, ерік сезім түрлерін де
дамытады. Қызығу – танымдық іс - әрекеттің қозғаушы күші.
Ойынның дамуы бала психикасының үдемелі өзгеруіне ықпал жасайды.
Ойында психикалық үрдістер (таным процестері): қабылдау, зейін, ес, сөйлеу,
қиял, ойлау қалыптасады, танымдық қызығушылығы артады – бұл баланың ой -
өрісін кеңейту қажеттігін туғызады. Бала бойында қалыптасқан танымдық
процестерді біртіндеп дамыту мақсатында ойын түрлерін де біртіндеп
күрделендіріп, балаға байқатпай көздеген мақсатқа бұрып отыру арқылы біз
өзіміздің түпкі мақсатымызға жетеміз – ол – балада ойын әрекеті арқылы
қалыптасып келе жатқан психикалық үрдістерді біртіндеп дамытып отыру. Ол
үшін мен баланың таным процестерін қалыптастырып, дамытуға арналған
әдістемелік ойындарға сәйкестендіріп топтағы әр балаға жеке – жеке Танымдық
қабілеттерінің даму картасын жасадым. Жыл бойы әр психологиялық үрдіс
бойынша жүргізілген ойын нәтижесін бағалап, даму деңгейі туралы қорытынды
бағаны түсіріп отырамын.
Мысалға, сөйлеу қабілетін қалыптастырып, сөздік қорын дамыту
мақсатындағы ойындар Бұл не? Қалай аталады? әдістемелік ойынын өткізу
үшін әр түрлі суретті 25 - 30 карточка дайындап, балаға жеке - жеке
көрсетіп, суреттің атауын сұраймын. Бала ойынға белсене араласып, жарыса
жауап беріп жатады – менің жасырын көздеген мақсатым да осы, яғни баланы
сөйлету, сөздік қорын дамыту. Нәтижесі картаға түсіріледі. Келесіде жоспар
бойынша одан күрделірек ойын: Сурет бойынша әңгіме құрастырайық,
Жалғастыр Әр ойын – тапсырманың нәтижесі балл түрінде картаға түсіріліп
отырылады. Сол сияқты баланың логикалық ойлау қабілетін дамытуға қатты
көңіл бөлемін. К. Ушинский: логикалық ойдың, пікірдің дамуы баланың
келешекте рухының жоғары болуына, батыл пікір, нақты шешім айтуына және оны
дәлелдеп беруге жетелейді.
Сондай - ақ, кімде – кім баланың тіл қабілетін дамытқысы келсе, ең
алдымен оның ой қабілетін дамытуы тиіс,, - деп атап көрсеткен болатын.
Осыған байланысты ойлау қабілетін арттыруға арналған Сен білесің бе?,
Бұл қай кезде болады?, Суреттерді аяқтайықойындары, Зейінді
қалыптастырып, дамытуға арналған Не өзгерді?, Түймелер, Жұпты
суреттер ойыны, Қабылдау қабілетін дамытуға арналған Пирамидалар,
жинағыштар, таяқшалар, Кубиктер, Таңғажайып дорба,, Есте сақтау
қабілетін арттыруға арналған Суреттерді есіңде сақта, Түрлі - түсті
доптар, Көлеңке, бала қиялын дамытуға арналған Гүл, Алып бер, Аяз
Атаның үйі ойындары бойынша әдістемелік ойын сабақтарын ойната отырып
баланың оқу жылының бастапқы, орта және қорытушы кезеңдеріндегі танымдық
қабілеттерінің қалыптасу барысына диагностика жүргіземін.
Жыл соңында әр топтағы балалардың таным қабілеттерінің дамуына
жүргізілген диагностикалық жұмыс нәтижесінің қорытындысы шығарылып, ортақ
балы есептеледі, мониторинг жасалынады. 2 - 3 жылғы мониторинг қорытындысын
салыстыра отырып, баланың психологиялық танымдық тұрғыда даму деңгейі
анықталады, және ол мониторинг көшірмесі баланың болашақ сынып жетекшісіне
беріліп, ол баламен ары қарай жұмыс жүргізу деңгейі қарастырылады, яғни
балабақша мен мектептің үздіксіз байланысы жүзеге асады.
Міне, өздеріңіз көріп отырғандай, ойын – баланы зерттеудің басты
диагностикасы. Ойын баланың интеллектуалдық мүмкіндігіне, мінездерінің
ерекшеліктеріне, бір – бірімен қарым – қатынасының сапасына ықпал етеді.
Кез – келген ойын барысында ойынды бас таушы, қостаушы, ойынды өздігінен
қалаған арнасына бұруға әрекет етуші (лидер) айқын көрініп отырады. Ойын
барысында баланың осы әрекеттерін бақылай отырып педагог – психолог бала
жайлы өзіне қажетті мағлұматтарды жинақтайды. Сонымен қатар ойын кезінде
баланы дамытудың жаңа биік кезеңін дайындайтын нақты психикалық өзгерістер
болады. Ойын барысында баланың қиялы толығымен көрінеді.
Әйгілі психолог А. Н. Леонтьевтің айтуынша, Ойын – іс – әрекеттегі
әдептілікке үйрету мектебі болып табылады. Мысалы, балаға әдептілік пен
әдепсіздік, жақсы мен жаманның не екенін қанша түсіндірсең де
түсінбейді, ал егер ертегі не ойынды пайдалансақ, ертегіні тыңдай отырып не
ойын барысында кейіпкер рөліне еніп, эмоционалдық жай - күйін сезініп,
соған бала үйренеді, әрі түсініп алады. Мысалы, Адасу ойыны. Қане,
балалар, көзімізді жұмайық. Біз қазір саяхатқа шығамыз.(баяу музыка үні)
Біз ну орман ішінде жүріп келеміз. Ой, біз бағыттан адасқан сияқтымыз, енді
не қылсақ екен? Біреу келе жатқан тәрізді., ой, мынау орманшы ағай ғой, жол
сұрауымыз қажет. Не дейміз, сөзді неден бастаймыз? (Саламатсыз ба?
Кешіріңіз, айтып жібермейсіз бе? Рахмет! Сау болыңыз!) міне, бір ойын
барысында бала өміріне азық қанша әдептілік сөздерін үйренді. Немесе,
Сыйқырлы сөздер ойыны – ойын барысында психолог кез - келген өтінішті
айтады, бала оны әдепті түрде айтуы керек. Инабат, ойыншықты бер -
Инабат, өтінемін, ойыншықты берші. т. б.
Негізінен, сюжеттік - рөлдік ойындар – мектеп жасына дейінгі баланың
әрекет түрінің бастысы. Бұл ойын бала бойында жылы қарым – қатынас,
әдептілік ережелерінің тәрбиеленуіне, мәдениетінің толығуына ықпал етеді.
Ойын балаға қиялындағы мүмкіндіктерді байқауға жағдай жасайды, ол рөл
арқылы біреуге ұқсағысы келеді. Ұқсай отырып, жаңа нұсқада бейне жасап,
олармен іштей әрекет ету және қиялдау мектеп жасына дейінгі баланың
психологиялық дамуындағы жаңа бір басты құрылымы болып табылады.
С. Торайғыров Баланың қанына ойын азық,- деп бекер айтпаған. Ойын
баланың көңілін өсіріп, бойын сергітіп қана қоймай, оның өмір құбылыстары
жайлы таным – түсінігіне де әсер етеді. Балалар ойын арқылы тез тіл
табысып, жақсы ұғынады, бір – бірінен ептілікті үйренеді, дене қимылы
арқылы өзінің денсаулығын нығайтады, психологиялық таным қабілеттерін
арттырады, біліктілік дағдыларын кеңейтеді. Ойынды тек баланы алдандыру,
ойнату әдісі деп қарамай, жас ерекшеліктеріне сай олардың көзқарасының,
мінез – құлқының қалыптасу құралы деп қарап, тиімді пайдаланғанымыз жөн.
1.3 Ойын арқылы балалардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру
Кез келген тәрбиешінің басты мақсат- міндеті – оқушыларға сапалы білім
беру, жан-жақты жетілдіру, оқуға деген қызығушылығын арттыру.
Ойын үлгісінің технологиясы баланың нақ осындай белсенділіктерін
арттырады. Кез-келген бала да адамның мәдениеті де ойын арқылы дамиды. Ал
бүгінгідей динамика ғасырында, оқу процесінде ойын алдынғы орында, яғни
ойын технологиясы арқылы баланың оқуғаынтасын, қызығушылығын арттыру жеңіл
болмақ.
Ойын-дегеніміз не? Ойын дегеніз – халықтың баланы әдептілікке,
сауаттылыққа баулитын құралдың бірі.
Ойынның түрлері өте көп. Мысалы: рөлдік ойындар, денешынықтыру
ойындары, сюжеттік ойындар, дидактикалық ойын элементерін пайдаланудың
маңызы өте зор. Дидактикалық ойындар баланың ақыл- ойын дамытып, сабаққа
деген қызығушылықтарын арттырады. Балалардың өздері де ойын элеметтері
араласқан сабаққа зор ынтамен, жігерімен араласатыны анық.
Сондықтан кез- келген сабақты өткізу үшін дидактикалық ойындар,
логикалық тапсырмалар қолдана білу керек. Мысылы Сауат ашу оқулығында
тақырып соңында тапсырмалар берілген. Осы тапсырмаларды ойын арқылы
өткізугеболады. Ұйқасын тап, Сиқырлы қоржын, Өлең жолын құрастыр т.б.
ойындар.
Ал математика оқулығының басты ерекшелі оқу мен тәрбие ерекшелігі
жақсы, шебер ұйымдастырған. Математика сабағында баланың логикалық
ойлауында дамытатын ойындар Құрастыру, Бөлігін тап, Көршісін тап,
Өрнекті шеш, Ойлан тап ойындарын ойнауға болады.
Тіл дамыту, сауат ашу сабақтарында да ролдік, сюжеттік ойындарды
қолдануға болады. Ролдік ойындар мектепке дейінгі балалармен өмірінде
елеулі орын алады. Бұл ойындар ұзақ та , қысқа да болу мүмкін.Сюжетті-
рөлді ойындар бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің
сипаты жағынан бұлар көбінесе еліктену, шындық ты көрсету болып
табылады.Мысалы Дүкен ойынын ойнағанда балалар сатушы мен сатып алушы
әрекеттеріне еліктейді, ал Мектеп болып ойнағанда мұғаліммен оқытушының
әрекетіне еліктейді. Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға,
күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға
төселдендіруге болады.
Ұлттық қазақ ойындары: Қыз қуу, Орамал тастау, Асықтар, Бәйге
ойындары. Бала өмірінің кезеңі ойын арқылы жетіледі. Ойындар әр топта жас
ерекшелігіне сай жүргізіледі. Мен өз тәжірибемде ойындарды көп қолданамын.
Сабақ барысында да, күннің жартысында да жүргіземін. Баланың тілін
жетілдіру үшін оны әңгімеше тарта отырып, баланың сөздік қорын жаңа
сөздермен толықтырып, түсінігін молайту қажет. Баланың тілін дамытудаойын
түрлерін жүргізу арқылы, ойын шарттарын айта отырып та байытуға болады.
Мысалы : Қуыршаққа қонаққа бару, Мен кіммін,
Қуыршақты киіндіреміз, Шарбақты құрастыру, Көлемі бойынша қой
деген секілді ойын түрлерін қолдануға болады. Мен кез келген ойын түрлерін
сабағымен тақырыбына сай таңдап аламын. Әсіресе дидактикалық ойындарды тіл
дамыту сабақтарында пайдаланудың тиімділігін тәжірибе көрсетіп отыр.
Сабақты бекіту, баланың шығаршашылығын дамыту, тіл байлығын молайту үшін
ойындар сабақтың тақырыбына, мазмұнына сай таңдап аламын. Мысалы: Телефон
ойынында диалогтық сөйлеудегі әңгіменің мақсаты- бір нәрсе жайында сұралап,
баланың оған жауап беруге, белгілі бір әрекетке түрткі болуға үйрету болып
табылады.
Қимыл ойындары- балаға дене тәрбиесін беру құрылды. Балалардың жүгіру,
секіру өрмелеу, лақтыру, қағып алу қабілеттерін жетілдіруге, дамытуға
мүмкіндік береді. Қимыл ойындары баланың жүйке қалыптасуына зор ықпал
етеді. Қимыл ойынында ережелер ұйымдастырушы роль атқарады, олар ойынның
барысын, жүйелілігін, ойнаушылардың қарым- қатынасын, баланың мінез- құлқын
білгілейді Қимыл ойындары үйдің ішінде және серуен кезінде бірнеше баламен
немесе бүкіл топпен өткізіледі. Олар сондай-ақ дене шынықтыру сабақтарының
құрамына енеді.Балалар ойынды игерген соң өздігінен ойнай алады. Ойын
балаларға сабақта серуенге де өте қажет, тіпті бала жай дем алып отырғанын
өзінде де ойын үстінде болады. Қимылды ойындар баланың барлық жас кезеңінде
өтеді.
Рөлдік ойындар мектепке дейінгі балалар өмірінде елеулі орын алады.
Бұл ойындар ұзақа та ,қысқа да болуы мүмкін. Сюжетті- рөлді ойындар
бейнелеу құралы роль мен ойын әрекеті болып табылады. Өзінің сипаты жағынан
бұлар көбінесе еліктеу, шындықты көрсету болып табылады.Мысалы Дүкен
ойынын ойнағанда балалар сатушы сатып алушының әрекеттеріне еліктейді.
Шаштараз, Отбасы ойындары арқылы айналадағы өмірді бақылауға,
күнделікті өз өмірлерінен алған білімдерін ойын сюжетіне пайдалануға
төселдендіруге болады. Педагок өтілген ойынға талдау жасап, оның балаларға
тигізген тәрбиелік ықпалы бағалауға, өз тобындағы сюжетті-рөльді
ойындарының одан әрі басшылық ету тәсілдерін ойластыруға тиіс
Қойылымдық ойындарда рольдер, ойын әрекеттері қандай шығарманың,
ертегінің т.б. Сюжеті мен мазмұны шарттас болады. Ол сюжетті-рөльді ойынға
ұқсас. Барлық балалар ертегіні жақсы көреді, ертек айтып берсең бар
ынтасымен тындайды. Ертегі балалардың ой- қиялын, сөздік қорын дамытады.
Құрылымдық ойындар- балалар әрекетінің бір түрі. Оның негізгі мазмұны
қоршаған өмірді алуан түрі құбылыстарды және соларға байланысты іс-
әректтерді бейнелеу болып табылады. Құрылыс ойыны бір жағынан сюжетті-рөлді
ойнауға ұқсас келеді. Балалар ойын үстінде көпірлер, стадиондар, темір
жолдар, театрлар, цирктер т.б. ірі құрлыстар салады.
Дидактикалық ойындар кішкене балаларға мейлінше тән оқыту формасы
болып табылады, оның арғы тегі ойынды өлең мен қимылмен ұштастыру негізінде
көп нерсені үйрететін ойындарды жасаған халық педагогикасынажатыр. Мысалы:
Сиқырлы қалпақтың сырын ашайық- деген ойынды ересек топтарда тәрбиеші
балаларды зат туралы айта білуге үйрету, олардың жүйелі сөйлеу қабілетін
дамыту міндетін алға қояды. Ойын міндеті-қалпақтың астында не бар екнін
білу.Дидактикалық ойындар айналамен танысу сабағында, көркем әдебиет
сабақтарында жиі қолданады.
Бала тәрбиесі қиын да, жауапты міндет. Ұрпақ тәрбиесі қоғамнан тыс,
оқшау тұрған емес. Ол қоғамның, заманың бағыт- бағдармен, тыныс-
тіршілігімен бірге жүріп отырады. Осы орайда кез-келген бүлдіршін үшін бала
тәрбиесі ата-анасына берілген тәлім-тәрбиені одан әрі жалғап, жандыратыны
сөзсіз.
Балабақшада тәрбиеленушілердің танымдық іс-әрекетін қалыптастыруда
негізгі жұмыс түрі- ойын әрекеті.
Бала саналы, мәдениетті, адамгершілігі мол болып , жан-жақты дамуы
үшін және тілін дамытып, сөз байлығын дамыту үшін және айналадағы өмір
құбылысын ұғыну үшін пайдаланудың маңызы зор.
Ойын үстінде баланың түрлі қасиеттері, қабілеті мен белсенділігі де
көрінетіні туралы аса көрнекті педагог А. С Макаренко былай дейді: Ойында
бала қандай болса, өмірде кәсіби қызмет саласында, көбінесе сондай болады.
Сондықтан келешекке адамды тәрбиелеу- бәрінен бұрын ойын арқылы жүзеге
асыралады. Ойын- балалар үшін айналадағы танып, білу тәсілі.
Ойын ойын әрекеті мазмұнынан әлеуметтік сипаты баланың қоғамдық өмір
сүретіндігімен байланысты. Ол алғашқы айлардан бастап- ақ маңайындағылармен
қарым-қатынас жасауға ұмытылады, соның арқасында жасау құралы, күш қуаты
тілді біртіндеп меңгереді.
Ойын- бала әрекетінің негізгі түрі. Ойын ойнағанда бөлме теңіз де,
ұшақ та темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар ойын кезінде тыныш отыра
алмайды. Тіпті жалғыз баланың өзінде де сөйлесіп жүреді.. Сондықтан, ойын
барысында тілдесім үлгісі қалыптасады.
Ойындар мазмұнына қарай, өзіне тән ерекшеліктеріне қарай сюжетті-
рольді, драматизациялық, дидактикалық құрылыс ойындары, қимылды ойындар,
ұлттық ойындар болып бөлінеді.
ІІ ТАРАУ. Қызықты математикалық ойын-жаттығулар арқылы балалардың ойы
мен таным деңгейлерінің дамуын анықтау
2.1 Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын-жаттығулар арқылы қарапайым
математикалық ұғымдарын қалыптастыру әдістемесі
➢ Балаларда сан туралы ұғымның қалыптасуы.
Мамандардың психологиялық және педагогикалық зерттеулері мен балаларды
үйде, балабақшада және мектепте бақылаулары мектеп жасына дейінгі балаларда
және төменгі сынып оқушыларында сан туралы түсінік заттарды қолдану
барысында қалыптасады деп көрсетті: Мысалы, таяқшалар жиынтығы,
геометриялық пішіндер (дөңгелектер, шаршылар, төртбұрыштар), тұрмыстық
заттар (2 орындық), ойыншықтар (үш қуыршақ), тағамдар (2 сәбіз). Мектеп
жасына дейін-ақ балаларда сан және сандардың қатысы туралы түсінік сөздің
көмегімен, айналадағы ересектердің іс-әрекетінің көмегімен қалыптасады [7].
Бала көлемі пішіні, түсі, саны жағынан әртүрлі заттардың қоршауында
өседі. Үлкендердің көмегімен балалар осы заттарды атауды, бір-бірінен
айыруды, оларды қолдануды үйренеді. Бала өскен сайын қоршаған ортамен қарым-
қатынасы күрделене түседі, жаңа түсініктер пайда болады.
Кішкене күнінен балаларда сан туралы алғашқы қарапайым түсінік
қалыптасады. Ересектер балаларды заттарды қолдануға көмектеседі, сөздік
қорын көбейтеді. А.М.Леушинаның зерттеулері балаларды алдымен санауға емес,
салыстыруға, содан соң барып сан есімдерді қолданып санауға үйрету керек
екенін көрсетті. Ол балалардың заттарды әртүрлі қолдану қабілетін, заттарды
салыстырып, әртүрлі сөздермен атау қабілетін жоғары бағалады.
Санауды ерте үйренген балада сан туралы түсінік пайда болады. Баланы
қоршаған ортада көптеген заттар бар. Оларды санауға болады, кейбіреулері
өлшенеді. Осыған байланысты 2 ұғым қалыптасқан: сан және көлем [8].
Мектептегі математика пәнінде сан туралы екі түсінік бар: сандық
және реттік.
Санау ұғымы адамның ойлау қабілетінің бірден бір жемісі.
Сан туралы ұғым, санау балаларда көрнекіліктердің көмегімен,
күнделікті заттарды қолдану барысында қалыптасады.
Бала ойын кезінде және басқа да іс-әрекет үстінде нақты заттардың
санымен жолығады, көп заттың ішінен өзіне керектісін бөліп алады.
➢ Қарапайым арифметикалық амалдарды шешуге үйретудің жолдары.
Балаларды мектепке даярлауда алғашқы қарапайым математикалық
түсініктерді қалыптастырудың балабақшада өзіндік ерекшелігі бар. Қарапайым
математикалық түсініктерді қалыптастырудың мазмұны бағдарлама мазмұнында
қарастырылған. Балабақшада берілетін қарапайым математикалық түсініктерді
қалыптастыру бағдарламасы – бұл баланы алғашқы математикадан мектепке
даярлау бағдарламасы болып табылады.
1703 ж. тұңғыш орыс Арифметикасы басылып шықты. Оның авторы Леонтий
Филиппович Магницкий (1669-1739) болатын. Магницкий Арифметикаға мынадай
анықтама берді. Арифметика немесе санау дегеніміз таза, тәуелсіз және
бәріне ұғынуға жеңіл көркемдік өнер, — деді.
Балалар біршама еркін санауға үйренгенде және санның мәнін жиын
қуаттылығының көрсеткіші ретінде ұғынғанда оларды санның шартты таңбалары
ретінде цифрлармен таныстыруға болады. Тәжірибеде анықталғандай 5 жастағы
балалардың дені цифрлармен жақсы бағдар жасай алады. Цифрдың суретін есіне
сақтағанда олар цифрдың санның шартты таңбасы басқа таңбаларға: + (қосу), —
(азайту), = (тең), (артық), (кем) т.б. ұқсас таңба екенін әлі де болса
түсінбейді. Сондықтан цифрлармен, басқа символдың таңбалармен қатар даярлық
топты ғана таныстырған дұрыс. Қарапайым символдық таңбалармен таныстыру
балалардың ақыл-ойының дамуын жаңа, одан да жоғары дәрежеге көтереді [9].
Бір жарым жастан бастап балалардың өсіп-жетілуін бақылап зерттеу
олардың жиын туралы бастапқы түсініктері алғаш сөйлей бастаған сәби кезінен
қалыптаса бастайтынын көрсетті.
Жиын туралы ұғым барлық математикалық ұғымдардың негізі болып
табылады.
Үш жастағы балаларды жиындарды көре білуге, олардың элементтерін бір-
бірімен салыстыра білуге үйрету болашақтағы санау операциясының алғашқы
негізін қалау болып табылады.
Балалардың санау әрекетін зерттеу, оларды күнделікті өмірде, ойын
процесінде ғана яғни жүйесіз үйретуге болмайтынына көз жеткізді.
➢ Балалардың көлем туралы ұғымын қалыптастырудың әдістемесі.
Объектіні берілген өлшеуіштермен өлшеу баланы бәріне ортақ өлшем
бірліктермен таныстыруға дайындайды. Мектеп жасына дейінгі балаларға бұл
материалдың бір бөлігі ғана таныс (негізінен бұл мектепте оқытылатын
материал).
Қазіргі таңдағы мектеп реформасы бастауыш мектеп жасына дейінгі
оқушылар және мектеп жасына дейінгі баланың оқыту мазмұны мен әдістерінің
тығыз байланыста болуын талап етеді.
Мектепте жалғасын табатын балабақшадағы өлшеу әрекеті кеңістік
ұғымдарын қалыптастыруына және көзбен мөлшерлеудің дамуына бағытталған. Ол
оқытуды еңбекпен және өмірмен байланыстыра отырып, политехникалық
дайындықтың құралдарының бірі болып есептеледі. Сондықтан бастауыш
мектеппен балабақшадағы өлшеу жұмыстарының білімділік және тәрбиелік
маңыздылығының бірлігі байқалады. Өлшеу әрекетін баланың ақыт-ой және
математикалық дамуының тиімді құрал ретінде қарастыру, оның мүмкіндік
деңгейін математикалық түсініктермен ұғымдарды қалыптастыру жолында кеңінен
пайдаланады. Сондай – ақ практикалық және жұмыс есептерін шешу
тенденциялары жалпы болып есептеледі.
Балабақшада өлшемді оқыту негізінен берілген өлшеуіштермен шектеледі.
Мектеп жасына дейінгі балаларда өлшем туралы түсініктері оқушылардан гөрі
нақтылау.
Алайда балабақшада үйретілетін өлшеуіштер өлшем жүйесінің
бірліктерінің негізгілерін баланың тез және оңай меңгеруіне жаңа күрделілеу
өлшеу тәсілдерін үйренуіне, өлшем туралы түсініктерін байытуға көмектеседі.
➢ Өлшеудің негізгі мазмұнымен түсінігін қалыптастыру.
Ұзындықты өлшеу математикалық білімнің бөлімі болып табылады. Олардың
негізгі мазмұнына тоқталамыз. Шаманың сипаттық қасиеті сол өлшеуге болады.
Мектепке дейінгі балаларды шартты өлшеулермен өлшей білуге үйрету
қажет. Олар кейін өлшеуіштердің мәнін тереңірек түсінетін болады (ұзындық,
масса, көлем, биіктік, уақыт, температура).
Өлшеу процесі нәрселермен айнала қоршаған шындық құбылыстар жөніндегі
балалардың түсінігін кеңейте түседі. Іс жүзінде уақытты, әр түрлі
ұзындықтарды, массаны, ыдыстардың сыйымдылығын өлшеу балалардың уақыт яғни
кеңістік жөніндегі түсінігін кеңейтеді. Логикалық ойнауды әрі қарай
дамытуға септігін тигізеді.
Өлшенетін ұзындық бойына белігілі бір сан өлшеп салынатын қысқа
өлшеуіш қолданамыз. Салыстыруға байланысты жаңа ұғымға келеміз (көп, аз
тең). Ұзындықтың әрбір түрін балалар жеке қабылдағанда және салыстырғанда
(ұзындығын, енін, биіктігін) біліп қана қоймай, 3 өлшемді нәрселерді
олардың кеңістік орнына тәуелсіз тани білетіндігі де анықталды.
Түрлі өлшемдерді (сұйық, сусымалы) және ұзындықты өлшеуді үйрету
әдістері [9].
Сенсорлық дамуды түрлі жолдармен дамытуға болады. Балаларда салмақ
сезімін, яғни өлшеу сезімін дамыту маңызды. Бұл әсіресе балаларға сұйық
және сусымалы заттар туралы түсінік бергенде маңызды. Сусымалы заттарды
бір–бірінен ажыратып, өлшей білуге тәрбиелеу, сусымалы заттардың ерекшелігі
– төккенде, яғни бір ыдыстан екінші ыдысқа аударып салғанда төбе, үйінді
сияқты болып қалатынын дәлелдеп түсіндіру. Сусымалы заттарды шартты
өлшеуіштің көмегімен өлшей білуге дағдыландыру.
Балалардан қандай сусымалы заттар білетіндігін сұрау (құм, топырақ,
ұн, бидай, күріш, тары, жарма, құмшекер т.б.). Сусымалы заттарды ыдысқа
төккенде не пайда болатынын мысал арқылы түсіндіру қанттың, ұнның, күріштің
үйінділері пайда болды.
Сұйық заттың физикалық қасиеттерімен таныстыру қажет. Сұйық заттар
температураға байланысты бір күйден екінші күйге ауысады, көлемі өзгереді.
Сұйық заттарды бір ыдыстан екінші ыдысқа құйғанда беті тегіс болады.
Балаларға сұйық заттарға мысал ретінде су, сусын, сүт, айран, шырын,
қымыз, шұбат, сұйық май, жанар май, тосап, шәй, сұйық дәрі, сұйық тамақ
т.б. ұғындыру, мысал келтіру. Сұйық заттар ыдыстарда құйылып, сақталады.
Сұйық зат құятын және өлшейтін ыдыстар – бөшке, түрлі шыны банкілер, шелек,
күбі, торсық, тостаған, цистерна т.б. Сұйық заттарды шартты өлшеуішпен үй
жағдайында да өлшеуге болады. Сұйық заттар құятын ыдыстардың сыйымдылығын
басқа кішілеу ыдыстар арқылы анықтауға болады.
Мысалы: 1 литрлік банкіде 5 стақан сүт бар, 20 литрлік бөшкеде 2
шелек жанар май бар, бір шелекке 10 литр сұйық зат сияды т.б.
Осы мазмұнда балалардың ойлау қабілетін тереңдететін, сезімталдық
қасиеттерін дамытатын қызықты тапсырмалар беруге болады.
Балалардың сенсорлық жағынан даму мазмұны мен міндеттері, ең алдымен,
балалардың логикалық ой–өрістерінің жетілуіне, олардың сезімдері мен
ұғымдарының дамуына негізделді. Әсіресе мектепке дейінгі кезеңде салмақ
сезіну, өлшеу дағдыларын қалыптастыру баланың қабылдау сияқты
психологиялық қабілеті қалыптасып дамуы үшін зор мәнге ие. Кішкентайлар
тобында салмақты сезіну дағдыларын қалыптастыру мақсатында түрлі (ең ауыр,
ең жеңіл) салмақтар мысалға алынса, ересектер тобында салмақ айырымы өте
елеусіз, өте жақын салмақтар алынады. Барған сайын бұл салмақтар айырыла
(300 грамнан 50 грамға дейін азайтылса бала қабылдауы, түйсінуі дамитындығы
сөзсіз. Салмақ сезімдерін дамыту үшін тегі, өлшемі, материалы әр түрлі
заттарды қолдануға болады.
➢ Балалардың заттың массасы туралы түсініктерін қалыптастыру
Масса туралы түсінікті қалыптастыру, онымен байланысты қабілетті
дамыту сабақ барысында да, күнделікті өмірде де іске асырылады. Сабақтар
балалар тексеру әдіс тәсілдермен, сұрақ-жауаптарды тұжырымдаумен, сөздің
анықтамалармен таныстыру үшін мақсатты қолдану қажет. Білімді, қабілетті
бекіту ойындар, жаттығулар барысында сабақтан бос уақытта балалармен
әңгімелесу арқылы іске асыру қажет.
Балаларды оқытуды ұйымдастыра отырып, тексеру тапсырмаларын
практикалық және танымдық жұмысқа қосып өткізу керек. Бұл ойын тапсырмалары
болуы мүмкін: салмақтары әртүрлі немесе тең болатын заттарды табу қуыршаққа
сәйкес келетін ойыншықты табу теңін табу. Заттардың ұқсастығын терең
танысудың оны зерттеудің қажеттілігін түсінуге көмектеседі. Сабақтарда
әрбір баланың заттармен белсенді жұмыс жасауын, тәрбиешінің немесе баланың
зерттеудің әдіс-тәсілімен жолдарын көрсетуді, балалардың зерттеу барысында
жаттығуын қамтамасыз ету керек.
Сабақтағы тапсырмалар мен жаттығулар басқа бағдарламалық
тапсырмалармен үйлестіріп жүргізіледі. Жаңа тәсілдермен таныстыруды
сабақтың басында жүргізген дұрыс. Алынған білім мен дағдыларды бекіту
сабақ соңында жүргізіледі. Тапсырмалар ойын түрінде өткені дұрыс салыстыру
үшін әртүрлі жұмыс түрінде қолдана алатын заттар алынады (көкөністер,
жемістер, қораптар, ойыншықтар т.б) көрсетілетін материалдар біртіндеп
қиындатылады.
Салыстырмалы заттар түрінің көбеюі, олардың массаларының қатынасының
азаюы, балалардың олардағы өзгерістерді тез қабылдауын дамытады. Заттардың
бұл қасиетін атап көрсетуге қызықтырады. Алынған біліммен қабілетті басқа
жұмыс түрлерінде (ойын, жұмыс, тұрмыс) қолдануға мүмкіндік береді. 1-ші
кезекте заттардың массасын олардың арасындағы қатынасты салыстыру арқылы
ашып, ажыратуды, нәтижені сөзбен айта білуді оқыту керек. Салмақтық өлшеу
шамасы ретіндегі (өлшеу шамасы ретіндегі) жалпы қасиетін ашуға әр түрлі
денелермен заттардың массасын өлшеу әдістерімен шамалары туралы білімді
дамытатын өлшеу жұмысы көмектеседі. Бұл негізгі бағыттар бойынша жұмыстар
барлық топтар да ұйымдастырылады. 4 жасар балалармен жұмыс істейтін
тәрбиешілер алдында төмендегідей міндеттерді шешеді [11]:
Салмақты заттың қасиеті ретінде түсінік қалыптастыру, оны басқа
қасиеттерімен ажырата білу;
Заттардың арасында анықталған қатынас орната отырып, қарама-қарсы және
бірдей массалы заттарды салыстыру;
Салыстыру нәтижесін жеңілдету – ауырлау, жеңіл-ауыр, бірдей, тең деген
сын есімдерді қолдана отырып, баланың тіліне енгізу;
➢ Балаларда заттың формасы және геометриялық фигуралар туралы
түсінік қалыптастыру.
Қоршаған ортадағы заттардың ең негізгі қасиеттерінің бірі – оның
формасы болып табылады. Заттардың формасы геометриялық фигуралар арқылы
өзінің жалпыланған бейнесін тапты.
Мектепалды даярлық кезеңінде геометриялық және математикалық ұғымдарын
қалыптастырудағы ең қызғылықты бағыттарының бірінен саналады. Мектепалды
даярлық кезеңінде оның мазмұны өте шектеулі, өйткені үшбұрыш және
төртбұрыш ұғымдарын бала І сыныпта ал квадрат , тік төртбұрыш
ұғымдарын жан–жақты ІІ сыныпта ғана үйренеді. Атақты итальян педагог
М.Монтессори балаларға жаңаны үйрету әдістемесінде ең басты екі нәрсеге
көңіл бөлу керек нақтылық (қысқалық) әрі қарапайымдылық деген болатын.
Педагог баланың алдына екі тік бұрышты қойып, баланың оны қолдарымен
ұстап көріп, танысуларына жағдай жасайды, әрі айтып түсіндіреді. Осылайша
үшбұрыш, шаршы, дөңгелекпен таныстырып баланың көзін үйрете бастайды.
Үйрету барысында осы фигуралардың ағаштан істелген түрлі пайдаланған дұрыс.
Балаға алдымен үшбұрышты көрсетіп оны ататып, қолына ұстатып көрсету
қажет. Әрбір жаңа фигурамен таныстырғанда бұрыннан балаға таныс фигураны
алып тастауға болмайды. Олардың қатар жатқаны дұрыс, әрі бала олардың
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын қоса қабылдайды. Дөңгелектің ең басты
ерекшелігі ол сырғанайды, домалайды, оның бұрыштары мен қырлары жоқ
екендігін түсіндіру керек, ал шаршы пен үшбұрыш домалай алмайды, өйткені
оларға бұрыштары кедергі келтіреді.
Келесі кезеңде бала педагог атын айтқан фигураны алып беруі қажет.
Маған шаршыны бер, енді маған үшбұрышты бер. Осы тапсырмалар арқылы, бала
пассивті түрдегі терминдерді ғана меңгереді. Тәжірибе көрсеткендей, шамалы
жаттықтырудан соң, балалар өте ұқсас көп фигуралардың ішінен өзіне аталған
фигураны бірден табатыны анықталған.
Ал, үшінші кезеңде бала көрсетілуі бойынша фигураның атын өзі атай
білуі қажет.
Бұл жағдайда үшбұрыш, төртбұрыш, шаршы сөздері баланың белсенді
сөздік қорына ене ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz