Тундра
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Тундра флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3 Тундра фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ..8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.2 Тундра флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3 Тундра фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ..8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Тундраның негізгі белгісі орманның болмауы.
Тундра – (саами тілінде tunturі – ормансыз, жалаң тау басы) – солтүстігінде арктикалық шөлмен, оңтүстігінде орманмен шектесетін арктикалық облыстарға тән белдемдік ландшафт типі (сурет – 1). Вегетациялық кезең қысқа болуына байланысты көп жылдық өсімдіктер: мүкті-қыналы және бұталы өсімдіктер негізгі орын алады. Жылу жеткіліксіз, ылғал мол болғандықтан өсімдіктер ауаның жер бетіне таяу қабатындағы жылуды пайдалану үшін төселіп немесе жастық тәріздес ұйлығып өседі. Белдемдігіне байланысты: субарктикалық және арктикалық Тундра; түр құрамына байланысты: мүкті, қыналы, бұталы, төмпешікті (шымдар төмпешіктер құрайтын жерлерде) және полигоналды Тундра болып ажыратылады. Тундра негізінен солтүстік жарты шардың арктикалық және субарктикалық белдеулерінде таралған. Тауда, тау орманы шекарасынан жоғарыда биіктік ландшафт белдеуі – тау Тундрасы орналасқан [1].
Тундра – (саами тілінде tunturі – ормансыз, жалаң тау басы) – солтүстігінде арктикалық шөлмен, оңтүстігінде орманмен шектесетін арктикалық облыстарға тән белдемдік ландшафт типі (сурет – 1). Вегетациялық кезең қысқа болуына байланысты көп жылдық өсімдіктер: мүкті-қыналы және бұталы өсімдіктер негізгі орын алады. Жылу жеткіліксіз, ылғал мол болғандықтан өсімдіктер ауаның жер бетіне таяу қабатындағы жылуды пайдалану үшін төселіп немесе жастық тәріздес ұйлығып өседі. Белдемдігіне байланысты: субарктикалық және арктикалық Тундра; түр құрамына байланысты: мүкті, қыналы, бұталы, төмпешікті (шымдар төмпешіктер құрайтын жерлерде) және полигоналды Тундра болып ажыратылады. Тундра негізінен солтүстік жарты шардың арктикалық және субарктикалық белдеулерінде таралған. Тауда, тау орманы шекарасынан жоғарыда биіктік ландшафт белдеуі – тау Тундрасы орналасқан [1].
1. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет.
2. Введение в ботаническую географию - Абрамов И.И., Скарлыгина-Уфимцева М.Д. – «Ленинград, Изд-во Ленингр. ун-та», 1974г.
3. Сағындықов Ж. Өсімдіктер геолграфиясы. Алматы.,1997.
4. Байтенов М.С. Флора Казахстана, том 1,2.Алматы,1999.
5. Смирнов А. Мир растений. Москва, 1981.
6. "Гүлстан" республикалық ғылыми-танмыдық, көпшілік журнал, 2010 жыл
7. Прозорова Т.А.,Черных И.Б.Биоразнообразие растительности парка.
8. Голосков В.П. Родовой эндемизм во флоре Казахстана. В кн. «История флоры растительности Евразии»,Л.1972
9. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев.
10. Қазақстан Республикасының табиғаты 3 том, 2 бөлім
11. Қазақ энциклопедиясы, 7 – том
12. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
13. Родионенко, Г. И. Сем. 25. Магнолиевые — Magnoliaceae // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — С. 75—103. — 872 с. — 3000 экз.
14. Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997;
15. Қазақ тілі терминдер сөздігі I том
16. Қазақ Энциклопедиясы, 9 том 18 бөлім
17. Экология (оқулық) - Алматы, 2008
18. "Қазақ энцклопедиясы - VI том"
2. Введение в ботаническую географию - Абрамов И.И., Скарлыгина-Уфимцева М.Д. – «Ленинград, Изд-во Ленингр. ун-та», 1974г.
3. Сағындықов Ж. Өсімдіктер геолграфиясы. Алматы.,1997.
4. Байтенов М.С. Флора Казахстана, том 1,2.Алматы,1999.
5. Смирнов А. Мир растений. Москва, 1981.
6. "Гүлстан" республикалық ғылыми-танмыдық, көпшілік журнал, 2010 жыл
7. Прозорова Т.А.,Черных И.Б.Биоразнообразие растительности парка.
8. Голосков В.П. Родовой эндемизм во флоре Казахстана. В кн. «История флоры растительности Евразии»,Л.1972
9. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТ БАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев.
10. Қазақстан Республикасының табиғаты 3 том, 2 бөлім
11. Қазақ энциклопедиясы, 7 – том
12. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
13. Родионенко, Г. И. Сем. 25. Магнолиевые — Magnoliaceae // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — С. 75—103. — 872 с. — 3000 экз.
14. Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997;
15. Қазақ тілі терминдер сөздігі I том
16. Қазақ Энциклопедиясы, 9 том 18 бөлім
17. Экология (оқулық) - Алматы, 2008
18. "Қазақ энцклопедиясы - VI том"
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2 Тундра флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3 Тундра фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 16
КІРІСПЕ
Тундраның негізгі белгісі орманның болмауы.
Сурет - 1. Тундра
Сурет - 1. Тундра
Тундра - (саами тілінде tunturі - ормансыз, жалаң тау басы) - солтүстігінде арктикалық шөлмен, оңтүстігінде орманмен шектесетін арктикалық облыстарға тән белдемдік ландшафт типі (сурет - 1). Вегетациялық кезең қысқа болуына байланысты көп жылдық өсімдіктер: мүкті-қыналы және бұталы өсімдіктер негізгі орын алады. Жылу жеткіліксіз, ылғал мол болғандықтан өсімдіктер ауаның жер бетіне таяу қабатындағы жылуды пайдалану үшін төселіп немесе жастық тәріздес ұйлығып өседі. Белдемдігіне байланысты: субарктикалық және арктикалық Тундра; түр құрамына байланысты: мүкті, қыналы, бұталы, төмпешікті (шымдар төмпешіктер құрайтын жерлерде) және полигоналды Тундра болып ажыратылады. Тундра негізінен солтүстік жарты шардың арктикалық және субарктикалық белдеулерінде таралған. Тауда, тау орманы шекарасынан жоғарыда биіктік ландшафт белдеуі - тау Тундрасы орналасқан [1].
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ
Сурет - 2. Тундра ареалы
Сурет - 2. Тундра ареалы
Тундра ареалы - Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы Кола түбегі, Пона өзені , Ақ теңіздің солтүстік жағалауы, Канин түбегі, Нарьян - Марь, Салехард, Таз, Енесей, Хатанги, Анабар, Пур, Лена, Индигрика, Нижнеколымск, Анедыреь өзені, Колыма жотасы, Гижичинск, Корфа шығанағы. Солтүстик мұзды мұхит жағалау аралдары, солтүстик Америкада (Чукотка, Аляска), Шығыс Сібір таулы аудандары ( Тайганың да ішіне енеді), Европалық және Америкаға тундрасы, суық шөлдер барлығы тундралық циркумполярлық биогеографиялық облысқа кіреді (сурет - 2) [ 2].
1.2 Тундра флорасы
Сурет - 3. Тундра флорасы
Сурет - 3. Тундра флорасы
Суық климатикалық пояста жылылықтың аздығы өсімдіктерге, олардың өсуіне, гулдеу, жеміс беруіне мүмкіндік жоқтың қасы. Жаздың өзі өте қысқа да, салқын. Жаздың суық поястағы ерекшелігі өсімдікке күн сәулесі тәулігіне 24 сағат полярлы күн , полярлы түн түсіп тұратындығы. Ауа райының қолайсыздығы - өсімдік түрлері де өте аз, сирек, тек өте суықтыққа бейім, төзімді түрлері ғана өседі. Ағаштар мүлде кездеспейді деседе болады, тек бұта мен шөптесін өсімдік - олардың да түрлері өте аз. Суық зоналық пояста өсіп тұрған тек мүктер мен қыналар. Жоғары сатыдағы өсімдіктер өкілі кездеспейтін, өспейтін жерлерде де мүктер мен қыналар өседі, түрлері де өте көп. Өсімдіктердің көпшілігі онша биік емес, жерге жақындау төселіңкіріп, кей жерлерде қалың кей жерлерде селдірлеу, сирек болып өседі ( сурет - 3) [ 3].
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары
Сурет - 4. Еуразия тундрасы
Сурет - 4. Еуразия тундрасы
Еуразия тундрасы. Жылдың орташа температурасы қыста да салқын 2-3 ай жазы ең жылы ай шілде 10-14ºС. Қысы ұзақ та суық, ызғарлы, қар қалыңдығы жұқа. Қысқа да суық жаз өсімдіктердің барлық толық вегетациялық периодының өтуін қиындатады, қысқыртады. әсіресе, олар толық гүлдеп жеміс тұқым беріп үлгірмейді сондықтанда тундрада вигетациялық жолмен көбейетін көпжылдық өсімдіктер өседі (сурет - 4). Ауарайының қолайсыздығынын тундра өсімдіктербаяу өседі [ 4]. Тундра өсімдіктері үшін ең қажетті фактор -ол жылылықтың аздығы. Дегенмен жаз айларында күн сәулесінен топырақ беті жылынады. Жер беті топырағының жылынуы, жерге жақын ауаның жылынуы - өсімдіктердің төселіп өсуіне, жапырақтың бүрленуіне қолайлы жағдай туады. Тундра өсімдіктерінің тамыры тереңге бармай, горизонтальды жер бетіне өте жақын орналасқан. Тундра өсімдіктеріндегі басымырақ кездесетін түрлері бұталары: дриадаDryas- курапаточоя трава,су жидек водяника- Empetzum, ит жидек, көк желек, тал. Дриада мен көк желек өсімдіктері басқа өсімдіктермен салыстырғанда көбірек кездеседі. Жер жағдайы ауа райы өзгерістеріне, құбылмалығына байланысты тундра өсімдіктерінің түрі де морфолониялық пошымы да өседі. Қарамық тарангорец-Polyqjnum, түлкіқұйрықлиссхвост альпийский-Alopecurus alpinus, дюпонциядюпонция Фишера Dupontia sischeri,қияқ осока гиберборейская-Carex hyhtrbora,қышқыл шөп кисличник двустолбчатый- Oxyria diqynaқызғалдақтың көптеген түрлері papaver japponicum,мутник Pedicularisl кекіребас остролодник- oxiropis . Жергілікті халықтар жеміс, тамақ орнына пайдаланатын морошка Rubus Chamaemo өте жиі өседі[ 5].
Тундрада бұталы өсімдік түрлері өте аз: қайың карликов березка- Betula nana, тал,ива - Salix lanata Тундраның оңтүстік аудандарында қайың әжептеуір аумақты территорияда өсіп тұр. Тундраның барлық жерінсолтүстік\ аудандарына басқа мүк пен қына басып тұр. Мүк пен қынаның көптеген түрлері осы жерде ягельольний мох-cladonia, Altctora, Cetrariab , Stereocaulon,.
Сурет - 5. Орманды тундра.
Сурет - 5. Орманды тундра.
Тундра зонасы бірнеше аймаққа бөлінеді: оңтүстікке жақын тундра-орманды тундра (сурет - 5). Өсімдіктер топырақты түгел жауып қалындау болып негізінен мүктер, қыналар, шөптесін өсімдіктер , бұта, жартылай бұта, сонымен қатар әр жерде сирек болсада ағаштар бірақ олар аласа тал мүлде кездес пейді, аласа бойлы бұталар, қайың биіктігі 0,5 м. Солтүстікке қарай - солтүстік аймақта - мүк пен қына өскен. Барлық жерді түгел дерлік мүк пен қына басып жатыр. Селдірлеу , сирек болсада шөптесін аласа бойлы - жартылай бұта өсімдік өкілдері. Олар мүк пен қынадан бойлары онша биікте емес. Евразия тундрасында тек оңтүстіктен, солтүстікке ғана емес, батыстан шығысқа қарай ауа райы, рельеф, өсімдіктері жөнінен айтарлықтай өзгерістер бар. Сібір тауындағы тундра жерлердегі өсімдіктерді - гольцы деп атайды. Кедей белдеудегі өсімдіктер \гольцевой пояс\ биік ландшафты, тік жоталарда, жарт астарда, таудың тас қиыршық жерлерінде тундралы, таулы тундра, альпі, өкпе желі бар суық тау белдеулерінде кездеседі. Россияның қиыр шығысындағы Саян, Байкал жеріндегі Сохондо, Кавказ, Алтай, Карпат жерлерінде кездеседі [ 6].
Өсімдіктерден : тал, қайың, мәңгі жасыл итбүлдірген, су жидек, дриада \курапаточья трава\, мүктер, қыналар \ 800 түрі\, гүлді өсімдіктер \ 200 - 300 түрі\ ткндраның батыс зонасында \ягель тундрасын\ қынаның киладония, шығысында - алектория немесе цетрария түрлері көп. Өсімдік тамырлары тереңге бармай жан - жағына горизонталь тарамдалған [ 7].
Арктикалық Сібірдің орталық бөлімін - алекториялық тундра деп, яғни алектория қынасының көптеп өсетін жерін айтады (сурет - 6). Кладония қынасы көптеп өсетін жерін айтады. Қайың \береза карликовая, береза тощая Киденторфа \тал\ ива круглолистная, ива полярная\, су жидек. Қияқ , қышқыл шөп, қызғалдақ, арктоус, дриада, морошка, бетеге, қияқ, қоңырбас\мятлик арктический - Poaartica \ су жидек\ водяники гермофродидитная . тунарандра өсімдігі үштік дәуірде мұз қаптағанда түгел жойылған.
Сурет - 6. Аллекторриялық тундра
Тундрада өсімдіктерден психрофиттер, яғни суық топыраққа, олиготорфты құнарасыз торфты топыраққа бейімделген өсімдіктер өседі. Торфты глейлі топырақ, шымды жерлер өте аз. Орманда тундрада ағаш өкілдері сирек, тек тоңның жер бетіне жақын немесе тереңгі қабаттарда екендігіне байланысты. Солтүстікке қарай арктика , полярлы шөлінде өсімдік өте аз, жануарларға жемшөптікке де жарамайды. Тундра зонасы, орманды тундра, ландшафты Евразия тундрасы Солтүстік Америка тундрасымен ұқсастығы бар. Тек солтүстік Америка жерін плейстоцен дәуірінде мұз қаптамаған. Көбірек кездесетін өсімдік түрлері: қызғалдақ \алпийский мак Poa alpine vaccinium ит бүлдірген, Vitis idgea аюбұлақ , Arctous alpinus, су жидек \ Dryas Octo petola\ қыналар, мүктер [ 8]. Америка тундрасында өсетін бетеге, Чукотка жерінде кездеседі европа тундрасында жылына 400 мм қар жауады, бірақ ылғида тоқтаусыз қатты соғатын екпінді жел 10 - 40 м\сек (сурет - 7). жауған қарды мұз үстінен сырғытып ұшырап алып қалады. Европа тундрасында 50 см, Якутияда 25 см қар жауады. Топырақ температурасы жаз күндері 8° -10°.
Сурет - 7. Америкалық тундра
Солтүстік Тундрада сол жерлерге бейімделген, терімстіктен орманды зонадан басталған өз морфологиялық ерекшеліктері бар өсімдіктер өседі. Ғасырлар бойы суық климат, жыл мезгілдерінде де айтарлықтай өзгеріс болмағандықтан, тек тундраға тән өсімдіктер өседі : ағаш өсімдіктер жоқ, тек бұталар, мүктер мен қыналар , тамыр түйнектері бар пиязды, баданалы. Топыраұ өте салқын болуына байланысты біржылдық өсімдіктер жоқтың қасы. Өсімдіктердің бүрлері тығыз қына, мүк шымында өсіп жетіледі. Сондықтанда тундрада споралы өсімдіктер \мүк пен қына\ доминант . осы өсімдіктер қорғауында басқа өсімдіктерде өсіп шығады [ 9]. Тундра өсімдігі үш ярусты : 1. Бұта 2. Шөптесін өсімдіктер 3. Мүк пен қыналар.
Европа тундрасының флорасы.Үш континентте кездесетін тундра жағдайыбіркелкі емес, В.Н. Гордков 1890 - 19536 Европа жерлерінде кездесетін тундраны төрт аймаққа бөледі, Оңтүстікке қарай орманмен жалғасқан. 1 орманды тундра. 2.Буталы тундра. 3. Қыналы, мүкті аймақ. 4. арктикалық тундра полярлы шөлдала.
Солтүстік Америка жеріндегі тундра барлық материктің солтүстік бөлімін түгелдей Атлант мұхитын Тынық мұхитына дейін Канада аралдарымен Арктика архипелагы түгел кірді. Табиғат жағдайы мен өсімдіктер түрлерімен жалпы түр, пішіні мен Солтүстік Америка тундрасымен Евразия тундрасында үлкен ұқсастықтар бар. Жылдық орташа температура нөл градустан төмен. өсімдіктердің де вегатациялық кезеңінде екі айдан аспайды оның өзінде ызғарлы, қыраулы күндер болып тұрады. Жылдық жаңбыр суммасы 250 - 500 мм . өсімдіктері де экологиялық тундраға тән бойлары аласа, сыртқы шар, доиалақ, пішінді, жерге жақын төселіп өседі, қиыр түрлері ожика, злактар. Тундраның қары қалыңдау, жазда ылғалды, ық жерлерде қосжапырақты өсімдіктер, сарғалдақ, дриада, тасжарған, қызғалдақ, желайдар, крупка, примула шерменгүл басқада тұқымдас өкілдері. Тундра өсімдіктерінің тағы бір ерекшелігі - ауа райының құбылмалығы, суықтығы, жел, ылғалдылықтың көптігіне , жаз мезгілінің қысқарғандығына қарамай гүлдері сәнді де, ашық үлкен болып келуі парадокс.
Солтүстік Америка және Еуразия тундра өсімдіктерінің түрлері мен туыстарында ұқсастық сол түрлерді ңөсуі дара мен қосжапырақтарында бірдей, Мысалы, қияқ осока скальная, қоңырбас мятлик арктический.
Солтүстік Америка тундрасындағы үлкен аумақтағы жерді қыналар алып жатыр. Кейбір жерлерінде қына жасылған биіктіктер - 25 см жетеді. Бұғы мүгі оленьий, топырағы құнарлы, ықтау, ойыс, ылғалды жерлерде қайың карликовая береза, тал, су жидек, өсімдіктері өседі. Солтүстік Америкада Евразияда тәріздес орманды тундрасы айғақталып тұрады, шырша ель , қайың береза бумажная, терек тополь осиновидный [ 10].
Ең солтүстігі аймақ - Арктикалық тундра. Бұл жердегі мүк пен қына түгелдей топырақ бетін жауып тұрмайды. өсімдіктер түрлеріне де кедей. өсімдіктердің дриада және қызғалдақ мак өкілдері ғана кездеседі.
Мұзды мұхиттағы Вайгач аралынан Чукотка түбегіндегі жерлерді қиыршық таста, саздық теңбілденіп шұбарланған, өсімдіктер жерін 50 - 60% ғана жауып тұрады. Доминант өсімдіктерде дриада, шөптерден : қияқ, қоға, злактардан полярлы қызғалдақ, дирконды, политрихты, жасыл, бауыр мүктер өкілдері : Dicranum elapatium Oncophorus wahlendersi \Hylocomium Rhacomitrium turgidum\ қыналар лишаиникй рода. Тау беткейлерінде тас беттерінде қаспақты қыналар өкілдері өсіп тұр.
Сурет - 8. Арктика тундра шөлі
Арктика тундра шөлі, Тундра да солтүстікке мұзды мұхитқа қарай Арктика суық шөл зонасы орналасқан (сурет - 8). өсімдіктер тек тас, экземплярлар, біртұтас біріккен өсімдіктер жоқ, қаспақты қына, мүктер ракомитриярлық гриммия, гүлді өсімдіктерден сарғалдақтар, қияқ, элактар, қызғалдақ, крупкалар . Арктика шөлін 3 - 4 дәуірінде мұз қаптамаған. Сондықтанда өсімдіктері сол ерте кезден өзгеріссіз өсіп келе жатқан түрлері, тек ауа райы суықтығы, ылғалдылық көптігі ылғалдылық көп болғанымен суық болғандықтан өсімдік пайдалан ламайды, тоң, мұз жер қыртысы полигониальные грунты, софлюкационные террасы өз әсерлерін тигізеді. Поляр шөлі тундраның солтүстік поюсінде орнласқан. Ресей жерінде Солтүстік мұзды мұхиттың көптеген аралдарын, Таймыр түбегін жатқызуға болады. Ауа райы организмге өте қолайсыз, тундрада да қатал. Жылына екі ай ғана температурасы 0* С жоғары болып тұрады. Жылы ай тамызда 4 - 5*С , қысы ұзақ, қатал, ызғарлы, қары аз. Полярлы тундра шөл жерінде түгелдей өсімдік жауып тұрған жер кездеспейді 50 - 60 % қына , мүк, балдырлар және гүлді өсімдіктер өкілі өте аз. Кей жерлерде жартылай бұта, бұташа, шөптесін өсімдіктер сирек болса да кездеседі. Екі айға созылатын жаз айларында кейбір өсімдіктер 20 см дейін көтеріліп өседі. Гүлді өсімдіктерден - түлкіқұйрық лисохвост альпийский, қызғалдақ мак полярный , тал ива полярная, , сарғалдақ лютик серый. Полярлы тундра шөлі солтүстік жартышар арктикалық аудандарда - Шпицберген, Гренландия, Канада; артика архипелаг аралдарында өсіп тұрған өсімдіктері де біркелкі, бірдей деуге болады.
Полярлы тундра шөлі тек Арктикада емес Антартида да бар, Антарктида шөлді жерінде мүк, қынадан басқа әзірше табылған екі гүлді өсімдік: селерік луговик антарктический - Deschampsia antarctica , колобантус толстолистный - Colosanthus crassisolius [ 11].
1.3 Тундра фаунасы
Тундра белдемі Европаның, Азияның және Солтүстік Американың солтүстік жағалауын көмкере орналасқан. Беринг, Охот, Норвег теңіздері және әлемдегі ең үлкен арал - Гренландия аралы да тундра белдеміне жатады. Тундра белдемі оңтүстігінде ормн белдемімен шектеседі.
Тундра белдемінің жазы қысқа және суық, қысы 7-8 ай бойына жалғасатын өте ұзақ және аса қатал. Қыста мұнда 2 айға жуық ешбір күн көзі көрінбейді. Жер беті аса қатты суытып -70 градусқа жететін сұрапыл аяз, қарлы бұрқасын жиі кездеседі. Тундра белдемі жер шарының биік ендігінде орналасқандықтан жазда түн болмай, поляр күні екі айға созылады. Поляр күні кезінде күн көкжиекке түсіп, батуға таяп барып қайтадан көтеріледі. Сондықтан күн батпайды. Бірақ күн биікке көтерілмейтіндіктен күннің сәулесі жер бетіне сүйір бұрыш жасап түседі де, жер бетін нашар қыздырады. Тундра белдемінде ең жылы күннің температурасы 10 градустан аспайды. Жаздың кез келген күнінде қарлы қатқақ кездесіп тұрады. Топырағының беткі 30-35 см-ге дейінгі қабаты ғана жібиді. Бұдан төменгі қабатын түгелдей ұзақ жылдық тоң иеленеді. Суық, салқын климат басым болуына байланысты жер бетіндегі судың булануы өте аз, баяу. Топырақтың терең қабатына суды өткізбейтін тон қабаты орналасуының әсерінен тундра белдемінде батпақты жерлер жиі ұшырасады.
Тундра белдемінің экологиялық жағдайы қатал, жануарларға қолайсыз болғандықтан ондағы жануарлардың түрлік құрамы көп емес. Тундраның жағымсыз қатал табиғатына бейімделіп төзе алған аз ғана түрлі жануарлар кездеседі. Оның есесіне мұндағы әрбір түрдің жануары өте өсімтал. Тез көбейіп, аса көп ұрпақ береді.
Тундраның құрлығында тіршілік ететін омыртқасыз жануарлар қыста қар астында, өсімдіктің арасына кіріп анабиоз күйге түсіп, қысқы ұзақ ұйқы жағдайында өткізеді. Олар көктем басталысымен жаппай көбейе бастайды. Дернәсід, қуыршақ, жұмыртқа сатысында қыстап шыққан омыртқасыз жануарлар көктем шыға дамуын қайта жалғастырады [ 12].
Тундраның жер беті батпақ пен суға бай екенін жоғарыда айтқанбыз. Осы су мен батпақта сансыз құжынаған ұсақ шаян тәрізділер мен жәндіктер, олардың дәрнәсілдері тіршілік етеді. Олардан жазда орасан зор мол маса шіркей дамып жетіледі де адам мен жануарларға мазасыз жағдай тудырады.
Жаз маусымы басталысымен тундраға ұялап жұмыртқа басу үшін үйрек тұқымдастар тобын құрайтын жыл құстары ұшып келіп қоныстанады. Олар - аққулар, қаздар және үйректер. Бұлардың денесі нығыз, бітімі сымбатты, мойыны ұзын, аяқтары төрт саусақты. Алға қарай бағытталған үш саусағы ұзын, олар өзара жүзбе жарғақтар арқылы бір-бірімен жалғасып қосылады. Бұлардың қауырсыны нығыз, мамықтары қалың және денесін бертегіс тұтастай жауып орналасады. Құйымшақ безінен бөлініп шыққан майлы сұйықпен майланған мамық жүніне су жұқпайды. Суда жақсы жүзеді.
Мамыр айында қар ери бастасымен тундра аққауы алыс оңтүстіктен ұшып келеді. Бұл әсем және маңғаз құс. Аққулар көбіне өсімдікпен қоректенеді. Су өсімдіктерін де, құрлықта өсетін өсімдіктерді де қорегіне жаратады. Аққулар әрқашан да жұбымен тіршілік етеді. Ұрғашы аққу су жайылмайтын, биіктеу төмпек жерге ұя салып, оған өзінің мамық жүнін төсейді. Жұмыртқасы дамып балапан болысымен олардың тіршілігі құрлықтан суға ауысады. Балапандарының қауырсыны жетіліп және ересек аққулар түлеп біткен соң олар балапандарын ерітіп оңтүстіктегі қыстайтын мекеніне қайтады. Тундра аққуы * саны сиреп бара жатқан, сәнді маңғаз құс. Ол Ресейдің қызық кітиабына бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1.2 Тундра флорасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3 Тундра фаунасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 16
КІРІСПЕ
Тундраның негізгі белгісі орманның болмауы.
Сурет - 1. Тундра
Сурет - 1. Тундра
Тундра - (саами тілінде tunturі - ормансыз, жалаң тау басы) - солтүстігінде арктикалық шөлмен, оңтүстігінде орманмен шектесетін арктикалық облыстарға тән белдемдік ландшафт типі (сурет - 1). Вегетациялық кезең қысқа болуына байланысты көп жылдық өсімдіктер: мүкті-қыналы және бұталы өсімдіктер негізгі орын алады. Жылу жеткіліксіз, ылғал мол болғандықтан өсімдіктер ауаның жер бетіне таяу қабатындағы жылуды пайдалану үшін төселіп немесе жастық тәріздес ұйлығып өседі. Белдемдігіне байланысты: субарктикалық және арктикалық Тундра; түр құрамына байланысты: мүкті, қыналы, бұталы, төмпешікті (шымдар төмпешіктер құрайтын жерлерде) және полигоналды Тундра болып ажыратылады. Тундра негізінен солтүстік жарты шардың арктикалық және субарктикалық белдеулерінде таралған. Тауда, тау орманы шекарасынан жоғарыда биіктік ландшафт белдеуі - тау Тундрасы орналасқан [1].
1 ТУНДРА АРЕАЛЫ
Сурет - 2. Тундра ареалы
Сурет - 2. Тундра ареалы
Тундра ареалы - Скандинавия түбегінің солтүстік жағалауы Кола түбегі, Пона өзені , Ақ теңіздің солтүстік жағалауы, Канин түбегі, Нарьян - Марь, Салехард, Таз, Енесей, Хатанги, Анабар, Пур, Лена, Индигрика, Нижнеколымск, Анедыреь өзені, Колыма жотасы, Гижичинск, Корфа шығанағы. Солтүстик мұзды мұхит жағалау аралдары, солтүстик Америкада (Чукотка, Аляска), Шығыс Сібір таулы аудандары ( Тайганың да ішіне енеді), Европалық және Америкаға тундрасы, суық шөлдер барлығы тундралық циркумполярлық биогеографиялық облысқа кіреді (сурет - 2) [ 2].
1.2 Тундра флорасы
Сурет - 3. Тундра флорасы
Сурет - 3. Тундра флорасы
Суық климатикалық пояста жылылықтың аздығы өсімдіктерге, олардың өсуіне, гулдеу, жеміс беруіне мүмкіндік жоқтың қасы. Жаздың өзі өте қысқа да, салқын. Жаздың суық поястағы ерекшелігі өсімдікке күн сәулесі тәулігіне 24 сағат полярлы күн , полярлы түн түсіп тұратындығы. Ауа райының қолайсыздығы - өсімдік түрлері де өте аз, сирек, тек өте суықтыққа бейім, төзімді түрлері ғана өседі. Ағаштар мүлде кездеспейді деседе болады, тек бұта мен шөптесін өсімдік - олардың да түрлері өте аз. Суық зоналық пояста өсіп тұрған тек мүктер мен қыналар. Жоғары сатыдағы өсімдіктер өкілі кездеспейтін, өспейтін жерлерде де мүктер мен қыналар өседі, түрлері де өте көп. Өсімдіктердің көпшілігі онша биік емес, жерге жақындау төселіңкіріп, кей жерлерде қалың кей жерлерде селдірлеу, сирек болып өседі ( сурет - 3) [ 3].
1.2.1 Тундра флорасының таралу зоналары
Сурет - 4. Еуразия тундрасы
Сурет - 4. Еуразия тундрасы
Еуразия тундрасы. Жылдың орташа температурасы қыста да салқын 2-3 ай жазы ең жылы ай шілде 10-14ºС. Қысы ұзақ та суық, ызғарлы, қар қалыңдығы жұқа. Қысқа да суық жаз өсімдіктердің барлық толық вегетациялық периодының өтуін қиындатады, қысқыртады. әсіресе, олар толық гүлдеп жеміс тұқым беріп үлгірмейді сондықтанда тундрада вигетациялық жолмен көбейетін көпжылдық өсімдіктер өседі (сурет - 4). Ауарайының қолайсыздығынын тундра өсімдіктербаяу өседі [ 4]. Тундра өсімдіктері үшін ең қажетті фактор -ол жылылықтың аздығы. Дегенмен жаз айларында күн сәулесінен топырақ беті жылынады. Жер беті топырағының жылынуы, жерге жақын ауаның жылынуы - өсімдіктердің төселіп өсуіне, жапырақтың бүрленуіне қолайлы жағдай туады. Тундра өсімдіктерінің тамыры тереңге бармай, горизонтальды жер бетіне өте жақын орналасқан. Тундра өсімдіктеріндегі басымырақ кездесетін түрлері бұталары: дриадаDryas- курапаточоя трава,су жидек водяника- Empetzum, ит жидек, көк желек, тал. Дриада мен көк желек өсімдіктері басқа өсімдіктермен салыстырғанда көбірек кездеседі. Жер жағдайы ауа райы өзгерістеріне, құбылмалығына байланысты тундра өсімдіктерінің түрі де морфолониялық пошымы да өседі. Қарамық тарангорец-Polyqjnum, түлкіқұйрықлиссхвост альпийский-Alopecurus alpinus, дюпонциядюпонция Фишера Dupontia sischeri,қияқ осока гиберборейская-Carex hyhtrbora,қышқыл шөп кисличник двустолбчатый- Oxyria diqynaқызғалдақтың көптеген түрлері papaver japponicum,мутник Pedicularisl кекіребас остролодник- oxiropis . Жергілікті халықтар жеміс, тамақ орнына пайдаланатын морошка Rubus Chamaemo өте жиі өседі[ 5].
Тундрада бұталы өсімдік түрлері өте аз: қайың карликов березка- Betula nana, тал,ива - Salix lanata Тундраның оңтүстік аудандарында қайың әжептеуір аумақты территорияда өсіп тұр. Тундраның барлық жерінсолтүстік\ аудандарына басқа мүк пен қына басып тұр. Мүк пен қынаның көптеген түрлері осы жерде ягельольний мох-cladonia, Altctora, Cetrariab , Stereocaulon,.
Сурет - 5. Орманды тундра.
Сурет - 5. Орманды тундра.
Тундра зонасы бірнеше аймаққа бөлінеді: оңтүстікке жақын тундра-орманды тундра (сурет - 5). Өсімдіктер топырақты түгел жауып қалындау болып негізінен мүктер, қыналар, шөптесін өсімдіктер , бұта, жартылай бұта, сонымен қатар әр жерде сирек болсада ағаштар бірақ олар аласа тал мүлде кездес пейді, аласа бойлы бұталар, қайың биіктігі 0,5 м. Солтүстікке қарай - солтүстік аймақта - мүк пен қына өскен. Барлық жерді түгел дерлік мүк пен қына басып жатыр. Селдірлеу , сирек болсада шөптесін аласа бойлы - жартылай бұта өсімдік өкілдері. Олар мүк пен қынадан бойлары онша биікте емес. Евразия тундрасында тек оңтүстіктен, солтүстікке ғана емес, батыстан шығысқа қарай ауа райы, рельеф, өсімдіктері жөнінен айтарлықтай өзгерістер бар. Сібір тауындағы тундра жерлердегі өсімдіктерді - гольцы деп атайды. Кедей белдеудегі өсімдіктер \гольцевой пояс\ биік ландшафты, тік жоталарда, жарт астарда, таудың тас қиыршық жерлерінде тундралы, таулы тундра, альпі, өкпе желі бар суық тау белдеулерінде кездеседі. Россияның қиыр шығысындағы Саян, Байкал жеріндегі Сохондо, Кавказ, Алтай, Карпат жерлерінде кездеседі [ 6].
Өсімдіктерден : тал, қайың, мәңгі жасыл итбүлдірген, су жидек, дриада \курапаточья трава\, мүктер, қыналар \ 800 түрі\, гүлді өсімдіктер \ 200 - 300 түрі\ ткндраның батыс зонасында \ягель тундрасын\ қынаның киладония, шығысында - алектория немесе цетрария түрлері көп. Өсімдік тамырлары тереңге бармай жан - жағына горизонталь тарамдалған [ 7].
Арктикалық Сібірдің орталық бөлімін - алекториялық тундра деп, яғни алектория қынасының көптеп өсетін жерін айтады (сурет - 6). Кладония қынасы көптеп өсетін жерін айтады. Қайың \береза карликовая, береза тощая Киденторфа \тал\ ива круглолистная, ива полярная\, су жидек. Қияқ , қышқыл шөп, қызғалдақ, арктоус, дриада, морошка, бетеге, қияқ, қоңырбас\мятлик арктический - Poaartica \ су жидек\ водяники гермофродидитная . тунарандра өсімдігі үштік дәуірде мұз қаптағанда түгел жойылған.
Сурет - 6. Аллекторриялық тундра
Тундрада өсімдіктерден психрофиттер, яғни суық топыраққа, олиготорфты құнарасыз торфты топыраққа бейімделген өсімдіктер өседі. Торфты глейлі топырақ, шымды жерлер өте аз. Орманда тундрада ағаш өкілдері сирек, тек тоңның жер бетіне жақын немесе тереңгі қабаттарда екендігіне байланысты. Солтүстікке қарай арктика , полярлы шөлінде өсімдік өте аз, жануарларға жемшөптікке де жарамайды. Тундра зонасы, орманды тундра, ландшафты Евразия тундрасы Солтүстік Америка тундрасымен ұқсастығы бар. Тек солтүстік Америка жерін плейстоцен дәуірінде мұз қаптамаған. Көбірек кездесетін өсімдік түрлері: қызғалдақ \алпийский мак Poa alpine vaccinium ит бүлдірген, Vitis idgea аюбұлақ , Arctous alpinus, су жидек \ Dryas Octo petola\ қыналар, мүктер [ 8]. Америка тундрасында өсетін бетеге, Чукотка жерінде кездеседі европа тундрасында жылына 400 мм қар жауады, бірақ ылғида тоқтаусыз қатты соғатын екпінді жел 10 - 40 м\сек (сурет - 7). жауған қарды мұз үстінен сырғытып ұшырап алып қалады. Европа тундрасында 50 см, Якутияда 25 см қар жауады. Топырақ температурасы жаз күндері 8° -10°.
Сурет - 7. Америкалық тундра
Солтүстік Тундрада сол жерлерге бейімделген, терімстіктен орманды зонадан басталған өз морфологиялық ерекшеліктері бар өсімдіктер өседі. Ғасырлар бойы суық климат, жыл мезгілдерінде де айтарлықтай өзгеріс болмағандықтан, тек тундраға тән өсімдіктер өседі : ағаш өсімдіктер жоқ, тек бұталар, мүктер мен қыналар , тамыр түйнектері бар пиязды, баданалы. Топыраұ өте салқын болуына байланысты біржылдық өсімдіктер жоқтың қасы. Өсімдіктердің бүрлері тығыз қына, мүк шымында өсіп жетіледі. Сондықтанда тундрада споралы өсімдіктер \мүк пен қына\ доминант . осы өсімдіктер қорғауында басқа өсімдіктерде өсіп шығады [ 9]. Тундра өсімдігі үш ярусты : 1. Бұта 2. Шөптесін өсімдіктер 3. Мүк пен қыналар.
Европа тундрасының флорасы.Үш континентте кездесетін тундра жағдайыбіркелкі емес, В.Н. Гордков 1890 - 19536 Европа жерлерінде кездесетін тундраны төрт аймаққа бөледі, Оңтүстікке қарай орманмен жалғасқан. 1 орманды тундра. 2.Буталы тундра. 3. Қыналы, мүкті аймақ. 4. арктикалық тундра полярлы шөлдала.
Солтүстік Америка жеріндегі тундра барлық материктің солтүстік бөлімін түгелдей Атлант мұхитын Тынық мұхитына дейін Канада аралдарымен Арктика архипелагы түгел кірді. Табиғат жағдайы мен өсімдіктер түрлерімен жалпы түр, пішіні мен Солтүстік Америка тундрасымен Евразия тундрасында үлкен ұқсастықтар бар. Жылдық орташа температура нөл градустан төмен. өсімдіктердің де вегатациялық кезеңінде екі айдан аспайды оның өзінде ызғарлы, қыраулы күндер болып тұрады. Жылдық жаңбыр суммасы 250 - 500 мм . өсімдіктері де экологиялық тундраға тән бойлары аласа, сыртқы шар, доиалақ, пішінді, жерге жақын төселіп өседі, қиыр түрлері ожика, злактар. Тундраның қары қалыңдау, жазда ылғалды, ық жерлерде қосжапырақты өсімдіктер, сарғалдақ, дриада, тасжарған, қызғалдақ, желайдар, крупка, примула шерменгүл басқада тұқымдас өкілдері. Тундра өсімдіктерінің тағы бір ерекшелігі - ауа райының құбылмалығы, суықтығы, жел, ылғалдылықтың көптігіне , жаз мезгілінің қысқарғандығына қарамай гүлдері сәнді де, ашық үлкен болып келуі парадокс.
Солтүстік Америка және Еуразия тундра өсімдіктерінің түрлері мен туыстарында ұқсастық сол түрлерді ңөсуі дара мен қосжапырақтарында бірдей, Мысалы, қияқ осока скальная, қоңырбас мятлик арктический.
Солтүстік Америка тундрасындағы үлкен аумақтағы жерді қыналар алып жатыр. Кейбір жерлерінде қына жасылған биіктіктер - 25 см жетеді. Бұғы мүгі оленьий, топырағы құнарлы, ықтау, ойыс, ылғалды жерлерде қайың карликовая береза, тал, су жидек, өсімдіктері өседі. Солтүстік Америкада Евразияда тәріздес орманды тундрасы айғақталып тұрады, шырша ель , қайың береза бумажная, терек тополь осиновидный [ 10].
Ең солтүстігі аймақ - Арктикалық тундра. Бұл жердегі мүк пен қына түгелдей топырақ бетін жауып тұрмайды. өсімдіктер түрлеріне де кедей. өсімдіктердің дриада және қызғалдақ мак өкілдері ғана кездеседі.
Мұзды мұхиттағы Вайгач аралынан Чукотка түбегіндегі жерлерді қиыршық таста, саздық теңбілденіп шұбарланған, өсімдіктер жерін 50 - 60% ғана жауып тұрады. Доминант өсімдіктерде дриада, шөптерден : қияқ, қоға, злактардан полярлы қызғалдақ, дирконды, политрихты, жасыл, бауыр мүктер өкілдері : Dicranum elapatium Oncophorus wahlendersi \Hylocomium Rhacomitrium turgidum\ қыналар лишаиникй рода. Тау беткейлерінде тас беттерінде қаспақты қыналар өкілдері өсіп тұр.
Сурет - 8. Арктика тундра шөлі
Арктика тундра шөлі, Тундра да солтүстікке мұзды мұхитқа қарай Арктика суық шөл зонасы орналасқан (сурет - 8). өсімдіктер тек тас, экземплярлар, біртұтас біріккен өсімдіктер жоқ, қаспақты қына, мүктер ракомитриярлық гриммия, гүлді өсімдіктерден сарғалдақтар, қияқ, элактар, қызғалдақ, крупкалар . Арктика шөлін 3 - 4 дәуірінде мұз қаптамаған. Сондықтанда өсімдіктері сол ерте кезден өзгеріссіз өсіп келе жатқан түрлері, тек ауа райы суықтығы, ылғалдылық көптігі ылғалдылық көп болғанымен суық болғандықтан өсімдік пайдалан ламайды, тоң, мұз жер қыртысы полигониальные грунты, софлюкационные террасы өз әсерлерін тигізеді. Поляр шөлі тундраның солтүстік поюсінде орнласқан. Ресей жерінде Солтүстік мұзды мұхиттың көптеген аралдарын, Таймыр түбегін жатқызуға болады. Ауа райы организмге өте қолайсыз, тундрада да қатал. Жылына екі ай ғана температурасы 0* С жоғары болып тұрады. Жылы ай тамызда 4 - 5*С , қысы ұзақ, қатал, ызғарлы, қары аз. Полярлы тундра шөл жерінде түгелдей өсімдік жауып тұрған жер кездеспейді 50 - 60 % қына , мүк, балдырлар және гүлді өсімдіктер өкілі өте аз. Кей жерлерде жартылай бұта, бұташа, шөптесін өсімдіктер сирек болса да кездеседі. Екі айға созылатын жаз айларында кейбір өсімдіктер 20 см дейін көтеріліп өседі. Гүлді өсімдіктерден - түлкіқұйрық лисохвост альпийский, қызғалдақ мак полярный , тал ива полярная, , сарғалдақ лютик серый. Полярлы тундра шөлі солтүстік жартышар арктикалық аудандарда - Шпицберген, Гренландия, Канада; артика архипелаг аралдарында өсіп тұрған өсімдіктері де біркелкі, бірдей деуге болады.
Полярлы тундра шөлі тек Арктикада емес Антартида да бар, Антарктида шөлді жерінде мүк, қынадан басқа әзірше табылған екі гүлді өсімдік: селерік луговик антарктический - Deschampsia antarctica , колобантус толстолистный - Colosanthus crassisolius [ 11].
1.3 Тундра фаунасы
Тундра белдемі Европаның, Азияның және Солтүстік Американың солтүстік жағалауын көмкере орналасқан. Беринг, Охот, Норвег теңіздері және әлемдегі ең үлкен арал - Гренландия аралы да тундра белдеміне жатады. Тундра белдемі оңтүстігінде ормн белдемімен шектеседі.
Тундра белдемінің жазы қысқа және суық, қысы 7-8 ай бойына жалғасатын өте ұзақ және аса қатал. Қыста мұнда 2 айға жуық ешбір күн көзі көрінбейді. Жер беті аса қатты суытып -70 градусқа жететін сұрапыл аяз, қарлы бұрқасын жиі кездеседі. Тундра белдемі жер шарының биік ендігінде орналасқандықтан жазда түн болмай, поляр күні екі айға созылады. Поляр күні кезінде күн көкжиекке түсіп, батуға таяп барып қайтадан көтеріледі. Сондықтан күн батпайды. Бірақ күн биікке көтерілмейтіндіктен күннің сәулесі жер бетіне сүйір бұрыш жасап түседі де, жер бетін нашар қыздырады. Тундра белдемінде ең жылы күннің температурасы 10 градустан аспайды. Жаздың кез келген күнінде қарлы қатқақ кездесіп тұрады. Топырағының беткі 30-35 см-ге дейінгі қабаты ғана жібиді. Бұдан төменгі қабатын түгелдей ұзақ жылдық тоң иеленеді. Суық, салқын климат басым болуына байланысты жер бетіндегі судың булануы өте аз, баяу. Топырақтың терең қабатына суды өткізбейтін тон қабаты орналасуының әсерінен тундра белдемінде батпақты жерлер жиі ұшырасады.
Тундра белдемінің экологиялық жағдайы қатал, жануарларға қолайсыз болғандықтан ондағы жануарлардың түрлік құрамы көп емес. Тундраның жағымсыз қатал табиғатына бейімделіп төзе алған аз ғана түрлі жануарлар кездеседі. Оның есесіне мұндағы әрбір түрдің жануары өте өсімтал. Тез көбейіп, аса көп ұрпақ береді.
Тундраның құрлығында тіршілік ететін омыртқасыз жануарлар қыста қар астында, өсімдіктің арасына кіріп анабиоз күйге түсіп, қысқы ұзақ ұйқы жағдайында өткізеді. Олар көктем басталысымен жаппай көбейе бастайды. Дернәсід, қуыршақ, жұмыртқа сатысында қыстап шыққан омыртқасыз жануарлар көктем шыға дамуын қайта жалғастырады [ 12].
Тундраның жер беті батпақ пен суға бай екенін жоғарыда айтқанбыз. Осы су мен батпақта сансыз құжынаған ұсақ шаян тәрізділер мен жәндіктер, олардың дәрнәсілдері тіршілік етеді. Олардан жазда орасан зор мол маса шіркей дамып жетіледі де адам мен жануарларға мазасыз жағдай тудырады.
Жаз маусымы басталысымен тундраға ұялап жұмыртқа басу үшін үйрек тұқымдастар тобын құрайтын жыл құстары ұшып келіп қоныстанады. Олар - аққулар, қаздар және үйректер. Бұлардың денесі нығыз, бітімі сымбатты, мойыны ұзын, аяқтары төрт саусақты. Алға қарай бағытталған үш саусағы ұзын, олар өзара жүзбе жарғақтар арқылы бір-бірімен жалғасып қосылады. Бұлардың қауырсыны нығыз, мамықтары қалың және денесін бертегіс тұтастай жауып орналасады. Құйымшақ безінен бөлініп шыққан майлы сұйықпен майланған мамық жүніне су жұқпайды. Суда жақсы жүзеді.
Мамыр айында қар ери бастасымен тундра аққауы алыс оңтүстіктен ұшып келеді. Бұл әсем және маңғаз құс. Аққулар көбіне өсімдікпен қоректенеді. Су өсімдіктерін де, құрлықта өсетін өсімдіктерді де қорегіне жаратады. Аққулар әрқашан да жұбымен тіршілік етеді. Ұрғашы аққу су жайылмайтын, биіктеу төмпек жерге ұя салып, оған өзінің мамық жүнін төсейді. Жұмыртқасы дамып балапан болысымен олардың тіршілігі құрлықтан суға ауысады. Балапандарының қауырсыны жетіліп және ересек аққулар түлеп біткен соң олар балапандарын ерітіп оңтүстіктегі қыстайтын мекеніне қайтады. Тундра аққуы * саны сиреп бара жатқан, сәнді маңғаз құс. Ол Ресейдің қызық кітиабына бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz