4-7 ЖАС АРАЛЫҒЫНДАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ МАЗАСЫЗДЫҚ ДЕҢГЕЙІН ДИАГНОСТИКАЛАУ ЖОЛДАРЫ
Кіріспе 3
Негізгі бөлім 5
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі 5
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру 8
1.2 Мазасызданудың себептері 13
1.3 Балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын 18
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер 32
Қосымша
Негізгі бөлім 5
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі 5
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру 8
1.2 Мазасызданудың себептері 13
1.3 Балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын 18
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер 32
Қосымша
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшада оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз - өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да «күмәншіл» болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау – қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, 4-7 жас аралығындағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Балабақшада оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор. Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді, мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін, ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз - өзіне сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да «күмәншіл» болып қалыптасады. Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау – қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен, құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді, өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, 4-7 жас аралығындағы балалардың адекватты құлығының қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық – дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
1. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Академия». 2003.
2. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
3. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
4. Жуманкулова Е. Тревожность как предпосылка девиантного поведения подростка. //Бастауыш мектеп. 2005. №2. 47-50б.
5. Абрамова Г.С. “Введение в практическую психологию” – Екатеринбург: “Деловая книга”, Москва: Издательский центр “Академия”, 1995
6. “Альманах психологических тестов” – Москва: “КСП”, 1995 – с. 333-336
7. Алякринский Б.С. “Общение и его проблемы” – М.: Знание, 1982 – 64 с. (Новое в жизни, науке, технике. Сер. “Молодежная”, №7)
8. Андреева Г.М. “Социальная психология” /Перев. с англ. – СПБ, 1997 – 688 с.
9. Аникеева Н.П., Винникова Г.В., Смирнов С.А. “Режиссура педагогического взаимодействия”. – Новосибирск: НГПИ, 1991
10. Аракелов Н.Е., Лысенко Е.Е. “Психофизиологический метод оценки тревожности” // Психологический журнал – 1997 - №2 – с. 34-38
11. АракеловН., Шишкова Н. “Тревожность: методы ее диагностики и коррекции” // Вестник МУ, сер. Психология – 1998 - №1 – с. 18
12. Бабич Н.И. “Особенности первого впечатления о другом человеке у младших школьников” // Вопрося психологии. – 1990 - №2.
13. Бакеев В.А. “Экспериментальные исследования психологических механизмов внушаемости”.: Автореферат диссертации … канд. псих. наук. – М., 1970 – 17 с.
14. Прихожан А.М. Причины, профилактика и преодоление тревожности //Психологическая наука и образование. – 1998. - №2. - С.11-17
15. Немов Р.С. Психология: В 2 кн. Кн. 2. Психология образования. - М., 1994.
16. Битякова М.Р. “Организация психологической работы в школе” – М.: Совершенство, 1997 – 298 с.
17. Блюм Г. “Психоаналитические теории личности”. Пер. с англ. и вступительная статья А.Б. Хавина – Э.: Изд-во “КСП” 1996 – 243 с.
18. Бодалев А.А. О коммуникативном ядре личности // Сов. педагогика – 1990 - №5 – с. 77
19. Бороздина Л.В., Залученова Е.А. Увеличение индекса тревожности при расхождении уровней самооценки и притязаний // Вопросы психологии – 1993 - №1 – с. 104-113.
20. Энциклопедия психологических тестов. Общение, лидерство, межличностные отношения. - М.:ООО―Издательство АСТ‖, 1997. – 304 с
2. Овчарова Р.В. Практическая психология образования. М., «Сфера». 2001.
3. Нетреба С. Влияние коррекции тревожности на формирование адекватной самооценки младшем школьном возрасте с учетом этническо й принадлежности детей. //Ұлт тағылымы. 2004. №3, 122-126б.
4. Жуманкулова Е. Тревожность как предпосылка девиантного поведения подростка. //Бастауыш мектеп. 2005. №2. 47-50б.
5. Абрамова Г.С. “Введение в практическую психологию” – Екатеринбург: “Деловая книга”, Москва: Издательский центр “Академия”, 1995
6. “Альманах психологических тестов” – Москва: “КСП”, 1995 – с. 333-336
7. Алякринский Б.С. “Общение и его проблемы” – М.: Знание, 1982 – 64 с. (Новое в жизни, науке, технике. Сер. “Молодежная”, №7)
8. Андреева Г.М. “Социальная психология” /Перев. с англ. – СПБ, 1997 – 688 с.
9. Аникеева Н.П., Винникова Г.В., Смирнов С.А. “Режиссура педагогического взаимодействия”. – Новосибирск: НГПИ, 1991
10. Аракелов Н.Е., Лысенко Е.Е. “Психофизиологический метод оценки тревожности” // Психологический журнал – 1997 - №2 – с. 34-38
11. АракеловН., Шишкова Н. “Тревожность: методы ее диагностики и коррекции” // Вестник МУ, сер. Психология – 1998 - №1 – с. 18
12. Бабич Н.И. “Особенности первого впечатления о другом человеке у младших школьников” // Вопрося психологии. – 1990 - №2.
13. Бакеев В.А. “Экспериментальные исследования психологических механизмов внушаемости”.: Автореферат диссертации … канд. псих. наук. – М., 1970 – 17 с.
14. Прихожан А.М. Причины, профилактика и преодоление тревожности //Психологическая наука и образование. – 1998. - №2. - С.11-17
15. Немов Р.С. Психология: В 2 кн. Кн. 2. Психология образования. - М., 1994.
16. Битякова М.Р. “Организация психологической работы в школе” – М.: Совершенство, 1997 – 298 с.
17. Блюм Г. “Психоаналитические теории личности”. Пер. с англ. и вступительная статья А.Б. Хавина – Э.: Изд-во “КСП” 1996 – 243 с.
18. Бодалев А.А. О коммуникативном ядре личности // Сов. педагогика – 1990 - №5 – с. 77
19. Бороздина Л.В., Залученова Е.А. Увеличение индекса тревожности при расхождении уровней самооценки и притязаний // Вопросы психологии – 1993 - №1 – с. 104-113.
20. Энциклопедия психологических тестов. Общение, лидерство, межличностные отношения. - М.:ООО―Издательство АСТ‖, 1997. – 304 с
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Ақмола облысы білім басқармасы жанындағы
Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын)
Ж.Мусин атындағы педагогикалық колледжі МКҚК
Педагогика, психология және
жеке пәндер әдістемесі кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
4-7 жас аралығындағы балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау
жолдары
Мамандық атауы:
Пәні
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Курстық жұмысты қорғаған бағасы ______________
Кафедра меңгерушісі ________________
Хаттама № ____ ____ ____________ 20___ ж.
Көкшетау, 2016
Мазмұны
Кіріспе 3
Негізгі бөлім 5
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі 5
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру 8
1.2 Мазасызданудың себептері 13
1.3 Балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын 18
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер 32
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен,
сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны
едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас
кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың
тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған
дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшада оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді
тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты
екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің
жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы
мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор.
Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды
байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол
қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке
жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда
ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді,
мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін,
ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең
негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу
уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді
иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз - өзіне
сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады.
Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану
бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау –
қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған
оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен,
құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді,
өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын
адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға
қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына
қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған,
ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы
қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір
аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен
күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген
құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда
болуы себептерін білу, 4-7 жас аралығындағы балалардың адекватты құлығының
қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық
– дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Курстық жұмыстың мақсаты – 4-7 жас аралығындағы балалардың
мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын зерттеу.
Міндеттері:
- қарастырылып отырған мәселе бойынша теориялық бастауларды
талдау және жүйелеу.
- 4-7 жас аралығындағы балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау
жолдарын зерттеу және жоғары мазасызданудың себебін орнату.
Негізгі бөлім
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын
кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік
құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез
ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен, тұлғалық сипат ретiнде өтпелi кезеңiн және динамикасын ескере
отырып, дифференцияциялы қарастыру қажеттiлiгiн атайды. Р.С. Немовтiң
анықтамасы бойынша, мазасыздық – спецификалық әлеуметтiк жағдайларда
беймазалық, қорқыныш, үрей қалпына әкелетiн адамның үнемi немесе ситуативтi
көрiнiс беретiн қасиетi [15].
А.М. Прихожан мазасыздықты сәтсiздiктi күтумен, қауiп-қатердi алдын-
ала сезумен байланысты эмоционалды жайсыздықты сезiну деп анықтайды.
Сонымен қатар, мазасыздықты эмоционалды қалып және тұрақты тұлғалық сипат
немесе темперамент қасиетi ретiнде екiге бөледi. Мазасыздық балалық шақта
ұзақ уақыт бойы сақталатын тұрақты тұлғалық құрылым болып табылады.
Мазасыздықтың өзiндiк ұлғайтушы күшi, қылықта компенсаторлық және қорғаныс
механизмдерi арқылы жүзеге асатын тұрақты формалары бар. Баланың мазасыздық
деңгейiнiң өсуi өте жиi жанұядағы қарым-қатынастың бұзылуы нәтижесi болып
табылады [14].
А.А. Китаев-Смык психологиялық зерттеулерде мазасыздықты екi түрге –
мiнез мазасыздығы мен ситуативi мазасыздыққа дифференцияциялау орын
алғандығын көрсетедi. Бұл жiктеудi ұсынған шетелдік зерттеуші –
Спильбергер.
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану – үрейдің
реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтін қатерді
уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі.
Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда
жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау
адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті
көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның
тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы
ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына
бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті
ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған (Петровекий,
1990).
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады,
мазасыздану – бұл кез – келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы
адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық
термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше
көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден
туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция
нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей
эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам
миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты (Аракелов, 1997).
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З. Неймарк анықтады:
олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбаудан келіп шыққан, агрессия,
қорқыныш, алаңдаушылық түрінде кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану
түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балаларда
байқалады. Олар ең жақсы оқушы болуға немесе ұжымда ең жақсы орында
болуға, және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ
олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады (Неймарк, 1963).
Отандық психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс
емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан,
яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін -
өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және
қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар
күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін
құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл
баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында
қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп
жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның
толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен
шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі
мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік сенімсіздік
және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі
өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге
тырысады: ата –ана, мұғалім, достары. Сәтсіздік себептері өзінде екенін
мойындаудан бас тартып жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен
конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады - өзіндік әлсіздіктерінен
өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына
өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне
қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы
мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігіне бола қызығуларының өзіне ғана
бағытталуына әкеледі. Мұндай күй баланың үрейленуді уайымдамауды туғызбай
қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан
туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне
деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады.
Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан
сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны
жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С.
Неймарк атап өткен.
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын
екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін
сәйкестендіруге әкелу, немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау
деңгейіне көтеруге көмектесу, немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең
шынайы жолы – бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы
жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып
табылады.
Сонымен балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес
аффектпен байланысты екенін, Славинаның аффективті құлықтағы балаларды
зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі.
Бұған қоса, отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей,
балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік
инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде
қарастыруға болады: бала өміріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан
тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қтынасы
барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес
әлеуметтік құбылыс.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектті қамтиды – психофизиологиялық
алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің
деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар, үрейленуді қатты психологиялық қысымдағы күй –
стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген, отандық
психологтар, оның анықтмасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті
зерттеді. Ол стресті, адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында
туындайтын, күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындатын жүйкелік қысым емес
психологиялық деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық
авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын
қатты қысымдағы жүйке-жүйесі. Стрессті мазасызданумен сәйкестендіруге
болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтардан негізделген, ал
мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс
пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс –жүйке - жүйесінің өте қатты
қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес.
Осыдан стресс кезіндегі үрейді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны
алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі
мазасыздану - сәтсізідікті күтушілік. Бірақ үрей субъект сәтсіздікті кімнен
күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін: өзінен (өзінің
шамасы жетпеуінен) объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан.
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі үрей, алаңдаушылық,
салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің
эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады.
Бірақ бұл үрей шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В.
Имедадзе үрейді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрусктрация өзіне үрейді
қосады.
Жүке – жүйесі қасиетінің физиологиялық қасиеті тұрғысынан алып қарасақ,
біз үрейге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз.
Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең
алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты
тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың берілгеніне қарасақ, үрей күйі жүйке жүйесі күшіне
байланысты. В.Д. Небылиц жүйке жүйесінің әлсіз типтегі мазасызданудың одан
да жоғары деңгейін зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәсілісін қарастырған В.С. Мерлиннің
жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасызданудың В.В. Белоус екі жолмен
тексерді – физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге
қолданатын, А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше
қызықты болып табылады (Бакеев 1970). Зерттелінушілердің мазасыздану
деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай
қорытынды шығаруға болады: эмоциональді уайымдау, жаны жай таппау,
жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы
сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып
табылады.
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру
Балабақша ең бірінші болып бала алдында әлеуметтік – қоғамдық өмірдің
әлемін ашады. Жанұясымен қатар өзіне бала тәрбиесіндегі басты ролдерді
алады. Осылайша балабақша баланың жеке тұлға болуына белгілі бір фактор
болады. Оның көптеген негізгі қасиеті және жекелік сапасы өмірінің осы
кезеңінде қалыптасып, олар қалай салынғанынан байланысты оның алдағы дамуы
көбіне тәуелді,әлеуметтік қатынастардың ауысуы бала үшін маңызды қиындық
екені белглі.
Мазасыз күй, эмоциялық кернеу, басты түрде балаға жақын адамдардың
болмауымен, өмір қозғалысы мен үйреншікті шарттардың, қоршаған орта
жағдайының өзгерісімен байланысты (Макшанцева 1998).
Зерттеушiлердiң басым бөлiгi мазасыздықты ситуативтi құбылыс және
Психологиялық сөздiктерде мазасыздық – тұлғалық деңгейде субъектiнiң
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету функциясын атқаратын эмоционалды қалып түрi.
Балалардың психологиялық денсаулығының бұзылғандығының алғашқы белгiсi
мазасыздық деңгейiнiң жоғарылауы деп айтып өттiк. Оның келесi белгiлерiн
бала қылығында байқауға болады: 1) үйренiшiктi өмiр ортасының өзгеруi
баланың эмоционалды қалпында жағымсыз өзгерiстерге әкеледi. Бұл кезеңге
эмоционалды қысылу, беймазалық, енжарлық тән. Бала ересек адаммен
эмоционалды қарым- қатынасқа талпынады, немесе басқаның қарым-қатынас жасау
талпыныстарына ашу-ызамен жауап берiп, тұйықтала түседi; 2) баланың
эмоционалды жағымсыз қалпы оның ұйқысына, тәбетiне әсерiн тигiзедi,
тамақтан бас тартып, ұйқысы жайсыз болады; 3) заттық, қоршаған ортаға
қатысты баланың белсендiлiгi төмендейдi, тұйықталып, көп сөйлемейдi,
енжарлық, селқостық танытады; 4) жалпы жағымсыз эмоционалды күйiнен
көпшiлiк ортадағы вирустық флораға иммунитетi төмендеп, инфекциялық
ауруларға жиi шалдығады. Мазасыздық эмоционалды жайсыздықты, қауiп
төндiрген қатердi сезiну ретiнде адамның маңызды қажеттiлiктерiнiң
қанағаттанбауын көрсетедi. Бұл қажеттiлiктер ситуативтi мазасыздану
жағдайында актуалды, ал тұрақты мазасыздық жағдайында доминантты болады.
Мазасыздық – бiршама ұзақ уақытқа дейiн сақталатын тұрақты тұлғалық
құрылым. Оның өзiн-өзi күшейтетiн әсерi болады. Мазасыздық қылықта
компенсаторлық және қорғаныс механизмдерiн күшейтедi, әдетте осылайша
константты формада қылықта жүзеге асады. Басқа да күрделi психологиялық
құрылымдар тәрiздi, мазасыздық күрделi құрылымымен ерекшеленедi. Оған
когнитивтi, эмоционалды, операционалды аспектiлер кiредi. Әдетте
эмоционалды аспектiсi доминантты болады.
Мазасыздықтың пайда болуы және бекiтiлуi балалық шаққа сәйкес жетекшi
қажеттiлiктердiң қанағаттанбауымен байланысты [14]. Тұрақты тұлғалық
құрылымға мазасыздық жеткiншек кезеңде айналады. Оған баланың Мен-
концепциясы, өзiне-өзiнiң қатынасы әсерiн тигiзедi. Ал осы кезеңге дейiн
мазасыздық балада кең спектрдегi жанұядағы қарым-қатынастың бұзылуынан
туады. Мазасыздықтың бекiтiлуi мен күшейуi жабық психологиялық шеңбер
механизмi бойынша жүредi, яғни, негативтi жағымсыз эмоционалды тәжiрибенiң
тереңдеуiне және жинақталуына әкеледi. Негативтi тәжiрибе өз кезегiнде
негативтi болжау бағаларын тудырып, актуалды ойлардың, сезiмдердiң
модальдылығын анықтайды, мазасыздықтың күшейуiне және сақталуына әкеледi.
Мазасыздық жас кезеңiне сәйкес анық байқалатын сипатымен ерекшеленедi.
Бұл ерекшелiк мазасыздықтың шығу көздерiнен, мазасыздану мазмұнынан,
компенсация мен қорғаныс формаларынан байқалады. Әр жас кезеңiне сәйкес
көптеген балалардың жоғары мазасыздығын тудыратын, нақты қауiп-қатердiң
орын алуынан, немесе тұрақты құрылым ретiнде мазасыздықтың болуынан
тәуелсiз, объектiлер болады. Мазасыздықтың жас кезеңдерiне сәйкес
жоғарылауы маңызды социогендi қажеттiлiктердiң нәтижесi болып табылады.
Үрей мен мазасыздық қоғамдық өмiрдiң тарихи кезеңдерiмен байланысты. Ол
қорқыныштардың мазмұнынан, жас кезеңiне сәйкес мазасыздықтың шарықтау
сипатынан, мазасызданудың жиiлiгiнен, жайылуынан, интенсивтiлiгiнен, соңғы
10-15 жылдың iшiнде елiмiздегi мазасыз балалар мен жеткiншектер санының
күрт өсуiнен байқалады. Мазасыздық тұлғалық құрылым ретiнде балалар мен
жеткiншектердiң тұлғалық дамуы мен қылығында, басқа мотивтер мен
қажеттiлiктерге қатысты әрекеттердiң орнын басып, мотивациялық функцияны
атқарады. Бала мен жеткiншектiң жеке тұлғасының, қылығы мен iс-әрекетiнiң
дамуына мазасыздықтың әсерi негативтi де, әрi белгiлi бiр деңгейде
позитивтi де болады, алайда соңғы жағдайда бұл құрылымның (мазасыздықтың)
адаптивтi табиғатымен байланысты шектеулерi бар.
Көптеген авторлар мазасыздық пен қорқыныштың байланысы туралы айтады
[2]. Мазасыздық балада жоғары болғанда қорқыныштар да орын алады.
Психологиялық денсаулығы ассимилятивтi-аккомодативтi деңгейдегi балаларға
қорқыныштар да тән.
Үрейдің мұндай психикалық күйін нақты емес анықталмаған қатер сезімі
ретінде анықтау қабылданған.
Келе жатқан қауіпті күту белгісіздік сезімімен үйлеседі: бала, ереже
бойынша, неден қауіптеніп тұрғанын айта алмайтын күйде болады. Осыған ұқсас
қорқыныш эмоциясынан ерекшелігі, үрейдің белгілі бір бастауы болмайды. Ол
араласқан және жалпы бұзылған іс-әрекетте, оның өнімін және бағытын бұзатын
әрекет болып көрінуі мүмкін.
Балабақша баланы мазасызданудан айырып қорқыныш тұтқынынан шығара
алады. Тәрбиеші, балабақшадағы оқиғаларды бағыттаушы мазасыз бала үшін
психотерапевт бола алады және болу керек. Өйткені, оның қолында көптеген
құрал: марапаттау ғана емес, емдейтін де баға, қоғамдық ұжым өмірі,
сабақтағы және сабақтан тыс жұмыстар
Үрей мен мазасыздану туралы түсінік. Үрей – уайым қайғының өте
ауыртпашыл түрі. Белгісіз бір жақтан келе жатқан қатер, алақан терлеу,
жүректің соқпай қалуы, бір нәрсені лезде істеу керек деп қалмайтын сезіну
сиқты бәрімізге таныс сезімдер бір орында отырғызбайды. Ал, бірақ нақты
нені және неден қауіптену, қашу керектігін – біз білмейміз.
Үрей – белгісіз нәрседен қорқыныш. Неміс философы Пауль Тилих жазды,
үрей – болмыстың жоқтығына қорқыту реакциясы. Бір нәрсеге үрей, аты,
бейнесі, жоқ, бірақ адамның өзін, менің жоғалтуға қауіптендіреді.
Үрейді нақты емес анықталмаған, бағытталмаған қауіп, түсініксіз қатер
сезімі ретінде анықтайды. Бұл белгісіз сезімімен сай келеді. одан қайдан
қатер келетінін білмейді. Қорқыныш эмоциясынан айырмашылығы белгілі бір
бастауы болмайды.
Қорқыныш пен үрейдің біріктіруші басы алаңдаушлық сезімі болады. Адам
қатты алаңдаған (беспакойство) кезде сасқалақтап, қажетті жауап таппай,
толқыннан дірілдей сөйлеп, және көбіне мүлдем сөйлемейді, қорыққан кейіпте
болады. Ішінде бәрі түседі салқындайды, дене ауырлайды, аузы құрғап
алақан ылғалданады, жүзі бозарып, адам түгелімен терге батады. Бір
уақытта ол көп қозғалыс жасайды, аяқты қайта – қайта айқастырып, тынымсыз
киімін түзулеп немесе мүлдем қозғалыссыз қалыпқа енеді. Қатты
алаңдаушылықтың осы көріністері ағза қызметінің психофизиологиясын қысымын
айтады.
Мазасыздану басым болып алаңдаушылық күй мен қоса қозғалыс қозуы
көрінеді. Яғни адам өзін кез-келген және керек емес жұмыспен де шұғылдануға
тырысады. Қиын басқарылатын сөздер ағымы (логария) түрінде көрінетін,
күтуге шыдамы жоқ сипат тән және де көп сөзділік түсінудегі артық
байымдылық, жалғыздық қорқынышын жоятын нәзіктік сезімі, жұмыс бастылықты
көрсететін үздіксіз қоңырау шалулар жаңа терістеліп тәуелділікке бел буу
жойылады, барлық жаңалық белгісіз болып қабылданған соң, құлық кертартпа
(консервативный) сипатқа ие болады. Бұл қатынас одан да көп үрейленуді
туғызады.
Алаңдау күйіндегі қорқынышқа жай қозғалыс ,бір жерде қатып тұру және
аяғымен бір жерді қайта - қайта басу тән. Сөйлеу мәнері анық емес, ойлауы
жігерсіз, жүректе ауыр, көңілі жабыраңқы. Депрессиядан айырмашлығы қайғы,
апатия, өзін - өзі жою ойы болмайды. Басқа қорқыныш жауламаған тіршілік
әрекеті белсенді өтеді. Осылайша қорқыныш күйі сайланбалы және динамикалық
сипатқа ие.
Осыған орай мазасыздану холерикті ал қорқыныш – флегматик темпераментті
байқатады. Ұзақ жасалған үрейлену аффекті және қорқыныш шынында да
темпераменттің болып тұрған типтерін күшейтуге қабілетті.
Қорқу мен алаңдаушылық күйде адам күту қысымында болады, жиі қорқып, аз
күледі, үнемі уайымдауда. Ол толығымен бұлшықеттерін босаңсыта алмайды,
артығымен шаршайды, бас ауру тән. Шаршағанға қарамастан бірден ұйықтап
кетпейді, әртүрлі ойлар болжаулар маза бермейді. Ұйқы жайсыз ,жиі түнде
сөйлеу ,қатты демалу болады. Күнделікті өзінің менімен соғысатын,
шатасқан түстер көреді. Ұйқы сезімі болмайды, ертерек оянуға тырысады.
Қатынас таңдамалы эмоционалды тура емес болып, ескі алаңмен шектеледі.
Бейтаныс адамдармен қатынас қиындап, сөйлемді бастау ауырлап, сұраққа жауап
беруде келеңсіздік туындайды. Бұл әсіресе телефонмен сөйлескенде байқалады,
ойды жинап, негізгіні айту барысында.
Үрейлену, абыржу, көбіне өзіндік намыс сезімі дамыған, жауапкершілік,
өзін тануда басқалардың пікіріне жоғары қарайтын адамдарға тән. Оыған орай,
мазасыздық өзінің өмірі үшін де, жақындарының өмірі үшін де жауаптылық
сезімінде көрініс береді. Осыдан келіп, қорқыныш – адам өмрі мен саулығы
үшін қатердің аффектті көрінісі болса, алда болатын қауіп қатердің күшті
эмоциональді сезімі.
Үрейленудің қорқыныштан айырмашылығы ол тек кері сезімнен емес, көңілді
толқудан да туындайды.
Алаңдаушылық сезімі адамның психикалық құрылымына, өмір тәжірибесіне
тәуелділіктен, айналадағылармен қатынасқа байланысты және қорқыныш мәнге де
ие болады. Адам белгісіз алаңдаудан мазасыздануды, ал нақты объекттерді
мойындаудан қорыққанда қорқынышты сезінеді.
Үрейлену термині қысымның субъективтік сезімдерімен сипатталатын
алаңдаушылық қараңғылықпен, ал физиологиялық жағынан – автономды жүйке
жүйесін белсендіретін, жағымсыз эмоциялық күй мен ішкі шартпен суреттеледі.
Үрейлену күйі стресс қызметінің сатысы сияқты өзгереді.
Әлемдік статистика бойынша, кәдімгі мазасыздану нормасы - 15%,
Қазақстанда 60-75%.
Мак – Рейнальдо үрейленуді өлшейтін 88 процедураны қарастыра келіп,
үрейленудің аралығы бір немесе үштен аса жұп топтарын анықтады: кескін,
бейне, (черта) күйі ретінде мазасыздану, мазасыздануға үйір болу, жалпы
және спецификалық мазасыздану.
Күй ретіндегі үрей мұнда және қазір аспектісіне жатады. Ал кескін
ретіндегі мазасыздану – жекелік үрей деңгейінің кәдімгі сипаттағы
абстракцияға жатады. Ал үреу мазасыздануы мазасыз түрде жауап беруге
даярлықты сипаттайды.
Жекелік кескін ретіндегі мазасыздану күйі барлығында бірдей болмайды.
Мазасыз адам - күнделікті шешімдер мен өзіне сенімді емес, әр уақытта
сәтсіздікті күтетін, эмоционалды аумалы сенбейтін адам. Жекелік кескін
мазасыздануы невроздың дамуына себеп болуы мүмкін. Бірақ ол құрылуы үшін
одан үрейлену күйін жеңетін адекватты емес көп сәтсіз тәсілдерді өткізуі
керек. Профилактика осындай балалар үшін сенімсіздікті, толқуларды
эмоционалды тұрақсыздықты жеңуге болатын тиімді тәсілдерді табу қажет.
Үрейленудің екі үлкен белгісін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі –
толқудан туындайтын ішкі соматикалық белгі, (гректің сама -дене) екіншісі
– мазасыз ситуациясына қарсы сыртқы құлықтың реакциялары.
Үрейленудің ішкі белгілері жүректің жиі соғылуы, жоғарғы жиіліктегі
тыныс алу, ауыздағы, құрғақшылық, тамақтағы дауыстың шықпай қалуы ауырлықты
немесе бас аурды сезіну, ыстықты сезіну, аяқтағы әлсіздіктік, қолдың
дірілдеуі, күн сәулесінде тұрып салқындықты сезіну, іштің ауруы, мұздай
және ылғалды алақан, кенеттен әжетханаға барғысы келу, өзін икемсіз сезіну,
тиянақсыз сезіну және т.б. Осы сезінулердің барлығы неге оқушы тақтаға
шығар алдында мұрнын қайта – қайта ұстап көйлегін жөндейді, неге емтихан
уақтында шашын ұстай беретіні біреулер, жөтеле алмай, ал біреулер сыртқа
шығуға сұрана беретіндігін түсіндіріп береді. Бұл көбіне ересек адамдарды
сескендіреді.
Жоғарыда айтылған белгілердің барлығы үрейленуді білдірмейді, мысалы,
ол адамның қызуы көтеріліп, суықтап қалуы мүмкін.
Егер осы үрейлену күйі қайталанып бала оларды жеңу тәсілін таппаса,
онда бұл көріністер үлкен бұзылыс симптомдарына көшуі мүмкін. А.Моруаның
байқауынша, қиын сынақ болашақта да мектептегілер үшін мықты, тұрақты
түрде әсер етеді. Үрейлену және қорқыныш - өз алдына ауру; басқа
сәтсіздікке қосылып, оның ағымын қиындатады.
Үрейленудің құлықтық белгілері соматикалыққа қарағанда кездейсоқ және
алуан түрлі кейде, үрейден біршама жоғары болғандығы, адам өзіне еріксіз
зиян келтіреді. Осыдан – желінген тырнақ, тырналған қол, кездейсоқ соққы
мен құлап та кетеді. Сәтсіздіктен құтылу, қашу барысында бала қияли, өтірік
айтады. Селсоқ, ұмытшақ келеді. Бұл үрейленуді емес, оны жеңу жолы екенін
айтады. Ситуациядағы үрейленуді танып, білу үшін, бала онымен қалай
күресуді білу үшін, мазасызданудың өзгеру формасын , көріністерін білу
қажет.
1.2 Мазасызданудың себептері
Үрейдің туындау себебі ішкі конфликт, баланың бір қалауы екіншісіне,
бір қажеттігі екіншісіне қарама – қарсы болғанда пайда болатын қайшылықтар.
Баланың ішкі қайшылық күйі: түрі бастаудан келетін балаға деген қайшылық
(мысалы ата – ана біресе рұқсат беріп біресе қатаң түрде тыйым салады);
баланың мүмкіндігі мен ұмтылысына сай келмейтін адекватты емес талаптар;
баланы пәс, тәуелді жағдайда қалдыратын жағымсыз талаптардан келіп шығады.
Үш жағдайда да сүйенішті жоғалту сезімі өмірдің бекем бағытын жоғалту,
айналадағы ортаға сенімсіздік туады.
Ішкі конфликт негізінен балада сыртқы конфликт жатады – ата – анамен,
отбасы және мектеппен, құрдастарымен, үлкендермен. Барлық уақытта қоршаған
орта жағдайы басының ішкі қайшылықтарына айналмайды. Егер де әжесі мен
анасы бір – бірін ұнатпай оны әртүрлі етіп тәрбиелесе, әрбір бала мазасыз
келмейді, ол тек, бала конфликтегі екі жақты да жүрегіне жақын қабылдаса
ғана – үрейленудің жасалуына бүкіл жағдай жасалады.
Бала жанында тәрбиелену жүйесі емес, өзіндік қалауы – анасын ренжітпеу,
әжесіне ұнау қайшылыққа түседі. Осылайша отбасының ажырасуы да балаға
әсерін тигізеді. Неге осы сияқты сыртқы конфликттер бір балаларға тереңінен
батып, ал кейбір балаларға онша әсер етпейді. Себеп көп, бірақ бастысы –
бала үшін қандай қатынастың мәнді болуы. Егер оқушыға мұғалім пікірі қымбат
болмаса, ол конфликттен құтылуға тырысады, бірақ жаны күйзелмейді.
Қатынас шеңбері кең болған сайын, үрейленудің қалыптасуына негіз
болатын ситуациялар да көп болады. Бірақ баланың әлеммен қатынасы тар болса
да, бала толығымен өсіп дами алмайды. Егер де, мысалға алатын болсақ, бала
үшін мәнді тұлға тек анасы ғана болса, онда олардың арасындағы қатынастың
мәнді емес жақтары да жан күйзелісіне айналады. Сүйеніштің көптеген бастауы
болса конфликт үрейленуге алып келмейді.
Ешкім де конфликттен қаша алмайды; сонда бала өмір бойы осылай өтеді
ма? Олай емес. Кенеттен ит үргенінен, айқайлаған мұғаkімнен, жанұядағы
ұрыстан, неврозбен ауырып қалатын балалар онша немесе тіптен болмайды.
Мұндай бірегей стрестерге бала біз ойлағаннан әлдеқайда мықты ,табиғат
адамды жағымсыз ситуациялардан құтқаратын, мықты ұмыту механизмімен
қаруландырды.
Үрей бала жанына егер оның маңызды қажеттілігі қалыптасуы кедергі
болатын конфликт кезінде ғана енеді.
Бұл маңызды қажеттіліктерге жатады: физикалық өмір сүруге қажеттілік
(қорек, су, физикалық қауіп-қатерден босану); адамға, топқа деген
жылуарлық, жақындық қажеттігі; тәуелсіздікке, өз меніне құқығының тануына
қажеттілік; қабілеттерін алуға, өзінің жасырын күштерін, өмірлік мән және
құндылыққа деген қажеттілік.
Мазасызданудың жиі себептері балалаға деген жоғары талап, тәрбиелеудің
догматикалық жүйесі, баланың белсенділігін қызығушылықтарын, икемділігі мен
қабілеттілігін ескермеу. Кең тараған тәрбиелеу жүйесі – сен өте жақсы
болуға міндеттісің. Ұят сезімі, балаға келгенде өзіне тым қатал болу, ал
тану процесін емес, міне осындай үлгерімді балаларда үрей көріністері
байқалады. Болады, кейбір ата – аналар балаларына өнерде, спортта олардың
мүмкіндіктері жетпейтін үлкен жоғары жетістікке жетуге бағдар береді (ал
бұл шартқа сәйкестелу мүмкін емес). Осы сияқты балаға бейтанысты (бірақ ата
– анасы жоғары бағалайтын) жабыстырады. Мысалы туризм. Бұл жаттығулардың
бәрі де жақсы, таңдауды бірақ, бала өзі жасауы қажет. Оқушыға қызық емес
жұмысты қbнап бергеннен ол сәтсіздікке ұшырайды.
Баланың адалдық, тіл алу, тиянақтылық сапаларын шынықтыруды тырысуда
мұғалім баланың күйін одан әрі қиындатады. Жауапкершілікті көп артады
сөзсіз жұмысқа адал қарауы қажет ,бірақ оқушы жұмысы (оқу) – ерекше, онда
нәтижеден гөрі процесс маңызды. Егер жұмысшы мысалға өндірістегі қандай
болмасын бөлшек үшін яғни нәтижесі үшін еңбектенсе, онда бала есепті шығару
үшін оқымайды: ол есеп баяғыда шығарылып жауабы оқулық соңында енгізілген.
Оқудың мәні даму процесінде нәтижеге бағытталуда алатын бағада. Бала онымен
қатынас жасаушылар үлгеріміне байланысты екенін сезінеді. Сөйтіп баға оқушы
үшін ата – ана мен сенімінен шығу құралы болады.
Мазасыздану деңгейі ұл бала мен қыз балада әртүрлі. Мектепке дейінгі
және бастауыш мектеп жасындағы балаларда қыздарға қарағанда мазасыздануы
көп болып келеді. 9-11 жаста ұл және қыз балада мазасыздану бірдей болып 12
жастан ары қарай ұл балаларда қиын бұзылыстар кездескенімен жалпы үрей
деңгейі қыздарда өсіп, ұл балада азаяды.
Балалар мен қыздар мынамен ерекшеленеді, олар үрейді қандай ситуациямен
байланыстырады, оны қалай түсіндіреді, неден сескенеді. Адам жасын
физикалық деңгейі ғана емес, оның қоршаған әлемге байланысты мінездемесін
уайымдау ерекшелігі де бейімделеді. Мектептік кез – адамның маңызды өмірлік
сатысы, ол кезде оның психологиялық бейнесі, уайым –қайғы сипаты өзгереді.
Бұл жастағы қорқыныш деңгейі дегеніміз ондай болмау, яғни нақтыласақ
ондай болмау ол үлгермеу, оны емес және олай емес істеу, жазаға тартылу.
Бұл қорқыныштың барлығы әлеуметтікке белсенділіктің жоғарылауын
жауапкершілік міндеттілік нығаюын білдіреді. Балалар селк етеді жүздерінен
қорқыныш байқалып өзін-өзі басқаруды ойлауға сөйлеуге қабілеттілікті
жоғалтады.
Мазасыздану уайымның салдары. Қауіп –қатердің белгісіз емес, анық емес
болуы жағдайдан шығу жолын күрделендіріп қиындатып жібереді. Бойындағы
ашуызамен алыса аламын. Көңілсіз мұңайып тұрғанда жұбаныш іздей аламын. Ал
үрей күйінде мен қорғана да күресе де алмаймын, өйткені неге қарсы күресіп
қорғанатынымды білмеймін.
Үрей туындай салысымен –ақ балада белгілі бір күй пайда болады. Бала
сырт көзге байсалды және өзіне сенімді көрінуі мүмкін. Бірақ “жасырын бет
пердедегі” мазасыздануды ажырата алуымыз қажет.
Эмоционалды тұрақты емес баланың ішкі мақсаты: үрейлену теңізінде
кішкене жағажай тауып оны толқындардан жауып, қауіпсіз қылуы.
Мектептегі мазасызданудың негізгі факторлары. Бала мектептік өмірдің
жаңа сатысына қадам аттап жаңа қорқыныштармен соқтығысады. Мектептік
фобия термині балада мектепке бару алдында (5-6 жас) туындайтын қорқынышты
білдіреді. Бірақ бұған жалғыз мектеп емес, сонымен қатар үйден кету. Көп
ауырып ата – ана қамқорлығында көп болған баланың айырылысуы қиын.
Кейде ата – аналардың өздері мектептен қорыққандықтан балаларына
санасыз осы қорқынышты сендіреді, оқу басындағы проблемаларды айтып
балаларының орнына есепті шығарып береді. Оларды тым артық бақылауда
ұстайды.
Ереже бойынша өзіне сенімді ,сүйікті құрдастарымен болғысы келетін және
оқудағы проблемаларды өз бетінше шешуге тырысатын белсенді балаларда
мектепке бару алдындағы қорқынышты сезбейді. Басқа жағдай, егер бала
анасына тым жақын болып құрдастарымен қатынаста керекті тәрбиені меатепке
дейін жинап үлгермесе, бұл балалар ата – анасының үмітін ақтай алмаймын
ба деп қорқып мектепке бейімделмейді, қиын болып мұғалім алдында қорқады.
Мектепке барғанда ол қателік, ақымақтық жасау, ұятқа қалу, күлкіге қалу
сияқты қорқыныш сұрақтары туады. Сұраққа үрейшіл балалар жауап беруге
қорқады, әсіресе тақта алдында. Тақта олар үшін - өзіндік, жазалайтын орын.
Бұл эмоционалды сезімтал, әлсіреген, жиі ауыратын, кім күшті екені
анықталып қойған сыныптарға жаңадан ауысқан балаларда көп болады.
Үрейленудің үдемелі қарқындылығы бірінші сыныптан екінші он бірінші
сыныпқа дейін екі есеге өседі. Бастауыш сыныпта үреуленуді баға жағын
тексеру: тақтаға шығып айту, сынақ, көпшілік алдында сөйлеу туғызады.
Көбіне бала қысымын жеңілдететін жанұясы болып табылады. Отбасында бала
жеке тұлға ретінде нақтыланады, өз уайымдарымен бөлісетін шеңбер табады,
бір нәрсені бөлуді жөн көрмесе бөліспей қоя салады. Осы эмоционалдық
фундаментті бере алмаған отбасы қиыншылықтар алдында және әлемнің
қайшылықтары алдында баланы қорғансыз қалдырады. Сонда ол жан сүйеніші мен
басқа ересектер арасында іздей бастайды.
Жанұя мектептің бірлігі қағидасына қаншалықты абай болу қажеттігі
осыдан түсінікті болып отыр. Жақсы мұғалімнің өзі де баланың жекелік
ерекшелігін ескермей, қателесуі мүмкін осы кезде жанұя мен мектеп бір-
бірінің әрекетін қайталамай жай ғана толықтырып отыруы қажет. Көбіне
біріккен мектеп пен жанұя былай көрінеді, ата –аналар жақсы бала деп –
жақсы оқитын үйдегілермен тату тұратын, үйге мақтау қағаздарын тағы басқа
әкелетін үлгерімді бала деп таниды. Ал мұнда отбасы мен мектеп бірігіп
балаға қарсы шығады.
Жиі жақсы мұғалімде үрей бойын алған балалар болмайды, ол мектепке
дейін қалыптасса да қорқыныш сезімі күшін жояды. Олар өзінің мақсаты деп
балаға өзіне деген сенімділігін қайтару деп біледі.
Бірақ көп балалар басқа мектепке шартты жағдайда оқиды. Мектептік шақта
олардың ескі отбасының қалыптасқан мәселелеріне қосымша тағы да жаңа одан
да қиын проблемалар қосылады.
Оқушының эмоционалды проблемасына жауапкершіліктің бәрін мектепке жаба
салу бұл әдепсіз болар еді. Мектепке бара жатқанда оқушы мәселесін үйде
қалдырып, ал үйге бара жатқанда оқытушы талаптары мен конфликттерді мектеп
гардиробында қалдырып ұмыта алмайды. Одан қалса өз менін қалыптастыруда
бала бал ара сияқты өзі туралы ақпаратты отбасынан, мектептен, есік
алдынан, секциядан жинайды. Үйдегі жылы қатынас мектептегі қақтығыстың
орнын толтырады. Және, керісінше тәрбиендегі кемшіліктер мықты мұғалім мен
жақсы қатынастағы сыныптастарымен бітуі мүмкін.
Ата –ана баланың мектептегі сәтсіздіктерін жеке ұғынып түсінбей жатып
жиі жағдайда баланы кіналайды. Бұл баланың өзін - өзі төмен бағалауға
әкеледі.
Оқушы үшін түрлі жылдарда әртүрлі адамдардың қарым – қатынасы маңызды.
Бастауыш метеп жасындағылар, әсіресе бірінші сыныпта бірінші кезекте
мұғалімге өте жақсы ұнауға тырысады. Егер де мұғалім нашар баға қоятын
болса онда кіші мектеп оқушы пікірі ол мені жақсы көрмейді.
Балалардың мазасыздану деңгейі - екі ол үшін маңызды, бірегейліктің бір
кезеңде болуы: жанұя (оның талабына баяғыда үйренген) және мектеп талабы
онша анық емес бірақ маңызды егер жанұя оларды жарыққа шығарса ал мектеп
оларды өздері қандай болса, сондай етіп қабылдаса, онда эмоционалдық
проблемаларда туындамайды.
Бірақ барлық уақытта бұлай бола бермейді: не атанасы баласын өздерінің
жекелік жанұялық мәселесінен жандарынан сөз жүзінде айтқанымен іс жүзінде
жібермейді , не мектеп оқушыға ірге бейімделуге көмектеспейді. Осыдан
бастауыш мектеп оқушысында эмоциональді бұзылыстар пайда болуы мүмкін. Міне
осы мектептік невроз. Ол іш ауруы,қызыуы көтерілуі, бас ауруы; агрессия
кезінде; немесе балалық депрессияда да – көңіл күйдің төмендеуі
жасаураушлық өлім туралы ойлану кезінде көрініс табады.
Бәрінен бұрын құрдастарымен араласуда тәжірибесі аз балаларда әсерлі
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының жоғарылуының тағы бір
маңызды себебі – олардың физиологиялық және интеллектуалдық дамуының
жеткілікті деңгейде болмауы. Мектепке қадам басу кезі жастың дағдарысымен
сәйкес келеді, одан әр бала түрлі кез бен әртүрлі үйренулерді алып шығады.
Біреу белсенді де тез түсінетін, басқасы жай қозғалатын, үшіншісі ақымақ
және ашуланшақ. Уақыт өте келе, балалар өздеріне деген сенімділікті
жоғалтып алмаса, олардың қабілеттері біршама бірдей деңгейге жетеді.
Кім үлгермесе тығырыққа тіреледі. Ал кім өте жақсыға оқыса онда
кездесетін бірінші сәтсіздіктен құлайтын жұлдыз ауруына шалдығуы мүмкін.
Кейде балаға жоғары талап қоятын бастау ғана маңызды болып , ал маңызы
мен бағыты маңызды болмайды. Мысалыға ол үшін қандай баға алғаны бәрібір,
тек анасын ренжітпеуге бола тырысып, бар күшін салып оқиды.
Басқа жағдайларда осы жоғырғы талаптар балаға сіңіп оның жеке өзінің
талаптарына айналады. Бірақ оның санасында қайшылықты комплекс істей
алмасамшы?, және де міндеттімін деген қайшылықты комплекс пайда болады.
Осыдан оқу бәрінен жоғары принципі бойынша тәрбиеленген бала 4
алғанда қорқыныш жаулайды. Мен - өте жақсы оқимын бейнесі оның өзіндік
сипаты болған соң, ата – анасының 3,4 қорқынышты баға емес сөзі оған
көмектеспейді.
Баланы оның жетістіктері бойынша бағалау (мектепте, секцияларда) – оны
ішкі конфликтке ұшырату деген сөз. Өйткені, қашан да болмасын баланың
жанында одан да көп жетістікке жеткен адам табылады.
Мазасызданудан босану мүмкін егер ересектер түсінсе: кез-келген бала ол
жақсы оқитын, белсенді немесе жай қимылдаса да – жақсы көрінушілік пен
құрметке лайық; адамның құндылығы бағасы оның марапаттаулары оның басқа да
сәттілік белгісіндегі шарттары емес, оның өзінде яғни адамгершлік
қасиеттерінде.
Әлде де балаларының ашық түрде қадірін түсіріп ұратын отбасылар
кездеседі. Мұндай жағдайлар көбінесе маскүнемдер үйінде болады. Мұндай
ситуациялар қорқынышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ақмола облысы білім басқармасы жанындағы
Көкшетау қаласы, (қазақ тілінде оқытылатын)
Ж.Мусин атындағы педагогикалық колледжі МКҚК
Педагогика, психология және
жеке пәндер әдістемесі кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
4-7 жас аралығындағы балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау
жолдары
Мамандық атауы:
Пәні
Орындаған
Ғылыми жетекшісі
Курстық жұмысты қорғаған бағасы ______________
Кафедра меңгерушісі ________________
Хаттама № ____ ____ ____________ 20___ ж.
Көкшетау, 2016
Мазмұны
Кіріспе 3
Негізгі бөлім 5
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі 5
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру 8
1.2 Мазасызданудың себептері 13
1.3 Балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын 18
Қорытынды 30
Қолданылған әдебиеттер 32
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен,
сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз балалар саны
едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы баланың жас
кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың
тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған
дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады.
Балабақшада оқыту (жаңаны тану, алынған дағдылар мен үйренулерді
тексеру) әрдайым балалардың мазасыздануының жоғарылауымен байланысты
екенін психологтар байқады және де кейбір мазасыздану деңгейінің
жоғары шегіне жетуі оқытуды белсендіріп, оны тиімді етеді. Мұндағы
мазасыздану зейін, ес, интеллектуалдық қабілетті жасаушы фактор.
Бірақ егер де мазасыздану деңгейі осы шегінен асып кетсе, адамды
байбалам (паника) жаулайды. Сәтсіздікке ұрынбауға тырысып, ол
қызметіне көңіл аудармай кетеді. Немесе нақты жағдайдағы жеттістікке
жетуге түгелімен беріліп кеткендігі соншалық, басқа ситуацияларда
ол жеңіліс табады. Осының барлығы сәтсіздік қорқынышын күшейтеді,
мазасыздану жоғарылап, күнделікті кедергіге айналады.
Мазасыз балалар үшін оқу жылдарының қаншалықты ауыр өтетінін,
ата – аналар да, мұғалім де жақсы біледі. Ал мектептік кезең
негізгі және балалық шақтың негізін қалаушы: бұл тұлғалық қалыптасу
уақыты, өмірлік жолды таңдау, әлеуметтік нормалар мен ережелерді
иемдену, бойға сіңіру. Егер де оқушы уайымының себебі өз - өзіне
сенімсіздік болса, онда жеке тұлға да күмәншіл болып қалыптасады.
Мамандық таңдау бұл адам үшін өзін сәтсіздікке ұшырауға сақтану
бағытына негізделген, құрдастары және мұғалімдермен қатынас жасау –
қуаныш емес, ауыртпашылық..., және де мазасыздық бойын алып тұрған
оқушының интеллектуалдық дамуы, оның ойлау бірегейлінімен,
құмарлығымен, шығармашылық қабілеттерінің дамуымен сәйкес келмейді,
өйткені шығармашыл адам - ол ерікті және тәуелділікке бел буатын
адам. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға
қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына
қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған,
ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлы.
Әр жас кезеңдері үшін, мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы
қатерсіз – ақ, көптеген балаларда жоғары үрейді тудыратын белгілі бір
аймақтар, ақиқат объекттер болады. Бала өзінің күшінен, қабілеттілігінен
күмандана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген
құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда
болуы себептерін білу, 4-7 жас аралығындағы балалардың адекватты құлығының
қалыптасуы және мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін, корекциялық
– дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Курстық жұмыстың мақсаты – 4-7 жас аралығындағы балалардың
мазасыздық деңгейін диагностикалау жолдарын зерттеу.
Міндеттері:
- қарастырылып отырған мәселе бойынша теориялық бастауларды
талдау және жүйелеу.
- 4-7 жас аралығындағы балалардың мазасыздық деңгейін диагностикалау
жолдарын зерттеу және жоғары мазасызданудың себебін орнату.
Негізгі бөлім
1.1 Мазасыздану мәселелерінің зерттелінуі
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын
кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік
құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез
ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен, тұлғалық сипат ретiнде өтпелi кезеңiн және динамикасын ескере
отырып, дифференцияциялы қарастыру қажеттiлiгiн атайды. Р.С. Немовтiң
анықтамасы бойынша, мазасыздық – спецификалық әлеуметтiк жағдайларда
беймазалық, қорқыныш, үрей қалпына әкелетiн адамның үнемi немесе ситуативтi
көрiнiс беретiн қасиетi [15].
А.М. Прихожан мазасыздықты сәтсiздiктi күтумен, қауiп-қатердi алдын-
ала сезумен байланысты эмоционалды жайсыздықты сезiну деп анықтайды.
Сонымен қатар, мазасыздықты эмоционалды қалып және тұрақты тұлғалық сипат
немесе темперамент қасиетi ретiнде екiге бөледi. Мазасыздық балалық шақта
ұзақ уақыт бойы сақталатын тұрақты тұлғалық құрылым болып табылады.
Мазасыздықтың өзiндiк ұлғайтушы күшi, қылықта компенсаторлық және қорғаныс
механизмдерi арқылы жүзеге асатын тұрақты формалары бар. Баланың мазасыздық
деңгейiнiң өсуi өте жиi жанұядағы қарым-қатынастың бұзылуы нәтижесi болып
табылады [14].
А.А. Китаев-Смык психологиялық зерттеулерде мазасыздықты екi түрге –
мiнез мазасыздығы мен ситуативi мазасыздыққа дифференцияциялау орын
алғандығын көрсетедi. Бұл жiктеудi ұсынған шетелдік зерттеуші –
Спильбергер.
А.В.Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану – үрейдің
реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын индивидтін қатерді
уайымдауға бейім болуы жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі.
Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда
жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау
адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті
көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның
тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы
ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына
бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті
ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған (Петровекий,
1990).
Г.Г. Аракелов, Н.Е.Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады,
мазасыздану – бұл кез – келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы
адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық
термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше
көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден
туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция
нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану - жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті үрей
эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам
миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты (Аракелов, 1997).
Зерттеулерде жеткіншектердің тартылыс деңгейінде М.З. Неймарк анықтады:
олардың сәттілікке тартылуына қанағаттанбаудан келіп шыққан, агрессия,
қорқыныш, алаңдаушылық түрінде кері эмоциялық күй. Соған қоса, мазасыздану
түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын балаларда
байқалады. Олар ең жақсы оқушы болуға немесе ұжымда ең жақсы орында
болуға, және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ
олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады (Неймарк, 1963).
Отандық психологтар, баладағы адекватты емес өзін жоғары бағалау, дұрыс
емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің бала жетістіктерін жоғары бағалаудан,
яғни мақтау, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін -
өзі бағалаушылық баланы толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптар және
қиындықтармен соқтығысқанда оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ бала бар
күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін
құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де, бұл
баланың әрдайым қолынан келе бермейді. Сыныптағы құрбыларының арасында
қалаулы орынға ие болуға оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп
жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның
толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен
шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі
мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан бала санасына сәтсіздік сенімсіздік
және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауды жібермейтін қорғаныс механизмі
өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан іздеуге
тырысады: ата –ана, мұғалім, достары. Сәтсіздік себептері өзінде екенін
мойындаудан бас тартып жетіспеушіліктерін айтқандардың барлығымен
конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтықты байқатады.
М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады - өзіндік әлсіздіктерінен
өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс, кез-келген тәсілдерімен санасына
өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне
қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы
мүмкін.
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігіне бола қызығуларының өзіне ғана
бағытталуына әкеледі. Мұндай күй баланың үрейленуді уайымдамауды туғызбай
қоймайды. Алғашында үрей баланың алдында тұрған шынайы қиындықтардан
туындап, содан соң баланың әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне
деген қатынасының адекватты емес болуынан ол тұрақты кескінге ие болады.
Мұның бәрі балаға кері әсерін тигізіп, бала кез-келген жағдайдан
сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы үрей мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны
жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С.
Неймарк атап өткен.
Бұл авторлардың жұмыстарында, адекватты емес аффектті жеңу өте қиын
екені көрсетілген. Басты міндет бұл бала мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін
сәйкестендіруге әкелу, немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау
деңгейіне көтеруге көмектесу, немесе өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең
шынайы жолы – бұл баланың қызығушылықтары мен ұмтылыстарын баланың шамасы
жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып
табылады.
Сонымен балалардағы күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес
аффектпен байланысты екенін, Славинаның аффективті құлықтағы балаларды
зерттеген зерттеулерінде көрсетіледі.
Бұған қоса, отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей,
балалар құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік
инстингтердің салдары болып табылмайды.
Бұл зертеулерді мазасыздануды түсіну үшін теориялық база ретінде
қарастыруға болады: бала өміріндегі белгілі бір жағымсыз жағдайлардан
тындайтын шынайы үрейдің нәтижесі ретінде оның қызметі мен қтынасы
барысында туындайтын білімі ретінде. Басқаша айтқанда бұл биологиялық емес
әлеуметтік құбылыс.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспектті қамтиды – психофизиологиялық
алаңдаушылық пен үрейді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің
деңгейіне негізделетін, жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктерін зертеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар, үрейленуді қатты психологиялық қысымдағы күй –
стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген, отандық
психологтар, оның анықтмасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті
зерттеді. Ол стресті, адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында
туындайтын, күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындатын жүйкелік қысым емес
психологиялық деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық
авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын
қатты қысымдағы жүйке-жүйесі. Стрессті мазасызданумен сәйкестендіруге
болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтардан негізделген, ал
мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс
пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс –жүйке - жүйесінің өте қатты
қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес.
Осыдан стресс кезіндегі үрейді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны
алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі
мазасыздану - сәтсізідікті күтушілік. Бірақ үрей субъект сәтсіздікті кімнен
күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін: өзінен (өзінің
шамасы жетпеуінен) объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан.
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі үрей, алаңдаушылық,
салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің
эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады.
Бірақ бұл үрей шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В.
Имедадзе үрейді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрусктрация өзіне үрейді
қосады.
Жүке – жүйесі қасиетінің физиологиялық қасиеті тұрғысынан алып қарасақ,
біз үрейге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз.
Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең
алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты
тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың берілгеніне қарасақ, үрей күйі жүйке жүйесі күшіне
байланысты. В.Д. Небылиц жүйке жүйесінің әлсіз типтегі мазасызданудың одан
да жоғары деңгейін зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәсілісін қарастырған В.С. Мерлиннің
жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасызданудың В.В. Белоус екі жолмен
тексерді – физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге
қолданатын, А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А.Бакеевтің зерттеуі ерекше
қызықты болып табылады (Бакеев 1970). Зерттелінушілердің мазасыздану
деңгейлері В.В.Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай
қорытынды шығаруға болады: эмоциональді уайымдау, жаны жай таппау,
жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы
сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып
табылады.
1.2 Балабақшадағы мазасыздану проблемасын қарастыру
Балабақша ең бірінші болып бала алдында әлеуметтік – қоғамдық өмірдің
әлемін ашады. Жанұясымен қатар өзіне бала тәрбиесіндегі басты ролдерді
алады. Осылайша балабақша баланың жеке тұлға болуына белгілі бір фактор
болады. Оның көптеген негізгі қасиеті және жекелік сапасы өмірінің осы
кезеңінде қалыптасып, олар қалай салынғанынан байланысты оның алдағы дамуы
көбіне тәуелді,әлеуметтік қатынастардың ауысуы бала үшін маңызды қиындық
екені белглі.
Мазасыз күй, эмоциялық кернеу, басты түрде балаға жақын адамдардың
болмауымен, өмір қозғалысы мен үйреншікті шарттардың, қоршаған орта
жағдайының өзгерісімен байланысты (Макшанцева 1998).
Зерттеушiлердiң басым бөлiгi мазасыздықты ситуативтi құбылыс және
Психологиялық сөздiктерде мазасыздық – тұлғалық деңгейде субъектiнiң
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету функциясын атқаратын эмоционалды қалып түрi.
Балалардың психологиялық денсаулығының бұзылғандығының алғашқы белгiсi
мазасыздық деңгейiнiң жоғарылауы деп айтып өттiк. Оның келесi белгiлерiн
бала қылығында байқауға болады: 1) үйренiшiктi өмiр ортасының өзгеруi
баланың эмоционалды қалпында жағымсыз өзгерiстерге әкеледi. Бұл кезеңге
эмоционалды қысылу, беймазалық, енжарлық тән. Бала ересек адаммен
эмоционалды қарым- қатынасқа талпынады, немесе басқаның қарым-қатынас жасау
талпыныстарына ашу-ызамен жауап берiп, тұйықтала түседi; 2) баланың
эмоционалды жағымсыз қалпы оның ұйқысына, тәбетiне әсерiн тигiзедi,
тамақтан бас тартып, ұйқысы жайсыз болады; 3) заттық, қоршаған ортаға
қатысты баланың белсендiлiгi төмендейдi, тұйықталып, көп сөйлемейдi,
енжарлық, селқостық танытады; 4) жалпы жағымсыз эмоционалды күйiнен
көпшiлiк ортадағы вирустық флораға иммунитетi төмендеп, инфекциялық
ауруларға жиi шалдығады. Мазасыздық эмоционалды жайсыздықты, қауiп
төндiрген қатердi сезiну ретiнде адамның маңызды қажеттiлiктерiнiң
қанағаттанбауын көрсетедi. Бұл қажеттiлiктер ситуативтi мазасыздану
жағдайында актуалды, ал тұрақты мазасыздық жағдайында доминантты болады.
Мазасыздық – бiршама ұзақ уақытқа дейiн сақталатын тұрақты тұлғалық
құрылым. Оның өзiн-өзi күшейтетiн әсерi болады. Мазасыздық қылықта
компенсаторлық және қорғаныс механизмдерiн күшейтедi, әдетте осылайша
константты формада қылықта жүзеге асады. Басқа да күрделi психологиялық
құрылымдар тәрiздi, мазасыздық күрделi құрылымымен ерекшеленедi. Оған
когнитивтi, эмоционалды, операционалды аспектiлер кiредi. Әдетте
эмоционалды аспектiсi доминантты болады.
Мазасыздықтың пайда болуы және бекiтiлуi балалық шаққа сәйкес жетекшi
қажеттiлiктердiң қанағаттанбауымен байланысты [14]. Тұрақты тұлғалық
құрылымға мазасыздық жеткiншек кезеңде айналады. Оған баланың Мен-
концепциясы, өзiне-өзiнiң қатынасы әсерiн тигiзедi. Ал осы кезеңге дейiн
мазасыздық балада кең спектрдегi жанұядағы қарым-қатынастың бұзылуынан
туады. Мазасыздықтың бекiтiлуi мен күшейуi жабық психологиялық шеңбер
механизмi бойынша жүредi, яғни, негативтi жағымсыз эмоционалды тәжiрибенiң
тереңдеуiне және жинақталуына әкеледi. Негативтi тәжiрибе өз кезегiнде
негативтi болжау бағаларын тудырып, актуалды ойлардың, сезiмдердiң
модальдылығын анықтайды, мазасыздықтың күшейуiне және сақталуына әкеледi.
Мазасыздық жас кезеңiне сәйкес анық байқалатын сипатымен ерекшеленедi.
Бұл ерекшелiк мазасыздықтың шығу көздерiнен, мазасыздану мазмұнынан,
компенсация мен қорғаныс формаларынан байқалады. Әр жас кезеңiне сәйкес
көптеген балалардың жоғары мазасыздығын тудыратын, нақты қауiп-қатердiң
орын алуынан, немесе тұрақты құрылым ретiнде мазасыздықтың болуынан
тәуелсiз, объектiлер болады. Мазасыздықтың жас кезеңдерiне сәйкес
жоғарылауы маңызды социогендi қажеттiлiктердiң нәтижесi болып табылады.
Үрей мен мазасыздық қоғамдық өмiрдiң тарихи кезеңдерiмен байланысты. Ол
қорқыныштардың мазмұнынан, жас кезеңiне сәйкес мазасыздықтың шарықтау
сипатынан, мазасызданудың жиiлiгiнен, жайылуынан, интенсивтiлiгiнен, соңғы
10-15 жылдың iшiнде елiмiздегi мазасыз балалар мен жеткiншектер санының
күрт өсуiнен байқалады. Мазасыздық тұлғалық құрылым ретiнде балалар мен
жеткiншектердiң тұлғалық дамуы мен қылығында, басқа мотивтер мен
қажеттiлiктерге қатысты әрекеттердiң орнын басып, мотивациялық функцияны
атқарады. Бала мен жеткiншектiң жеке тұлғасының, қылығы мен iс-әрекетiнiң
дамуына мазасыздықтың әсерi негативтi де, әрi белгiлi бiр деңгейде
позитивтi де болады, алайда соңғы жағдайда бұл құрылымның (мазасыздықтың)
адаптивтi табиғатымен байланысты шектеулерi бар.
Көптеген авторлар мазасыздық пен қорқыныштың байланысы туралы айтады
[2]. Мазасыздық балада жоғары болғанда қорқыныштар да орын алады.
Психологиялық денсаулығы ассимилятивтi-аккомодативтi деңгейдегi балаларға
қорқыныштар да тән.
Үрейдің мұндай психикалық күйін нақты емес анықталмаған қатер сезімі
ретінде анықтау қабылданған.
Келе жатқан қауіпті күту белгісіздік сезімімен үйлеседі: бала, ереже
бойынша, неден қауіптеніп тұрғанын айта алмайтын күйде болады. Осыған ұқсас
қорқыныш эмоциясынан ерекшелігі, үрейдің белгілі бір бастауы болмайды. Ол
араласқан және жалпы бұзылған іс-әрекетте, оның өнімін және бағытын бұзатын
әрекет болып көрінуі мүмкін.
Балабақша баланы мазасызданудан айырып қорқыныш тұтқынынан шығара
алады. Тәрбиеші, балабақшадағы оқиғаларды бағыттаушы мазасыз бала үшін
психотерапевт бола алады және болу керек. Өйткені, оның қолында көптеген
құрал: марапаттау ғана емес, емдейтін де баға, қоғамдық ұжым өмірі,
сабақтағы және сабақтан тыс жұмыстар
Үрей мен мазасыздану туралы түсінік. Үрей – уайым қайғының өте
ауыртпашыл түрі. Белгісіз бір жақтан келе жатқан қатер, алақан терлеу,
жүректің соқпай қалуы, бір нәрсені лезде істеу керек деп қалмайтын сезіну
сиқты бәрімізге таныс сезімдер бір орында отырғызбайды. Ал, бірақ нақты
нені және неден қауіптену, қашу керектігін – біз білмейміз.
Үрей – белгісіз нәрседен қорқыныш. Неміс философы Пауль Тилих жазды,
үрей – болмыстың жоқтығына қорқыту реакциясы. Бір нәрсеге үрей, аты,
бейнесі, жоқ, бірақ адамның өзін, менің жоғалтуға қауіптендіреді.
Үрейді нақты емес анықталмаған, бағытталмаған қауіп, түсініксіз қатер
сезімі ретінде анықтайды. Бұл белгісіз сезімімен сай келеді. одан қайдан
қатер келетінін білмейді. Қорқыныш эмоциясынан айырмашылығы белгілі бір
бастауы болмайды.
Қорқыныш пен үрейдің біріктіруші басы алаңдаушлық сезімі болады. Адам
қатты алаңдаған (беспакойство) кезде сасқалақтап, қажетті жауап таппай,
толқыннан дірілдей сөйлеп, және көбіне мүлдем сөйлемейді, қорыққан кейіпте
болады. Ішінде бәрі түседі салқындайды, дене ауырлайды, аузы құрғап
алақан ылғалданады, жүзі бозарып, адам түгелімен терге батады. Бір
уақытта ол көп қозғалыс жасайды, аяқты қайта – қайта айқастырып, тынымсыз
киімін түзулеп немесе мүлдем қозғалыссыз қалыпқа енеді. Қатты
алаңдаушылықтың осы көріністері ағза қызметінің психофизиологиясын қысымын
айтады.
Мазасыздану басым болып алаңдаушылық күй мен қоса қозғалыс қозуы
көрінеді. Яғни адам өзін кез-келген және керек емес жұмыспен де шұғылдануға
тырысады. Қиын басқарылатын сөздер ағымы (логария) түрінде көрінетін,
күтуге шыдамы жоқ сипат тән және де көп сөзділік түсінудегі артық
байымдылық, жалғыздық қорқынышын жоятын нәзіктік сезімі, жұмыс бастылықты
көрсететін үздіксіз қоңырау шалулар жаңа терістеліп тәуелділікке бел буу
жойылады, барлық жаңалық белгісіз болып қабылданған соң, құлық кертартпа
(консервативный) сипатқа ие болады. Бұл қатынас одан да көп үрейленуді
туғызады.
Алаңдау күйіндегі қорқынышқа жай қозғалыс ,бір жерде қатып тұру және
аяғымен бір жерді қайта - қайта басу тән. Сөйлеу мәнері анық емес, ойлауы
жігерсіз, жүректе ауыр, көңілі жабыраңқы. Депрессиядан айырмашлығы қайғы,
апатия, өзін - өзі жою ойы болмайды. Басқа қорқыныш жауламаған тіршілік
әрекеті белсенді өтеді. Осылайша қорқыныш күйі сайланбалы және динамикалық
сипатқа ие.
Осыған орай мазасыздану холерикті ал қорқыныш – флегматик темпераментті
байқатады. Ұзақ жасалған үрейлену аффекті және қорқыныш шынында да
темпераменттің болып тұрған типтерін күшейтуге қабілетті.
Қорқу мен алаңдаушылық күйде адам күту қысымында болады, жиі қорқып, аз
күледі, үнемі уайымдауда. Ол толығымен бұлшықеттерін босаңсыта алмайды,
артығымен шаршайды, бас ауру тән. Шаршағанға қарамастан бірден ұйықтап
кетпейді, әртүрлі ойлар болжаулар маза бермейді. Ұйқы жайсыз ,жиі түнде
сөйлеу ,қатты демалу болады. Күнделікті өзінің менімен соғысатын,
шатасқан түстер көреді. Ұйқы сезімі болмайды, ертерек оянуға тырысады.
Қатынас таңдамалы эмоционалды тура емес болып, ескі алаңмен шектеледі.
Бейтаныс адамдармен қатынас қиындап, сөйлемді бастау ауырлап, сұраққа жауап
беруде келеңсіздік туындайды. Бұл әсіресе телефонмен сөйлескенде байқалады,
ойды жинап, негізгіні айту барысында.
Үрейлену, абыржу, көбіне өзіндік намыс сезімі дамыған, жауапкершілік,
өзін тануда басқалардың пікіріне жоғары қарайтын адамдарға тән. Оыған орай,
мазасыздық өзінің өмірі үшін де, жақындарының өмірі үшін де жауаптылық
сезімінде көрініс береді. Осыдан келіп, қорқыныш – адам өмрі мен саулығы
үшін қатердің аффектті көрінісі болса, алда болатын қауіп қатердің күшті
эмоциональді сезімі.
Үрейленудің қорқыныштан айырмашылығы ол тек кері сезімнен емес, көңілді
толқудан да туындайды.
Алаңдаушылық сезімі адамның психикалық құрылымына, өмір тәжірибесіне
тәуелділіктен, айналадағылармен қатынасқа байланысты және қорқыныш мәнге де
ие болады. Адам белгісіз алаңдаудан мазасыздануды, ал нақты объекттерді
мойындаудан қорыққанда қорқынышты сезінеді.
Үрейлену термині қысымның субъективтік сезімдерімен сипатталатын
алаңдаушылық қараңғылықпен, ал физиологиялық жағынан – автономды жүйке
жүйесін белсендіретін, жағымсыз эмоциялық күй мен ішкі шартпен суреттеледі.
Үрейлену күйі стресс қызметінің сатысы сияқты өзгереді.
Әлемдік статистика бойынша, кәдімгі мазасыздану нормасы - 15%,
Қазақстанда 60-75%.
Мак – Рейнальдо үрейленуді өлшейтін 88 процедураны қарастыра келіп,
үрейленудің аралығы бір немесе үштен аса жұп топтарын анықтады: кескін,
бейне, (черта) күйі ретінде мазасыздану, мазасыздануға үйір болу, жалпы
және спецификалық мазасыздану.
Күй ретіндегі үрей мұнда және қазір аспектісіне жатады. Ал кескін
ретіндегі мазасыздану – жекелік үрей деңгейінің кәдімгі сипаттағы
абстракцияға жатады. Ал үреу мазасыздануы мазасыз түрде жауап беруге
даярлықты сипаттайды.
Жекелік кескін ретіндегі мазасыздану күйі барлығында бірдей болмайды.
Мазасыз адам - күнделікті шешімдер мен өзіне сенімді емес, әр уақытта
сәтсіздікті күтетін, эмоционалды аумалы сенбейтін адам. Жекелік кескін
мазасыздануы невроздың дамуына себеп болуы мүмкін. Бірақ ол құрылуы үшін
одан үрейлену күйін жеңетін адекватты емес көп сәтсіз тәсілдерді өткізуі
керек. Профилактика осындай балалар үшін сенімсіздікті, толқуларды
эмоционалды тұрақсыздықты жеңуге болатын тиімді тәсілдерді табу қажет.
Үрейленудің екі үлкен белгісін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі –
толқудан туындайтын ішкі соматикалық белгі, (гректің сама -дене) екіншісі
– мазасыз ситуациясына қарсы сыртқы құлықтың реакциялары.
Үрейленудің ішкі белгілері жүректің жиі соғылуы, жоғарғы жиіліктегі
тыныс алу, ауыздағы, құрғақшылық, тамақтағы дауыстың шықпай қалуы ауырлықты
немесе бас аурды сезіну, ыстықты сезіну, аяқтағы әлсіздіктік, қолдың
дірілдеуі, күн сәулесінде тұрып салқындықты сезіну, іштің ауруы, мұздай
және ылғалды алақан, кенеттен әжетханаға барғысы келу, өзін икемсіз сезіну,
тиянақсыз сезіну және т.б. Осы сезінулердің барлығы неге оқушы тақтаға
шығар алдында мұрнын қайта – қайта ұстап көйлегін жөндейді, неге емтихан
уақтында шашын ұстай беретіні біреулер, жөтеле алмай, ал біреулер сыртқа
шығуға сұрана беретіндігін түсіндіріп береді. Бұл көбіне ересек адамдарды
сескендіреді.
Жоғарыда айтылған белгілердің барлығы үрейленуді білдірмейді, мысалы,
ол адамның қызуы көтеріліп, суықтап қалуы мүмкін.
Егер осы үрейлену күйі қайталанып бала оларды жеңу тәсілін таппаса,
онда бұл көріністер үлкен бұзылыс симптомдарына көшуі мүмкін. А.Моруаның
байқауынша, қиын сынақ болашақта да мектептегілер үшін мықты, тұрақты
түрде әсер етеді. Үрейлену және қорқыныш - өз алдына ауру; басқа
сәтсіздікке қосылып, оның ағымын қиындатады.
Үрейленудің құлықтық белгілері соматикалыққа қарағанда кездейсоқ және
алуан түрлі кейде, үрейден біршама жоғары болғандығы, адам өзіне еріксіз
зиян келтіреді. Осыдан – желінген тырнақ, тырналған қол, кездейсоқ соққы
мен құлап та кетеді. Сәтсіздіктен құтылу, қашу барысында бала қияли, өтірік
айтады. Селсоқ, ұмытшақ келеді. Бұл үрейленуді емес, оны жеңу жолы екенін
айтады. Ситуациядағы үрейленуді танып, білу үшін, бала онымен қалай
күресуді білу үшін, мазасызданудың өзгеру формасын , көріністерін білу
қажет.
1.2 Мазасызданудың себептері
Үрейдің туындау себебі ішкі конфликт, баланың бір қалауы екіншісіне,
бір қажеттігі екіншісіне қарама – қарсы болғанда пайда болатын қайшылықтар.
Баланың ішкі қайшылық күйі: түрі бастаудан келетін балаға деген қайшылық
(мысалы ата – ана біресе рұқсат беріп біресе қатаң түрде тыйым салады);
баланың мүмкіндігі мен ұмтылысына сай келмейтін адекватты емес талаптар;
баланы пәс, тәуелді жағдайда қалдыратын жағымсыз талаптардан келіп шығады.
Үш жағдайда да сүйенішті жоғалту сезімі өмірдің бекем бағытын жоғалту,
айналадағы ортаға сенімсіздік туады.
Ішкі конфликт негізінен балада сыртқы конфликт жатады – ата – анамен,
отбасы және мектеппен, құрдастарымен, үлкендермен. Барлық уақытта қоршаған
орта жағдайы басының ішкі қайшылықтарына айналмайды. Егер де әжесі мен
анасы бір – бірін ұнатпай оны әртүрлі етіп тәрбиелесе, әрбір бала мазасыз
келмейді, ол тек, бала конфликтегі екі жақты да жүрегіне жақын қабылдаса
ғана – үрейленудің жасалуына бүкіл жағдай жасалады.
Бала жанында тәрбиелену жүйесі емес, өзіндік қалауы – анасын ренжітпеу,
әжесіне ұнау қайшылыққа түседі. Осылайша отбасының ажырасуы да балаға
әсерін тигізеді. Неге осы сияқты сыртқы конфликттер бір балаларға тереңінен
батып, ал кейбір балаларға онша әсер етпейді. Себеп көп, бірақ бастысы –
бала үшін қандай қатынастың мәнді болуы. Егер оқушыға мұғалім пікірі қымбат
болмаса, ол конфликттен құтылуға тырысады, бірақ жаны күйзелмейді.
Қатынас шеңбері кең болған сайын, үрейленудің қалыптасуына негіз
болатын ситуациялар да көп болады. Бірақ баланың әлеммен қатынасы тар болса
да, бала толығымен өсіп дами алмайды. Егер де, мысалға алатын болсақ, бала
үшін мәнді тұлға тек анасы ғана болса, онда олардың арасындағы қатынастың
мәнді емес жақтары да жан күйзелісіне айналады. Сүйеніштің көптеген бастауы
болса конфликт үрейленуге алып келмейді.
Ешкім де конфликттен қаша алмайды; сонда бала өмір бойы осылай өтеді
ма? Олай емес. Кенеттен ит үргенінен, айқайлаған мұғаkімнен, жанұядағы
ұрыстан, неврозбен ауырып қалатын балалар онша немесе тіптен болмайды.
Мұндай бірегей стрестерге бала біз ойлағаннан әлдеқайда мықты ,табиғат
адамды жағымсыз ситуациялардан құтқаратын, мықты ұмыту механизмімен
қаруландырды.
Үрей бала жанына егер оның маңызды қажеттілігі қалыптасуы кедергі
болатын конфликт кезінде ғана енеді.
Бұл маңызды қажеттіліктерге жатады: физикалық өмір сүруге қажеттілік
(қорек, су, физикалық қауіп-қатерден босану); адамға, топқа деген
жылуарлық, жақындық қажеттігі; тәуелсіздікке, өз меніне құқығының тануына
қажеттілік; қабілеттерін алуға, өзінің жасырын күштерін, өмірлік мән және
құндылыққа деген қажеттілік.
Мазасызданудың жиі себептері балалаға деген жоғары талап, тәрбиелеудің
догматикалық жүйесі, баланың белсенділігін қызығушылықтарын, икемділігі мен
қабілеттілігін ескермеу. Кең тараған тәрбиелеу жүйесі – сен өте жақсы
болуға міндеттісің. Ұят сезімі, балаға келгенде өзіне тым қатал болу, ал
тану процесін емес, міне осындай үлгерімді балаларда үрей көріністері
байқалады. Болады, кейбір ата – аналар балаларына өнерде, спортта олардың
мүмкіндіктері жетпейтін үлкен жоғары жетістікке жетуге бағдар береді (ал
бұл шартқа сәйкестелу мүмкін емес). Осы сияқты балаға бейтанысты (бірақ ата
– анасы жоғары бағалайтын) жабыстырады. Мысалы туризм. Бұл жаттығулардың
бәрі де жақсы, таңдауды бірақ, бала өзі жасауы қажет. Оқушыға қызық емес
жұмысты қbнап бергеннен ол сәтсіздікке ұшырайды.
Баланың адалдық, тіл алу, тиянақтылық сапаларын шынықтыруды тырысуда
мұғалім баланың күйін одан әрі қиындатады. Жауапкершілікті көп артады
сөзсіз жұмысқа адал қарауы қажет ,бірақ оқушы жұмысы (оқу) – ерекше, онда
нәтижеден гөрі процесс маңызды. Егер жұмысшы мысалға өндірістегі қандай
болмасын бөлшек үшін яғни нәтижесі үшін еңбектенсе, онда бала есепті шығару
үшін оқымайды: ол есеп баяғыда шығарылып жауабы оқулық соңында енгізілген.
Оқудың мәні даму процесінде нәтижеге бағытталуда алатын бағада. Бала онымен
қатынас жасаушылар үлгеріміне байланысты екенін сезінеді. Сөйтіп баға оқушы
үшін ата – ана мен сенімінен шығу құралы болады.
Мазасыздану деңгейі ұл бала мен қыз балада әртүрлі. Мектепке дейінгі
және бастауыш мектеп жасындағы балаларда қыздарға қарағанда мазасыздануы
көп болып келеді. 9-11 жаста ұл және қыз балада мазасыздану бірдей болып 12
жастан ары қарай ұл балаларда қиын бұзылыстар кездескенімен жалпы үрей
деңгейі қыздарда өсіп, ұл балада азаяды.
Балалар мен қыздар мынамен ерекшеленеді, олар үрейді қандай ситуациямен
байланыстырады, оны қалай түсіндіреді, неден сескенеді. Адам жасын
физикалық деңгейі ғана емес, оның қоршаған әлемге байланысты мінездемесін
уайымдау ерекшелігі де бейімделеді. Мектептік кез – адамның маңызды өмірлік
сатысы, ол кезде оның психологиялық бейнесі, уайым –қайғы сипаты өзгереді.
Бұл жастағы қорқыныш деңгейі дегеніміз ондай болмау, яғни нақтыласақ
ондай болмау ол үлгермеу, оны емес және олай емес істеу, жазаға тартылу.
Бұл қорқыныштың барлығы әлеуметтікке белсенділіктің жоғарылауын
жауапкершілік міндеттілік нығаюын білдіреді. Балалар селк етеді жүздерінен
қорқыныш байқалып өзін-өзі басқаруды ойлауға сөйлеуге қабілеттілікті
жоғалтады.
Мазасыздану уайымның салдары. Қауіп –қатердің белгісіз емес, анық емес
болуы жағдайдан шығу жолын күрделендіріп қиындатып жібереді. Бойындағы
ашуызамен алыса аламын. Көңілсіз мұңайып тұрғанда жұбаныш іздей аламын. Ал
үрей күйінде мен қорғана да күресе де алмаймын, өйткені неге қарсы күресіп
қорғанатынымды білмеймін.
Үрей туындай салысымен –ақ балада белгілі бір күй пайда болады. Бала
сырт көзге байсалды және өзіне сенімді көрінуі мүмкін. Бірақ “жасырын бет
пердедегі” мазасыздануды ажырата алуымыз қажет.
Эмоционалды тұрақты емес баланың ішкі мақсаты: үрейлену теңізінде
кішкене жағажай тауып оны толқындардан жауып, қауіпсіз қылуы.
Мектептегі мазасызданудың негізгі факторлары. Бала мектептік өмірдің
жаңа сатысына қадам аттап жаңа қорқыныштармен соқтығысады. Мектептік
фобия термині балада мектепке бару алдында (5-6 жас) туындайтын қорқынышты
білдіреді. Бірақ бұған жалғыз мектеп емес, сонымен қатар үйден кету. Көп
ауырып ата – ана қамқорлығында көп болған баланың айырылысуы қиын.
Кейде ата – аналардың өздері мектептен қорыққандықтан балаларына
санасыз осы қорқынышты сендіреді, оқу басындағы проблемаларды айтып
балаларының орнына есепті шығарып береді. Оларды тым артық бақылауда
ұстайды.
Ереже бойынша өзіне сенімді ,сүйікті құрдастарымен болғысы келетін және
оқудағы проблемаларды өз бетінше шешуге тырысатын белсенді балаларда
мектепке бару алдындағы қорқынышты сезбейді. Басқа жағдай, егер бала
анасына тым жақын болып құрдастарымен қатынаста керекті тәрбиені меатепке
дейін жинап үлгермесе, бұл балалар ата – анасының үмітін ақтай алмаймын
ба деп қорқып мектепке бейімделмейді, қиын болып мұғалім алдында қорқады.
Мектепке барғанда ол қателік, ақымақтық жасау, ұятқа қалу, күлкіге қалу
сияқты қорқыныш сұрақтары туады. Сұраққа үрейшіл балалар жауап беруге
қорқады, әсіресе тақта алдында. Тақта олар үшін - өзіндік, жазалайтын орын.
Бұл эмоционалды сезімтал, әлсіреген, жиі ауыратын, кім күшті екені
анықталып қойған сыныптарға жаңадан ауысқан балаларда көп болады.
Үрейленудің үдемелі қарқындылығы бірінші сыныптан екінші он бірінші
сыныпқа дейін екі есеге өседі. Бастауыш сыныпта үреуленуді баға жағын
тексеру: тақтаға шығып айту, сынақ, көпшілік алдында сөйлеу туғызады.
Көбіне бала қысымын жеңілдететін жанұясы болып табылады. Отбасында бала
жеке тұлға ретінде нақтыланады, өз уайымдарымен бөлісетін шеңбер табады,
бір нәрсені бөлуді жөн көрмесе бөліспей қоя салады. Осы эмоционалдық
фундаментті бере алмаған отбасы қиыншылықтар алдында және әлемнің
қайшылықтары алдында баланы қорғансыз қалдырады. Сонда ол жан сүйеніші мен
басқа ересектер арасында іздей бастайды.
Жанұя мектептің бірлігі қағидасына қаншалықты абай болу қажеттігі
осыдан түсінікті болып отыр. Жақсы мұғалімнің өзі де баланың жекелік
ерекшелігін ескермей, қателесуі мүмкін осы кезде жанұя мен мектеп бір-
бірінің әрекетін қайталамай жай ғана толықтырып отыруы қажет. Көбіне
біріккен мектеп пен жанұя былай көрінеді, ата –аналар жақсы бала деп –
жақсы оқитын үйдегілермен тату тұратын, үйге мақтау қағаздарын тағы басқа
әкелетін үлгерімді бала деп таниды. Ал мұнда отбасы мен мектеп бірігіп
балаға қарсы шығады.
Жиі жақсы мұғалімде үрей бойын алған балалар болмайды, ол мектепке
дейін қалыптасса да қорқыныш сезімі күшін жояды. Олар өзінің мақсаты деп
балаға өзіне деген сенімділігін қайтару деп біледі.
Бірақ көп балалар басқа мектепке шартты жағдайда оқиды. Мектептік шақта
олардың ескі отбасының қалыптасқан мәселелеріне қосымша тағы да жаңа одан
да қиын проблемалар қосылады.
Оқушының эмоционалды проблемасына жауапкершіліктің бәрін мектепке жаба
салу бұл әдепсіз болар еді. Мектепке бара жатқанда оқушы мәселесін үйде
қалдырып, ал үйге бара жатқанда оқытушы талаптары мен конфликттерді мектеп
гардиробында қалдырып ұмыта алмайды. Одан қалса өз менін қалыптастыруда
бала бал ара сияқты өзі туралы ақпаратты отбасынан, мектептен, есік
алдынан, секциядан жинайды. Үйдегі жылы қатынас мектептегі қақтығыстың
орнын толтырады. Және, керісінше тәрбиендегі кемшіліктер мықты мұғалім мен
жақсы қатынастағы сыныптастарымен бітуі мүмкін.
Ата –ана баланың мектептегі сәтсіздіктерін жеке ұғынып түсінбей жатып
жиі жағдайда баланы кіналайды. Бұл баланың өзін - өзі төмен бағалауға
әкеледі.
Оқушы үшін түрлі жылдарда әртүрлі адамдардың қарым – қатынасы маңызды.
Бастауыш метеп жасындағылар, әсіресе бірінші сыныпта бірінші кезекте
мұғалімге өте жақсы ұнауға тырысады. Егер де мұғалім нашар баға қоятын
болса онда кіші мектеп оқушы пікірі ол мені жақсы көрмейді.
Балалардың мазасыздану деңгейі - екі ол үшін маңызды, бірегейліктің бір
кезеңде болуы: жанұя (оның талабына баяғыда үйренген) және мектеп талабы
онша анық емес бірақ маңызды егер жанұя оларды жарыққа шығарса ал мектеп
оларды өздері қандай болса, сондай етіп қабылдаса, онда эмоционалдық
проблемаларда туындамайды.
Бірақ барлық уақытта бұлай бола бермейді: не атанасы баласын өздерінің
жекелік жанұялық мәселесінен жандарынан сөз жүзінде айтқанымен іс жүзінде
жібермейді , не мектеп оқушыға ірге бейімделуге көмектеспейді. Осыдан
бастауыш мектеп оқушысында эмоциональді бұзылыстар пайда болуы мүмкін. Міне
осы мектептік невроз. Ол іш ауруы,қызыуы көтерілуі, бас ауруы; агрессия
кезінде; немесе балалық депрессияда да – көңіл күйдің төмендеуі
жасаураушлық өлім туралы ойлану кезінде көрініс табады.
Бәрінен бұрын құрдастарымен араласуда тәжірибесі аз балаларда әсерлі
болады.
Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының жоғарылуының тағы бір
маңызды себебі – олардың физиологиялық және интеллектуалдық дамуының
жеткілікті деңгейде болмауы. Мектепке қадам басу кезі жастың дағдарысымен
сәйкес келеді, одан әр бала түрлі кез бен әртүрлі үйренулерді алып шығады.
Біреу белсенді де тез түсінетін, басқасы жай қозғалатын, үшіншісі ақымақ
және ашуланшақ. Уақыт өте келе, балалар өздеріне деген сенімділікті
жоғалтып алмаса, олардың қабілеттері біршама бірдей деңгейге жетеді.
Кім үлгермесе тығырыққа тіреледі. Ал кім өте жақсыға оқыса онда
кездесетін бірінші сәтсіздіктен құлайтын жұлдыз ауруына шалдығуы мүмкін.
Кейде балаға жоғары талап қоятын бастау ғана маңызды болып , ал маңызы
мен бағыты маңызды болмайды. Мысалыға ол үшін қандай баға алғаны бәрібір,
тек анасын ренжітпеуге бола тырысып, бар күшін салып оқиды.
Басқа жағдайларда осы жоғырғы талаптар балаға сіңіп оның жеке өзінің
талаптарына айналады. Бірақ оның санасында қайшылықты комплекс істей
алмасамшы?, және де міндеттімін деген қайшылықты комплекс пайда болады.
Осыдан оқу бәрінен жоғары принципі бойынша тәрбиеленген бала 4
алғанда қорқыныш жаулайды. Мен - өте жақсы оқимын бейнесі оның өзіндік
сипаты болған соң, ата – анасының 3,4 қорқынышты баға емес сөзі оған
көмектеспейді.
Баланы оның жетістіктері бойынша бағалау (мектепте, секцияларда) – оны
ішкі конфликтке ұшырату деген сөз. Өйткені, қашан да болмасын баланың
жанында одан да көп жетістікке жеткен адам табылады.
Мазасызданудан босану мүмкін егер ересектер түсінсе: кез-келген бала ол
жақсы оқитын, белсенді немесе жай қимылдаса да – жақсы көрінушілік пен
құрметке лайық; адамның құндылығы бағасы оның марапаттаулары оның басқа да
сәттілік белгісіндегі шарттары емес, оның өзінде яғни адамгершлік
қасиеттерінде.
Әлде де балаларының ашық түрде қадірін түсіріп ұратын отбасылар
кездеседі. Мұндай жағдайлар көбінесе маскүнемдер үйінде болады. Мұндай
ситуациялар қорқынышты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz