Оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың ғылыми теориялық негіздері
КІРІСПЕ ... ..
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы ... .
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары ... ...
2. ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Оқушылардың танымын қалыптастырып дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ..
2.2.Ағылшын тілін оқыту процесінде оқушылардың танымдық
белсенділігін арттырудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ...
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы ... .
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары ... ...
2. ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Оқушылардың танымын қалыптастырып дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ..
2.2.Ағылшын тілін оқыту процесінде оқушылардың танымдық
белсенділігін арттырудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
«ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз – белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Қазақстан Республикасындағы 12 – жылдық білім беру Концепциясында «Қазақстандық қоғамның өзекті мәселелерінің бірі өзгермелі әлеуметтік, экономикалық жағдайда тек өмір сүріп қана қоймай, сонымен қатар қалыпты жағдайдың жақсы жағына қарай өзгеруіне белсенді түрде әсер ете алатын бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру»,- деп жазылған. [1]
Қазіргі заманғы ғылыми – техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан – жақты жетілген, ақыл – парасатты, ой – өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу – қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Олай болса, қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі, көтерілген белесі, абырой атағы, мақсат-мұраты. Дидактикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған өзіндік жұмыс білімді тереңдетуге, толықтыруға, дағды мен іскерлікті қалыптастыруға, танымдық әрекетке қызығуды туғызуға, таным үрдісінің әдіс- тәсілдерін игеруге, танымдық қабілетінің дамуына , адамның дербес жұмыс істеу мәдениетін көтеру шығармашылық пен жұмыс істеуге және ғылыми жұмыстармен айналысуға мүмкіндік жасайды.
Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол көрсететін ұстаз. Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс бірлігін қатар дамыту қажет.
«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында» -деген Елбасы Н.Ә.Назарбаев. [3]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл – ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады
Қазіргі заманғы ғылыми – техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан – жақты жетілген, ақыл – парасатты, ой – өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу – қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Олай болса, қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі, көтерілген белесі, абырой атағы, мақсат-мұраты. Дидактикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған өзіндік жұмыс білімді тереңдетуге, толықтыруға, дағды мен іскерлікті қалыптастыруға, танымдық әрекетке қызығуды туғызуға, таным үрдісінің әдіс- тәсілдерін игеруге, танымдық қабілетінің дамуына , адамның дербес жұмыс істеу мәдениетін көтеру шығармашылық пен жұмыс істеуге және ғылыми жұмыстармен айналысуға мүмкіндік жасайды.
Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол көрсететін ұстаз. Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс бірлігін қатар дамыту қажет.
«Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында» -деген Елбасы Н.Ә.Назарбаев. [3]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл – ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алиматы: Білім, 1997,176б.
2. Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы. Астана, 2004ж.
3. С.Назарбаева. Өзіңді өзің танып - білу бұл да ғылым. Егемен Қазақстан-2004ж.
4. Н.Ф.Талызина. Формирование позновательности младших школьников. Москва 1988, 97с.
5. Дьяченко В.К.Новая дидактика. М; Народная оброзавание,2000-197с.
6. Куписевич И.Основы общей дидактики. М; Педагогика, 1986-206с.
7. Оконь В.Введение в общую дидактику.М; Педагогика,1990-234с.
8. Селевко В.К.Современные оброзовательные технологии.М; Народное оброзование, 1998, 256с.
9. Лихечев Б.Т.Педагогика. Курс лекций. М; Прометей, Юрайт,1998.
10. Махмутов М.И. Проблемные обучение. М; Педагогика, 1985,198с.
11. Щукина Г.И. Активизация позновательной деятельности учащихся в учебном процессе. Москва: «Просвещение» 1979, 160с
12. ЧередовИ.М.Формы учебной работы в средней школе-М:Просвешение61988-255с
13. Тоқсанбаева Н.Қ. Оқыту процесі жүйесіндегі танымдық іс-әрекеттің құрылымы.п.ғ.к. дисс... Автореф Алматы-2001.
14. Мөженақова М.С. Мектептің педагогикалық процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын өлкетану материалдары негізінде дамыту.п.ғ.к. дисс...Автореф Қарағанды 2004.
15. Карпов А.П. Самостоятельная позновательная деятельность школьников в обучение. М., Педагогика 1980, 24с.
16. Н.Д.Хмель Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық прцесс Алматы «Ғылым» 2002.
17. Асылжанова М.А. Танымдық іс-әрекет мектепке бейімделудің басты факторы. Дисс... п.ғ.к, Алматы 1999, 144б.
18. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. А «Мектеп» 1978, 110б.
19. Педагогика. Дәріс курсы. Алматы 2003, 257-261б.
20. Ә.Х.Тұрғынбаев. Философия. Алматы «Білім» 2001, 188-190б.
21. Е.И.Пассов. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. Москва «Просвещение» 1991, 17-22с.
22. С.Н.Савина. Внеклассная работа по иностранным языкам в средней школе.Москва «Просвещение» 1991, 12-16с.
23. Л.В.Щерба. Преподование иностранных языков в средней школе под ред проф Рахманова И.В. Москва «Высшая школа» 1974, 6-13с.
2. Қазақстан Республикасы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы. Астана, 2004ж.
3. С.Назарбаева. Өзіңді өзің танып - білу бұл да ғылым. Егемен Қазақстан-2004ж.
4. Н.Ф.Талызина. Формирование позновательности младших школьников. Москва 1988, 97с.
5. Дьяченко В.К.Новая дидактика. М; Народная оброзавание,2000-197с.
6. Куписевич И.Основы общей дидактики. М; Педагогика, 1986-206с.
7. Оконь В.Введение в общую дидактику.М; Педагогика,1990-234с.
8. Селевко В.К.Современные оброзовательные технологии.М; Народное оброзование, 1998, 256с.
9. Лихечев Б.Т.Педагогика. Курс лекций. М; Прометей, Юрайт,1998.
10. Махмутов М.И. Проблемные обучение. М; Педагогика, 1985,198с.
11. Щукина Г.И. Активизация позновательной деятельности учащихся в учебном процессе. Москва: «Просвещение» 1979, 160с
12. ЧередовИ.М.Формы учебной работы в средней школе-М:Просвешение61988-255с
13. Тоқсанбаева Н.Қ. Оқыту процесі жүйесіндегі танымдық іс-әрекеттің құрылымы.п.ғ.к. дисс... Автореф Алматы-2001.
14. Мөженақова М.С. Мектептің педагогикалық процесінде оқушылардың танымдық қызығушылығын өлкетану материалдары негізінде дамыту.п.ғ.к. дисс...Автореф Қарағанды 2004.
15. Карпов А.П. Самостоятельная позновательная деятельность школьников в обучение. М., Педагогика 1980, 24с.
16. Н.Д.Хмель Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық прцесс Алматы «Ғылым» 2002.
17. Асылжанова М.А. Танымдық іс-әрекет мектепке бейімделудің басты факторы. Дисс... п.ғ.к, Алматы 1999, 144б.
18. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. А «Мектеп» 1978, 110б.
19. Педагогика. Дәріс курсы. Алматы 2003, 257-261б.
20. Ә.Х.Тұрғынбаев. Философия. Алматы «Білім» 2001, 188-190б.
21. Е.И.Пассов. Коммуникативный метод обучения иноязычному говорению. Москва «Просвещение» 1991, 17-22с.
22. С.Н.Савина. Внеклассная работа по иностранным языкам в средней школе.Москва «Просвещение» 1991, 12-16с.
23. Л.В.Щерба. Преподование иностранных языков в средней школе под ред проф Рахманова И.В. Москва «Высшая школа» 1974, 6-13с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
2. ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1. Оқушылардың танымын қалыптастырып дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.2.Ағылшын тілін оқыту процесінде оқушылардың танымдық
белсенділігін арттырудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
33
.
.
КІРІСПЕ
ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Қазақстан Республикасындағы 12 - жылдық білім беру Концепциясында Қазақстандық қоғамның өзекті мәселелерінің бірі өзгермелі әлеуметтік, экономикалық жағдайда тек өмір сүріп қана қоймай, сонымен қатар қалыпты жағдайдың жақсы жағына қарай өзгеруіне белсенді түрде әсер ете алатын бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру,- деп жазылған. [1]
Қазіргі заманғы ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан - жақты жетілген, ақыл - парасатты, ой - өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Олай болса, қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі, көтерілген белесі, абырой атағы, мақсат-мұраты. Дидактикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған өзіндік жұмыс білімді тереңдетуге, толықтыруға, дағды мен іскерлікті қалыптастыруға, танымдық әрекетке қызығуды туғызуға, таным үрдісінің әдіс- тәсілдерін игеруге, танымдық қабілетінің дамуына , адамның дербес жұмыс істеу мәдениетін көтеру шығармашылық пен жұмыс істеуге және ғылыми жұмыстармен айналысуға мүмкіндік жасайды.
Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол көрсететін ұстаз. Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс бірлігін қатар дамыту қажет.
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында -деген Елбасы Н.Ә.Назарбаев. [3]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл - ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы
Танымдық белсенділік дегеніміз - оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл - ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады. [4]
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл - амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз. Сондықтан оқу барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас - ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады. Шәкірттің қабылдауы негізінен, мүғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1-Дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 - дәрежесіне тән көрсеткіш - оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-Дәреже - түсіндіруші белсенділік-оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді.2-дәрежеге тән көрсеткіш оқушының бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-Дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.
Педагогикалық аспектідегі - белсенділік баланың таным іс- әрекетіне деген қатынасын сипаттайды. Педагогикалық аспект түрғысынан белсенділіктің үш түрін бөліп қарауға болады: 1) ақыл - ой белсенділігі; 2)интеллектуалды белсенділік; 3)танымдық белсенділік;
Ақыл - ой белсенділігі элементарлы іс-әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделі түріне дейінгі барлық деңгейдегі нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып табылады. Н.С.Лейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі-кез келген денісау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады. Өз бақылауының кең материалында Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңі - белсенділік дамуының өзіндік сапалы сатысы деген қорытындыға келді.
Интеллектуальды белсенділік- өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде түсіндіріледі.Бүл терминнің кең өріс алуы, жиі қолданылуы Д.Б.Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты.Оның пікірі бойынша, интеллектуалды белсенділік интеллектуалды емес факторлардан көрінетін жүйенің интегралдар қасиеті болып табылады.
Танымдьқ белсенділік - Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бүл мәселе қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде негізгі болып саналып отыр. [5]
Оқыту жұмысын тек сабақ арқылы ұйымдастыру мүмкін емес. Сыныптық - сабақ жүйесінің негізгі кемшілігі - оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы - оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге себеп болды. Сондықтан оқушылардың сыныптық-сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультатативтік, қосымша, конференция сабақтары, үйдегі оқу жүмысы, тәжірибелік -зертханалық және пәндік үйірме жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жүмыс түрлерін жатқызуға болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді. Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлеледеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт-бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.
Экскурсия жұмысының мақсаты - оқушылардың сабақта алған теориялық оқу материалдарын практикамен жалғастыру, бекіту.
Сондықтан оқушылардың танымдық белсендідігін арттыруда маңызы зор. Ол барлық оқу пәндерінде, әсіресе физика, химия, биология, тарих сабақтарында кеңінен қолданылады. Бұл оқушылардың оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді. Оқытуды экскурсия жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар:
1. кіріспе экскурсия деп аталады. Ол сабақта күрделі тарауда тақырыптарды өтер алдында үйымдастырылады.
2. ілеспелі экскурсия деп аталады. Ол белгілі бір тақырыпқа арналып, сабақ барысында оның орта шенінде немесе өн бойында жүргізіледі.
3. қорытынды экскурсия. Ол күрделі немесе тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған теориялық білімдерін пысықтау,бекіту мақсатын көздейді.
Факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге байланысты ұйымдастырылады. Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың дүниетанымын тереңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады. Оқушылардың пәнге бейімділігін ескере отырып, факультативтік оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практикалық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы ретінде қолдануға болады.
Конференция ретінде өткізілетін сабақ түрі кейбір тақырыптарды меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Оқу жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің тағы бір міндеті - оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдық әрекеттерін тереңдету, үлгермеушілікті болдырмау. Пәндік үйірме жүмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар. Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдай туғызып отырады.Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары оқыту процесін жандандырып, оның сапасын көтеруге әсер етеді. Үлгере алмаушылықты жою үшін жеке немесе бір топ оқушылармен қосымша және консультация сабақтары да ұйымдастырылады.
Сынақ жүмыстарын жоғары сынып оқушыларына енгізудегі мақсат -бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру. Сынақ жүмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс оқушылардың өздігінен білім алуын жалғастыруға ықпал етеді. Сынақты ұйымдастыру оқушылардың жеке жауаптары, бақьлау және топтық, практикалық - лабораториялық жұмыстары, тақырып бойынша шығарма және баяндама жазу түрінде жүргізіледі.
Үйдегі оқу жұмысы - оқушылардың үйде өз бетімен орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Оқушының үйдегі оку жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып, толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор. Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады. Соның негізінде білім мен біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл- ой әрекетінің жеке дара дәстүрі қалыптасады. [6]
Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласы мен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге адамның барлық жоғары таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсенділендіруге танымдық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес-алты жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді.
Әрбір қимыл дамып қалыптасудың белгілі бір кезеңінде ғана болып, тек өзіне ғана тән рөлді атқарады. Өзіндік әрекеттің үшінші компоненті құралға танымдық оқу әрекеті жатады. Өзіндік әрекет арқылы жүзеге асырылатын танымдық оқу әрекетінің түпкі мақсаты- тұлғаны қалыптастыру. Өзіндік жұмысқа бейімделу өзіндік танымдық әрекетті қажетсінуді тудырады. Оның белгілеріне: білімді қажетсіну, білімді ғана емес оны игеру жолын тереңірек меңгеруге құштарлық, оқу материалына сын көзбен қарау, бір мәселе бойынша өз көзқарасының болуы, өз бетінше ойлау, өзінің тіршілік әрекеті және ары қарай білімін көтеру үшін жаңа білім алуға ұмтылуы жатады. [5]
Көптеген ғалымдар оқыту әдістерін мазмұнына, қолданылуы мен іс-әрекет түрлеріне, мақсатына, мәніне қарай түрліше топтайды. Оқытуда инновациялық әдістерді қолдану жақсы нәтиже береді деп ойлаймын. Біз жалпы оқыту әдістерін талдап, жүйелей отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы әдістер тобын мынадай негіз бойынша топтадық:
Ақпараттың берілуі мен қабылдау сипаты бойынша - дәстүрлі әдістер жүйесі (әңгіме, әңгімелесу, көрнекілік дәріс сарамандық жұмыс, шығарма т.б.)
Оқушы мен мұғалімнің өзара әрекеті бойынша - топтаған әдістер жүйесі: баяндау, проблемалық баяндау, ішінара іздену, зерттеушілік әдісі. Мұғалім іс- әрекеті компоненті бойынша - а) оқу - танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру ( сөздік, көрнекілік, практиаклық, өзіндік жұмыс ).
б) бақылау және өзіндік бақылау әдістері ( ауызша және жазбаша бақылау, лабораториялық және практиаклық жұмыс бағдарламаланған бақылау, т.б).
в) оқу танымдық әрекеттегі мотивация және реттеу әдісі (қызығушыылқты қалыптастыру әдісі: танымдық ойындар, өмірдегі жағдайларды талдау)
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, сонда оқушыларда ақыл - ой қабілеттерінің мынандай элементтері дамиды: зеректік, зейіндік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі, қызығушылығыт.б. Сөйтіп, оқудағы белсенділік - оқушының іс - қимыл жағдайы ғана емес, осы іс -қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен, өзінің рухани -ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді. Өз бетінше ізденімпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын таңдау, жаңаны қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу, оңтайлы әдістерді таңдап алу, белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу т.б. оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың алғы шарты болып табылады. Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметінің нәтижесі және өз кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау үрдісінде қалыптасады. [6]
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған сабақтар түрлерін төртке бөліп қарастыуды ұсынамыз:
:: Танымдық
:: Коммуникативтік
:: Шығармашылық
:: Әдіснамалық
Өзіндік жұмыс пен шығармашылық сабақтарды өткізу оқушының танымдық белсенділігін арттырудың құралы, сапалы білім берудің шарты, оқу үрдісін ұйымдастыру факторы, оқытудың жекелік бағдары болып табылады. Танымдық әрекеттегі белсенділік компаненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады: мотивациялық, еріктік, мазмұнды-операциялық, бағалау- нәтижелік.
Тәжірибелік - экперименттік жұмыстарда зерттеліп дәлелденген жоғары сынып оқушыларының танымдық-белсенділігін қалыптастыру көрсеткіштерімен өлшемдерін , деңгейлерін жалпы білім беретін орта мектептерде оқу үрдісін жетілдіруді ұйымдастыруда қолдану тиімді.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыру жеке тұлғаның өзіндік ақыл-ой дербестігін, шығармашылық әлеуетін көтереді. Оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар жиынтығы мен тиімді әдіс-тәсілдерді, оқытудың түрлі формаларын қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеріп, танымдық ой- өрісін арттыруға болатынын эксперимент жұмыстарының қорытындыларынан көруге болады. [7]
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңыздылығын зерттей келе мынадый ұсыныстар туындады:
* Мектептегі жоғары сынып оқушыларына конференциялар, дебаттар, дөңгелек столдар, іс-шаралар жыл сайын жүргізіліп отырылуы керек.
* Өзіндік жұмысқа бейімдеудің дидактикалық жүйесін тиімді жүзеге асыратын оқытудың жаңа технологияларын жасап іске ендіру.
* Оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік жұмыстарын дамыту барысында кешенді мақсатты бағдарлама жасау.
* Оқушының қабілеті мен білімін көтеру мақсатында оқу жоспарларын жасау.
* Оқу үрдісінде ауқымды түрде педтехнологияларды қолдану, компьютер арқылы ақпараттандыру. Қосымша танымдық сабақтарды көбейту.
Қоғамның әлеуметтік дамуына сай, келешекте білім берудің жаңа технологиясына сай жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіснамалық, ғылыми-теориялық жақтары жете зерттеуді қажет етеді. Сонымен қатар оны болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда жеке проблема ретінде арнайы зерттеуге болады.
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары.
Қазіргі қоғамда көптеген ғалым профессорлар оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда мына мына мәселелерді негізге алады: біріншісі - мазмұнның жаңартылуы, бұрын жария етілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған материалға тарихи бағдар беру, ілімнің практикалық мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау, екіншісі - өз бетінше істеудің әрқилы түрлеріне негізделген, проблемалық тұрғыдан қолға алған материалды зерттеуге және оқушының шығармашылық, практикалық жұмыстарына бағытталған оқыту тәсілдері, үшіншісі - оқушының қабілеттерін ұштау, мұғалімнің оқушыға көмек беруге дайын тұруға, олардың күш - мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылығы мен адалдығы, балаларды көтермелей білу, сондай ақ оқушылардың өзара бәсекесінен көмек көрсете білу қасиеті. Оқушылардың танымдық белсенділігін ізденімпаздылығын арттыру үшін оқу үрдісі оларды қанағаттандыратындай ұйымдастырылуы қажет. Жүз рет естігенше, бір рет көрген артық деп бекер айтылмаған. Соңғы кезде теледидардан беріліп жүрген ғасыр көшбасшысы интеллектуалды казтно, жұлдызды сағат т.б. бағдарламаларды әр пән бойынша қолдану әдістемелері баспасөз бетінен орын алып отыр. Осы озық тәжірибелерді әр мұғалім қолдана білсе, оқушылардың өз пәніне деген қызығуын тудырады және танымдық қабілеттерін дамытады.
Танымдық қабілет әркімге тән. Қабілетсіз адам болмайды. Адам бәріне де қабілетті бола біледі, тек өз бойындағы қабілеттің алғы ашрты болатын нышандары оята білген жөн. Ал таным дегеніміздің өзі тану сөзінен алынған. Яғни мұндағы танымдық қабілет бұл оқушының қоғам талаптарына сай жеке тұлғаны дамыту. Тек оны дамыта білу әр ұстаздың міндеті. Сондықтан дайын ақпараттық фактілерді, заңдар мен ережелерді беріп қоймай, оқушыларды өз бетінше іздендіретін, алған білімдерін тұжырымдай алатын оқу материалдарын беру қажет. Сонымен бірге мұғалім мен оқушының арасында ұжыдық қарым-қатынас, бір-біріне деген сыйластық болған жағдайда ғана оқыту өз нәтижесін береді. Сонымен бірге оқытушы оқыту әдістерін қолдануда шеберлікпен анализ және синтездеуді тиімді қолданса, оқушылар оқыту әдістерін қолдануда шеберлікпен анализ және синтездеуді тиімді қолданса, оқушылар сабақта жаңа тақырыпты немесе өткен сабақ материалдарын таладап динақтай білсе айтарлықтай нәтиже беретіні сөзсіз.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік және рухани қажеттілігін өтеу үшін студент дүниені танып білгісі келеді. Алайда ол өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Студенттің қызығуымен құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушының қызығуымен құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті нәрсеге мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейінен бұл нәрсе оқушы іс-қабілеттері танымдық әрекет арқылы пайда болады. Ал қызығу дегеніміз - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым. Адамның белгілі бір объектіні ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік деген пікір айтады ғалымдар М. Беляев, Н.Морозова, С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін әздестіруге құмарланады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда, әр түрлі әрекетері көрініс табады. Осыған орай кейбір ғалымдар қызығуды студенттің өзіндік дербес іс-әрекетке жұмыс мотиві ретіне қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа жетіп алыстағы мақсатты көздейді деп түйіндейді. Ал Н.Морозова Іс-әрекет көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады дейді. А. Леонтьевтің пікірінше, танымдық қызығу-бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудыру.
Психологтер Л.Божович, Н. Морозова, Л.Славина себептің екі негізгі құрамын көрсетеді: 1) оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы; 2) мазмұндық және үрдістік сипатын тұратын, оқу іс-әрекетін өзі түрткі болатын таным қызығуы.
Қызығудың физиологиялық негізін талдау оның мақсатының рефлекске көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке адамның белігілі мақсатқа ұмтылуы, бағыты байқалады. Оқушылардың қызығуы арқылы танымдық белсенділігін де қалыптастыруға болады. Танымдық белсенділікті қалыптастыру әдістемесін жасау барысында оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық түрлері, сондай-қ оқушыларда қалыптасатын танымдық дербестіктің бөліктері ескеріледі. Сонымен қатар психологтардың, дидакт ғалымдардың және әдіскерлердің іргелі еңбектерінде оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту үрдісінің құрамды бөлігі ретінде нақты негізделген.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық дербестігін ұйымдастырудың негізгі құралы өзіндікжұмыс және ол оқушы жастардың дербес танымдық іс-әрекетін жанжандыруда ерекше орын алады. Осыған сәйкес өзіндік жұмысты сабақ жүргізудің, ұйымдастырудың формасы оқыту әдісі ғана емес ол оқушыларды дербес танымдық іс-әрекетін арттыру, қызықтыру құралы деп есептеуге болады. Олай болса, оқушылардың немесе студенттердің дербес танымдық іс-әрекеті олардың танымдық белсенділігін арттырудың ең тиімді жолы.
Оқушылардың өзіндік жұмысымен айналысатын көптеген авторлар оның негізгі қызметі оқушылардың жеке тұлға ретіндегі қасиеттерін шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймай, оларды танымдық дербестіктің деңгейіне көртереді деп санайды.
Біздің зерттеудің нәтижесі қазіргі білім беру жүйесіндегі оқушылардың білім, білік және дағдыларында кездесетін негізгі кемшліктер мектептердегі білім беру, олардың өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерінің төмендігінен деген қорытынды жасауға тіреп отыр. Бұлай деуге негіз, теориялық тұрғыдан алғанда оқу үрдісін дамытатын кез-келген мәселені шешу арнайы ұйымдастырылған өзіндік жұмысынсыз жүзеге аспайтындығымен түсіндіріледі.
Ендеше төменгі сынып оқушылары мен жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін арттыруда біз тағайындаған психологиялық - педагогикалық дидактикалық шарттары орындалуы тиіс.
Мұндай шарттардың бірі - сабақ жүргізу кезінде мәселелік оқыту әдісін (мәселелік ахаулар құру, мәселелік сұрақтар қою, шығармашылық тапсырмалар беру және т.б.)
Екіншісі - оқу үрдісінде сабақтың түрін жекелендіруге оқушының өзіндік жұмысын дамытуға мүмкіндік беретін компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін қолдана білу,
Айта кетерлік бір жайт, оқу үрдісінде компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін қолданып жеткілікті дәрежеде дайындығы бар оқушымен ғана емес, қабылдау, ойлау оқуға және берілген мәліметті қайта жаңғартуға қабілеті әртүрлі оқушылармен жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл кезде оқушының танымдық белсенділігін дамытудың негізгі қажетті шарты - оқу үрдісін дараландыру.
Оқушылардың сабақтан тыс және үй тапсырмасын орындау кезінде танымдық өзіндік жұмыстарын деңгейін көрсетті. Мысалы, алгоритімді үлгі бойынша орындаған тапсырма өзіндік жұмысқа төменгі дәрежедегі дайындықты, ал шығармашылық сипаттағы тапсырмалар белсенділіктің жоғары дәрежесін талап етеді.
Танымдық белсенділікті қалыптасуының дәрежесі оқушының әр түрлі тапсырмаларды орындау барысындағы өз бетінше жұмыс істеу қабілетімен, деңгейімен анықталады. Оны тағайындау үшін біз мынадай көрсеткіштерді пайдаландық: тапсырма өз бетінше орындалған: оны орындауға біршама көмек керек: тапсырманы орындалуы кезінде үнемі көмек көрсетеді.
Танымдық белсенділігі төмен оқушылардың білімдерінің төмен екендігін көрсетті: игерілетін материалдың негізгі мәнін ашып бере алмайды; логикалық байланысты таба алмайды. Мұндай оқушылар заңдар мен заңдылықтарды формалді түрде игереді, өз білімін тәжірибеде қолдана алмайды. Алгоритмдік үлгі бойынша тапсырмалар мен стандарттық емес үлгідегі тапсырмаларды орындауға оларға тапсырмалардың орындау барысы, шарттың жүзеге асуы және нақты әдістердің көрнекті үлгісін жасау үшін мұғалімнің көмегі қажет болады.
Оқу танымдық белменділіктің орта деңгейі қалыптасқан оқушылар жалпы заңдылықты игеруге және қорытындылауға біраз қабілеті бола тұра, тақырып мазмұның негізгі өзегін ашып бере алмайды. Дегенмен үлгі бойынша немесе стандарттық емес, біраз қиындығы бар тапсырмаларды мұғалімнің көмегімен орындай алады, бірақ шағырмашылық тапсырмаларды орындау үшін олар едәуір күш жұмсайды. Сондықтан мұндай тапсырмаларды орындауда оқушыларға үнемі көмек қажет.
Қалыптыстырудың жоғары деңгейіне ие оқушылар қорытындылауда дәрежеге жетеді. Әртүрлі тапсырмаларды орындауда теориялық материалды игеруге белсенділік пен ынталылық танытады. Игерілген тақырыптың логикалық байланысын еркін игереді. Олар стандартты және стандартты емес тапсырмаларды дербес орындайды. Шығармашылық тапсырмалар не өзі, не ұғалімнің көмегімен орындайды. Осындай деңгейге ие оқушылардың білім дәрежесі жоғары, олар өз білімін тәжірибеде еркін қолданады тапсырма орындаудағы және мазмұн игерудегі қиындықтарды қиналмай жеңеді. Осындай нәтижеге қол жеткізу үшін оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін тиімді ұйымдастыра білген жөн. Танымдық іс-әрекет жөнінде көптеген ой пікірлер айтылған.
Оқушыларда оқу - танымдық іс-әрекеттерді өз бетінше жүргізу дағдысын қалыптастыру-оқытудың аса маңызды мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін-өзі дұрыс басқарға дұрыс үйрету, білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық-шығармашылық және қарапайым есептерді шешуге дұрыс қолдана білуге жетелейді, білімін өз бектінше жетілдіру қабілетін дамытады. Өз бетінше оқып үйрену үшін мінез-құлықтың, ерік жігері мен ақыл-ой қабілетінің даму дәрежесі, әсіресе жоғары сынып оқушылары мен төменгі курс студенттерімен жүргізілген жұмыстарда айқын білінеді. Сондықтан оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өзінің танымдық белсенділігі мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызу тиіс.
Танымдық белсенділік жәке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабілетімен қатар дербес танымдық іс-әрекетке өң көзқарас қалыпастыру керек.
Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздың, оқушының берілген тапсырманы басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде мақсаттар қойып, соған сәйкес өзінің іс-әрекетін бағыттап отыру мүмкіндігіне ие болу керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесінің сан қарлылығына ескеріп және компьютерлік техниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндік беретін, тұлға мен оқу іс-әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене отырып біз оған мынандай анықтама береміз. Жоғарыда көрсеткенімізден басқа танымдық белсенділікке былайша анықтама бере аламыз.
Танымдық белсенділік деп мотивациялық тұлғалық, мазмұндық-амалдық және процесуалды - жігерлік бөлектерінн тұратын тұлғаның интегралдық құрылымын, сипаттамасын айтамыз.
1. Мотивациялық тұлғалық (өзін-өзі тану, өзіне - өзі сену дамыту,
өзінің танымдық қабілетін дамытуға және қызығуын қанағаттандыруға ұмтылу).
2. Мазмұндық - амалдың (тіректік білім, жалпы дидактикалық және
арнайы дидактикалық дағдылар, білімін жетілдіру дағдысы.)
3. Процесуалды жігерлік (танымдық іс-әрекет үрдісінде кездесетін
қиындықтарда жеңуге дайындық, өз бетінше жұмыс істеу алу дәрежесі, танымдық белсенділікке ұмтылыс)
Көптеген авторлардың еңбектеріне жасалған таңдаулар танымдық белсенділікті қалыптасудың құрамы мен оның мазмұнын анықтауда ғалымдар әр түрлі ой-пікірлер ұстайтынын көрсетті. Біз зерттеу нысанын, оқушылардың өз іс-әрекетін басқару құрылымын анықтаудың негізгі ретінде анық.
Мотивициялық тұлғалық бөлік оқкшылардың оқу үрдісіне ынталылығын қамтамасыз ететін қажеттіліктен, қызығудан, ізденімпаздықтан құралады.
Мазмұндық амалдық бөлік негізгі білім жүйесі жаңа білімді өз бетінше жетілдіру мүмкіндіктерінен құралады.
Процессуалды жігерлік бөліктің негізін оқушыларда таным кезіндегі кездесетін қиыншылықтарды жеңі үшін жұмсалатын ерік жігердің болуы және оны өзінің дербес іс-әрекетінде жүзеге асыру дайындығы құрайды.
Біздің жүргізген зерттеулерге қатысты осы үш бөлік оқу үрдісінің барлық кезеңдерінде диалектикалық тұрғыда бір-бірімен өте тығыз байланыста болатындығы анықталады. Осы бағытта жүргізілген жұмыстарға жасалған талдаулармен өз байқауларымыз: бізге танымдық белсенділік негізгі бөліктерін мынадай белгі шарттар мен көрсеткіштердің жиыны арқылы анықтауға мүмкіндік берді.
Таным белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады: мотивациялық-тұлғалық қызығуды тудырады, танымдық белсенділікті оятады. Мазмұндық - амалдың оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді, процесуалда-жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді.
Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу - танымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады.
Егер: а) оқу-танымдық белсенділіктің мотивациясы тұрақты болып, қызығудан қажеттіліке ауысатын болса; ә) оқушылар негізгі интеллектуалды іс-әрекетті және өзіндік жұмыстарды жүзеге асыратын болса; б) оқушының өзінің танымдық іс - әрекет шығармашылығының зерттеушілік сипатқа ие болса онда олардың танымдық белсенділігі алыптасты деп саналады.
Біз оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың негізгі жолының бірі ретінде сыныптық және сыныптан тыс дербес оқу-зерттеу жұмыстарында компьютердің мүмкіндігін пайдалануда тандадық. Сонымен бірге оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда төмендегідей дидактикалық шарттар орындалуы тиіс деп есептейміз:
Оқытудың алдыңғы қатарлы әдіс - тәсілдерін қолдану арқылы қылаптасатын теориялық білімнің болуы;
Компьютерлік технология мен моделдеуді қолдану арқылы жүргізетін оқу және оқудан тыс өзіндік жұмыстарының арнайы жүйесін жасауға оқушылардың белсенді араласуы;
Компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін пайдалану арқылы оқушылардың оқу және оқудан тыс жұмыстарының жасалғаны үнемі қадағалануы, білім сапасының анықталуы.
Осы жасалған теориялық моделдің негізінде танымдық белсенділіктің қалыптасу деңгейлерін жалпылау деп қарастыруға болады. Мотивациялық - тұлғалық бөлік танымдық белсенділіктің қалыптасуының төмендегідей деңгейлермен сипатталады.
1. Танымға ұмтылу, негізінен жаңа білім игеруге бағытталады.Игерілген негізгі білім жүйесі тек алған білімді қайта еске түсіруімен шектеледі.
2. Танымға ұмтылыс білімін толықтыру тәсілдерін игеруге және ол білімнің көзін табуға бағытталады.
3.Танымға ұмтылыс білім игеруге, оны толтыру тәсілдерін табуға
және осы әдістерді жетілдруге бағытталады, негізгі білімін еске түсірумен қатар оны шығармашылық түрде қолдана білетіндей деңгейде игеріледі.
Біздің пікіріміз бойынша, мазмұндық - амалдық бөлік танымдық белсенділіктің қалыптасуының төмендегідей деңгейлерімен сипатталады.
1. Дағды онша маңызды емес мәліметтерді қабылдау және ол қайталау деңгейінде қалыптасады. Оқу танымдық іс-әрекеттің мақсаты игерілетін тақыорыптың мазмұнына сай келмейді.
2. Дағды хабардың негізгі мазмұны мен мақсатын танып, қабылдау деңгейінде қалыптасады. Оқу танымның іс-әрекеттің мақсаты анықталады.
Процессуалды-жігерлі танымдық белсенділіктің артуының келесі деңгейінде тұрады.
1.Танымдық қиындықтарды жеңуден дайындылығы төмен. Оқушылардың ерік жігері әлсіз, сабақ үстінде өздерін босаң ұстайды. Жұмысты аяғына дейін атқармайды, оқу танымдық әрекетте өз бетінше белсенділік, жүйелік танытпайды.
2. Таным кезінде қиындықтарды жеңуге дайындық оқу танымдық іс-
әрекеттің көпшілік түрлеріне байқалады.
1. Танымдық қиындықтарды жеңуге дхайындық оқу танымдық іс-
әрекеттің даму тұрлерінде байқалады.
Оқытудың мақсаты тек оқушыларға білім, білік, дағды берумен ғана емес, сонымен қатар олардың жеке қасиеттерін қалыптастыру. Осындай қасиеттердің бірі-танымдық қызығушылықты тұрақтандыруға бағытталған танымдық белсенділік, әрекет және ықылас арқылы білімді тиімді игеру болып табылады. Танымдық ықылас, тұлғаның басқа кез-келген қасиет және оқушының іс-әрекет ету себепкері ретінде, іс-әрекетте, ең алдымен білім алуда қалыптасады. Оқушылардың шығармашылық күштерінің, бейімділігін және қабілеттерін дамыту танымдық мағынасымен және қоғамдық маңыздылығы толтырылған, үздіксіз, жан-жақты әрекетті талап ететін күрделі жүйе. Бұл жүйеде маңызды орын танымдық қызығушылықтары беріледі.Танымдық қызығушылық барысында ықылас ерекше көрініс табады.
Танымдық ықылас жүйелі түрде бекітіліп және дамып, оқуға деген жағымды ынта негізін құрайды, оны біреулер білімге деген құмарлық деп қараса, басқалары оқуға деген әуестік деп топшылайды. Психолог мамандардың пікірінше, танымдық ықылас ізденіс сипатына ие болады. Оның әсерімен адамдар үнемі туындайтын сауалдарға жауаптарын өздері белсенді іздеп табады. Мұның барысында оқушының ізденістік әрекеті қызығушылықпен іске асырылып, оның эмоционалды көңіл-күйі көтеріліп, қуанышқа кенеледі.
Педагог және психологтардың арнайы зерттеулері айқындағандай, танымдық ықылас өзінің оңтайлы әсерін тек іс-әрекеттің жүйесіне және нәтижесіне тигізбей ғана, психикалық жүйелерге де әсер тигізеді: ойлау, қиялдау, есте сақтау, және танымдық ықылас ықпалымен ерекше белсенділік және бағыттылыққа ие болатын сезімдер. Танымдық ықылас-біз үшін оқушыларды оқытудың маңызды себебі. Оның ықпалы зор болып келеді. Танымдық ықылас ықпалымен, тіпті әлсіз оқушылардың да оқу жұмысы өте өнімді болады. Мұны Л.С.Славинаның зерттеулері дәлелдеген. Ол үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс атқаруда тек оқытушының тапсырмаларын орындауды талап ететін әдеттегідей оқу жағдайын, өзіне ойын немесе жарыс элементтерін енгізген жағдайға өзгертті. Мұның нәтижесінде оқытушыларды таң қалдырған құбылыс орын алды: үлгерімі төмен және жалқау оқушылар қалыптасқан жаңа оқу жағдайларының ықпалымен оқуға белсенділік, байқағыштық, түсінгіштік танытып, бұрын қиын болып көрінетін мәселелерді өздері шешетін дәрежеге жетті.
Танымдық ықылас ықпалымен, кез-келген оқу тапсырмаларын орындауда шығармашылық танытып, танымдық мәселені орындаудың тиімді, жаңа тәсілдерін іздейді. Олар оқытушыны сынып ішінде үнемі қолдап отырады: сабақтарда белсенділік танытады, күрделі қиын мәселелерді шешуге көмектеседі. Ал сыныптастарының ұжымы ішінде - білім алудың қосымша қайнары, қызықты және танымдық істердің бастаушылары болып табылады. Ықыласта интеллектуалдық жүйелер ерекше білдіріледі. Ықылас пәніне ұмтылыс сауал туғызады; оған жауап табу белсенді ойлау әрекетін білдіреді. Ықылас ықпалымен ой жылдам жұмыс атқарады. К.Д.Ушинский оқуға деген ықыласты ойға толы ықылас деп атайтын .
Танымдық ықылас оқушы тұлғасының бағалы тұрақты қасиеті ретінде қалыптастыру оқытушыдан жастан жасқа дейінгі қызығушылықтарының даму беталыстарын және оқушылардың жеке ұмтылыстары мен бейімділігін терең білуді талап етеді. Бірқатар зерттеулердің көрсетуінше, оқушылардың мүшелдік ерекшеліктерімен белгілі тәуелділікті болады. Бұл қызығушылықтың тұрақтылығы, мазмұнның тереңділігіне де байланысты болады.
Оқушылардың танымдық ықыластарын дамытудың аса биік деңгейі болып кең ауқымды жан-жақты қызығушылықтар деңгейі болып саналады. Кең ауқымды танымдық қызығушылықтарды білдіретін оқушыларды, әсіресе жасөспірімдердің, танымдық белсенділік, және танымдық есептер пайда болатын назар сипаттайды. Бұл іздегіш білім құмар оқушылар болып келеді. Сыныпта бұлар оқытушы өз жұмысында сүйенетін негіз болып табылады. Бұл оқушылар педагогикалық жұмыс атқаруында өзінің жолдастарына білім қайнарлары, пікірімен, пайдалы мәліметпен, барлық шығармашылық істерімен өзара алмасу шараларының ұйымдастырушылары және белсенді қатысушылары болып табылады. Оқушылардың жан-жақты кең ауқымды танымдық қызығушылықтары танымдық белсенділікке шақыратын, тұлғаның танымдық бағыттылығын, ізденіс ұмтылысын және әрдайым кез-келгеннің өзіне жаңалық ашуды қалыптастырады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қолдау және бекітудің психологиялық ынтасы жетістік болып табылады. Жетістікке жету барысында, оқушының жүзі қуанышпен, қанағаттанарлықпен ерекшеленеді. Жетістікке жету қуанышына бөленіп, оқушы басқа, одан да қиын істерді атқаруға дайын болады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, кез-келген әрекетте, әсіресе, білім алуда-оқушыны жетістікке келтіретін шарттарды қамсыздандыру маңызды. Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің жемісті өтуін қамсыздандыратын және осыған байланысты талаптар:
оқушыларды жетістікке жетуіне ұмтылдыру;
сынып және әр оқушының жетістіктерін жүйелі көрсету, жеткен нәтижелер туралы қорытынды беру;
мүмкін болған қиындықтарды есепке алу және олардың алдын-алуды қарастыру;
оқушы өз күштеріне сеніп, жетістікке жету қуанышын сезіну іс-әрекетін ұйымдастыру.
Танымға деген бағытты арттыра отырып оқушылардың танымдық қызметін белсендіру қажет. Проблемалық тапсырмаларды орындау барысында әрекет субъектісі үшін жаңа, пайдалы нәрсе қалыптасады. Бұл мәндегі әрбір проблемалық тапсырма шығармашылық болып табылады. Жаңа туралы сөз қозғағанда, субъект үшін жаңа нәрсені назарға аламыз және бұл жаңаны оқушы өзіндік іздену әрекетінің нәтижесінде өзі үшін ашуға және жасауға міндетті. Мұндай әрекеттің механизімін қарастырайық: оқушылар жаңа білім менгергені үшін жақсы баға алу арқылы бағытталған. Өзіндік жұмыс үрдісінде негізгімен қатар, жаңа материалды еске түсіруі тағы бір неше түрі қосылады: көзбен көру, дыбыстау есіту, жолдасымен талдау, қайталау.
Олай болса, төменгі сынып оқушыларының танымдық әрекетін белсендіру үшін, біздің ойымызша, білімді менгеру механизімінің өзгерісі қажет: жаңа білім оқушыға дайын үлгі түрінде берілмейді, оны олар өзіндік іздену әрекеті үрдісінде жасайды. Оқу тапсырмаларын логикалық және практикалық шешу үшін тиімді жағдай жасауда ескеретін оқушылардың танымдық әрекетін ұйымдастыру келесі негізгі шарттардан тұрады:
танымдық үрдістер мен жағдайлардың өзара әрекеті;
сабақтағы қондырма рөлі;
қабылдау мен бақылауды ұйымдастыру;
оқушылардың назарын аудару;
жадты дайындау;
заттарға не құбылыстарға тән белгілер, олардың бір-бірімен өзара байланыстары көрінетін логикалық ойлаудың негізгі формаларын-ұғымдарын қалыптастыру;
оқушылардың оқытылатын материал мәнін ұғынуын қадағалау;
оқушылардың ойлауын дамыту, оны белсендіру;
мықты білімге дағды мен икемге сүйене отырып елестетуге тәрбиелеу;
танымдық әрекеттерді ұйымдастыру кезеңін есепке алу.
1-кезең белсенді өзіндік шығармашылық жұмыс үшін жағдай жасау;
2-кезең аналитика-синтетикалық ойлау әрекетін ұйымдастыру, сондай-ақ осы негізде оқушылардың жаңа білімі мен интелектуалды мәселесін қалыптастыру;
3-кезең жаттығу арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
2. ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ МАЗМҰНЫ, ФОРМАСЫ МЕН ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... .
20
2.1. Оқушылардың танымын қалыптастырып дамытудың педагогикалық мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
20
2.2.Ағылшын тілін оқыту процесінде оқушылардың танымдық
белсенділігін арттырудың жаңа технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
24
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
33
.
.
КІРІСПЕ
ХХІ ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар. Қазақстан Республикасындағы 12 - жылдық білім беру Концепциясында Қазақстандық қоғамның өзекті мәселелерінің бірі өзгермелі әлеуметтік, экономикалық жағдайда тек өмір сүріп қана қоймай, сонымен қатар қалыпты жағдайдың жақсы жағына қарай өзгеруіне белсенді түрде әсер ете алатын бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру,- деп жазылған. [1]
Қазіргі заманғы ғылыми - техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан - жақты жетілген, ақыл - парасатты, ой - өрісі биік, бәсекеге қабілетті азамат етіп тәрбиелеу - қоғамымыздың ең өзекті мәселесі. Бұл әр мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді.
Олай болса, қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаңалығы, өзіндік қолтаңбасы, әдістемелік ізденісі, көтерілген белесі, абырой атағы, мақсат-мұраты. Дидактикалық тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған өзіндік жұмыс білімді тереңдетуге, толықтыруға, дағды мен іскерлікті қалыптастыруға, танымдық әрекетке қызығуды туғызуға, таным үрдісінің әдіс- тәсілдерін игеруге, танымдық қабілетінің дамуына , адамның дербес жұмыс істеу мәдениетін көтеру шығармашылық пен жұмыс істеуге және ғылыми жұмыстармен айналысуға мүмкіндік жасайды.
Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескеріп, білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғаның негізінің ашылуына жол көрсететін ұстаз. Ұстаз өзінің құзырлығының деңгейін бағытты жетілдіріп, ой, іс бірлігін қатар дамыту қажет.
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақ қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында -деген Елбасы Н.Ә.Назарбаев. [3]
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл - ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады
1.ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың мәні,
мазмұны, құрылымы
Танымдық белсенділік дегеніміз - оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тәжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес.
Танымдық әрекеттің негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады. Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, оқушылардың ақыл - ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. Оқушылардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе, танымдық белсенділікті дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде төрт бағытты бөліп көрсетуге болады. [4]
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл - ой әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және әрекетті орындаудың тәсіл - амалдарынан тұрады. Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым, оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз. Сондықтан оқу барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың өз бетінше танымдық ықылас - ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады. Шәкірттің қабылдауы негізінен, мүғалімнің сабақты жүйелі түрде жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік сезімдік танымы негізінде қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады. Танымдық белсенділіктің үш дәрежесі бар:
1-Дәреже - жаңғыртушы белсенділік - шәкірттің материалды жадылап, қайта жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға , меңгеруге ұмтылысымен сипатталады. Белсенділіктің 1 - дәрежесіне тән көрсеткіш - оқушының бойында білімін тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-Дәреже - түсіндіруші белсенділік-оқушының оқығанын зерделеуге, оны өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді.2-дәрежеге тән көрсеткіш оқушының бастаған ісін аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-Дәреже - белсенділіктің шығармашылық дәрежесі - оқушының тапсырманы шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.Бұл дәреженің ерекшелігі - мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның негіздері мен әр алуандылығы.
Педагогикалық аспектідегі - белсенділік баланың таным іс- әрекетіне деген қатынасын сипаттайды. Педагогикалық аспект түрғысынан белсенділіктің үш түрін бөліп қарауға болады: 1) ақыл - ой белсенділігі; 2)интеллектуалды белсенділік; 3)танымдық белсенділік;
Ақыл - ой белсенділігі элементарлы іс-әрекеттен бастап шығармашылықтың күрделі түріне дейінгі барлық деңгейдегі нағыз әмбебап іс-әрекет шарты болып табылады. Н.С.Лейтес былай бекітті: ақыл-ой белсенділігі-кез келген денісау балаға тән, бірақ әртүрлі деңгейде болады. Өз бақылауының кең материалында Н.С.Лейтес балалық шақтың әр кезеңі - белсенділік дамуының өзіндік сапалы сатысы деген қорытындыға келді.
Интеллектуальды белсенділік- өзіндік шарттарға сай ой әрекеті ретінде түсіндіріледі.Бүл терминнің кең өріс алуы, жиі қолданылуы Д.Б.Богоявленскаяның жұмыстарымен байланысты.Оның пікірі бойынша, интеллектуалды белсенділік интеллектуалды емес факторлардан көрінетін жүйенің интегралдар қасиеті болып табылады.
Танымдьқ белсенділік - Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бүл мәселе қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде негізгі болып саналып отыр. [5]
Оқыту жұмысын тек сабақ арқылы ұйымдастыру мүмкін емес. Сыныптық - сабақ жүйесінің негізгі кемшілігі - оқушылардың дара ерекшеліктерін дамытуға жеткілікті мүмкіндіктердің болмауы - оқытуды ұйымдастырудың басқа жолдарын іздестіруге себеп болды. Сондықтан оқушылардың сыныптық-сабақтағы танымдық әрекетін дамыту, толықтыру мақсатында оқыту жұмысын ұйымдастырудың қосымша түрлері қолданылады. Олардың қатарына семинар, экскурсия, факультатативтік, қосымша, конференция сабақтары, үйдегі оқу жүмысы, тәжірибелік -зертханалық және пәндік үйірме жұмыстары, олимпиада, сынақ және емтихан, өзіндік жүмыс түрлерін жатқызуға болады.
Семинар сабақтары көбінесе оқылған лекция тақырыбына байланысты негізгі өзекті мәселелерді талқылау, оқушылардың танымдық ойлау қабілеттерін дамыту, өзіндік шығармашылық белсенділіктерін шыңдау мақсатын көздейді. Тақырып сұрақтарына сай пікір алмасу, өз көзқарастарын дәлеледеу, мұғалімдерге оқушылардың оқу материалын қаншалықты меңгергенін, соған орай сенімдері мен түсініктерінің қалыптасқандығын бақылап, тексеріп, бағалап және бағыт-бағдар беріп отыруға мүмкіндік туғызады.
Экскурсия жұмысының мақсаты - оқушылардың сабақта алған теориялық оқу материалдарын практикамен жалғастыру, бекіту.
Сондықтан оқушылардың танымдық белсендідігін арттыруда маңызы зор. Ол барлық оқу пәндерінде, әсіресе физика, химия, биология, тарих сабақтарында кеңінен қолданылады. Бұл оқушылардың оқу процесін бақылай білуге жаттықтырады және оқу материалын өмірмен байланыстыра алуға үйретеді. Оқытуды экскурсия жолымен ұйымдастырудың үш түрі бар:
1. кіріспе экскурсия деп аталады. Ол сабақта күрделі тарауда тақырыптарды өтер алдында үйымдастырылады.
2. ілеспелі экскурсия деп аталады. Ол белгілі бір тақырыпқа арналып, сабақ барысында оның орта шенінде немесе өн бойында жүргізіледі.
3. қорытынды экскурсия. Ол күрделі немесе тақырыпты өтіп болғаннан кейін оқушылардың сабақтар жүйесінде алған теориялық білімдерін пысықтау,бекіту мақсатын көздейді.
Факультатив түрі оқушылардың сұранысы мен қызығушылығы негізінде әртүрлі пәндерге байланысты ұйымдастырылады. Оның қызметі көпжақты: оқушыларды ғылымға қатыстыра отырып, олардың дүниетанымын тереңдетеді және кеңейтеді; белгілі бір пәнге қатысты танымдық қызығушылықтарын тұрақты қалыптастырады. Оқушылардың пәнге бейімділігін ескере отырып, факультативтік оқуды олардың қалаған мамандықтарына сай психологиялық және практикалық дайындығын арттыру және кәсіби бағдарын қалыптастырудың нәтижелі формасы ретінде қолдануға болады.
Конференция ретінде өткізілетін сабақ түрі кейбір тақырыптарды меңгерту, оның ғылыми дәрежесін көтеру мақсатын көздейді. Оқу жұмысын ұйымдастыруда мұғалімнің тағы бір міндеті - оқушылардың сабақтан тыс кездерінде танымдық әрекеттерін тереңдету, үлгермеушілікті болдырмау. Пәндік үйірме жүмыстары сабаққа қарағанда бағыты, мазмұны, ұйымдастыру тәсілі мен уақыт өлшемі тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар. Олар оқушылардың қызығушылығы мен пәндерге бейімділігін дамытуда және тапсырылған жұмыстарды нәтижелі орындауға қолайлы жағдай туғызып отырады.Оқушылардың пәндік үйірме жұмыстары оқыту процесін жандандырып, оның сапасын көтеруге әсер етеді. Үлгере алмаушылықты жою үшін жеке немесе бір топ оқушылармен қосымша және консультация сабақтары да ұйымдастырылады.
Сынақ жүмыстарын жоғары сынып оқушыларына енгізудегі мақсат -бағдарламадағы теориялық білімдерді күшейту, бекіту және оқыту процесінде оқушылардың жоғары белсенділіктерін, жауапкершілігін, дербестігін орнықтыру. Сынақ жүмыстары өзінің ұйымдастыру ерекшелігіне сай оқу жұмысынан тыс оқушылардың өздігінен білім алуын жалғастыруға ықпал етеді. Сынақты ұйымдастыру оқушылардың жеке жауаптары, бақьлау және топтық, практикалық - лабораториялық жұмыстары, тақырып бойынша шығарма және баяндама жазу түрінде жүргізіледі.
Үйдегі оқу жұмысы - оқушылардың үйде өз бетімен орындайтын оқу жұмыстары сыныпта өткен сабақтардың жалғасы ретінде саналады. Оқушының үйдегі оку жұмысын сыныптағы оқу жұмысымен жалғастырып, толықтырып отырса, онда олардың алған білімдері терең және берік болады. Бұл жұмыстың танымдық қызметімен бірге оның тәрбиелік мәні де зор. Себебі, үй жұмысын күнделікті орындау барысында оқушылардың дербестігі, ойлау қабілеті артып, өздігінен білім алуға жүйелі түрде дағдыланады. Соның негізінде білім мен біліктілік өте берік меңгеріледі, оқушының ақыл- ой әрекетінің жеке дара дәстүрі қалыптасады. [6]
Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласы мен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық қарым-қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге адамның барлық жоғары таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсенділендіруге танымдық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес-алты жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді.
Әрбір қимыл дамып қалыптасудың белгілі бір кезеңінде ғана болып, тек өзіне ғана тән рөлді атқарады. Өзіндік әрекеттің үшінші компоненті құралға танымдық оқу әрекеті жатады. Өзіндік әрекет арқылы жүзеге асырылатын танымдық оқу әрекетінің түпкі мақсаты- тұлғаны қалыптастыру. Өзіндік жұмысқа бейімделу өзіндік танымдық әрекетті қажетсінуді тудырады. Оның белгілеріне: білімді қажетсіну, білімді ғана емес оны игеру жолын тереңірек меңгеруге құштарлық, оқу материалына сын көзбен қарау, бір мәселе бойынша өз көзқарасының болуы, өз бетінше ойлау, өзінің тіршілік әрекеті және ары қарай білімін көтеру үшін жаңа білім алуға ұмтылуы жатады. [5]
Көптеген ғалымдар оқыту әдістерін мазмұнына, қолданылуы мен іс-әрекет түрлеріне, мақсатына, мәніне қарай түрліше топтайды. Оқытуда инновациялық әдістерді қолдану жақсы нәтиже береді деп ойлаймын. Біз жалпы оқыту әдістерін талдап, жүйелей отырып, оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудағы әдістер тобын мынадай негіз бойынша топтадық:
Ақпараттың берілуі мен қабылдау сипаты бойынша - дәстүрлі әдістер жүйесі (әңгіме, әңгімелесу, көрнекілік дәріс сарамандық жұмыс, шығарма т.б.)
Оқушы мен мұғалімнің өзара әрекеті бойынша - топтаған әдістер жүйесі: баяндау, проблемалық баяндау, ішінара іздену, зерттеушілік әдісі. Мұғалім іс- әрекеті компоненті бойынша - а) оқу - танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру және жүзеге асыру ( сөздік, көрнекілік, практиаклық, өзіндік жұмыс ).
б) бақылау және өзіндік бақылау әдістері ( ауызша және жазбаша бақылау, лабораториялық және практиаклық жұмыс бағдарламаланған бақылау, т.б).
в) оқу танымдық әрекеттегі мотивация және реттеу әдісі (қызығушыылқты қалыптастыру әдісі: танымдық ойындар, өмірдегі жағдайларды талдау)
Сабақ барысында оқушының бойында танымдық белсенділік пайда болса, сонда оқушыларда ақыл - ой қабілеттерінің мынандай элементтері дамиды: зеректік, зейіндік, байқағыштық, ойлау мен сөйлеу дербестігі, қызығушылығыт.б. Сөйтіп, оқудағы белсенділік - оқушының іс - қимыл жағдайы ғана емес, осы іс -қимылдың сапасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен, өзінің рухани -ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді. Өз бетінше ізденімпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын таңдау, жаңаны қабылдау мен меңгеру, алған білімдерін іс жүзінде қолдана білу, оңтайлы әдістерді таңдап алу, белгілі бір нәтижеге жетуге ұмтылу т.б. оқушылардың шығармашылық дербестігін қалыптастырудың алғы шарты болып табылады. Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу шеберлігі мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу қызметінің нәтижесі және өз кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы әртүрлі тапсырмаларды орындау үрдісінде қалыптасады. [6]
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруға бағытталған сабақтар түрлерін төртке бөліп қарастыуды ұсынамыз:
:: Танымдық
:: Коммуникативтік
:: Шығармашылық
:: Әдіснамалық
Өзіндік жұмыс пен шығармашылық сабақтарды өткізу оқушының танымдық белсенділігін арттырудың құралы, сапалы білім берудің шарты, оқу үрдісін ұйымдастыру факторы, оқытудың жекелік бағдары болып табылады. Танымдық әрекеттегі белсенділік компаненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады: мотивациялық, еріктік, мазмұнды-операциялық, бағалау- нәтижелік.
Тәжірибелік - экперименттік жұмыстарда зерттеліп дәлелденген жоғары сынып оқушыларының танымдық-белсенділігін қалыптастыру көрсеткіштерімен өлшемдерін , деңгейлерін жалпы білім беретін орта мектептерде оқу үрдісін жетілдіруді ұйымдастыруда қолдану тиімді.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыру жеке тұлғаның өзіндік ақыл-ой дербестігін, шығармашылық әлеуетін көтереді. Оқушылардың танымдық-белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар жиынтығы мен тиімді әдіс-тәсілдерді, оқытудың түрлі формаларын қолдану арқылы оқушылардың білім деңгейін көтеріп, танымдық ой- өрісін арттыруға болатынын эксперимент жұмыстарының қорытындыларынан көруге болады. [7]
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда өзіндік жұмыстың маңыздылығын зерттей келе мынадый ұсыныстар туындады:
* Мектептегі жоғары сынып оқушыларына конференциялар, дебаттар, дөңгелек столдар, іс-шаралар жыл сайын жүргізіліп отырылуы керек.
* Өзіндік жұмысқа бейімдеудің дидактикалық жүйесін тиімді жүзеге асыратын оқытудың жаңа технологияларын жасап іске ендіру.
* Оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік жұмыстарын дамыту барысында кешенді мақсатты бағдарлама жасау.
* Оқушының қабілеті мен білімін көтеру мақсатында оқу жоспарларын жасау.
* Оқу үрдісінде ауқымды түрде педтехнологияларды қолдану, компьютер арқылы ақпараттандыру. Қосымша танымдық сабақтарды көбейту.
Қоғамның әлеуметтік дамуына сай, келешекте білім берудің жаңа технологиясына сай жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдіснамалық, ғылыми-теориялық жақтары жете зерттеуді қажет етеді. Сонымен қатар оны болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда жеке проблема ретінде арнайы зерттеуге болады.
1.2. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың педагогикалық шарттары.
Қазіргі қоғамда көптеген ғалым профессорлар оқушылардың танымдық қабілеттерін дамытуда мына мына мәселелерді негізге алады: біріншісі - мазмұнның жаңартылуы, бұрын жария етілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған материалға тарихи бағдар беру, ілімнің практикалық мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау, екіншісі - өз бетінше істеудің әрқилы түрлеріне негізделген, проблемалық тұрғыдан қолға алған материалды зерттеуге және оқушының шығармашылық, практикалық жұмыстарына бағытталған оқыту тәсілдері, үшіншісі - оқушының қабілеттерін ұштау, мұғалімнің оқушыға көмек беруге дайын тұруға, олардың күш - мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылығы мен адалдығы, балаларды көтермелей білу, сондай ақ оқушылардың өзара бәсекесінен көмек көрсете білу қасиеті. Оқушылардың танымдық белсенділігін ізденімпаздылығын арттыру үшін оқу үрдісі оларды қанағаттандыратындай ұйымдастырылуы қажет. Жүз рет естігенше, бір рет көрген артық деп бекер айтылмаған. Соңғы кезде теледидардан беріліп жүрген ғасыр көшбасшысы интеллектуалды казтно, жұлдызды сағат т.б. бағдарламаларды әр пән бойынша қолдану әдістемелері баспасөз бетінен орын алып отыр. Осы озық тәжірибелерді әр мұғалім қолдана білсе, оқушылардың өз пәніне деген қызығуын тудырады және танымдық қабілеттерін дамытады.
Танымдық қабілет әркімге тән. Қабілетсіз адам болмайды. Адам бәріне де қабілетті бола біледі, тек өз бойындағы қабілеттің алғы ашрты болатын нышандары оята білген жөн. Ал таным дегеніміздің өзі тану сөзінен алынған. Яғни мұндағы танымдық қабілет бұл оқушының қоғам талаптарына сай жеке тұлғаны дамыту. Тек оны дамыта білу әр ұстаздың міндеті. Сондықтан дайын ақпараттық фактілерді, заңдар мен ережелерді беріп қоймай, оқушыларды өз бетінше іздендіретін, алған білімдерін тұжырымдай алатын оқу материалдарын беру қажет. Сонымен бірге мұғалім мен оқушының арасында ұжыдық қарым-қатынас, бір-біріне деген сыйластық болған жағдайда ғана оқыту өз нәтижесін береді. Сонымен бірге оқытушы оқыту әдістерін қолдануда шеберлікпен анализ және синтездеуді тиімді қолданса, оқушылар оқыту әдістерін қолдануда шеберлікпен анализ және синтездеуді тиімді қолданса, оқушылар сабақта жаңа тақырыпты немесе өткен сабақ материалдарын таладап динақтай білсе айтарлықтай нәтиже беретіні сөзсіз.
Танымдық әрекет қажеттілік арқылы жүзеге асады. Өзінің тіршілік және рухани қажеттілігін өтеу үшін студент дүниені танып білгісі келеді. Алайда ол өзі үшін ешбір мәні жоқ нәрсеге қызықпайды. Студенттің қызығуымен құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушының қызығуымен құндылық бағдары тығыз байланысты. Оқушы өзі үшін құнды, әрі қажетті нәрсеге мәселен, оқу пәніне қызығады. Кейінен бұл нәрсе оқушы іс-қабілеттері танымдық әрекет арқылы пайда болады. Ал қызығу дегеніміз - әр қырынан алып қарауға болатын күрделі ұғым. Адамның белгілі бір объектіні ұнатып, білуге ұмтылған іс-әрекетін қуаттандыратын психикалық ерекшелік деген пікір айтады ғалымдар М. Беляев, Н.Морозова, С.Рубинштейн. Қызығу адамды жаңаны білуге, әрекеттің жаңа әдістерін әздестіруге құмарланады. Сондықтан адамның қызығуы бір іспен шұғылданғанда, әр түрлі әрекетері көрініс табады. Осыған орай кейбір ғалымдар қызығуды студенттің өзіндік дербес іс-әрекетке жұмыс мотиві ретіне қарастырады. Бұл жайында Б.Теплова жақындағы мақсатқа жетіп алыстағы мақсатты көздейді деп түйіндейді. Ал Н.Морозова Іс-әрекет көздеген пайдалы мақсатқа жетуге түрткі болады дейді. А. Леонтьевтің пікірінше, танымдық қызығу-бір нәрсеге зейін қою арқылы эмоция тудыру.
Психологтер Л.Божович, Н. Морозова, Л.Славина себептің екі негізгі құрамын көрсетеді: 1) оқушылардың оқу іс-әрекетіне түрткі болатын қоршаған ортасы; 2) мазмұндық және үрдістік сипатын тұратын, оқу іс-әрекетін өзі түрткі болатын таным қызығуы.
Қызығудың физиологиялық негізін талдау оның мақсатының рефлекске көбірек жақын екенін тұжырымдайды, себебі жеке адамның белігілі мақсатқа ұмтылуы, бағыты байқалады. Оқушылардың қызығуы арқылы танымдық белсенділігін де қалыптастыруға болады. Танымдық белсенділікті қалыптастыру әдістемесін жасау барысында оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекетін ұйымдастырудың барлық түрлері, сондай-қ оқушыларда қалыптасатын танымдық дербестіктің бөліктері ескеріледі. Сонымен қатар психологтардың, дидакт ғалымдардың және әдіскерлердің іргелі еңбектерінде оқушылардың өзіндік жұмысы оқыту үрдісінің құрамды бөлігі ретінде нақты негізделген.
Оқу үрдісінде оқушылардың танымдық дербестігін ұйымдастырудың негізгі құралы өзіндікжұмыс және ол оқушы жастардың дербес танымдық іс-әрекетін жанжандыруда ерекше орын алады. Осыған сәйкес өзіндік жұмысты сабақ жүргізудің, ұйымдастырудың формасы оқыту әдісі ғана емес ол оқушыларды дербес танымдық іс-әрекетін арттыру, қызықтыру құралы деп есептеуге болады. Олай болса, оқушылардың немесе студенттердің дербес танымдық іс-әрекеті олардың танымдық белсенділігін арттырудың ең тиімді жолы.
Оқушылардың өзіндік жұмысымен айналысатын көптеген авторлар оның негізгі қызметі оқушылардың жеке тұлға ретіндегі қасиеттерін шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймай, оларды танымдық дербестіктің деңгейіне көртереді деп санайды.
Біздің зерттеудің нәтижесі қазіргі білім беру жүйесіндегі оқушылардың білім, білік және дағдыларында кездесетін негізгі кемшліктер мектептердегі білім беру, олардың өзіндік жұмыс жасау біліктіліктерінің төмендігінен деген қорытынды жасауға тіреп отыр. Бұлай деуге негіз, теориялық тұрғыдан алғанда оқу үрдісін дамытатын кез-келген мәселені шешу арнайы ұйымдастырылған өзіндік жұмысынсыз жүзеге аспайтындығымен түсіндіріледі.
Ендеше төменгі сынып оқушылары мен жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділіктерін арттыруда біз тағайындаған психологиялық - педагогикалық дидактикалық шарттары орындалуы тиіс.
Мұндай шарттардың бірі - сабақ жүргізу кезінде мәселелік оқыту әдісін (мәселелік ахаулар құру, мәселелік сұрақтар қою, шығармашылық тапсырмалар беру және т.б.)
Екіншісі - оқу үрдісінде сабақтың түрін жекелендіруге оқушының өзіндік жұмысын дамытуға мүмкіндік беретін компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін қолдана білу,
Айта кетерлік бір жайт, оқу үрдісінде компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін қолданып жеткілікті дәрежеде дайындығы бар оқушымен ғана емес, қабылдау, ойлау оқуға және берілген мәліметті қайта жаңғартуға қабілеті әртүрлі оқушылармен жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Бұл кезде оқушының танымдық белсенділігін дамытудың негізгі қажетті шарты - оқу үрдісін дараландыру.
Оқушылардың сабақтан тыс және үй тапсырмасын орындау кезінде танымдық өзіндік жұмыстарын деңгейін көрсетті. Мысалы, алгоритімді үлгі бойынша орындаған тапсырма өзіндік жұмысқа төменгі дәрежедегі дайындықты, ал шығармашылық сипаттағы тапсырмалар белсенділіктің жоғары дәрежесін талап етеді.
Танымдық белсенділікті қалыптасуының дәрежесі оқушының әр түрлі тапсырмаларды орындау барысындағы өз бетінше жұмыс істеу қабілетімен, деңгейімен анықталады. Оны тағайындау үшін біз мынадай көрсеткіштерді пайдаландық: тапсырма өз бетінше орындалған: оны орындауға біршама көмек керек: тапсырманы орындалуы кезінде үнемі көмек көрсетеді.
Танымдық белсенділігі төмен оқушылардың білімдерінің төмен екендігін көрсетті: игерілетін материалдың негізгі мәнін ашып бере алмайды; логикалық байланысты таба алмайды. Мұндай оқушылар заңдар мен заңдылықтарды формалді түрде игереді, өз білімін тәжірибеде қолдана алмайды. Алгоритмдік үлгі бойынша тапсырмалар мен стандарттық емес үлгідегі тапсырмаларды орындауға оларға тапсырмалардың орындау барысы, шарттың жүзеге асуы және нақты әдістердің көрнекті үлгісін жасау үшін мұғалімнің көмегі қажет болады.
Оқу танымдық белменділіктің орта деңгейі қалыптасқан оқушылар жалпы заңдылықты игеруге және қорытындылауға біраз қабілеті бола тұра, тақырып мазмұның негізгі өзегін ашып бере алмайды. Дегенмен үлгі бойынша немесе стандарттық емес, біраз қиындығы бар тапсырмаларды мұғалімнің көмегімен орындай алады, бірақ шағырмашылық тапсырмаларды орындау үшін олар едәуір күш жұмсайды. Сондықтан мұндай тапсырмаларды орындауда оқушыларға үнемі көмек қажет.
Қалыптыстырудың жоғары деңгейіне ие оқушылар қорытындылауда дәрежеге жетеді. Әртүрлі тапсырмаларды орындауда теориялық материалды игеруге белсенділік пен ынталылық танытады. Игерілген тақырыптың логикалық байланысын еркін игереді. Олар стандартты және стандартты емес тапсырмаларды дербес орындайды. Шығармашылық тапсырмалар не өзі, не ұғалімнің көмегімен орындайды. Осындай деңгейге ие оқушылардың білім дәрежесі жоғары, олар өз білімін тәжірибеде еркін қолданады тапсырма орындаудағы және мазмұн игерудегі қиындықтарды қиналмай жеңеді. Осындай нәтижеге қол жеткізу үшін оқушылардың танымдық іс-әрекеттерін тиімді ұйымдастыра білген жөн. Танымдық іс-әрекет жөнінде көптеген ой пікірлер айтылған.
Оқушыларда оқу - танымдық іс-әрекеттерді өз бетінше жүргізу дағдысын қалыптастыру-оқытудың аса маңызды мақсаттарының бірі. Мұны жүзеге асыру оқушыларды жинақтылыққа, өзін-өзі дұрыс басқарға дұрыс үйрету, білімді саналы түрде игеріп, оны танымдық-шығармашылық және қарапайым есептерді шешуге дұрыс қолдана білуге жетелейді, білімін өз бектінше жетілдіру қабілетін дамытады. Өз бетінше оқып үйрену үшін мінез-құлықтың, ерік жігері мен ақыл-ой қабілетінің даму дәрежесі, әсіресе жоғары сынып оқушылары мен төменгі курс студенттерімен жүргізілген жұмыстарда айқын білінеді. Сондықтан оқушылар өзінің қызығуын толық түрде қанағаттандыратындай, өзінің танымдық белсенділігі мен дербестігін жүзеге асыратындай жағдай туғызу тиіс.
Танымдық белсенділік жәке адамның орнықты қажеттілігіне, мінезіне айналу үшін оның бойында өз күші және білім игеру қабілетімен қатар дербес танымдық іс-әрекетке өң көзқарас қалыпастыру керек.
Танымдық белсенділік немесе ізденімпаздың, оқушының берілген тапсырманы басқаның көмегінсіз орындаумен ғана шектелмейді. Ол алдына саналы түрде мақсаттар қойып, соған сәйкес өзінің іс-әрекетін бағыттап отыру мүмкіндігіне ие болу керек. Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселесінің сан қарлылығына ескеріп және компьютерлік техниканың көмегімен оқу үрдісін жекелеуге мүмкіндік беретін, тұлға мен оқу іс-әрекет теориясының негізгі қағидаларына сүйене отырып біз оған мынандай анықтама береміз. Жоғарыда көрсеткенімізден басқа танымдық белсенділікке былайша анықтама бере аламыз.
Танымдық белсенділік деп мотивациялық тұлғалық, мазмұндық-амалдық және процесуалды - жігерлік бөлектерінн тұратын тұлғаның интегралдық құрылымын, сипаттамасын айтамыз.
1. Мотивациялық тұлғалық (өзін-өзі тану, өзіне - өзі сену дамыту,
өзінің танымдық қабілетін дамытуға және қызығуын қанағаттандыруға ұмтылу).
2. Мазмұндық - амалдың (тіректік білім, жалпы дидактикалық және
арнайы дидактикалық дағдылар, білімін жетілдіру дағдысы.)
3. Процесуалды жігерлік (танымдық іс-әрекет үрдісінде кездесетін
қиындықтарда жеңуге дайындық, өз бетінше жұмыс істеу алу дәрежесі, танымдық белсенділікке ұмтылыс)
Көптеген авторлардың еңбектеріне жасалған таңдаулар танымдық белсенділікті қалыптасудың құрамы мен оның мазмұнын анықтауда ғалымдар әр түрлі ой-пікірлер ұстайтынын көрсетті. Біз зерттеу нысанын, оқушылардың өз іс-әрекетін басқару құрылымын анықтаудың негізгі ретінде анық.
Мотивициялық тұлғалық бөлік оқкшылардың оқу үрдісіне ынталылығын қамтамасыз ететін қажеттіліктен, қызығудан, ізденімпаздықтан құралады.
Мазмұндық амалдық бөлік негізгі білім жүйесі жаңа білімді өз бетінше жетілдіру мүмкіндіктерінен құралады.
Процессуалды жігерлік бөліктің негізін оқушыларда таным кезіндегі кездесетін қиыншылықтарды жеңі үшін жұмсалатын ерік жігердің болуы және оны өзінің дербес іс-әрекетінде жүзеге асыру дайындығы құрайды.
Біздің жүргізген зерттеулерге қатысты осы үш бөлік оқу үрдісінің барлық кезеңдерінде диалектикалық тұрғыда бір-бірімен өте тығыз байланыста болатындығы анықталады. Осы бағытта жүргізілген жұмыстарға жасалған талдаулармен өз байқауларымыз: бізге танымдық белсенділік негізгі бөліктерін мынадай белгі шарттар мен көрсеткіштердің жиыны арқылы анықтауға мүмкіндік берді.
Таным белсенділіктің әр бөлігі өзіне тән белгілі бір қызмет атқарады: мотивациялық-тұлғалық қызығуды тудырады, танымдық белсенділікті оятады. Мазмұндық - амалдың оны іске асыру үшін негіз жасайды және жүзеге асыруға мүмкіндік береді, процесуалда-жігерлік оның аяқталуын қамтамасыз етеді.
Әр бөлік өз қызметі арқылы оқу - танымдық белсенділіктің белгілі бір кезеңін жүзеге асырады.
Егер: а) оқу-танымдық белсенділіктің мотивациясы тұрақты болып, қызығудан қажеттіліке ауысатын болса; ә) оқушылар негізгі интеллектуалды іс-әрекетті және өзіндік жұмыстарды жүзеге асыратын болса; б) оқушының өзінің танымдық іс - әрекет шығармашылығының зерттеушілік сипатқа ие болса онда олардың танымдық белсенділігі алыптасты деп саналады.
Біз оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың негізгі жолының бірі ретінде сыныптық және сыныптан тыс дербес оқу-зерттеу жұмыстарында компьютердің мүмкіндігін пайдалануда тандадық. Сонымен бірге оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруда төмендегідей дидактикалық шарттар орындалуы тиіс деп есептейміз:
Оқытудың алдыңғы қатарлы әдіс - тәсілдерін қолдану арқылы қылаптасатын теориялық білімнің болуы;
Компьютерлік технология мен моделдеуді қолдану арқылы жүргізетін оқу және оқудан тыс өзіндік жұмыстарының арнайы жүйесін жасауға оқушылардың белсенді араласуы;
Компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін пайдалану арқылы оқушылардың оқу және оқудан тыс жұмыстарының жасалғаны үнемі қадағалануы, білім сапасының анықталуы.
Осы жасалған теориялық моделдің негізінде танымдық белсенділіктің қалыптасу деңгейлерін жалпылау деп қарастыруға болады. Мотивациялық - тұлғалық бөлік танымдық белсенділіктің қалыптасуының төмендегідей деңгейлермен сипатталады.
1. Танымға ұмтылу, негізінен жаңа білім игеруге бағытталады.Игерілген негізгі білім жүйесі тек алған білімді қайта еске түсіруімен шектеледі.
2. Танымға ұмтылыс білімін толықтыру тәсілдерін игеруге және ол білімнің көзін табуға бағытталады.
3.Танымға ұмтылыс білім игеруге, оны толтыру тәсілдерін табуға
және осы әдістерді жетілдруге бағытталады, негізгі білімін еске түсірумен қатар оны шығармашылық түрде қолдана білетіндей деңгейде игеріледі.
Біздің пікіріміз бойынша, мазмұндық - амалдық бөлік танымдық белсенділіктің қалыптасуының төмендегідей деңгейлерімен сипатталады.
1. Дағды онша маңызды емес мәліметтерді қабылдау және ол қайталау деңгейінде қалыптасады. Оқу танымдық іс-әрекеттің мақсаты игерілетін тақыорыптың мазмұнына сай келмейді.
2. Дағды хабардың негізгі мазмұны мен мақсатын танып, қабылдау деңгейінде қалыптасады. Оқу танымның іс-әрекеттің мақсаты анықталады.
Процессуалды-жігерлі танымдық белсенділіктің артуының келесі деңгейінде тұрады.
1.Танымдық қиындықтарды жеңуден дайындылығы төмен. Оқушылардың ерік жігері әлсіз, сабақ үстінде өздерін босаң ұстайды. Жұмысты аяғына дейін атқармайды, оқу танымдық әрекетте өз бетінше белсенділік, жүйелік танытпайды.
2. Таным кезінде қиындықтарды жеңуге дайындық оқу танымдық іс-
әрекеттің көпшілік түрлеріне байқалады.
1. Танымдық қиындықтарды жеңуге дхайындық оқу танымдық іс-
әрекеттің даму тұрлерінде байқалады.
Оқытудың мақсаты тек оқушыларға білім, білік, дағды берумен ғана емес, сонымен қатар олардың жеке қасиеттерін қалыптастыру. Осындай қасиеттердің бірі-танымдық қызығушылықты тұрақтандыруға бағытталған танымдық белсенділік, әрекет және ықылас арқылы білімді тиімді игеру болып табылады. Танымдық ықылас, тұлғаның басқа кез-келген қасиет және оқушының іс-әрекет ету себепкері ретінде, іс-әрекетте, ең алдымен білім алуда қалыптасады. Оқушылардың шығармашылық күштерінің, бейімділігін және қабілеттерін дамыту танымдық мағынасымен және қоғамдық маңыздылығы толтырылған, үздіксіз, жан-жақты әрекетті талап ететін күрделі жүйе. Бұл жүйеде маңызды орын танымдық қызығушылықтары беріледі.Танымдық қызығушылық барысында ықылас ерекше көрініс табады.
Танымдық ықылас жүйелі түрде бекітіліп және дамып, оқуға деген жағымды ынта негізін құрайды, оны біреулер білімге деген құмарлық деп қараса, басқалары оқуға деген әуестік деп топшылайды. Психолог мамандардың пікірінше, танымдық ықылас ізденіс сипатына ие болады. Оның әсерімен адамдар үнемі туындайтын сауалдарға жауаптарын өздері белсенді іздеп табады. Мұның барысында оқушының ізденістік әрекеті қызығушылықпен іске асырылып, оның эмоционалды көңіл-күйі көтеріліп, қуанышқа кенеледі.
Педагог және психологтардың арнайы зерттеулері айқындағандай, танымдық ықылас өзінің оңтайлы әсерін тек іс-әрекеттің жүйесіне және нәтижесіне тигізбей ғана, психикалық жүйелерге де әсер тигізеді: ойлау, қиялдау, есте сақтау, және танымдық ықылас ықпалымен ерекше белсенділік және бағыттылыққа ие болатын сезімдер. Танымдық ықылас-біз үшін оқушыларды оқытудың маңызды себебі. Оның ықпалы зор болып келеді. Танымдық ықылас ықпалымен, тіпті әлсіз оқушылардың да оқу жұмысы өте өнімді болады. Мұны Л.С.Славинаның зерттеулері дәлелдеген. Ол үлгерімі төмен оқушылармен жұмыс атқаруда тек оқытушының тапсырмаларын орындауды талап ететін әдеттегідей оқу жағдайын, өзіне ойын немесе жарыс элементтерін енгізген жағдайға өзгертті. Мұның нәтижесінде оқытушыларды таң қалдырған құбылыс орын алды: үлгерімі төмен және жалқау оқушылар қалыптасқан жаңа оқу жағдайларының ықпалымен оқуға белсенділік, байқағыштық, түсінгіштік танытып, бұрын қиын болып көрінетін мәселелерді өздері шешетін дәрежеге жетті.
Танымдық ықылас ықпалымен, кез-келген оқу тапсырмаларын орындауда шығармашылық танытып, танымдық мәселені орындаудың тиімді, жаңа тәсілдерін іздейді. Олар оқытушыны сынып ішінде үнемі қолдап отырады: сабақтарда белсенділік танытады, күрделі қиын мәселелерді шешуге көмектеседі. Ал сыныптастарының ұжымы ішінде - білім алудың қосымша қайнары, қызықты және танымдық істердің бастаушылары болып табылады. Ықыласта интеллектуалдық жүйелер ерекше білдіріледі. Ықылас пәніне ұмтылыс сауал туғызады; оған жауап табу белсенді ойлау әрекетін білдіреді. Ықылас ықпалымен ой жылдам жұмыс атқарады. К.Д.Ушинский оқуға деген ықыласты ойға толы ықылас деп атайтын .
Танымдық ықылас оқушы тұлғасының бағалы тұрақты қасиеті ретінде қалыптастыру оқытушыдан жастан жасқа дейінгі қызығушылықтарының даму беталыстарын және оқушылардың жеке ұмтылыстары мен бейімділігін терең білуді талап етеді. Бірқатар зерттеулердің көрсетуінше, оқушылардың мүшелдік ерекшеліктерімен белгілі тәуелділікті болады. Бұл қызығушылықтың тұрақтылығы, мазмұнның тереңділігіне де байланысты болады.
Оқушылардың танымдық ықыластарын дамытудың аса биік деңгейі болып кең ауқымды жан-жақты қызығушылықтар деңгейі болып саналады. Кең ауқымды танымдық қызығушылықтарды білдіретін оқушыларды, әсіресе жасөспірімдердің, танымдық белсенділік, және танымдық есептер пайда болатын назар сипаттайды. Бұл іздегіш білім құмар оқушылар болып келеді. Сыныпта бұлар оқытушы өз жұмысында сүйенетін негіз болып табылады. Бұл оқушылар педагогикалық жұмыс атқаруында өзінің жолдастарына білім қайнарлары, пікірімен, пайдалы мәліметпен, барлық шығармашылық істерімен өзара алмасу шараларының ұйымдастырушылары және белсенді қатысушылары болып табылады. Оқушылардың жан-жақты кең ауқымды танымдық қызығушылықтары танымдық белсенділікке шақыратын, тұлғаның танымдық бағыттылығын, ізденіс ұмтылысын және әрдайым кез-келгеннің өзіне жаңалық ашуды қалыптастырады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын қолдау және бекітудің психологиялық ынтасы жетістік болып табылады. Жетістікке жету барысында, оқушының жүзі қуанышпен, қанағаттанарлықпен ерекшеленеді. Жетістікке жету қуанышына бөленіп, оқушы басқа, одан да қиын істерді атқаруға дайын болады.
К.Д.Ушинскийдің пікірінше, кез-келген әрекетте, әсіресе, білім алуда-оқушыны жетістікке келтіретін шарттарды қамсыздандыру маңызды. Оқушылардың танымдық іс-әрекетінің жемісті өтуін қамсыздандыратын және осыған байланысты талаптар:
оқушыларды жетістікке жетуіне ұмтылдыру;
сынып және әр оқушының жетістіктерін жүйелі көрсету, жеткен нәтижелер туралы қорытынды беру;
мүмкін болған қиындықтарды есепке алу және олардың алдын-алуды қарастыру;
оқушы өз күштеріне сеніп, жетістікке жету қуанышын сезіну іс-әрекетін ұйымдастыру.
Танымға деген бағытты арттыра отырып оқушылардың танымдық қызметін белсендіру қажет. Проблемалық тапсырмаларды орындау барысында әрекет субъектісі үшін жаңа, пайдалы нәрсе қалыптасады. Бұл мәндегі әрбір проблемалық тапсырма шығармашылық болып табылады. Жаңа туралы сөз қозғағанда, субъект үшін жаңа нәрсені назарға аламыз және бұл жаңаны оқушы өзіндік іздену әрекетінің нәтижесінде өзі үшін ашуға және жасауға міндетті. Мұндай әрекеттің механизімін қарастырайық: оқушылар жаңа білім менгергені үшін жақсы баға алу арқылы бағытталған. Өзіндік жұмыс үрдісінде негізгімен қатар, жаңа материалды еске түсіруі тағы бір неше түрі қосылады: көзбен көру, дыбыстау есіту, жолдасымен талдау, қайталау.
Олай болса, төменгі сынып оқушыларының танымдық әрекетін белсендіру үшін, біздің ойымызша, білімді менгеру механизімінің өзгерісі қажет: жаңа білім оқушыға дайын үлгі түрінде берілмейді, оны олар өзіндік іздену әрекеті үрдісінде жасайды. Оқу тапсырмаларын логикалық және практикалық шешу үшін тиімді жағдай жасауда ескеретін оқушылардың танымдық әрекетін ұйымдастыру келесі негізгі шарттардан тұрады:
танымдық үрдістер мен жағдайлардың өзара әрекеті;
сабақтағы қондырма рөлі;
қабылдау мен бақылауды ұйымдастыру;
оқушылардың назарын аудару;
жадты дайындау;
заттарға не құбылыстарға тән белгілер, олардың бір-бірімен өзара байланыстары көрінетін логикалық ойлаудың негізгі формаларын-ұғымдарын қалыптастыру;
оқушылардың оқытылатын материал мәнін ұғынуын қадағалау;
оқушылардың ойлауын дамыту, оны белсендіру;
мықты білімге дағды мен икемге сүйене отырып елестетуге тәрбиелеу;
танымдық әрекеттерді ұйымдастыру кезеңін есепке алу.
1-кезең белсенді өзіндік шығармашылық жұмыс үшін жағдай жасау;
2-кезең аналитика-синтетикалық ойлау әрекетін ұйымдастыру, сондай-ақ осы негізде оқушылардың жаңа білімі мен интелектуалды мәселесін қалыптастыру;
3-кезең жаттығу арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz