Инвестиция және қазіргі таңдағы оның жағдайы
Жоспары
1. Инвестициялық қор және оның қызметті
1.1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
1.2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері
2. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
3. Көршілердің көзқарастары қандай?
4. Қазақстандағы инвестиция мәселесін оңтайландыру шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпараттар көзі
1. Инвестициялық қор және оның қызметті
1.1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
1.2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері
2. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
3. Көршілердің көзқарастары қандай?
4. Қазақстандағы инвестиция мәселесін оңтайландыру шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпараттар көзі
1.1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
«Инвестиция» ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті қаражатпен қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселені шешу үшін тиісті қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды бөліп көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ бұл қорлар инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өз қызметінде нақты қағидаларды басшылыққа алады:
- инвестициялық салымдарды әртараптандыру;
- бағалы қағаздармен аса қауіпті операцияларды жүзеге асыруға тыйым салу;
- бағалы қағаздарды сатып алуда кәсііби тәсілдемені қолдану;
- жеке инвесторға қарағанда мол қаржыға ие болу.
Инвестициялық қордың ұйымдық құрылымын былайша көрсетуге болады: акционерлердің жалпы жиналысы басқарма инвестициялық қордың басқарушысы.
Кез келген АҚ акционерлерінің жалпы жиналысының құзіреттілігіндегі негізгі мәселелерден басқа инвестициялық қорда олар мынадай мәселелерді шешеді:
- инвестициялық қордың типін қайта құру (өзгерту) туралы;
- инвестициялық декларацияға өзгертулер мен толықтыруларды енгізу туралы;
- бағалы қағаздар портфелінің басқарушысымен, сондай-ақ тіркеушілері және кастодиандармен келісімшартқа отыру (бекіту) туралы.
Инвестициялық қордың басқарушысы – бағалы қағаздардың пртфелін басқару бойынша кәсіби қызметті орындайтын және инвестициялық қормен бекітілген келісімшарттың негізінде әрекет ететін заңды тұлға. Мұндағы міндетті шарт – тиісті лицензияның болуы. Басқарушы бағалы қағаздардың портфелін басқару жөніндегі келісімшартты бір мезгілде бір немесе бірнеше инвестициялық қормен бекіте алады, алайда бұл арада инвестициялық декларацияның мазмұны әр түрлі болуы керек.
Инвестициялық қордың қызметі Қазақстан Республикасының қолданысындағы заңдар жиі бұрмаланған жағдайда, басқарушының лицензиясы қайтарылып алынған жағдайда және қорлар өзіндік акцияларды сатып алуға қабілетсіз болған жағдайда тоқтатылады.
«Инвестиция» ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті қаражатпен қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселені шешу үшін тиісті қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды бөліп көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ бұл қорлар инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өз қызметінде нақты қағидаларды басшылыққа алады:
- инвестициялық салымдарды әртараптандыру;
- бағалы қағаздармен аса қауіпті операцияларды жүзеге асыруға тыйым салу;
- бағалы қағаздарды сатып алуда кәсііби тәсілдемені қолдану;
- жеке инвесторға қарағанда мол қаржыға ие болу.
Инвестициялық қордың ұйымдық құрылымын былайша көрсетуге болады: акционерлердің жалпы жиналысы басқарма инвестициялық қордың басқарушысы.
Кез келген АҚ акционерлерінің жалпы жиналысының құзіреттілігіндегі негізгі мәселелерден басқа инвестициялық қорда олар мынадай мәселелерді шешеді:
- инвестициялық қордың типін қайта құру (өзгерту) туралы;
- инвестициялық декларацияға өзгертулер мен толықтыруларды енгізу туралы;
- бағалы қағаздар портфелінің басқарушысымен, сондай-ақ тіркеушілері және кастодиандармен келісімшартқа отыру (бекіту) туралы.
Инвестициялық қордың басқарушысы – бағалы қағаздардың пртфелін басқару бойынша кәсіби қызметті орындайтын және инвестициялық қормен бекітілген келісімшарттың негізінде әрекет ететін заңды тұлға. Мұндағы міндетті шарт – тиісті лицензияның болуы. Басқарушы бағалы қағаздардың портфелін басқару жөніндегі келісімшартты бір мезгілде бір немесе бірнеше инвестициялық қормен бекіте алады, алайда бұл арада инвестициялық декларацияның мазмұны әр түрлі болуы керек.
Инвестициялық қордың қызметі Қазақстан Республикасының қолданысындағы заңдар жиі бұрмаланған жағдайда, басқарушының лицензиясы қайтарылып алынған жағдайда және қорлар өзіндік акцияларды сатып алуға қабілетсіз болған жағдайда тоқтатылады.
Пайдаланылған ақпараттар көзі
1. Ұ.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева «Қаржы нарығы және делдалдары» , «Экономика» баспасы 2007 жыл
2. www.zhasalash.kz
3. Aikyn.kz
4. kaz.gazeta.kz
1. Ұ.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э.А. Рузиева «Қаржы нарығы және делдалдары» , «Экономика» баспасы 2007 жыл
2. www.zhasalash.kz
3. Aikyn.kz
4. kaz.gazeta.kz
Тақырыбы: Инвестиция және қазіргі таңдағы оның жағдайы
Жоспары
1. Инвестициялық қор және оның қызметті
1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері
2. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
3. Көршілердің көзқарастары қандай?
4. Қазақстандағы инвестиция мәселесін оңтайландыру шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпараттар көзі
1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
Инвестиция ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті
қаражатпен қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселені шешу үшін
тиісті қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды
бөліп көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және
ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын
әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың
есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы
жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын
ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ бұл қорлар
инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар
кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк
депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өз қызметінде нақты қағидаларды басшылыққа алады:
- инвестициялық салымдарды әртараптандыру;
- бағалы қағаздармен аса қауіпті операцияларды жүзеге асыруға тыйым
салу;
- бағалы қағаздарды сатып алуда кәсііби тәсілдемені қолдану;
- жеке инвесторға қарағанда мол қаржыға ие болу.
Инвестициялық қордың ұйымдық құрылымын былайша көрсетуге болады:
акционерлердің жалпы жиналысы басқарма инвестициялық
қордың басқарушысы.
Кез келген АҚ акционерлерінің жалпы жиналысының құзіреттілігіндегі
негізгі мәселелерден басқа инвестициялық қорда олар мынадай мәселелерді
шешеді:
- инвестициялық қордың типін қайта құру (өзгерту) туралы;
- инвестициялық декларацияға өзгертулер мен толықтыруларды енгізу
туралы;
- бағалы қағаздар портфелінің басқарушысымен, сондай-ақ тіркеушілері
және кастодиандармен келісімшартқа отыру (бекіту) туралы.
Инвестициялық қордың басқарушысы – бағалы қағаздардың пртфелін
басқару бойынша кәсіби қызметті орындайтын және инвестициялық қормен
бекітілген келісімшарттың негізінде әрекет ететін заңды тұлға. Мұндағы
міндетті шарт – тиісті лицензияның болуы. Басқарушы бағалы қағаздардың
портфелін басқару жөніндегі келісімшартты бір мезгілде бір немесе бірнеше
инвестициялық қормен бекіте алады, алайда бұл арада инвестициялық
декларацияның мазмұны әр түрлі болуы керек.
Инвестициялық қордың қызметі Қазақстан Республикасының
қолданысындағы заңдар жиі бұрмаланған жағдайда, басқарушының лицензиясы
қайтарылып алынған жағдайда және қорлар өзіндік акцияларды сатып алуға
қабілетсіз болған жағдайда тоқтатылады.
2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері.
Қазақстан Республикасының заңдары инвестициялық қорлардың белгілі
бір типтерін анықтап береді:
Екі негізгі типі: өзара қор және инвестициялық компания бөліп
көрсетіледі.
Өзара қор барлық тілек білдіруші инвесторлардың қаражатын тартатын
және өздері айналысқа шығарған акцияны өз акционерлерінен сатып алуға
міндеттеме қабылдаған ашық инвестициялық қор болып табылады.
Инвестициялық компания – бұл осы қордың құрылтайшылары және
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды және жеке тұлғалардың
қаражатын тартатын жабық инвестициялық қор.
Үлестік (шартты) және акционерлік (корпорациялық) инвестициялық
қорлары бөліп көрсетіледі.
Үлестік инвестициялық қор былайша бөлінеді:
- ашық - пайданы 2 аптада ең аз дегенде 1 мәрте сатып алады;
- жабық – жарнашының (пайшы) пайда (үлесті) сатып алуға құқығы болмайды;
- интервалды – пайданы жылына ең аз дегенде 1 мәрте сатып алуы керек.
Қор инвестициялық стратегиясының сипатына қарай шартты түрде мына
санаттарға бөлінуі мүмкін:
1. Бағамдарының тәуекелі шектеулі бағалы қағаздарға капиталды
инвестициялаушы.
2. Бағалы қағаздар бағамының тәуекелі шектеулі жоғары болған жағдайда
табыстың өсіміне бағдарланушы.
3. Қаржылық активтерді әртараптандырушы.
4. Ақша нарығының пайыздық мөлшерлемесін капиталдандыруға маманданушы.
Бірінші санатқа көбінесе, жергілікті атқарушы органдардың
мемлекеттік инвестициясын және тәуекелі төмен бағалы қағаздарға жатқызылған
мемлекеттік емес облигацияларды сатып алатын ұжымдық инвестиция мекемесі
жатады.
Екінші топқа ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге асыратын қорлар
кіреді.
Үшіншісіне әр түрлі бағалы қағаздарға ұзақ мерзімді қаражат
салымдарын диверсификациялайтын қорлар жатады.
Төртінші топ ақша нарығының пайыздық мөлшерлемесін капиталдандыруға
маманданған қорларды қамтиды.
1. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
Комитет жұмысының негізгі бағыттарының бірі – инвестицияларды
мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру. Ол инвесторларға инвестициялық
преференциялар беретін келісім-шарттарды жасайтын, экономика секторына
салынған инвестицияларды жүзеге асыратын уәкілетті орган болып табылады. Ал
преференциялар салықтық және кедендік түрде беріледі.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының шикізаттық емес секторына
инвестицияларды тарту мақсатында шетелдік компаниялармен келіссөздер
ұйымдастыру және олармен мемлекеттік институттардың қарым-қатынасын
дамытуды өзара үйлестіру ісі де бізге жүктелген.
Үшіншіден, біздің комитет Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Шетел
инвесторлары кеңесінің қызметін қамтамасыз ететін оның жұмыс органы болып
табылады. Ал Кеңестің өзі кеңесуші-консультативтік орган ретінде
Қазақстанда жұмыс істейтін инвесторлармен тікелей сұхбатты қамтамасыз ету,
сондай-ақ инвестициялық қызметке байланысты проблемалық мәселелерді шұғыл
шешу мақсатында Мемлекет басшысының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жарлығымен
құрылған болатын.
Инвестицияларға арналған шарттардың бірыңғайлығы мен әділдігін қамтамасыз
ету, уағдаласушы мемлекеттердің экономикалық ынтымақтастығын нығайту,
сондай-ақ инвестициялық бастамаларды ынталандыру секілді мәселелермен де
шұғылданады.
Қазіргі уақытта инвестициялар тарту жөнінен Қазақстан ТМД елдері
бойынша көш басында келеді. Ал Орталық Азия елдері бойынша алсақ, осы
өңірге келген барлық тікелей инвестициялардың сексен пайыздан астамы
Қазақстан еншісінде.
1993 жыл мен 2007 жылдың бірінші тоқсаны аралығында еліміздің
экономикасына құйылған шетелдік тікелей инвестициялардың көлемі 54,2 млрд.
АҚШ долларын құрады. Тек 2006 жылдың өзінде ғана 10 437,1 млн. АҚШ долларын
құрайтын шетелдік тікелей инвестициялар құйылды. Оның алдындағы жылмен
салыстырғанда бұл 57,7 пайызға артық көрсеткіш. Міне, осыған қарап
Қазақстандағы инвестициялық ахуалды жақсы деп есептеуге болады.
Еліміздің инвестициялық ахуалын жақсарту, оны насихаттау мақсатында
іскер топтар өкілдерінің сапарларын, екіжақты кездесулер, бизнес-форумдар
және ынтымақтастықтың өзара тиімді басқа да шараларын ұйымдастырып отыруға
мән беріледі.
Бүкіләлемдік банк секілді беделді ұйымдар мен халықаралық рейтингтік
агенттіктердің біздің елдің инвестициялық мүмкіндіктерін жоғары бағалауы да
іске оң ықпалын тигізуде.
Кеңестің пленарлық және аралық мәжілістерін, сондай-ақ, оның жұмыс
тобы мәжілістерін Кеңес қызметіндегі негізі компоненттер деп атасақ артық
болмас.
Пленарлық мәжіліс Мемлекет басшысының төрағалығымен жылына екі рет
(маусымда және желтоқсанда) өткізіледі. Оған Қазақстан тарапынан Премьер-
Министр мен министрлер, Президенттің көмекшісі, Индустрия және сауда
министрлігі Инвестиция комитетінің төрағасы қатысады. Ал шетелдік
инвесторлар тарапынан Қазақстанда жұмыс істейтін трансұлттық
компаниялардың басшылары, дүниежүзілік даму институттарының өкілдері
қатысады.
Осы уақытқа дейін барлығы 17 пленарлық мәжіліс өткізілді. Соңғысы
үстіміздегі жылдың 15 шілдесінде Өскемен қаласында өткен болса,
“Қазақстанның орнықты дамуы және қоршаған ортаны қорғау мәселелері”
тақырыбындағы келесі мәжілісті өткізу 2007 жылдың желтоқсан айына
жоспарлануда.
Кеңестің шеңберінде бес бірлескен жұмыс тобы құрылған. Олар мұнай-
газ секторы бойынша, Қазақстан Республикасында инвестициялық имиджді
көтеру, шетелдік инвесторлардың ағымдағы қызметі, заңнама, салық салу
мәселелері бойынша жұмыстар жүргізеді.
Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту құрылымында өндіру саласының
үлесі әлі де болса басым. Осыған орай Үкімет өңдеу секторына да шетел
инвестицияларының құйылуын жақсарту мақсатында шаралар қабылдаған болатын.
Оның нәтижесі жоқ емес.
Мәселен, 2004 және 2005 жылдары өңдеу секторына шетелдік
инвестициялардың ағымы азайған болса, өткен жылдың нәтижесі бойынша оңтайлы
ілгерілеушілікті көруге болады.
Ал 2007 жылдың І жарты жылдығында өңдеу секторына құйылған тікелей шетел
инвестициясы 383,8 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл 2006 жылдағы көрсеткіштен
едәуір жоғары. Міне, осылайша өңдеу саласына шетелдік инвестициялар ағымы
уақыт өткен сайын күшейе түсуде.
Сонымен қатар, Елбасының тапсырмасымен Индустрия және сауда
министрлігінде басқа да мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, басым
жобалардың тізімі жасалуда. Бұл мәшине жасау, ауыл шаруашылығы, мұнай-
химия, құрылыс материалдары, биотехника, уран өнеркәсібі саласындағы
жобалар.
Шетел инвестициясын табысты тарту үшін 2006 жылы 30-дан астам елге,
соның ішінде Ұлыбритания, Италия, Германия, Жапония, Қытай, Ресей және
басқа да шет елдерде Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктерін таныстыруға
арналған ақпараттық-тұсаукесерлік шаралар жүргізілді. Инвестицияларды
көтермелеу және өзара қорғау туралы 39 мемлекетаралық келісім жасалды.
Бұл шаралардың нәтижесі жоқ емес. Шикізаттық емес бағытта инвестиция
тартудың табысты жобаларының бірі ретінде “Интергласс-Казахстан” ЖШС-нің
“Steіnert Іndustrіes” неміс компаниясымен бірігіп Ақтөбе облысында шыны
шығаратын зауытты іске асыра бастағандығын айтуға болады.
Екінші бір мысал. Сараптау мәліметтері бойынша, Қазақстан қажетті
цементтің 25 пайыздан көбін сырттан импорттайды. Бірнеше ірі компаниялар
аталған салаға инвестиция салғысы келетін тілегін білдірді. Өткен жылы
цемент өндіретін 2 зауыттың құрылысына инвестициялық преференция беру
туралы 2 келісім-шартқа отырдық. Аталған зауыттардың қуаттылығы жылына
шамамен 2 млн. тонна цементті құрайды. Осы жылы тағы 3 келісім-шарт
дайындалып жатыр.
Тағы бір мысал. Алюминий саласындағы әлемнің ірі компаниялары
құрамына енетін СУАЛ-мен өткен жылдың аяғында Павлодар облысында қуаттылығы
жылына 500 мың тонна алюминий өндіруге жететін, ал инвестиция көлемі 1,5
млрд. АҚШ долл. құрайтын алюминий зауытын салу туралы келіссөздер
жүргізілді. Жаңа жұмыс орны 2000 адамды қамтиды. Қазіргі уақытта жобаның
техникалық-экономикалық негіздемесі жасалуда, шамамен осы жылдың қыркүйек
айының соңында аяқталады.
350 млрд. АҚШ доллары көлемінде активі бар әлемнің ірі компаниясы “General
Electrіc” корпорациясымен Қазақстанда дизельді локомотив шығаратын зауыт
құрылысы туралы келісім жасалуы да еліміздегі шикізаттық емес секторда
инвестициялық ахуалдың жақсара түсуінің тағы бір дәлелі. Мұндай мысалдарды
келтіре беруге болады.
Қазіргі уақытта біздің базада экономиканың басымдықты
секторларындағы 150-ден астам жоба жинақталған. Біз Үкіметтің тапсырмасына
сәйкес, әкімдіктер тоқсан сайын бізге инвестициялық жобалардың жай-күйі
туралы ақпарат беретін есептілік нысанды әзірлеген болатынбыз. Осылайша,
біздің деректер әрбір үш ай сайын жаңарып тұрады, сондықтан біз кез келген
сәтте инвесторларға жаңа және өзекті ақпарат бере аламыз. Анағұрлым
қызықты идеяларды айтатын болсам, Nokіan Tyres (Финляндия) Астанада
Ордабасы компаниясымен қосылып мемлекеттік стандартқа сәйкес шина шығаруды
қолға алды. Оның жалпы құны 200 млн. АҚШ долларын құрайды. Құрылыс
өнеркәсібінде Ақтөбе облысында қуаттылығы жылына 1 млн. тонна цемент
зауытын салу бастамасы қолға алынуда. Оны іске асыруға 100 млн. АҚШ доллары
талап етіледі. Тағам өнеркәсібінде Алматы облысында жеміс, көкөніс
өнімдерін өңдеу зауытының құрылысы жөніндегі жоба қызығушылық тудырады. Бұл
жобаны іске асыру үшін 5,2 млн. АҚШ долларының инвестициясы қажет.
Республикада қолайлы инвестициялық ахуал жасау және инвестицияларды
тарту саясатын жалғастыру үшін, мемлекет қазіргі заманғы технологияларды
қолдана отырып, жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен
жаңартуға инвесторларды ынталандыру шараларын қолдануда. Соның ішінде
шетелдік және отандық инвесторға Инвестициялар комитетімен келісім-шарт
жасасу арқылы инвестициялық преференциялардың мынадай түрлері берілуі
мүмкін: корпоративтік табыс салығы, мүлік пен жерге салық, инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін жабдықты әкелу кезіндегі кеден баждарын төлеуден
босату бойынша салықтық жеңілдіктер, сондай-ақ мемлекеттік заттай гранттар.
Инвестициялық преференциялар берілетін салалар Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 8 мамырдағы қаулысымен бекітілген.
Тізбеге экономикалық қызметтің 245 түрі енгізілген. Оның ішінде: ауыл,
орман және балық шаруашылығы; сусындарды қоса алғанда, тамақ өнімдерін
өндіру, тоқыма өндірісі; сүректі өңдеу және ағаштан бұйымдар жасау; қағаз,
картон және одан жасалатын бұйымдар өндірісі; химия өнеркәсібі; резеңке
және пластмасса бұйымдары өндірісі; металлургия өнеркәсібі; дайын металл
бұйымдары өндірісі; кеңсе жабдықтары мен есептеу техникасы өндірісі;
медициналық техника бұйымдары, өлшеу құралдары, оптикалық аспаптар мен
аппаратуралар өндірісі; жиһаз өндірісі; электр энергиясын, газ, бу және су
өндіру және бөлу; қонақ үйлер, туристік лагерьлер мен кемпингтер
қызметтерін ұсыну; барлық көлік түрлерінің қызметі; ғарыш байланысы;
жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар және басқалары бар.
Инвестициялық преференциялар алуға қажетті құжаттарды Инвестиция
комитетінен білуге болады. Олар 30 жұмыс күні ішінде қаралады.
2. Көршілердің көзқарастары қандай?
Биылғы күзде Новосібірде Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путиннің қатысуымен екі ел шекаралас
өңірлері басшыларының кезекті форумы өткені белгілі. Осы басқосу алдында
ресейлік “Труд” газетінің Батыс Сібір өңірі бойынша шығатын “Честное слово”
қосымшасы шекаралас өңірлер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар
жағдайына арнап мақалалар циклін жариялаған болатын.
Біз төменде Омбы, Томь облыстары мен Алтай өлкесі губернаторларының аталған
газет тілшісіне берген сұхбаттарын ықшамдап жариялап отырмыз.
Виктор КРЕСС, Томь облысының губернаторы:
– Қазіргі кезде Дүниежүзілік банк Қазақстанды әлемдегі инвестиция тартуға
ең қолайлы 20 елдің қатарына қосып отыр. Мәселен, 2006 жылы Орталық Азияға
тартылған шетел инвестициясының 80 пайызы Қазақстанның үлесіне тиесілі
деген де-рек бар. Сіз біздің көршіміздің жетістігінің сыры неде деп
ойлайсыз?
– Бұл жерде еш құпия жоқ. Бар болғаны, нақты нәтижеге жұмыс істеу, осыны
олар қандай жұмыста болсын басты мақсат етіп отыр. Егер осыдан 10 жыл бұрын
Қазақстанда ІЖӨ бір адамға шаққанда 700 доллардан болса, 2005 жылы ол 3000
долларға жетіпті. Енді Қазақстан 2010 жылы бұл көрсеткішті – 5800, ал 2015
жылы оны 9000 АҚШ долларына жеткізуді көздеп отыр. Сөйтіп, біздің
көршіміздің алдағы кезде Чехия, Венгрия, Польша және Малайзия сынды дамыған
елдерден көш ілгері кетуі де ғажап емес.
Қазіргі кезде Қазақстанда шикізат әлеуетін тиімді пайдалану ғана емес,
инвестициялық саясатты қалыптастыру мәселесіне баса назар аударылып келеді.
Олар Батыс инвесторларымен ортақ тілде сөйлеседі. Осындай жұмыстардың
нәтижесінде өткен жылы республика экономикасына 30 млрд. доллардан астам
шетел инвестициясы тартылды.
– Қазір Қазақстанда экономикалық даму жағдайында бизнеске қомақты қаражат
салынып жатыр. Сібір өңіріне салынған инвестиция бар ма? Егер бар болса,
Томь облысында оның деңгейі қандай?
– Қазақстан көп жылдан бері ТМД елдері ішінде Томь облысының сыртқы сауда
айналымында бірінші орын алып келеді. Мәселен, 2002 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары
1. Инвестициялық қор және оның қызметті
1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері
2. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
3. Көршілердің көзқарастары қандай?
4. Қазақстандағы инвестиция мәселесін оңтайландыру шаралары
Қорытынды
Пайдаланылған ақпараттар көзі
1. Инвестициялық қорлардың қызметін жүзеге асырудың негіздері
Инвестиция ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті
қаражатпен қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселені шешу үшін
тиісті қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды
бөліп көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және
ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын
әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың
есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы
жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын
ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ бұл қорлар
инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар
кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк
депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өз қызметінде нақты қағидаларды басшылыққа алады:
- инвестициялық салымдарды әртараптандыру;
- бағалы қағаздармен аса қауіпті операцияларды жүзеге асыруға тыйым
салу;
- бағалы қағаздарды сатып алуда кәсііби тәсілдемені қолдану;
- жеке инвесторға қарағанда мол қаржыға ие болу.
Инвестициялық қордың ұйымдық құрылымын былайша көрсетуге болады:
акционерлердің жалпы жиналысы басқарма инвестициялық
қордың басқарушысы.
Кез келген АҚ акционерлерінің жалпы жиналысының құзіреттілігіндегі
негізгі мәселелерден басқа инвестициялық қорда олар мынадай мәселелерді
шешеді:
- инвестициялық қордың типін қайта құру (өзгерту) туралы;
- инвестициялық декларацияға өзгертулер мен толықтыруларды енгізу
туралы;
- бағалы қағаздар портфелінің басқарушысымен, сондай-ақ тіркеушілері
және кастодиандармен келісімшартқа отыру (бекіту) туралы.
Инвестициялық қордың басқарушысы – бағалы қағаздардың пртфелін
басқару бойынша кәсіби қызметті орындайтын және инвестициялық қормен
бекітілген келісімшарттың негізінде әрекет ететін заңды тұлға. Мұндағы
міндетті шарт – тиісті лицензияның болуы. Басқарушы бағалы қағаздардың
портфелін басқару жөніндегі келісімшартты бір мезгілде бір немесе бірнеше
инвестициялық қормен бекіте алады, алайда бұл арада инвестициялық
декларацияның мазмұны әр түрлі болуы керек.
Инвестициялық қордың қызметі Қазақстан Республикасының
қолданысындағы заңдар жиі бұрмаланған жағдайда, басқарушының лицензиясы
қайтарылып алынған жағдайда және қорлар өзіндік акцияларды сатып алуға
қабілетсіз болған жағдайда тоқтатылады.
2. Инвестициялық қорлардың негізгі түрлері мен типтері.
Қазақстан Республикасының заңдары инвестициялық қорлардың белгілі
бір типтерін анықтап береді:
Екі негізгі типі: өзара қор және инвестициялық компания бөліп
көрсетіледі.
Өзара қор барлық тілек білдіруші инвесторлардың қаражатын тартатын
және өздері айналысқа шығарған акцияны өз акционерлерінен сатып алуға
міндеттеме қабылдаған ашық инвестициялық қор болып табылады.
Инвестициялық компания – бұл осы қордың құрылтайшылары және
акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңды және жеке тұлғалардың
қаражатын тартатын жабық инвестициялық қор.
Үлестік (шартты) және акционерлік (корпорациялық) инвестициялық
қорлары бөліп көрсетіледі.
Үлестік инвестициялық қор былайша бөлінеді:
- ашық - пайданы 2 аптада ең аз дегенде 1 мәрте сатып алады;
- жабық – жарнашының (пайшы) пайда (үлесті) сатып алуға құқығы болмайды;
- интервалды – пайданы жылына ең аз дегенде 1 мәрте сатып алуы керек.
Қор инвестициялық стратегиясының сипатына қарай шартты түрде мына
санаттарға бөлінуі мүмкін:
1. Бағамдарының тәуекелі шектеулі бағалы қағаздарға капиталды
инвестициялаушы.
2. Бағалы қағаздар бағамының тәуекелі шектеулі жоғары болған жағдайда
табыстың өсіміне бағдарланушы.
3. Қаржылық активтерді әртараптандырушы.
4. Ақша нарығының пайыздық мөлшерлемесін капиталдандыруға маманданушы.
Бірінші санатқа көбінесе, жергілікті атқарушы органдардың
мемлекеттік инвестициясын және тәуекелі төмен бағалы қағаздарға жатқызылған
мемлекеттік емес облигацияларды сатып алатын ұжымдық инвестиция мекемесі
жатады.
Екінші топқа ұзақ мерзімді инвестицияларды жүзеге асыратын қорлар
кіреді.
Үшіншісіне әр түрлі бағалы қағаздарға ұзақ мерзімді қаражат
салымдарын диверсификациялайтын қорлар жатады.
Төртінші топ ақша нарығының пайыздық мөлшерлемесін капиталдандыруға
маманданған қорларды қамтиды.
1. Инвестиция комитетінің негізгі қызметтік міндеттері
Комитет жұмысының негізгі бағыттарының бірі – инвестицияларды
мемлекеттік қолдау шараларын іске асыру. Ол инвесторларға инвестициялық
преференциялар беретін келісім-шарттарды жасайтын, экономика секторына
салынған инвестицияларды жүзеге асыратын уәкілетті орган болып табылады. Ал
преференциялар салықтық және кедендік түрде беріледі.
Екіншіден, Қазақстан Республикасының шикізаттық емес секторына
инвестицияларды тарту мақсатында шетелдік компаниялармен келіссөздер
ұйымдастыру және олармен мемлекеттік институттардың қарым-қатынасын
дамытуды өзара үйлестіру ісі де бізге жүктелген.
Үшіншіден, біздің комитет Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Шетел
инвесторлары кеңесінің қызметін қамтамасыз ететін оның жұмыс органы болып
табылады. Ал Кеңестің өзі кеңесуші-консультативтік орган ретінде
Қазақстанда жұмыс істейтін инвесторлармен тікелей сұхбатты қамтамасыз ету,
сондай-ақ инвестициялық қызметке байланысты проблемалық мәселелерді шұғыл
шешу мақсатында Мемлекет басшысының 1998 жылғы 30 маусымдағы Жарлығымен
құрылған болатын.
Инвестицияларға арналған шарттардың бірыңғайлығы мен әділдігін қамтамасыз
ету, уағдаласушы мемлекеттердің экономикалық ынтымақтастығын нығайту,
сондай-ақ инвестициялық бастамаларды ынталандыру секілді мәселелермен де
шұғылданады.
Қазіргі уақытта инвестициялар тарту жөнінен Қазақстан ТМД елдері
бойынша көш басында келеді. Ал Орталық Азия елдері бойынша алсақ, осы
өңірге келген барлық тікелей инвестициялардың сексен пайыздан астамы
Қазақстан еншісінде.
1993 жыл мен 2007 жылдың бірінші тоқсаны аралығында еліміздің
экономикасына құйылған шетелдік тікелей инвестициялардың көлемі 54,2 млрд.
АҚШ долларын құрады. Тек 2006 жылдың өзінде ғана 10 437,1 млн. АҚШ долларын
құрайтын шетелдік тікелей инвестициялар құйылды. Оның алдындағы жылмен
салыстырғанда бұл 57,7 пайызға артық көрсеткіш. Міне, осыған қарап
Қазақстандағы инвестициялық ахуалды жақсы деп есептеуге болады.
Еліміздің инвестициялық ахуалын жақсарту, оны насихаттау мақсатында
іскер топтар өкілдерінің сапарларын, екіжақты кездесулер, бизнес-форумдар
және ынтымақтастықтың өзара тиімді басқа да шараларын ұйымдастырып отыруға
мән беріледі.
Бүкіләлемдік банк секілді беделді ұйымдар мен халықаралық рейтингтік
агенттіктердің біздің елдің инвестициялық мүмкіндіктерін жоғары бағалауы да
іске оң ықпалын тигізуде.
Кеңестің пленарлық және аралық мәжілістерін, сондай-ақ, оның жұмыс
тобы мәжілістерін Кеңес қызметіндегі негізі компоненттер деп атасақ артық
болмас.
Пленарлық мәжіліс Мемлекет басшысының төрағалығымен жылына екі рет
(маусымда және желтоқсанда) өткізіледі. Оған Қазақстан тарапынан Премьер-
Министр мен министрлер, Президенттің көмекшісі, Индустрия және сауда
министрлігі Инвестиция комитетінің төрағасы қатысады. Ал шетелдік
инвесторлар тарапынан Қазақстанда жұмыс істейтін трансұлттық
компаниялардың басшылары, дүниежүзілік даму институттарының өкілдері
қатысады.
Осы уақытқа дейін барлығы 17 пленарлық мәжіліс өткізілді. Соңғысы
үстіміздегі жылдың 15 шілдесінде Өскемен қаласында өткен болса,
“Қазақстанның орнықты дамуы және қоршаған ортаны қорғау мәселелері”
тақырыбындағы келесі мәжілісті өткізу 2007 жылдың желтоқсан айына
жоспарлануда.
Кеңестің шеңберінде бес бірлескен жұмыс тобы құрылған. Олар мұнай-
газ секторы бойынша, Қазақстан Республикасында инвестициялық имиджді
көтеру, шетелдік инвесторлардың ағымдағы қызметі, заңнама, салық салу
мәселелері бойынша жұмыстар жүргізеді.
Қазақстанға шетел инвестицияларын тарту құрылымында өндіру саласының
үлесі әлі де болса басым. Осыған орай Үкімет өңдеу секторына да шетел
инвестицияларының құйылуын жақсарту мақсатында шаралар қабылдаған болатын.
Оның нәтижесі жоқ емес.
Мәселен, 2004 және 2005 жылдары өңдеу секторына шетелдік
инвестициялардың ағымы азайған болса, өткен жылдың нәтижесі бойынша оңтайлы
ілгерілеушілікті көруге болады.
Ал 2007 жылдың І жарты жылдығында өңдеу секторына құйылған тікелей шетел
инвестициясы 383,8 млн. АҚШ долларын құрады. Бұл 2006 жылдағы көрсеткіштен
едәуір жоғары. Міне, осылайша өңдеу саласына шетелдік инвестициялар ағымы
уақыт өткен сайын күшейе түсуде.
Сонымен қатар, Елбасының тапсырмасымен Индустрия және сауда
министрлігінде басқа да мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, басым
жобалардың тізімі жасалуда. Бұл мәшине жасау, ауыл шаруашылығы, мұнай-
химия, құрылыс материалдары, биотехника, уран өнеркәсібі саласындағы
жобалар.
Шетел инвестициясын табысты тарту үшін 2006 жылы 30-дан астам елге,
соның ішінде Ұлыбритания, Италия, Германия, Жапония, Қытай, Ресей және
басқа да шет елдерде Қазақстанның инвестициялық мүмкіндіктерін таныстыруға
арналған ақпараттық-тұсаукесерлік шаралар жүргізілді. Инвестицияларды
көтермелеу және өзара қорғау туралы 39 мемлекетаралық келісім жасалды.
Бұл шаралардың нәтижесі жоқ емес. Шикізаттық емес бағытта инвестиция
тартудың табысты жобаларының бірі ретінде “Интергласс-Казахстан” ЖШС-нің
“Steіnert Іndustrіes” неміс компаниясымен бірігіп Ақтөбе облысында шыны
шығаратын зауытты іске асыра бастағандығын айтуға болады.
Екінші бір мысал. Сараптау мәліметтері бойынша, Қазақстан қажетті
цементтің 25 пайыздан көбін сырттан импорттайды. Бірнеше ірі компаниялар
аталған салаға инвестиция салғысы келетін тілегін білдірді. Өткен жылы
цемент өндіретін 2 зауыттың құрылысына инвестициялық преференция беру
туралы 2 келісім-шартқа отырдық. Аталған зауыттардың қуаттылығы жылына
шамамен 2 млн. тонна цементті құрайды. Осы жылы тағы 3 келісім-шарт
дайындалып жатыр.
Тағы бір мысал. Алюминий саласындағы әлемнің ірі компаниялары
құрамына енетін СУАЛ-мен өткен жылдың аяғында Павлодар облысында қуаттылығы
жылына 500 мың тонна алюминий өндіруге жететін, ал инвестиция көлемі 1,5
млрд. АҚШ долл. құрайтын алюминий зауытын салу туралы келіссөздер
жүргізілді. Жаңа жұмыс орны 2000 адамды қамтиды. Қазіргі уақытта жобаның
техникалық-экономикалық негіздемесі жасалуда, шамамен осы жылдың қыркүйек
айының соңында аяқталады.
350 млрд. АҚШ доллары көлемінде активі бар әлемнің ірі компаниясы “General
Electrіc” корпорациясымен Қазақстанда дизельді локомотив шығаратын зауыт
құрылысы туралы келісім жасалуы да еліміздегі шикізаттық емес секторда
инвестициялық ахуалдың жақсара түсуінің тағы бір дәлелі. Мұндай мысалдарды
келтіре беруге болады.
Қазіргі уақытта біздің базада экономиканың басымдықты
секторларындағы 150-ден астам жоба жинақталған. Біз Үкіметтің тапсырмасына
сәйкес, әкімдіктер тоқсан сайын бізге инвестициялық жобалардың жай-күйі
туралы ақпарат беретін есептілік нысанды әзірлеген болатынбыз. Осылайша,
біздің деректер әрбір үш ай сайын жаңарып тұрады, сондықтан біз кез келген
сәтте инвесторларға жаңа және өзекті ақпарат бере аламыз. Анағұрлым
қызықты идеяларды айтатын болсам, Nokіan Tyres (Финляндия) Астанада
Ордабасы компаниясымен қосылып мемлекеттік стандартқа сәйкес шина шығаруды
қолға алды. Оның жалпы құны 200 млн. АҚШ долларын құрайды. Құрылыс
өнеркәсібінде Ақтөбе облысында қуаттылығы жылына 1 млн. тонна цемент
зауытын салу бастамасы қолға алынуда. Оны іске асыруға 100 млн. АҚШ доллары
талап етіледі. Тағам өнеркәсібінде Алматы облысында жеміс, көкөніс
өнімдерін өңдеу зауытының құрылысы жөніндегі жоба қызығушылық тудырады. Бұл
жобаны іске асыру үшін 5,2 млн. АҚШ долларының инвестициясы қажет.
Республикада қолайлы инвестициялық ахуал жасау және инвестицияларды
тарту саясатын жалғастыру үшін, мемлекет қазіргі заманғы технологияларды
қолдана отырып, жаңа өндірістер құруға, жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту мен
жаңартуға инвесторларды ынталандыру шараларын қолдануда. Соның ішінде
шетелдік және отандық инвесторға Инвестициялар комитетімен келісім-шарт
жасасу арқылы инвестициялық преференциялардың мынадай түрлері берілуі
мүмкін: корпоративтік табыс салығы, мүлік пен жерге салық, инвестициялық
жобаларды іске асыру үшін жабдықты әкелу кезіндегі кеден баждарын төлеуден
босату бойынша салықтық жеңілдіктер, сондай-ақ мемлекеттік заттай гранттар.
Инвестициялық преференциялар берілетін салалар Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 8 мамырдағы қаулысымен бекітілген.
Тізбеге экономикалық қызметтің 245 түрі енгізілген. Оның ішінде: ауыл,
орман және балық шаруашылығы; сусындарды қоса алғанда, тамақ өнімдерін
өндіру, тоқыма өндірісі; сүректі өңдеу және ағаштан бұйымдар жасау; қағаз,
картон және одан жасалатын бұйымдар өндірісі; химия өнеркәсібі; резеңке
және пластмасса бұйымдары өндірісі; металлургия өнеркәсібі; дайын металл
бұйымдары өндірісі; кеңсе жабдықтары мен есептеу техникасы өндірісі;
медициналық техника бұйымдары, өлшеу құралдары, оптикалық аспаптар мен
аппаратуралар өндірісі; жиһаз өндірісі; электр энергиясын, газ, бу және су
өндіру және бөлу; қонақ үйлер, туристік лагерьлер мен кемпингтер
қызметтерін ұсыну; барлық көлік түрлерінің қызметі; ғарыш байланысы;
жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар және басқалары бар.
Инвестициялық преференциялар алуға қажетті құжаттарды Инвестиция
комитетінен білуге болады. Олар 30 жұмыс күні ішінде қаралады.
2. Көршілердің көзқарастары қандай?
Биылғы күзде Новосібірде Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Назарбаев пен Ресей Президенті В.Путиннің қатысуымен екі ел шекаралас
өңірлері басшыларының кезекті форумы өткені белгілі. Осы басқосу алдында
ресейлік “Труд” газетінің Батыс Сібір өңірі бойынша шығатын “Честное слово”
қосымшасы шекаралас өңірлер арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар
жағдайына арнап мақалалар циклін жариялаған болатын.
Біз төменде Омбы, Томь облыстары мен Алтай өлкесі губернаторларының аталған
газет тілшісіне берген сұхбаттарын ықшамдап жариялап отырмыз.
Виктор КРЕСС, Томь облысының губернаторы:
– Қазіргі кезде Дүниежүзілік банк Қазақстанды әлемдегі инвестиция тартуға
ең қолайлы 20 елдің қатарына қосып отыр. Мәселен, 2006 жылы Орталық Азияға
тартылған шетел инвестициясының 80 пайызы Қазақстанның үлесіне тиесілі
деген де-рек бар. Сіз біздің көршіміздің жетістігінің сыры неде деп
ойлайсыз?
– Бұл жерде еш құпия жоқ. Бар болғаны, нақты нәтижеге жұмыс істеу, осыны
олар қандай жұмыста болсын басты мақсат етіп отыр. Егер осыдан 10 жыл бұрын
Қазақстанда ІЖӨ бір адамға шаққанда 700 доллардан болса, 2005 жылы ол 3000
долларға жетіпті. Енді Қазақстан 2010 жылы бұл көрсеткішті – 5800, ал 2015
жылы оны 9000 АҚШ долларына жеткізуді көздеп отыр. Сөйтіп, біздің
көршіміздің алдағы кезде Чехия, Венгрия, Польша және Малайзия сынды дамыған
елдерден көш ілгері кетуі де ғажап емес.
Қазіргі кезде Қазақстанда шикізат әлеуетін тиімді пайдалану ғана емес,
инвестициялық саясатты қалыптастыру мәселесіне баса назар аударылып келеді.
Олар Батыс инвесторларымен ортақ тілде сөйлеседі. Осындай жұмыстардың
нәтижесінде өткен жылы республика экономикасына 30 млрд. доллардан астам
шетел инвестициясы тартылды.
– Қазір Қазақстанда экономикалық даму жағдайында бизнеске қомақты қаражат
салынып жатыр. Сібір өңіріне салынған инвестиция бар ма? Егер бар болса,
Томь облысында оның деңгейі қандай?
– Қазақстан көп жылдан бері ТМД елдері ішінде Томь облысының сыртқы сауда
айналымында бірінші орын алып келеді. Мәселен, 2002 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz