Авторлық құқықтың ұғымы және құқықтық қатынастардың реттелуі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
0.1 Авторлық құқықтың ұғымы және қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ...7
0.2 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 9
0.3 Авторлық қатынастардың құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық құқықтың объектілері және объектілері болып табылмайтын туындылар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Авторлық құқықықтың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Автордың жеке мүлкі және мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... 28
3 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ
3.1 Авторлық құқықты қорғау механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...32
3.2 Авторлық құқықты Қазақстан Республикасының Заңнамасы бойынша қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз мемлекетіміз егемендігін алғалы еліміздің, әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамытуға байланысты жүріп жатқан көптеген реформалар қоғамдық қатынастардың өзгеруіне алып келді. Ол ең алдымен құқықтық қатынастардың, оның ішінде авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласының дамуына және өркендеуіне жол ашты. Сыртқы байланыстарды қалыптастыру үшін, мемлекетіміздің халықаралық аренадағы беделін арттыра түсу үшін ең алдымен ішкі ұлттық заң жүйесін орнықтыру, бекемдеп-беріктендіру қажет. Сондықтан Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында ...құқықтық мемлекеттің конституциялық идеялары заңнаманың құқық, әділеттілік, гуманизм идеяларын арқау ете түзілуінде, құқықтық тәртіпті, адам мен азаматттың құқықтары мен бостандықтарын материалдық, ұйымдық-құқықтық, саяси кепілдіктерін нығайтудың пәрменді құралдарының жасалуынан көрініс табуға тиіс... делінген.[1]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың 2005 жылғы 19 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында ...ең бастысы - Қазақстан азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін одан әрі дамыта беру..., ...біз демократиялық қоғамдастықтағы жалпыға ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі реформасының қарсаңында тұрмыз..., ал оны жүзеге асыру үшін ...сот жүргізу шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту қажет... делінген.[2]
Уақыт өтіп, техника дамыған сайын шығармашылық қызмет нәтижелерін заңсыз өңдеу мен көшіріп көбейту кең орын алып, ол бірінші кезекте авторлардың, содан соң артист-орындаушылар мен фонограмма өндірушілердің мүдделеріне үлкен залал келтірілуде. Шет елдік сарапшылардың қорытындысы бойынша, Қазақстанның музыкалық рыногының өзінде ғана ай сайын 200 мың данаға жуық компакт-дискілер мен бір миллионнан астам аудиокассеталар таратылады екен. Осы тұрғыда, қарақшылық дәрежесі 86%-ды құрайтын болса, сәйкесінше, контрафактілік даналардан түсетін заңсыз түсім 17 миллион АҚШ долларын құрайды.[3; 38-45б]
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып, авторлық құқық аясын азаматтық құқықтық реттеудегі заңнама мен теориялық негіздердің комплекстік және жүйелі анализін жүзеге асыра отырып, осы тұрғыда заңшығарушылық базасы мен оны қолдануды жетілдіре түсуге және аяқтауға мүмкіншілік туындату. Сонымен қатар, авторлық құқық объектілерінің құқықтық қатынастарға түсуінің құқықтық табиғаты мен құқықтық реттеу қайнар-көздерінің реттелу және пайда болу себептерін анықтау.
Сол себепті, авторлық қатынастардың пайда болу тарихына және осы тұрғыдағы әртүрлі концепциялардың дамуы мен заңнамаларда орын алуына байланысты мәселелер анализін қалыптастыру қажеттілігін жүзеге асырады. Тек осындай дипломдық жұмысты зерттеу барысында ғана аталған құқықтық нысанды қоғамдық қатынастарда тиісті дәрежеде пайдаланбау себептерін және мұндай қиындықтарды болдырмау жолдарын анықтау мүмкін болады.[11, 546б]
Жалпы бүгінгі таңда авторлыққа байланысты кез келген мәселе өте маңызды орын алады. Себебі қазіргі кезде санаткерлік қызметпен айналысатын тұлғалар жетерліктей. Мәселен, қазір бизнес-шоу клубтары немесе өз бетінше заңсыз концерт беруші пысықай әншілер көбейіп барады. Оларды бақылап жатқан ешкім жоқ. Сонымен қатар көшеде немесе базарда біреулер есірткі не қару сатып тұрса, полиция қызметкерлері оларды қылмыскер ретінде бірден ұстайды. Ал, санаткерлік меншік шығармаларын миллиондап сатып жатса да, ондайларға ешкім онша мән бермейді, себебі, заңнамада құқықбұзушылық болатын әрекеттер шеңбері және жауапкершілік белгілеу тәртібі жетік белгіленбеген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 3-тармағы 963-бабында, зияткерлік меншік ережелеріне қатысты және Авторлық құқық тарауына өз қолданысын тарататын, автордың құқығы ажыратылмайды және берілмейді, тек қана шығармашылық еңбекпен зияткерлік шығармашылық қызметімен нәтижені жасаған тұлғаға тиесілі болуға мүмкін екенін анықтайды.[8] Авторлық құқық идеялар, қағидалар, принциптер, әдістер, жүйелер, процесстер мен фактілерге өз ықпалын таратпайды. Егер туынды екі немесе бірнеше жеке тұлғалардың бірлескен шығармашылық еңбекпен жасалған болса, олар өз ара тең авторлар болып саналады. Олардың бірдей құқықтары бар. Тең авторлардың әр бірі өз қалауы бойынша онымен жасалған туындының дербес мағынасы бар бөлігін қолдануға құқылы, бағасы олардың арасындағы келісіммен қарастырылмаған. Тең авторларға туындыны толық қолдану құқығы бірлесе жатады. Заңды тұлғалардың соңынан авторлық құқық мойындалмайды, олар заңнамамен көзделген, немесе авторлық келісім-шарт негізінде туындыны қолдануға алғанда тек қана құқық иеленушілер ретінде бола алады.[21,36 б]
Осы авторлық құқықтың пайда болуы және оны әрі жетілдіру, дамыту үшін ол туындыны тіркеу, өзге де арнайы ресімдеу немесе кез келген шарттылықтың жүзеге асуы басты талап емес. Авторлық құқықтың қолданылу аясына келетін болсақ, ол автордың бүкіл ғұмыр бойы және автор қайтыс болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Автордың өзінің құқығын, оның есімінің құқығын және автордың беделін қорғау құқығын қорғауға шек қойылмайды. Белгілі бір туындыға авторлық құқықтың пайдалану уақытының бітуі олардың қоғамдық игілікке айналғандығын білдіреді. Біздің еліміздің аумағында қорғауға алынбаған туындылар да қоғамдық игілікке айналған болып табылады. Ал қоғамдық игілікке айналған туындыларды кез келген адам авторлық сыйақы төлемей еркін қолдана алады. Ондай жағдайда авторлық құқық автор есімінің құқығы мен беделін қорғау құқығы сақталуға тиіс. Негізінен авторлық құқық шарт бойынша және мұра ретінде беріледі және ол мұрагерлік тәртібімен заң бойынша немесе өсиет бойынша беріледі. Автордың құқығын қадірлеу және қорғау шараларын одан әрі дамыту, жетілдіру үшін болашақта бірқатар қосымша құжаттарды қабылдаумен сипатталады. Өйткені автор құқығын қорғау - еліміздің мүддесін қорғаумен пара-пар. Қазіргі уақытта автордың құқығын бұзып, оның еңбегін, маңдай термен жеткен жетістігін өзгенің пайдалану жағдайлары әлі толастар емес. Солардың ішінде, әсіресе, авторлық құқық нысандарын пайдалану, музыка саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен етек жайғаны да жасырын емес. Сол себептен де авторлық құқық дегеніміз - бұл жай ғана сөз, жалған жансыз түсінік емес, ол әрбір өнерге құштар адамның, ғалымның, өнертапқыштың толағай жемісі, еңбегінің нәтижесі.[17, 312 б]
Жекелеген мемлекеттердің азаматтық, әкімшілік, салықтық және қылмыстық заңнамалармен көзделген жаза түрлері авторлық құқық объектілерін заңсыз пайдаланушылар үшін аса үлкен шығын әкелетіндігіне, болашақтағы жаңа құқықбұзушылықтардың алдын алатындығына күмән туғызады, себебі, олардың заңсыз әрекеттерден алатын түсімі бұл жаза мөлшерінен ондаған, тіптен жүздеген есе асып түседі. Сол себепті, осы салада жаза мөлшерін ұлғайта түсу және халықаралық деңгейде жауапкершілік негіздерін қалыптастыру қажет сияқты.
1. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
1.1 Авторлық құқықтың ұғымы және қағидалары
Авторлық құқық - санаткерлік меншік саласында ғылым, әдебиет және өнер туындыларын (авторлық құқық), қойылымдарды, орындаушылықты, фонограммаларды, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын (сабақтас құқық ) жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді. Осы Заңның мақсаты үшін төменде көрсетілген терминдердің мынадай мәні бар.
Автор - шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға.
Авторлық құқық - автордың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары.
Дыбыс бейнежазу туындысы - тиісті техникалық құрылғылардың көмегімен көріп және естіп қабылдауға арналып жасалған, өзара байланысты кадрлар серияларынан құралатын туынды.
Деректер базасы - деректер (мақалдар, есептер, фактілер және сол сияқтылар) жиынтығы, ол деректер материалдардың іріктелуі немесе орналасуы жағынан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылады.
Қайта шығару - туындының немесе фонограмманың бір немесе одан көп данасын кез-келген материалдық нысанда, соның ішінде үнжазба және бейнежазба нысанында дайындау.
Жазу - дыбыстарды және бейнелерді көп рет қабылдауға, қайта шығаруға немесе хабарлауға мүмкіндік беретін белгілі бір материалдық нысанда техникалық құралдардың көмегімен жазу.
Дыбыс бейне-жазу туындыларын дайындаушы - осындай туындының бастамасы және жауапкершілігін соның ішінде материалдық жауапкершілікті мойына алған заңды жеке тұлға.
Санаткерлік меншік - шығармашылық қызметтің обьектендірілген нәтижесіне ие меншік.
Айрықша құқық - автордың немесе сабақтас құқықтар иесінің туындысы, орындаушылықты, фонограмманы хабарды осы Заңмен белгіленген мерзім ішінде өз қалауы бойынша кез-келген әдіспен пайдалану жөніндегі мүліктік құқығы.
Орындау - туындыны фонограмманы көрсету, рөлді, әнді, биді орындап, техникалық құралдардың көмегімен көрсету.
Орындаушы - актер, әнші, музыкашы, биші немесе рол ойнайтын ән салатын, оқитын, мәнерлеп оқитын, музыкалық аспапта ойнайтын немесе әдебиет пен өнер туындыларын қандай да бір басқа жолмен орындайтын өзге адам сондай-ақ спектакльді қоюшы-режисер.
Контрафактілік даналар - туындының немесе фонограмманың дайындалған немесе таратылған жағдайда авторлық және сабақтас құқықтардың бұзылуына әкеп соғатын даналары.
Айрықша емес құқық - авторлық құқық пен сабақтас құқықтар иесімен бірге бұған автордың тиісті рұқсатын алған басқа адамның осы Заңда белгіленген жағдайлардан басқа ретте туындыны пайдалана алатын құқығы.
Авторлық немесе Сабақтас құқықтар иесі - мүліктік құқық берілген жағдайдағы автор немесе орындаушы.
Туындыны жариялау - автордың келісімімен жариялау, көпшілік алдында орындау, эфирге беру арқылы туындыны жалпы көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс- әрекетті жүзеге асыру.
Жариялау - туындыны авторының, фонограмма жасаушысының келісімімен туындының, фонограмманың даналарын көпшіліктің қажеттілігін қанағаттандыру үшін айналысқа шығару.
Эфирге беру - туындыны, фонограмманы, орындаушылықты, қойылымды, эфирлік немесе кабельдік хабар тарату, радио немесе теледидар арқылы көпшілікке тарату.
Туындының данасы - туындының кез-келген материалдық нысанда дайындалған көшірмесі.
ҚР авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Азаматтық кодекстің 3-бабында : ҚР авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңдары ҚР Азаматтық кодексінің, осы Заң және соларға сәйкес шығарылатын басқа да нармативтік актілерден тұрады.
Авторлық құқық - цивилистік категориялардың бірі бола отырып, ғылым, әдебиет және өнер салаларындағы тұлғаның шығармашылық қызметінің нәтижесі болып табылатын туындыларды пайдалануды реттеуге және қорғауға бағытталған нормалар жиындығы болып табалды. Әртүрлі құқық жүйелеріндегі оның түсінігі, ұғымдары түрлі өзіндік ерекшеліктерге ие, оның мазмұны авторлық құқық (copyright) және автор құқықтары (droit d' ayter) терминдерімен сипатталады. [16,86б]
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея көптеген зерттеушілердің (отандық та, шет елдік те) айтуынша, кітап басу ісімен және техниканың дамуымен тікелей байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде қолжазбаны көбейту қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек кездесетін. Кейінен, XVI ғасырда Иоганн Гутенберг жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Шығармашылық еңбек саудаға айналды. Бұл авторлардың осындай туындыларды еркін пайдалануына тежеу бола тұрса да, туындыларды пайдалануды реттеуге байланысты сауалдар авторлардың құқықтарын қорғау кезінде емес, кәсіпкерлердің - баспашылар мен кітап сатушылардың мүдделерінің қозғалуымен пайда бола бастады. Яғни, жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы бәсекелестік алғашқы әдебиет қарақшыларын тудырды.
Авторлық құқық алғашында әдеби туындыларды пайдалану құқығы ретінде көрініс тапқан еді. Кейіннен, авторлық құқықпен қорғалатын объектілер шеңбері кеңіп, өз қатарына музыкалық, көркемсурет және басқа да туындылар түрлерін қоса түсті.
Тарихи түрде авторлық құқықтың жүзеге асуы - автордың азаматтығы немесе қай елге бағыныштылығына байланысты анықталып келген еді. Бұдан қазірде орын алып отырған авторлық құқықтың территориалдық қағидасын көруге болады. Уақыт өтісімен, бір мемлекет азаматтарының өз туындыларын пайдалануға байланысты құқықтарының басқа мемлекеттер территорияларында да қорғалуы аса қажет етіле бастады. Осының нәтижесінде, авторлық құқықтарды өзара қорғауды қамтамасыз ететін көптеген екіжақты халықаралық конвенциялар пайда бола бастады. Бірақ, бұл мәселе терең түрдегі ізденіс пен шешімді қажет етті. Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды.
Авторлық құқықты қорғаудың мазмұны өнер адамы мен қоғам мүдделері арасында тепе-теңдікті табу болып табылады. Туындының авторы өз еңбегіне сәйкес түрде тиесілі ақысын алуға құқылы, ал ол ақының көлемі қоғамдық мүдделер мен қажеттіліктерге қайшы келмеуі тиіс.
Туынды авторлық құқықпен қорғалу үшін, ол оригиналды болуы тиіс. Яғни, туындының идеясы, мазмұны түпкілікті жаңа болуы міндетті емес, ең бастысы, оларды автордың жеткізу нысаны жаңаша болуы тиіс. Әр адам кез-келген затқа өзінің жеке субъективті көзқарасы болғандықтан, туындыны қорғау оның көркемдік сипатына да байланысты емес.[10]
Шығармашылық қызметтің көпшілік туындылары материалдық нысанда өмір сүреді: кітап, суреттер, мүсіндер немесе фотосуреттер. Бірақ, туындылардың кейбір түрлері, мысалға музыка немесе сахналық әрекеттер, олар нота немесе текст түрінде қағаз бетіне түспесе де, түскенге дейін де өмір сүре алады. Яғни, авторлық құқық идеялардың өзін емес, олардың жүзеге асу нысандарын қорғайды.
1.2 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропа кітап басу ісімен байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде қолжазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек кездесетін. Кейінен Гутенберг жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Творчестволық еңбек саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы бәсекелестік алғашқы әдебиет қарақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-қуатын тани білген билік иелері XV ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы және баспагерлерге ғана ерекше мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің жарлығы арқылы тежеп, реттеп, басқарып отырды.
Еуропадағы алғашқы Заң XVII ғасырда Англияда дүниеге келді. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының автор құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы 1709 жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статуты деген атпен күшіне енді. Бұл Заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал суретшілердің авторлық құқығы туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.[25, 27 б]
Әдеби меншік туралы ұғым Францияда бұрыннан пайда болғанмен ол 1777 жылы XVI Людовиктің алты пәремнімен бір жүйеге келтіріліп, автордың өз шығармасын басып шығаруына және сатуына деген құқық заңдастырылды. Ал 1791және 1793 жылғы деректерде автор өз шығармасын қалай пайдаланып, қанша рет басып шығарамын десе де еркі бары айрықша айтылған.
Германияның әртүрлі аймақтарында автордың құқығын мойындайтын құжаттар 1686 жылдан бастап қабылданғанмен Бүкілгерманиялық алғашқы Заң 1837 жылы жарық көрді.
Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін күшін сақтаған деректе автор мен оның мұрагерінің құқы өмір бойы сақталды. 1762 жылы Үшінші Карлдың патшалығы кезінде Испанияда қабылданған заң кітап шығаруға тек автордың айрықша құқығы барын бекітті. Ресейде авторлық құқық туралы тұңғыш Заң 1828 жылы қабылданды. Оның бастау көзінде орыстың ұлы драматургі А.Н.Островский, А.К.Толстой, И.С.Тургенев, Н.С.Лесков сияқты алыптар тұрды. 1875 жылы оған Н.А.Римский-Корсаков бастаған композиторлар келіп қосылды.[26, 234 б]
Ал бүгінгі заманда санаткерлік меншікті қорғауда өз жүйесін жасаған Америкада авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған болатын. Содан бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған ол заңның бүгінгі күш-қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың американдық жүйесі қазір әлемнің қай еліне болса да өз ықпалын тигізіп отырғаны ақиқат. Өйткені жыл сайын мемлекет бюджетіне 350 миллиард доллар пайда келтіретін санаткерлік меншікке иелік жасап, өз елінің рухани қазынасын, ғалым, мен жазушының, суретші мен кино шеберлерінің, т.б. азаматтарының көкірегін жарып шыққан көркем дүниесін, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау арқылы ел байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі. Сондықтан бұл істі дамытуға күш-жігерді де, қаражатты да аяп қалмайды.
Ақыл ауыс, ырыс - жұғыс дейді халқымыз. Шынайы көркем туынды, әдеби шығарма, музыка, сурет пен сәулет, талантты әнші, сахна шеберлерінің өнері ешқашанда томаға тұйық қалпында, бір халықтың ғана құшағында қала алмайды. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын, олардың өнері де бір-біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Бұл әлімсақтан белгілі жайт. Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттілігін тудырды. Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен көркем шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтермен жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымының (WIPO-BOИC) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту ләзім.[16, 125б]
Ғасырлар бойы сынақтан өтіп, ұлттық дәстүр-салтымызға берік енген, даланың дара заңына сүйенген дана халқымыз шебердің қолүздігін, өнердің жол ізгілігін, ұста мен ісмердің маңдай терін мойнына қарыз қылмаған, адал еңбектің ақысын жемеген гой. Айдар тағып атақтамаса да автор құқы - ақиесі дейтін қағида қалып - халықтың қолтанбалы өнер туындыларымен бірег жаралып, жасасып келе жатқанын жоққа шығаруға болмас. Қара қылды қақ жарып, әділ шешімін айтатын билер төрелігіне жүгінсек те осы қағиданың берік ұстанылғанын аңғарар едік.
Ел ауызында жүрген мына бір сөз дау барысында өрбігінемен ақыиесіне қарата айтылған ақиқаттай әсер етер еді. Ертеде...сауып отырған шыбышын баспа бас шақшаға айырбастап, артынан даукестенген екеудің бірі: Шақшам - шақша емес, арқар мүйіз тақысы еді, Жасауында бергенім қозылы қой ақысы еді... демеуші ме еді... Осындағы жасауына бергенім... деген сөз бүгінгі қаламақы, сыйақы, мүдде деген ұғыммен үндесіп жатқан жоқ па?!
Сондай-ақ ежелгі мәдени орталықтардың біріне айналған Отырар, Түркістан, Сауран сияқты аты әлемге мәшһүр қалалар мен атақты Жібек жолы бойына бар байлығын жарқырата жайып тастайтын ханбазарлардағы сауда-саттық барысында санаткерлік меншік мәселелер қамтылмады дегенге илана қою, әсте қиын шығар. Авторлық құқықтың тарихы адамзат баласының материалдық және рухани шығармашылықтың қандай да түрін дүниеге келтіре бастаған сонау көне замандарға сүрлеу тартады. Шығармашылық бар жерде, туындыгерлердің иелігіндегі меншікті дүниесі бар жерде оны сақтау мақсатында қандайда бір жүмыстардың істелгені ақиқат нәрсе. Мысалы, ежелгі Греция мен Римде автордың жеке мүліктік құқы, оған алатын сияқысы ескеріліп отырған. Біреудің шығармасын ұрлап, иемденген адамды - арсыз деп танып, жұрт алдында дүре соққан. Римде авторлар шығармаларымен атағын ғана шығарып қоймай, табыста тауып отырғанын зерттеушілер дәлелдейді.[10,49б]
Бүгінгі Қазақстан аумағында авторлық құқық негіздері нақтылап айтсақ әл-Фараби заманынан келе жатқаны аңғарылады. Тарихи деректерге қанық, көзі қарақты адам көне Отырар қаласында төрткүл дүниеге танымал ең ірі кітапхана болғанын жақсы біледі. Ірі кітапхана кітап қорының молдығымен таныс және шындық. Ендеше осыншама рухани қазына байлықтың меншік иесі, авторлары болмады дегенге қалай ауыз барады?! Олай болуы да мүмкін емес қой. Демек, санаткерлік меншік әр елде әртүрлі жолдармен, әр түрлі нысандарда дамыды, оны халық тарапынан қолдап, бақылау жүргізілді деген тұжырым жасауға болатын сияқты. Біздіңше, қай кезде де, қай кезеңде де автор құқығын мойындау назардан тыс қалмаған, ол елдің маңызды да мәртебелі міндеттері болып есептелген... Авторлық құқық қазақтың жыраулық поэзиясы қалыптасқан кезде де өмір сүріп келді десекте қателеспейміз. Халық Шалкиіз мен Бұқардың, Марғасқа мен Ақтанбердінің өлеңдерін бір-бірімен шатастырмай, бірінің сөзін біріне телімей, әркімнің авторлық құқығын сақтай отырып, айтып келді емес пе?!
Бертінде Шығыс пен Батысқа есімдері кеңінен жайылған ұлттық және әлемдік мәдениеттің шамшырақтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарии, Абай Құнанбаев есімдерімен біте қайнасып, олардың ойшыл, ғалым, саясаткер ізбасарлары мен ұрпақтары арқылы алаулай түскені ақиқат.
Осы тұрғыда автор құқығын алыстан болжап, тереңнен толғап, тарту-таралғысынан қақпай өлеңдерін өзіне қайтарып алып мүліктік меншігіне айналдыра білген ұлы Абайдың ұлағаты ерекше. Кемеңгерлік деген осы да!..
Абай өлеңдері жастар да басылымдарға замандас інісі Көкпайдың атымен жариялап тұрғаны мәлім. Өлеңді - өнер деп бағалап, сөз патшасы дерлік қасиетіне жеткен тұста өзегін жарып шыққан шығармаларына Абай қатты алаңдаушылық білдірсе керек. Бұл жайында Мұхтар Әуезов абайтануға арналған әдеби, ғылыми еңбектерінде талдап, тарада жазды. Ұлы Абай мен дана Мұхтар, шежіре-Шәкәрім туған топырақта өніп өскендіктен Абай сөзі, Абай туралы сөз біздің де санамызға жастай сіңген еді. Осы оқиғаны көнекөз, көгентүп қарттар былайша таратар еді:
...Абай өз айналасындағы ақындардан жоғары тұрғанын тұмсасына-ақ білген ғой. Ет пен терінің арасындағы желік пе деп жасында ақындықты қумағаны - өлеңнің киесінен қорыққаны, сөз өнерін қадір тұтып, сыйлағаны болар. Тебіреніп, толғанған тұста өлеңді төгіп-төгіп тастағанмен, мен шығардым, мен жаздым демесе керек. Тамсанғандарға Көкпай да жазады-ақ!.. деп жалтара жауап береді екен.
Қуатты ойдан бас құрап, еркеленіп шыққан сөздері ақынның арман-тілегі, уайым-қайғысы, қызық-думаны, көңілдің қилы кездерінің куәсі ғана емес, жалпақ жұрттың, қалың елдің мұң-мұқтажымен біте қайнасып кеткенін жан-жүрегімен сезінген дана Абай өзінің сөз өнеріндегі даралығын тап басып таниды. Таниды да:
- Әй, Көкпай, мына өлеңдер көкшенің бойынан да, ойынан да асып, шығандап кетті. Бұл сөздер ен-таңбасы бөлек, өзге ауылдың малындай, сенің сөздеріңе кірікпей тұр-ау... Қайтсек екен? Егер менің өз сөзімді өзіме қайтарсаң, ат-шапан сыйыңды алар едің! Сөйтейік, - деген екен ұлы ақын. Кейін Абай жырлары өз атынан жариялана бастайды..[26, 74б]
Осы бір оқиға аталып, түстелмесе де авторлық құқыққа, шығарма иесіне деген Абай жауапкершілігін, көзқарасын аңғартса керек.
Авторлық құқықтар жөнінде ресми құжаттар Қазақстанда тұңғыш рет XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғылыми-қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одан соң қолданылып жүрген бірқатар заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған Мемлекеттік баспа туралы деректен бастау алады. Қазіргі мемлекеттік кешенді заң жүйесіндегідей емес, ол кездегі заң ережеері әлемдік һәм аймақтық дәрежедегі көкейтесті мәселелерді шешуге, авторлық құқық саласының көптеген проблемаларын реттеуге дәрменсіз еді.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Бүкілодақтық Авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеймен шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.[27,233 б] Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі - әдебиет пен өнер өкілдерінің творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет, журналдардада, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері - актерлер, әншілер, цирк ойыншылары т.б. өз өнерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазақстан авторлары мен орындаушылардың, олардың шығармаларының аса мол деректері жиналды. Бұл мекемені әр кезде Әнуар Әлімжанов, Сағат Әшімбаев, Қалдарбек Найманбаев сияқты қазақтың белгілі жазушылары басқарды.
Авторлық құқықты қоғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер зор болса да, бес жыл бойында мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқықық саласындағы мемлкеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі сүрлеуден шыға алмай, бұрынғысынша қаламақы жинаумен шектелді. Тәуелсіз мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты санаткерлік меншікті қорғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды. 1996 жылғы маусым айында қабылданған Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңның жобасын әзірлеуден басқа қырықтан аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен алдағы атқаратын қызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде-бірі әзірленбеген. Тисе терекке, тимесе бұтаққа дегендей күнделікті ағыммен әр істің басын бір шалып күндерін өткізген.
Алайда авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің одиссеясы бұрынғысымен тынған жоқ. Ол келесі бір оңтайластыруда, яғни 1999 жылдың басында Әділет министрлігінің құрамына беріліп, енді Авторлық құқық жөніндегі комитет деп аталды.
1.3 Авторлық қатынастардың құқықтық реттелуі
Авторлық қатыныстар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы өзге де заң актілерімен, ал оларда көзделген жағдайларда өзге де заң актілерімен реттеледі. [13]
Қазақстан Республикасында авторлық Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 971-984 баптарымен, Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы N 6-I Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңымен (бұдан әрі - Заң), 1942 жылғы 6 қыркүйектен Дүниежүзілік (Женева) авторлық құқықтар туралы Конвенция нормаларымен (Қазақстан оны бұрынғы КСРО-ның халықаралық міндеттемелерін және келісім-шарттарын заңды мұрагері ретінде таныған болатын), 1996 жығы желтоқсанның 20-нан авторлық құқықтар және орындау және фонограммалар бойынша Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының Женевадағы Келісім-шарттың Ережелерімен (Қазақстан оларға 2004 жылғы сәуірдің 16-нан №545 және №546 Заңдарымен қосылды) және тағы басқа Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен реттелінеді.[4; 9]
Қазақстан Республикасының авторлық құқық саласында заңнамасы басты мақсаттарға және міндеттерге жетуіне бағытталған. Біріншіден, авторлық құқық ғылым, әдебиет және өнер туындыларды жасау бойынша қызметін ынталандыруы қажет. Осы мақсаттарда авторлық құқық шығармашылық еңбекпен айналысуға жағдай жасап мүмкіндік туғызады, жеткен шығармашылық нәтижелерінің қорғауын, құқықтық тануын, және авторлардың соңынан олармен жасаған туындыларды қолдануына құқықты бекіту және табысты алуын қамтамасыз етеді. Екіншіден, авторлық құқық қоғамның мүдделерінде туындылардың кең қолдануына жағдай жасайды. Басқа сөзбен айтсақ, авторлық құқықтың қорғауын күшейтуі және оны бұзғаны үшін жазаның қаталдануы адамның күнделікті өмірінде авторлық құқықтардың объектілерін қолдануға ешқандай бөгет жасауға қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 3-тармағы 963-бабында, зияткерлік меншік ережелеріне қатысты және Авторлық құқық тарауына өз қолданысын тарататын, автордың құқығы ажыратылмайды және берілмейді, және тек қана шығармашылық еңбекпен зияткерлік шығармашылық қызметімен нәтижені жасаған тұлғаға тиесілі болуға мүмкін екенін анықтайды.[3] Авторлық құқық идеяларға, қағидаларға, принциптерге, әдістерге, жүйелерге, процесстерге және фактілерге өз ықпалын таратпайды. Егер туынды екі немесе бірнеше жеке тұлғалардың бірлескен шығармашылық еңбекпен жасалған болса, олар өз ара тең авторлар болып саналады және бірдей құқықтары бар. Тең авторлардың әр бірі өз қалауы бойынша онымен жасалған туындының дербес мағынасы бар бөлігін қолдануға құқылы, егер бақасы олардың арасындағы келісіммен қарастырылмаған. Тең авторларға туындыны толық қолдану құқығы бірлесе жатады. Заңды тұлғалалардың соңынан авторлық құқық мойындалмайды, олар заңнамамен көзделген, немесе авторлық келісім-шарт негізінде туындыны қолдануға алғанда тек қана құқық иеленушілер ретінде бола алады.
Осы авторлық құқықтың пайда болуы және оны әрі жетілдіру, дамыту үшін ол туындыны тіркеу, өзге де арнайы ресімдеу немесе кез келген шарттылықтың жүзеге асуы басты талап емес. Авторлық құқықтың қолданылу аясына келетін болсақ, ол автордың бүкіл ғұмыр бойы және автор қайтыс болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Автордың өзінің құқығын, оның есімінің құқығын және автордың беделін қорғау құқығын қорғауға шек қойылмайды. Белгілі бір туындыға авторлық құқықтың пайдалану уақытының бітуі олардың қоғамдық игілікке айналғандығын білдіреді. Біздің еліміздің аумағында қорғауға алынбаған туындылар да қоғамдық игілікке айналған болып табылады. Ал қоғамдық игілікке айналған туындыларды кез келген адам авторлық сыйақы төлемей еркін қолдана алады. Ондай жағдайда авторлық құқық автор есімінің құқығы мен беделін қорғау құқығы сақталуға тиіс. Негізінен авторлық құқық шарт бойынша және мұра ретінде беріледі және ол мұрагерлік тәртібімен заң бойынша немесе өсиет бойынша беріледі.[8] Автордың құқығын қадірлеу және қорғау шараларын одан әрі дамыту, жетілдіру үшін болашақта бірқатар қосымша құжаттарды қабылдаумен сипатталады, өйткені автор құқығын қорғау - еліміздің мүддесін қорғаумен пара-пар. Қазіргі уақытта автордың құқығын бұзып, оның еңбегін, маңдай термен жеткен жетістігін өзгенің пайдалану жағдайлары әлі толастар емес. Солардың ішінде әсіресе авторлық құқық нысандарын пайдалану, музыка саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен етек жайғаны да жасырын емес. Сол себептен де авторлық құқық дегеніміз - бұл жай ғана сөз, жалған жансыз түсінік емес, ол әрбір өнерге құштар адамның, ғалымның, өнертапқыштың толағай жемісі, еңбегінің нятижесі. Авторлық құқық - өнер мен әдебиетті, ғылымды өмірінің айнасы ретінде көретін адамның өмір сүруіне қажетті табыс көзі болуымен қатар, оның адами бейнесін, рухани жан дүниесін айрықша білдіретіндіктен бұл қасиетті ұғымның тамыры терең, аясы өте кең. Қандай меншік түрі болмасын, санаткерлік меншікпен теңдестірілмейді. Өйткені, ол қанша мезгіл өтсе де тозбайтын, ескірмейтін қазына, халықтың рухани байлығы. Сол себептен де оны әрқашан қолдап, жұмыла қорғау - баршамыздың қасиетті борышымыз, міндетіміз болып қала бермек.[23,45 б]
2011 жылғы 30 наурызда Астана қаласында екі күндік Авторлық және сабақтас құқықтарды ұжымдық басқару тақырыбында дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетімен бірігіп, Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының және Қайта шығару жөніндегі ұйымдардың халықаралық федерациясының ынтымақтасуымен, Абырой авторлық қоғамы және Қазақстан орындаушыларының құқықтарын басқару қоғамы Республикалық қоғамдық бірлестіктерінің және Ұлттық репрографиялық құқықтар жөніндегі қоғамы қоғамдық бірлестігінің қолдауымен ұйымдастырды.
Комитет қолданыстағы заңнамаға және оған жүктелген міндеттерге сәйкес:
1) мемлекеттiк саясаттың iске асырылуын қамтамасыз ететін функцияларды:
- туындыларға және авторлық және сабақтас құқықтар объектілерiне, өнеркәсiптiк меншiк объектілеріне (өнертабыстарға, пайдалы модельдерге, өнеркәсіптік үлгілерге, тауар таңбаларына, қызмет көрсету таңбаларына, тауар шығарылған жерлердiң атауларына), селекциялық жетiстіктерге, интегралдық микросхема топологияларына және өзгелерге құқықтарды қорғауды;
- өз құзыретiнiң шегiнде зияткерлiк меншiк объектілерін қорғау және пайдалану мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруды;
- зияткерлiк меншік объектілерін құқықтық қорғау және пайдалану саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды;
- Қазақстан Республикасында жасалған өнеркәсіптiк меншік объектілерін шет елдерде патенттеу жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыруды;
- өнеркәсіптік меншік объектілерiне, селекциялық жетiстіктерге, интегралдық микросхема топологияларына қорғау құжаттарын беруге өтінiмдердi қабылдауды және тiркеудi қамтамасыз етудi;
- қорғау құжаттарын беруге өтiнімдерге сараптама жасауды және өнеркәсiптiк меншiк объектілерінің, селекциялық жетiстіктердiң, интегралдық микросхема топологияларының мемлекеттік тiзiлiмдерiн жүргізудi ұйымдастыруды, қорғау құжаттарын беру және оларды күшінде ұстау жөнiндегi шараларды қамтамасыз етудi;
- авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектілеріне куәлiктердi, өнеркәсiптiк меншік объектілеріне, селекциялық жетiстiктерге, интегралдық микросхема топологияларына және өзгелерге қорғау құжаттарын берудi;
- қорғау құжаттарын беруге өтiнiмдер бойынша сараптама шешімдеріне қарсылықтарды және қорғау құжаттарын беруге қарсылықтарды қарауды ұйымдастыруды;
- ғылым, әдебиет және өнер туындыларын, оның iшiнде шет елдерде де пайдалану кезiнде қазақстандық және шетелдiк авторлардың, сабақтас құқық иеленушiлерінің, олардың құқықтық мирасқорларының зияткерлiк меншiк құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуді;
- ғылым, әдебиет және өнер туындыларының қолжазбаларын және көшiрмелерiн сақтауды;
- автордың авторлыққа қайтыс болғаннан кейiнгі құқығын, атына құқығын, беделiн қорғау құқығын, сондай-ақ жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғауды заңнамада белгiленген жағдайларда жүзеге асыруды;
- зияткерлік меншік объектiлерiн бағалаудың әдiснамасын жүзеге асыруды;
- авторлық құқықты ресми тiзiлiмдерде тiркеудi;
туындыларды және сабақтас құқықтар объектілерiн пайдалануға лицензиялық шарттарды тiркеуді, мемлекеттiк тiркеу куәлiктерiн берудi;
өнеркәсiптiк меншік объектілерiн, селекциялық жетістіктердi, интегралдық микросхема топологияларын пайдалануға айрықша құқықтарды беру туралы шарттарды, лицензиялық шарттарды, сублицензиялық шарттарды, ашық лицензияларды және қорғау құжаттарын және өзгелерді басқаға беру шарттарын тiркеудi;
oo мүліктік құқықтарды ұжымдық негізде басқаратын ұйымдарды
аккредиттеуді;
oo мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың Комитетке берген
мемлекеттiк құпияларды құрайтын мәлiметтердi, сондай-ақ олар құпияландырған мәлiметтердің қорғалуын қамтамасыз етуді;
oo патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлдердi аттестациясын жүргiзудi;
oo зияткерлік меншiк саласындағы Қазақстан Республикасының
заңнамасын қолдану практикасын талдау мен қорытуды және оны жетiлдiру, Қазақстан Республикасы заңнамасының бұзылуына ықпал ететiн себептер мен жағдайларды жою жөнінде тиістi ұсыныстар енгізудi;
oo азаматтар мен заңды тұлғалардың Комитеттiң құзыретiне
жатқызылған мәселелер бойынша өтiнiштерiн қабылдауды, қарауды және өтiнiш берушiлерге Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен және мерзiмде қабылданған шешiмдер туралы хабарлауды;
oo стратегиялар мен бағдарламаларды iске асыруды қамтамасыз
етуді;
oo зияткерлік меншік құқығын қорғауды қамтамасыз ету бойынша
халықаралық шарттардың және келісімдердің нормалары мен ережелерін жүзеге асыруды;
oo патент иеленушінің аталған лицензияны алуға ниет білдірген
тұлғамен төлемдер туралы шартын тіркеуді;
oo патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлдерге біліктілік талаптарын,
оларды аттестациялау, тіркеу тәртібін анықтау және патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлді тіркеу туралы куәлік беруді;
- зияткерлiк меншік объектілерін құқықтық қорғау және пайдалану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен өзге де жұмыстардың ұйымдастырылуын және өткізілуін қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
2) бақылау және қадағалау функциялары:
- мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдардың қызметiн;
- авторлық құқық және сабақтас құқықтар, өнеркәсiптiк меншiк объектілерiн, селекциялық жетістiктердi, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді пайдаланатын жеке және заңды тұлғалардың қызметiн, сондай-ақ авторлық және сабақтас құқықтар саласындағы халықаралық келісімдердің орындалуын;
- патент iсi саласында сараптама жасауды жүзеге асырушы мемлекеттiк ұйымдардың қызметін жүзеге асырады.
11. Комитеттің қолданыстағы заңнамаға сәйкес:
1) өз кұзыретінің шегiнде зияткерлiк меншiк объектілерiн қорғау мәселелерi жөнiнде түсiніктемелер беруге;
2) өнертапқыштық қызметтi, сондай-ақ тұтастай алғанда техникалық шығармашылықты дамыту жөнiнде шаралар қабылдауға;
3) зияткерлiк меншік қорғау мәселелерi жөнiнде халықаралық шарттарды жасасу және оларға қосылу туралы ұсыныстар енгізуге;
4) зияткерлiк меншік қорғау мәселелерi бойынша халықаралық конференциялар мен кеңестердiң жұмысына қатысуға;
5) мемлекеттiк органдардан, өзге де ұйымдардан, лауазымды адамдардан және азаматтардан авторлық құқықтар мен сабақтас құқықтарды, өнеркәсiптiк меншiк объектілерiн, селекциялық жетiстiктердi, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді пайдалану фактiлерi туралы ақпаратты, сондай-ақ мүлiктік құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдардың қызметі туралы ақпаратты сұратуға және алуға;
6) авторлық құқықтар, өнеркәсіптік меншiк объектілерін, селекциялық жетістіктерді, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді қорғау саласында ақпараттық-баспа қызметiн ұйымдастыруға, ресми бюллетеньдердi, сондай-ақ зияткерлiк меншік қорғаудың қамтамасыз мәселелерiне арналған әдістемелік құралдарды, жарнамалық және ақпараттық материалдарды басып шығаруды қамтамасыз етуге;
7) өзге де мемлекеттiк органдарға ғылыми-әдiстемелiк көмек көрсетуге;
8) жеке және заңды тұлғаларды Қазақстан Республикасының зияткерлік меншiк саласындағы заңнамасын сақтау мәнiне тексерудi жүзеге асыруға құқығы бар.
Зияткерлік меншік саласы бойынша жетекшілік жасайтын Қазақстан Республикасы Әділет министрінің орынбасары Әмірхан Тапашұлы Аманбаев мырза, Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Еуропа және Азия елдерімен ынтымақтастық жөніндегі басқарманың жоба басшысы (ДЗМҰ), Женева қ. Сауле Январбекқызы Тлевлесова ханым, Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының Еуропа мәселелері жөніндегі директоры (СИЗАК), Париж қ. Митко Чаталбашев мырза, Қайта шығару құқықтары жөніндегі ұйымдардың халықаралық федерациясының аға юрисконсульты (ИФРРО), Брюссель қ. Ингрид де Рибакуа ханым алғы сөздерін сөйледі.
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің орынбасары Ә.Т. Аманбаев өз сөзінде халықаралық семинарды өткізу Зияткерлік меншік құқығы комитетінің құрылуының 10-жылдығына сәйкес келгенін атап өтті.
10 жыл ішінде Комитет негізгі халықаралық актілерге сәйкес келетін ұлттық заңнаманы қалыптастыру бойынша үлкен жұмыстар атқарды.
Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыруға және Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуі бойынша келіссөздер өткізуге байланысты зияткерлік меншікті барабар қорғауды қамтамасыз етудің маңыздылығы артуда.[23,37б ]
Мемлекеттік органдардың декларативті нормалар қабылдауы жеткіліксіз, олар тәжірибе тиімді жұмыс істеулері қажет екенін Ә.Т. Аманбаев алғы сөзінде атап өтті.
Авторлық құқық және мүліктік құқықтарды ұжымдық басқару саласындағы ДЗМҰ қызметі туралы Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Еуропа және Азия елдерімен ынтымақтастық жөніндегі басқарманың жоба басшысы С. Я. Тлевлесова ханым баяндама жасады.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетінің төрайымы Л. С. Стамбекова ханым Қазақстандағы авторлық құқық және мүліктік құқықтарды ұжымдық басқару мәселесіне семинарға қатысушылардың назарын аударды.
Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының Еуропа мәселелері жөніндегі директоры (СИЗАК) М. Чаталбашев мырза авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының ролі, бақылау органдары мен авторлар
қоғамдары арасындағы қатынастар мен Орталық және Шығыс Еуропадағы жағдай жөнінде баяндады.[28, 86 б]
Ресей Авторлық қоғамының Директорлар Кеңесінің мүшесі, сараптамалық-талдау департаментінің директоры (СТД), РФ еңбек сіңірген заңгері А. В. Туркин мырза Ресей Федерациясындағы авторлық құқықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
0.1 Авторлық құқықтың ұғымы және қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ...7
0.2 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 9
0.3 Авторлық қатынастардың құқықтық реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ОБЪЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ СУБЪЕКТІЛЕРІ
2.1 Авторлық құқықтың объектілері және объектілері болып табылмайтын туындылар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Авторлық құқықықтың субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Автордың жеке мүлкі және мүліктік емес құқықтары ... ... ... ... ... 28
3 АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫ АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУ
3.1 Авторлық құқықты қорғау механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...32
3.2 Авторлық құқықты Қазақстан Республикасының Заңнамасы бойынша қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Тәуелсіз мемлекетіміз егемендігін алғалы еліміздің, әлеуметтік-экономикалық жағдайын дамытуға байланысты жүріп жатқан көптеген реформалар қоғамдық қатынастардың өзгеруіне алып келді. Ол ең алдымен құқықтық қатынастардың, оның ішінде авторлық құқық және сабақтас құқықтар саласының дамуына және өркендеуіне жол ашты. Сыртқы байланыстарды қалыптастыру үшін, мемлекетіміздің халықаралық аренадағы беделін арттыра түсу үшін ең алдымен ішкі ұлттық заң жүйесін орнықтыру, бекемдеп-беріктендіру қажет. Сондықтан Қазақстан Республикасының құқықтық саясат тұжырымдамасында ...құқықтық мемлекеттің конституциялық идеялары заңнаманың құқық, әділеттілік, гуманизм идеяларын арқау ете түзілуінде, құқықтық тәртіпті, адам мен азаматттың құқықтары мен бостандықтарын материалдық, ұйымдық-құқықтық, саяси кепілдіктерін нығайтудың пәрменді құралдарының жасалуынан көрініс табуға тиіс... делінген.[1]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың 2005 жылғы 19 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында ...ең бастысы - Қазақстан азаматтарының құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін одан әрі дамыта беру..., ...біз демократиялық қоғамдастықтағы жалпыға ортақ стандарттарға сәйкес келетін кең ауқымды сот жүйесі реформасының қарсаңында тұрмыз..., ал оны жүзеге асыру үшін ...сот жүргізу шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту қажет... делінген.[2]
Уақыт өтіп, техника дамыған сайын шығармашылық қызмет нәтижелерін заңсыз өңдеу мен көшіріп көбейту кең орын алып, ол бірінші кезекте авторлардың, содан соң артист-орындаушылар мен фонограмма өндірушілердің мүдделеріне үлкен залал келтірілуде. Шет елдік сарапшылардың қорытындысы бойынша, Қазақстанның музыкалық рыногының өзінде ғана ай сайын 200 мың данаға жуық компакт-дискілер мен бір миллионнан астам аудиокассеталар таратылады екен. Осы тұрғыда, қарақшылық дәрежесі 86%-ды құрайтын болса, сәйкесінше, контрафактілік даналардан түсетін заңсыз түсім 17 миллион АҚШ долларын құрайды.[3; 38-45б]
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты болып, авторлық құқық аясын азаматтық құқықтық реттеудегі заңнама мен теориялық негіздердің комплекстік және жүйелі анализін жүзеге асыра отырып, осы тұрғыда заңшығарушылық базасы мен оны қолдануды жетілдіре түсуге және аяқтауға мүмкіншілік туындату. Сонымен қатар, авторлық құқық объектілерінің құқықтық қатынастарға түсуінің құқықтық табиғаты мен құқықтық реттеу қайнар-көздерінің реттелу және пайда болу себептерін анықтау.
Сол себепті, авторлық қатынастардың пайда болу тарихына және осы тұрғыдағы әртүрлі концепциялардың дамуы мен заңнамаларда орын алуына байланысты мәселелер анализін қалыптастыру қажеттілігін жүзеге асырады. Тек осындай дипломдық жұмысты зерттеу барысында ғана аталған құқықтық нысанды қоғамдық қатынастарда тиісті дәрежеде пайдаланбау себептерін және мұндай қиындықтарды болдырмау жолдарын анықтау мүмкін болады.[11, 546б]
Жалпы бүгінгі таңда авторлыққа байланысты кез келген мәселе өте маңызды орын алады. Себебі қазіргі кезде санаткерлік қызметпен айналысатын тұлғалар жетерліктей. Мәселен, қазір бизнес-шоу клубтары немесе өз бетінше заңсыз концерт беруші пысықай әншілер көбейіп барады. Оларды бақылап жатқан ешкім жоқ. Сонымен қатар көшеде немесе базарда біреулер есірткі не қару сатып тұрса, полиция қызметкерлері оларды қылмыскер ретінде бірден ұстайды. Ал, санаткерлік меншік шығармаларын миллиондап сатып жатса да, ондайларға ешкім онша мән бермейді, себебі, заңнамада құқықбұзушылық болатын әрекеттер шеңбері және жауапкершілік белгілеу тәртібі жетік белгіленбеген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 3-тармағы 963-бабында, зияткерлік меншік ережелеріне қатысты және Авторлық құқық тарауына өз қолданысын тарататын, автордың құқығы ажыратылмайды және берілмейді, тек қана шығармашылық еңбекпен зияткерлік шығармашылық қызметімен нәтижені жасаған тұлғаға тиесілі болуға мүмкін екенін анықтайды.[8] Авторлық құқық идеялар, қағидалар, принциптер, әдістер, жүйелер, процесстер мен фактілерге өз ықпалын таратпайды. Егер туынды екі немесе бірнеше жеке тұлғалардың бірлескен шығармашылық еңбекпен жасалған болса, олар өз ара тең авторлар болып саналады. Олардың бірдей құқықтары бар. Тең авторлардың әр бірі өз қалауы бойынша онымен жасалған туындының дербес мағынасы бар бөлігін қолдануға құқылы, бағасы олардың арасындағы келісіммен қарастырылмаған. Тең авторларға туындыны толық қолдану құқығы бірлесе жатады. Заңды тұлғалардың соңынан авторлық құқық мойындалмайды, олар заңнамамен көзделген, немесе авторлық келісім-шарт негізінде туындыны қолдануға алғанда тек қана құқық иеленушілер ретінде бола алады.[21,36 б]
Осы авторлық құқықтың пайда болуы және оны әрі жетілдіру, дамыту үшін ол туындыны тіркеу, өзге де арнайы ресімдеу немесе кез келген шарттылықтың жүзеге асуы басты талап емес. Авторлық құқықтың қолданылу аясына келетін болсақ, ол автордың бүкіл ғұмыр бойы және автор қайтыс болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Автордың өзінің құқығын, оның есімінің құқығын және автордың беделін қорғау құқығын қорғауға шек қойылмайды. Белгілі бір туындыға авторлық құқықтың пайдалану уақытының бітуі олардың қоғамдық игілікке айналғандығын білдіреді. Біздің еліміздің аумағында қорғауға алынбаған туындылар да қоғамдық игілікке айналған болып табылады. Ал қоғамдық игілікке айналған туындыларды кез келген адам авторлық сыйақы төлемей еркін қолдана алады. Ондай жағдайда авторлық құқық автор есімінің құқығы мен беделін қорғау құқығы сақталуға тиіс. Негізінен авторлық құқық шарт бойынша және мұра ретінде беріледі және ол мұрагерлік тәртібімен заң бойынша немесе өсиет бойынша беріледі. Автордың құқығын қадірлеу және қорғау шараларын одан әрі дамыту, жетілдіру үшін болашақта бірқатар қосымша құжаттарды қабылдаумен сипатталады. Өйткені автор құқығын қорғау - еліміздің мүддесін қорғаумен пара-пар. Қазіргі уақытта автордың құқығын бұзып, оның еңбегін, маңдай термен жеткен жетістігін өзгенің пайдалану жағдайлары әлі толастар емес. Солардың ішінде, әсіресе, авторлық құқық нысандарын пайдалану, музыка саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен етек жайғаны да жасырын емес. Сол себептен де авторлық құқық дегеніміз - бұл жай ғана сөз, жалған жансыз түсінік емес, ол әрбір өнерге құштар адамның, ғалымның, өнертапқыштың толағай жемісі, еңбегінің нәтижесі.[17, 312 б]
Жекелеген мемлекеттердің азаматтық, әкімшілік, салықтық және қылмыстық заңнамалармен көзделген жаза түрлері авторлық құқық объектілерін заңсыз пайдаланушылар үшін аса үлкен шығын әкелетіндігіне, болашақтағы жаңа құқықбұзушылықтардың алдын алатындығына күмән туғызады, себебі, олардың заңсыз әрекеттерден алатын түсімі бұл жаза мөлшерінен ондаған, тіптен жүздеген есе асып түседі. Сол себепті, осы салада жаза мөлшерін ұлғайта түсу және халықаралық деңгейде жауапкершілік негіздерін қалыптастыру қажет сияқты.
1. АВТОРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ РЕТТЕЛУІ
1.1 Авторлық құқықтың ұғымы және қағидалары
Авторлық құқық - санаткерлік меншік саласында ғылым, әдебиет және өнер туындыларын (авторлық құқық), қойылымдарды, орындаушылықты, фонограммаларды, эфирлік және кабельдік хабар тарату ұйымдарының хабарларын (сабақтас құқық ) жасауға және пайдалануға байланысты туындайтын қатынастарды реттейді. Осы Заңның мақсаты үшін төменде көрсетілген терминдердің мынадай мәні бар.
Автор - шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға.
Авторлық құқық - автордың мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтары.
Дыбыс бейнежазу туындысы - тиісті техникалық құрылғылардың көмегімен көріп және естіп қабылдауға арналып жасалған, өзара байланысты кадрлар серияларынан құралатын туынды.
Деректер базасы - деректер (мақалдар, есептер, фактілер және сол сияқтылар) жиынтығы, ол деректер материалдардың іріктелуі немесе орналасуы жағынан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылады.
Қайта шығару - туындының немесе фонограмманың бір немесе одан көп данасын кез-келген материалдық нысанда, соның ішінде үнжазба және бейнежазба нысанында дайындау.
Жазу - дыбыстарды және бейнелерді көп рет қабылдауға, қайта шығаруға немесе хабарлауға мүмкіндік беретін белгілі бір материалдық нысанда техникалық құралдардың көмегімен жазу.
Дыбыс бейне-жазу туындыларын дайындаушы - осындай туындының бастамасы және жауапкершілігін соның ішінде материалдық жауапкершілікті мойына алған заңды жеке тұлға.
Санаткерлік меншік - шығармашылық қызметтің обьектендірілген нәтижесіне ие меншік.
Айрықша құқық - автордың немесе сабақтас құқықтар иесінің туындысы, орындаушылықты, фонограмманы хабарды осы Заңмен белгіленген мерзім ішінде өз қалауы бойынша кез-келген әдіспен пайдалану жөніндегі мүліктік құқығы.
Орындау - туындыны фонограмманы көрсету, рөлді, әнді, биді орындап, техникалық құралдардың көмегімен көрсету.
Орындаушы - актер, әнші, музыкашы, биші немесе рол ойнайтын ән салатын, оқитын, мәнерлеп оқитын, музыкалық аспапта ойнайтын немесе әдебиет пен өнер туындыларын қандай да бір басқа жолмен орындайтын өзге адам сондай-ақ спектакльді қоюшы-режисер.
Контрафактілік даналар - туындының немесе фонограмманың дайындалған немесе таратылған жағдайда авторлық және сабақтас құқықтардың бұзылуына әкеп соғатын даналары.
Айрықша емес құқық - авторлық құқық пен сабақтас құқықтар иесімен бірге бұған автордың тиісті рұқсатын алған басқа адамның осы Заңда белгіленген жағдайлардан басқа ретте туындыны пайдалана алатын құқығы.
Авторлық немесе Сабақтас құқықтар иесі - мүліктік құқық берілген жағдайдағы автор немесе орындаушы.
Туындыны жариялау - автордың келісімімен жариялау, көпшілік алдында орындау, эфирге беру арқылы туындыны жалпы көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс- әрекетті жүзеге асыру.
Жариялау - туындыны авторының, фонограмма жасаушысының келісімімен туындының, фонограмманың даналарын көпшіліктің қажеттілігін қанағаттандыру үшін айналысқа шығару.
Эфирге беру - туындыны, фонограмманы, орындаушылықты, қойылымды, эфирлік немесе кабельдік хабар тарату, радио немесе теледидар арқылы көпшілікке тарату.
Туындының данасы - туындының кез-келген материалдық нысанда дайындалған көшірмесі.
ҚР авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Азаматтық кодекстің 3-бабында : ҚР авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңдары ҚР Азаматтық кодексінің, осы Заң және соларға сәйкес шығарылатын басқа да нармативтік актілерден тұрады.
Авторлық құқық - цивилистік категориялардың бірі бола отырып, ғылым, әдебиет және өнер салаларындағы тұлғаның шығармашылық қызметінің нәтижесі болып табылатын туындыларды пайдалануды реттеуге және қорғауға бағытталған нормалар жиындығы болып табалды. Әртүрлі құқық жүйелеріндегі оның түсінігі, ұғымдары түрлі өзіндік ерекшеліктерге ие, оның мазмұны авторлық құқық (copyright) және автор құқықтары (droit d' ayter) терминдерімен сипатталады. [16,86б]
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея көптеген зерттеушілердің (отандық та, шет елдік те) айтуынша, кітап басу ісімен және техниканың дамуымен тікелей байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде қолжазбаны көбейту қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек кездесетін. Кейінен, XVI ғасырда Иоганн Гутенберг жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Шығармашылық еңбек саудаға айналды. Бұл авторлардың осындай туындыларды еркін пайдалануына тежеу бола тұрса да, туындыларды пайдалануды реттеуге байланысты сауалдар авторлардың құқықтарын қорғау кезінде емес, кәсіпкерлердің - баспашылар мен кітап сатушылардың мүдделерінің қозғалуымен пайда бола бастады. Яғни, жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы бәсекелестік алғашқы әдебиет қарақшыларын тудырды.
Авторлық құқық алғашында әдеби туындыларды пайдалану құқығы ретінде көрініс тапқан еді. Кейіннен, авторлық құқықпен қорғалатын объектілер шеңбері кеңіп, өз қатарына музыкалық, көркемсурет және басқа да туындылар түрлерін қоса түсті.
Тарихи түрде авторлық құқықтың жүзеге асуы - автордың азаматтығы немесе қай елге бағыныштылығына байланысты анықталып келген еді. Бұдан қазірде орын алып отырған авторлық құқықтың территориалдық қағидасын көруге болады. Уақыт өтісімен, бір мемлекет азаматтарының өз туындыларын пайдалануға байланысты құқықтарының басқа мемлекеттер территорияларында да қорғалуы аса қажет етіле бастады. Осының нәтижесінде, авторлық құқықтарды өзара қорғауды қамтамасыз ететін көптеген екіжақты халықаралық конвенциялар пайда бола бастады. Бірақ, бұл мәселе терең түрдегі ізденіс пен шешімді қажет етті. Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттігін тудырды.
Авторлық құқықты қорғаудың мазмұны өнер адамы мен қоғам мүдделері арасында тепе-теңдікті табу болып табылады. Туындының авторы өз еңбегіне сәйкес түрде тиесілі ақысын алуға құқылы, ал ол ақының көлемі қоғамдық мүдделер мен қажеттіліктерге қайшы келмеуі тиіс.
Туынды авторлық құқықпен қорғалу үшін, ол оригиналды болуы тиіс. Яғни, туындының идеясы, мазмұны түпкілікті жаңа болуы міндетті емес, ең бастысы, оларды автордың жеткізу нысаны жаңаша болуы тиіс. Әр адам кез-келген затқа өзінің жеке субъективті көзқарасы болғандықтан, туындыны қорғау оның көркемдік сипатына да байланысты емес.[10]
Шығармашылық қызметтің көпшілік туындылары материалдық нысанда өмір сүреді: кітап, суреттер, мүсіндер немесе фотосуреттер. Бірақ, туындылардың кейбір түрлері, мысалға музыка немесе сахналық әрекеттер, олар нота немесе текст түрінде қағаз бетіне түспесе де, түскенге дейін де өмір сүре алады. Яғни, авторлық құқық идеялардың өзін емес, олардың жүзеге асу нысандарын қорғайды.
1.2 Авторлық құқықтың пайда болу тарихы
Халықаралық деңгейде авторлық құқық туралы идея Еуропа кітап басу ісімен байланысты XV ғасырда пайда болды. Бұрын баспа ісі жоқ кезде қолжазбаны көбейту өте қиын болатын да, автор мүлкіне қол сұғу сирек кездесетін. Кейінен Гутенберг жылжымалы литерді ойлап тауып, кітап басатын станок дүниеге келісімен кітап шығару күрт өсіп, шығарма иесіне пайда түсіре бастады. Творчестволық еңбек саудаға айналды. Жақсы кітапты ұрлап шығаратындар, біреудің шығармасын екіншілердің жөнсіз пайдаланып кетуі, кітап басу арқылы пайда табатындардың арасындағы бәсекелестік алғашқы әдебиет қарақшыларын тудырды. Баспа өнімдерінің экономикалық пайдасымен қоса, саяси және әлеуметтік күш-қуатын тани білген билік иелері XV ғасырдың аяқ шенінде өздеріне ыңғайлы және баспагерлерге ғана ерекше мүмкіндік тудырып, қалғандарын патшалар мен корольдердің жарлығы арқылы тежеп, реттеп, басқарып отырды.
Еуропадағы алғашқы Заң XVII ғасырда Англияда дүниеге келді. Ағылшынның баспагерлері мен кітап саудагерлері компаниясының автор құқығын қорғауға байланысты талаптарына сәйкес әзірленген заң жобасы 1709 жылы талқыланып, ол 1710 жылдың сәуірінде Королева Аннаның статуты деген атпен күшіне енді. Бұл Заң тек баспагерлердің ғана мүддесін қорғады. Ал суретшілердің авторлық құқығы туралы заң Англияда 1735 жылы қабылданды.[25, 27 б]
Әдеби меншік туралы ұғым Францияда бұрыннан пайда болғанмен ол 1777 жылы XVI Людовиктің алты пәремнімен бір жүйеге келтіріліп, автордың өз шығармасын басып шығаруына және сатуына деген құқық заңдастырылды. Ал 1791және 1793 жылғы деректерде автор өз шығармасын қалай пайдаланып, қанша рет басып шығарамын десе де еркі бары айрықша айтылған.
Германияның әртүрлі аймақтарында автордың құқығын мойындайтын құжаттар 1686 жылдан бастап қабылданғанмен Бүкілгерманиялық алғашқы Заң 1837 жылы жарық көрді.
Ал Дания мен Норвегияда 1741 жылы қабылданып, 1814 жылға дейін күшін сақтаған деректе автор мен оның мұрагерінің құқы өмір бойы сақталды. 1762 жылы Үшінші Карлдың патшалығы кезінде Испанияда қабылданған заң кітап шығаруға тек автордың айрықша құқығы барын бекітті. Ресейде авторлық құқық туралы тұңғыш Заң 1828 жылы қабылданды. Оның бастау көзінде орыстың ұлы драматургі А.Н.Островский, А.К.Толстой, И.С.Тургенев, Н.С.Лесков сияқты алыптар тұрды. 1875 жылы оған Н.А.Римский-Корсаков бастаған композиторлар келіп қосылды.[26, 234 б]
Ал бүгінгі заманда санаткерлік меншікті қорғауда өз жүйесін жасаған Америкада авторлық құқық туралы заң тұңғыш рет 1790 жылы қабылданған болатын. Содан бері талай өзгерістер мен толықтыруларға ұшыраған ол заңның бүгінгі күш-қуаты орасан. Авторлық құқықты қорғаудың американдық жүйесі қазір әлемнің қай еліне болса да өз ықпалын тигізіп отырғаны ақиқат. Өйткені жыл сайын мемлекет бюджетіне 350 миллиард доллар пайда келтіретін санаткерлік меншікке иелік жасап, өз елінің рухани қазынасын, ғалым, мен жазушының, суретші мен кино шеберлерінің, т.б. азаматтарының көкірегін жарып шыққан көркем дүниесін, ғылыми жаңалықтарын, өнер табыстарын қорғау арқылы ел байлығын еселей түсетінін олар жақсы біледі. Сондықтан бұл істі дамытуға күш-жігерді де, қаражатты да аяп қалмайды.
Ақыл ауыс, ырыс - жұғыс дейді халқымыз. Шынайы көркем туынды, әдеби шығарма, музыка, сурет пен сәулет, талантты әнші, сахна шеберлерінің өнері ешқашанда томаға тұйық қалпында, бір халықтың ғана құшағында қала алмайды. Ел мен елдің байланысы дамыған сайын, олардың өнері де бір-біріне ауысып, рухани қазынасын байытады. Бұл әлімсақтан белгілі жайт. Халықаралық байланыстың дамуы санаткерлік меншік иесін анықтап, оны тудырушы ел мен пайдаланушылар арасындағы қарым-қатынасты реттеудің, яғни осы саланы бір жүйеге келтіретін халықаралық заңдарды қабылдаудың қажеттілігін тудырды. Міне, сондай тұңғыш Заң 1886 жылы қабылданған, әдеби туындылар мен көркем шығармаларды қорғайтын Берн конвенциясы болатын. Қазір бұл заңды 140-қа жуық мемлекет мойындап отыр. Әлемнің 175 елін біріктіріп, үкіметтермен жұмыс жүргізетін және санаткерлік меншікке байланысты жүздеген қоғамдық ұйымдардың мүддесін қоса қорғайтын Дүниежүзілік Санаткерлік Меншік Ұйымының (WIPO-BOИC) құрылуына да осы заң түрткі болғанын айту ләзім.[16, 125б]
Ғасырлар бойы сынақтан өтіп, ұлттық дәстүр-салтымызға берік енген, даланың дара заңына сүйенген дана халқымыз шебердің қолүздігін, өнердің жол ізгілігін, ұста мен ісмердің маңдай терін мойнына қарыз қылмаған, адал еңбектің ақысын жемеген гой. Айдар тағып атақтамаса да автор құқы - ақиесі дейтін қағида қалып - халықтың қолтанбалы өнер туындыларымен бірег жаралып, жасасып келе жатқанын жоққа шығаруға болмас. Қара қылды қақ жарып, әділ шешімін айтатын билер төрелігіне жүгінсек те осы қағиданың берік ұстанылғанын аңғарар едік.
Ел ауызында жүрген мына бір сөз дау барысында өрбігінемен ақыиесіне қарата айтылған ақиқаттай әсер етер еді. Ертеде...сауып отырған шыбышын баспа бас шақшаға айырбастап, артынан даукестенген екеудің бірі: Шақшам - шақша емес, арқар мүйіз тақысы еді, Жасауында бергенім қозылы қой ақысы еді... демеуші ме еді... Осындағы жасауына бергенім... деген сөз бүгінгі қаламақы, сыйақы, мүдде деген ұғыммен үндесіп жатқан жоқ па?!
Сондай-ақ ежелгі мәдени орталықтардың біріне айналған Отырар, Түркістан, Сауран сияқты аты әлемге мәшһүр қалалар мен атақты Жібек жолы бойына бар байлығын жарқырата жайып тастайтын ханбазарлардағы сауда-саттық барысында санаткерлік меншік мәселелер қамтылмады дегенге илана қою, әсте қиын шығар. Авторлық құқықтың тарихы адамзат баласының материалдық және рухани шығармашылықтың қандай да түрін дүниеге келтіре бастаған сонау көне замандарға сүрлеу тартады. Шығармашылық бар жерде, туындыгерлердің иелігіндегі меншікті дүниесі бар жерде оны сақтау мақсатында қандайда бір жүмыстардың істелгені ақиқат нәрсе. Мысалы, ежелгі Греция мен Римде автордың жеке мүліктік құқы, оған алатын сияқысы ескеріліп отырған. Біреудің шығармасын ұрлап, иемденген адамды - арсыз деп танып, жұрт алдында дүре соққан. Римде авторлар шығармаларымен атағын ғана шығарып қоймай, табыста тауып отырғанын зерттеушілер дәлелдейді.[10,49б]
Бүгінгі Қазақстан аумағында авторлық құқық негіздері нақтылап айтсақ әл-Фараби заманынан келе жатқаны аңғарылады. Тарихи деректерге қанық, көзі қарақты адам көне Отырар қаласында төрткүл дүниеге танымал ең ірі кітапхана болғанын жақсы біледі. Ірі кітапхана кітап қорының молдығымен таныс және шындық. Ендеше осыншама рухани қазына байлықтың меншік иесі, авторлары болмады дегенге қалай ауыз барады?! Олай болуы да мүмкін емес қой. Демек, санаткерлік меншік әр елде әртүрлі жолдармен, әр түрлі нысандарда дамыды, оны халық тарапынан қолдап, бақылау жүргізілді деген тұжырым жасауға болатын сияқты. Біздіңше, қай кезде де, қай кезеңде де автор құқығын мойындау назардан тыс қалмаған, ол елдің маңызды да мәртебелі міндеттері болып есептелген... Авторлық құқық қазақтың жыраулық поэзиясы қалыптасқан кезде де өмір сүріп келді десекте қателеспейміз. Халық Шалкиіз мен Бұқардың, Марғасқа мен Ақтанбердінің өлеңдерін бір-бірімен шатастырмай, бірінің сөзін біріне телімей, әркімнің авторлық құқығын сақтай отырып, айтып келді емес пе?!
Бертінде Шығыс пен Батысқа есімдері кеңінен жайылған ұлттық және әлемдік мәдениеттің шамшырақтары Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарии, Абай Құнанбаев есімдерімен біте қайнасып, олардың ойшыл, ғалым, саясаткер ізбасарлары мен ұрпақтары арқылы алаулай түскені ақиқат.
Осы тұрғыда автор құқығын алыстан болжап, тереңнен толғап, тарту-таралғысынан қақпай өлеңдерін өзіне қайтарып алып мүліктік меншігіне айналдыра білген ұлы Абайдың ұлағаты ерекше. Кемеңгерлік деген осы да!..
Абай өлеңдері жастар да басылымдарға замандас інісі Көкпайдың атымен жариялап тұрғаны мәлім. Өлеңді - өнер деп бағалап, сөз патшасы дерлік қасиетіне жеткен тұста өзегін жарып шыққан шығармаларына Абай қатты алаңдаушылық білдірсе керек. Бұл жайында Мұхтар Әуезов абайтануға арналған әдеби, ғылыми еңбектерінде талдап, тарада жазды. Ұлы Абай мен дана Мұхтар, шежіре-Шәкәрім туған топырақта өніп өскендіктен Абай сөзі, Абай туралы сөз біздің де санамызға жастай сіңген еді. Осы оқиғаны көнекөз, көгентүп қарттар былайша таратар еді:
...Абай өз айналасындағы ақындардан жоғары тұрғанын тұмсасына-ақ білген ғой. Ет пен терінің арасындағы желік пе деп жасында ақындықты қумағаны - өлеңнің киесінен қорыққаны, сөз өнерін қадір тұтып, сыйлағаны болар. Тебіреніп, толғанған тұста өлеңді төгіп-төгіп тастағанмен, мен шығардым, мен жаздым демесе керек. Тамсанғандарға Көкпай да жазады-ақ!.. деп жалтара жауап береді екен.
Қуатты ойдан бас құрап, еркеленіп шыққан сөздері ақынның арман-тілегі, уайым-қайғысы, қызық-думаны, көңілдің қилы кездерінің куәсі ғана емес, жалпақ жұрттың, қалың елдің мұң-мұқтажымен біте қайнасып кеткенін жан-жүрегімен сезінген дана Абай өзінің сөз өнеріндегі даралығын тап басып таниды. Таниды да:
- Әй, Көкпай, мына өлеңдер көкшенің бойынан да, ойынан да асып, шығандап кетті. Бұл сөздер ен-таңбасы бөлек, өзге ауылдың малындай, сенің сөздеріңе кірікпей тұр-ау... Қайтсек екен? Егер менің өз сөзімді өзіме қайтарсаң, ат-шапан сыйыңды алар едің! Сөйтейік, - деген екен ұлы ақын. Кейін Абай жырлары өз атынан жариялана бастайды..[26, 74б]
Осы бір оқиға аталып, түстелмесе де авторлық құқыққа, шығарма иесіне деген Абай жауапкершілігін, көзқарасын аңғартса керек.
Авторлық құқықтар жөнінде ресми құжаттар Қазақстанда тұңғыш рет XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында ғылыми-қоғамдық еңбектерде көрініс берді, ал одан соң қолданылып жүрген бірқатар заң ережелерінде, оның ішінде 1928 жылғы Заң кодексінде айқындала түскені мәлім. Дегенмен бұл заңдар жүйесі 1917 жылғы 29 желтоқсанда қабылданған Мемлекеттік баспа туралы деректен бастау алады. Қазіргі мемлекеттік кешенді заң жүйесіндегідей емес, ол кездегі заң ережеері әлемдік һәм аймақтық дәрежедегі көкейтесті мәселелерді шешуге, авторлық құқық саласының көптеген проблемаларын реттеуге дәрменсіз еді.
Қазақстандағы авторлық құқықты қорғаудың мемлекеттік негізі 1973 жылы Бүкілодақтық Авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің (ВААП) Қазақстандағы бөлімшесі жұмыс істей бастаған күннен басталады. Шағын ғана топтан тұратын бұл бөлімше авторлардың қаламақысын реттеймен шұғылданып, Мәскеуден келетін нұсқауларды орындаудан аса алған жоқ. Өз тарапынан авторлық құқықты реттейтін бірде-бір құжат әзірлеген емес. Оған мүмкіндіктері де жоқ еді.[27,233 б] Дегенмен де бұл мекеменің өмірге келуі - әдебиет пен өнер өкілдерінің творчестволық еңбегінің ақысын қорғау мүмкіндігін тудырды. Баспа мен газет, журналдардада, радио мен телевидениеде, театр сахнасы мен эстрадада жарық көрген туындылары үшін автор мен сабақтас құқық иелері - актерлер, әншілер, цирк ойыншылары т.б. өз өнерінің жемісін үкімет белгілеген мөлшер бойынша алатын дәрежеге жетті. Бөлімшеде Қазақстан авторлары мен орындаушылардың, олардың шығармаларының аса мол деректері жиналды. Бұл мекемені әр кезде Әнуар Әлімжанов, Сағат Әшімбаев, Қалдарбек Найманбаев сияқты қазақтың белгілі жазушылары басқарды.
Авторлық құқықты қоғаудың жаңа кезеңі Қазақстанның тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. 1992 жылы Бүкілодақтық Агенттіктің қазақ бөлімшесінің негізінде Қазақстанның Авторлық құқық және сабақтас құқықтар жөніндегі Мемлекеттік Агенттігі құрылды. Облыс орталықтарында өкілдері бар, орталық аппараты әлденеше есе көбейген бұл мекеменің мойнына жүктелген міндеттер зор болса да, бес жыл бойында мардымды іс тындырған жоқ. Авторлық құқықық саласындағы мемлкеттік саясатты кең ауқымда жүргізудің орнына ескі сүрлеуден шыға алмай, бұрынғысынша қаламақы жинаумен шектелді. Тәуелсіз мемлекетіміздің дүниежүзілік қауымдастыққа кіруімен байланысты санаткерлік меншікті қорғаудың алуан түрлі мәселелері ескерусіз қалды. 1996 жылғы маусым айында қабылданған Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңның жобасын әзірлеуден басқа қырықтан аса адамы бар бұл мекеме өз қолдарынан келетін, авторларды қорғайтын аса зәру нұсқаулықтар шығаруға да көңіл бөлген жоқ. Республикамыздағы авторлық және сабақтас құқықтың мән-жайын талдайтын, тіпті, істелген жұмыстары мен алдағы атқаратын қызметтерін анықтайтын құжаттар да бірде-бірі әзірленбеген. Тисе терекке, тимесе бұтаққа дегендей күнделікті ағыммен әр істің басын бір шалып күндерін өткізген.
Алайда авторлық құқық жөніндегі Агенттіктің одиссеясы бұрынғысымен тынған жоқ. Ол келесі бір оңтайластыруда, яғни 1999 жылдың басында Әділет министрлігінің құрамына беріліп, енді Авторлық құқық жөніндегі комитет деп аталды.
1.3 Авторлық қатынастардың құқықтық реттелуі
Авторлық қатыныстар Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексімен және авторлық құқық пен сабақтас құқықтар туралы өзге де заң актілерімен, ал оларда көзделген жағдайларда өзге де заң актілерімен реттеледі. [13]
Қазақстан Республикасында авторлық Қазақстан Республикасының Конституциясымен, Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 971-984 баптарымен, Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 маусымдағы N 6-I Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңымен (бұдан әрі - Заң), 1942 жылғы 6 қыркүйектен Дүниежүзілік (Женева) авторлық құқықтар туралы Конвенция нормаларымен (Қазақстан оны бұрынғы КСРО-ның халықаралық міндеттемелерін және келісім-шарттарын заңды мұрагері ретінде таныған болатын), 1996 жығы желтоқсанның 20-нан авторлық құқықтар және орындау және фонограммалар бойынша Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымының Женевадағы Келісім-шарттың Ережелерімен (Қазақстан оларға 2004 жылғы сәуірдің 16-нан №545 және №546 Заңдарымен қосылды) және тағы басқа Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерімен реттелінеді.[4; 9]
Қазақстан Республикасының авторлық құқық саласында заңнамасы басты мақсаттарға және міндеттерге жетуіне бағытталған. Біріншіден, авторлық құқық ғылым, әдебиет және өнер туындыларды жасау бойынша қызметін ынталандыруы қажет. Осы мақсаттарда авторлық құқық шығармашылық еңбекпен айналысуға жағдай жасап мүмкіндік туғызады, жеткен шығармашылық нәтижелерінің қорғауын, құқықтық тануын, және авторлардың соңынан олармен жасаған туындыларды қолдануына құқықты бекіту және табысты алуын қамтамасыз етеді. Екіншіден, авторлық құқық қоғамның мүдделерінде туындылардың кең қолдануына жағдай жасайды. Басқа сөзбен айтсақ, авторлық құқықтың қорғауын күшейтуі және оны бұзғаны үшін жазаның қаталдануы адамның күнделікті өмірінде авторлық құқықтардың объектілерін қолдануға ешқандай бөгет жасауға қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 3-тармағы 963-бабында, зияткерлік меншік ережелеріне қатысты және Авторлық құқық тарауына өз қолданысын тарататын, автордың құқығы ажыратылмайды және берілмейді, және тек қана шығармашылық еңбекпен зияткерлік шығармашылық қызметімен нәтижені жасаған тұлғаға тиесілі болуға мүмкін екенін анықтайды.[3] Авторлық құқық идеяларға, қағидаларға, принциптерге, әдістерге, жүйелерге, процесстерге және фактілерге өз ықпалын таратпайды. Егер туынды екі немесе бірнеше жеке тұлғалардың бірлескен шығармашылық еңбекпен жасалған болса, олар өз ара тең авторлар болып саналады және бірдей құқықтары бар. Тең авторлардың әр бірі өз қалауы бойынша онымен жасалған туындының дербес мағынасы бар бөлігін қолдануға құқылы, егер бақасы олардың арасындағы келісіммен қарастырылмаған. Тең авторларға туындыны толық қолдану құқығы бірлесе жатады. Заңды тұлғалалардың соңынан авторлық құқық мойындалмайды, олар заңнамамен көзделген, немесе авторлық келісім-шарт негізінде туындыны қолдануға алғанда тек қана құқық иеленушілер ретінде бола алады.
Осы авторлық құқықтың пайда болуы және оны әрі жетілдіру, дамыту үшін ол туындыны тіркеу, өзге де арнайы ресімдеу немесе кез келген шарттылықтың жүзеге асуы басты талап емес. Авторлық құқықтың қолданылу аясына келетін болсақ, ол автордың бүкіл ғұмыр бойы және автор қайтыс болғаннан кейін елу жыл бойы күшін сақтайды. Автордың өзінің құқығын, оның есімінің құқығын және автордың беделін қорғау құқығын қорғауға шек қойылмайды. Белгілі бір туындыға авторлық құқықтың пайдалану уақытының бітуі олардың қоғамдық игілікке айналғандығын білдіреді. Біздің еліміздің аумағында қорғауға алынбаған туындылар да қоғамдық игілікке айналған болып табылады. Ал қоғамдық игілікке айналған туындыларды кез келген адам авторлық сыйақы төлемей еркін қолдана алады. Ондай жағдайда авторлық құқық автор есімінің құқығы мен беделін қорғау құқығы сақталуға тиіс. Негізінен авторлық құқық шарт бойынша және мұра ретінде беріледі және ол мұрагерлік тәртібімен заң бойынша немесе өсиет бойынша беріледі.[8] Автордың құқығын қадірлеу және қорғау шараларын одан әрі дамыту, жетілдіру үшін болашақта бірқатар қосымша құжаттарды қабылдаумен сипатталады, өйткені автор құқығын қорғау - еліміздің мүддесін қорғаумен пара-пар. Қазіргі уақытта автордың құқығын бұзып, оның еңбегін, маңдай термен жеткен жетістігін өзгенің пайдалану жағдайлары әлі толастар емес. Солардың ішінде әсіресе авторлық құқық нысандарын пайдалану, музыка саласында, бұқаралық ақпарат құралдарында, кітап шығару ісінде кеңінен етек жайғаны да жасырын емес. Сол себептен де авторлық құқық дегеніміз - бұл жай ғана сөз, жалған жансыз түсінік емес, ол әрбір өнерге құштар адамның, ғалымның, өнертапқыштың толағай жемісі, еңбегінің нятижесі. Авторлық құқық - өнер мен әдебиетті, ғылымды өмірінің айнасы ретінде көретін адамның өмір сүруіне қажетті табыс көзі болуымен қатар, оның адами бейнесін, рухани жан дүниесін айрықша білдіретіндіктен бұл қасиетті ұғымның тамыры терең, аясы өте кең. Қандай меншік түрі болмасын, санаткерлік меншікпен теңдестірілмейді. Өйткені, ол қанша мезгіл өтсе де тозбайтын, ескірмейтін қазына, халықтың рухани байлығы. Сол себептен де оны әрқашан қолдап, жұмыла қорғау - баршамыздың қасиетті борышымыз, міндетіміз болып қала бермек.[23,45 б]
2011 жылғы 30 наурызда Астана қаласында екі күндік Авторлық және сабақтас құқықтарды ұжымдық басқару тақырыбында дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетімен бірігіп, Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының және Қайта шығару жөніндегі ұйымдардың халықаралық федерациясының ынтымақтасуымен, Абырой авторлық қоғамы және Қазақстан орындаушыларының құқықтарын басқару қоғамы Республикалық қоғамдық бірлестіктерінің және Ұлттық репрографиялық құқықтар жөніндегі қоғамы қоғамдық бірлестігінің қолдауымен ұйымдастырды.
Комитет қолданыстағы заңнамаға және оған жүктелген міндеттерге сәйкес:
1) мемлекеттiк саясаттың iске асырылуын қамтамасыз ететін функцияларды:
- туындыларға және авторлық және сабақтас құқықтар объектілерiне, өнеркәсiптiк меншiк объектілеріне (өнертабыстарға, пайдалы модельдерге, өнеркәсіптік үлгілерге, тауар таңбаларына, қызмет көрсету таңбаларына, тауар шығарылған жерлердiң атауларына), селекциялық жетiстіктерге, интегралдық микросхема топологияларына және өзгелерге құқықтарды қорғауды;
- өз құзыретiнiң шегiнде зияткерлiк меншiк объектілерін қорғау және пайдалану мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруды;
- зияткерлiк меншік объектілерін құқықтық қорғау және пайдалану саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыруды;
- Қазақстан Республикасында жасалған өнеркәсіптiк меншік объектілерін шет елдерде патенттеу жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыруды;
- өнеркәсіптік меншік объектілерiне, селекциялық жетiстіктерге, интегралдық микросхема топологияларына қорғау құжаттарын беруге өтінiмдердi қабылдауды және тiркеудi қамтамасыз етудi;
- қорғау құжаттарын беруге өтiнімдерге сараптама жасауды және өнеркәсiптiк меншiк объектілерінің, селекциялық жетiстіктердiң, интегралдық микросхема топологияларының мемлекеттік тiзiлiмдерiн жүргізудi ұйымдастыруды, қорғау құжаттарын беру және оларды күшінде ұстау жөнiндегi шараларды қамтамасыз етудi;
- авторлық құқық және сабақтас құқықтар объектілеріне куәлiктердi, өнеркәсiптiк меншік объектілеріне, селекциялық жетiстiктерге, интегралдық микросхема топологияларына және өзгелерге қорғау құжаттарын берудi;
- қорғау құжаттарын беруге өтiнiмдер бойынша сараптама шешімдеріне қарсылықтарды және қорғау құжаттарын беруге қарсылықтарды қарауды ұйымдастыруды;
- ғылым, әдебиет және өнер туындыларын, оның iшiнде шет елдерде де пайдалану кезiнде қазақстандық және шетелдiк авторлардың, сабақтас құқық иеленушiлерінің, олардың құқықтық мирасқорларының зияткерлiк меншiк құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуді;
- ғылым, әдебиет және өнер туындыларының қолжазбаларын және көшiрмелерiн сақтауды;
- автордың авторлыққа қайтыс болғаннан кейiнгі құқығын, атына құқығын, беделiн қорғау құқығын, сондай-ақ жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғауды заңнамада белгiленген жағдайларда жүзеге асыруды;
- зияткерлік меншік объектiлерiн бағалаудың әдiснамасын жүзеге асыруды;
- авторлық құқықты ресми тiзiлiмдерде тiркеудi;
туындыларды және сабақтас құқықтар объектілерiн пайдалануға лицензиялық шарттарды тiркеуді, мемлекеттiк тiркеу куәлiктерiн берудi;
өнеркәсiптiк меншік объектілерiн, селекциялық жетістіктердi, интегралдық микросхема топологияларын пайдалануға айрықша құқықтарды беру туралы шарттарды, лицензиялық шарттарды, сублицензиялық шарттарды, ашық лицензияларды және қорғау құжаттарын және өзгелерді басқаға беру шарттарын тiркеудi;
oo мүліктік құқықтарды ұжымдық негізде басқаратын ұйымдарды
аккредиттеуді;
oo мемлекеттiк органдар мен ұйымдардың Комитетке берген
мемлекеттiк құпияларды құрайтын мәлiметтердi, сондай-ақ олар құпияландырған мәлiметтердің қорғалуын қамтамасыз етуді;
oo патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлдердi аттестациясын жүргiзудi;
oo зияткерлік меншiк саласындағы Қазақстан Республикасының
заңнамасын қолдану практикасын талдау мен қорытуды және оны жетiлдiру, Қазақстан Республикасы заңнамасының бұзылуына ықпал ететiн себептер мен жағдайларды жою жөнінде тиістi ұсыныстар енгізудi;
oo азаматтар мен заңды тұлғалардың Комитеттiң құзыретiне
жатқызылған мәселелер бойынша өтiнiштерiн қабылдауды, қарауды және өтiнiш берушiлерге Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен және мерзiмде қабылданған шешiмдер туралы хабарлауды;
oo стратегиялар мен бағдарламаларды iске асыруды қамтамасыз
етуді;
oo зияткерлік меншік құқығын қорғауды қамтамасыз ету бойынша
халықаралық шарттардың және келісімдердің нормалары мен ережелерін жүзеге асыруды;
oo патент иеленушінің аталған лицензияны алуға ниет білдірген
тұлғамен төлемдер туралы шартын тіркеуді;
oo патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлдерге біліктілік талаптарын,
оларды аттестациялау, тіркеу тәртібін анықтау және патенттiк сенiм бiлдiрiлген өкiлді тіркеу туралы куәлік беруді;
- зияткерлiк меншік объектілерін құқықтық қорғау және пайдалану саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары мен өзге де жұмыстардың ұйымдастырылуын және өткізілуін қамтамасыз етуді жүзеге асырады.
2) бақылау және қадағалау функциялары:
- мүлiктiк құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдардың қызметiн;
- авторлық құқық және сабақтас құқықтар, өнеркәсiптiк меншiк объектілерiн, селекциялық жетістiктердi, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді пайдаланатын жеке және заңды тұлғалардың қызметiн, сондай-ақ авторлық және сабақтас құқықтар саласындағы халықаралық келісімдердің орындалуын;
- патент iсi саласында сараптама жасауды жүзеге асырушы мемлекеттiк ұйымдардың қызметін жүзеге асырады.
11. Комитеттің қолданыстағы заңнамаға сәйкес:
1) өз кұзыретінің шегiнде зияткерлiк меншiк объектілерiн қорғау мәселелерi жөнiнде түсiніктемелер беруге;
2) өнертапқыштық қызметтi, сондай-ақ тұтастай алғанда техникалық шығармашылықты дамыту жөнiнде шаралар қабылдауға;
3) зияткерлiк меншік қорғау мәселелерi жөнiнде халықаралық шарттарды жасасу және оларға қосылу туралы ұсыныстар енгізуге;
4) зияткерлiк меншік қорғау мәселелерi бойынша халықаралық конференциялар мен кеңестердiң жұмысына қатысуға;
5) мемлекеттiк органдардан, өзге де ұйымдардан, лауазымды адамдардан және азаматтардан авторлық құқықтар мен сабақтас құқықтарды, өнеркәсiптiк меншiк объектілерiн, селекциялық жетiстiктердi, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді пайдалану фактiлерi туралы ақпаратты, сондай-ақ мүлiктік құқықтарды ұжымдық негiзде басқаратын ұйымдардың қызметі туралы ақпаратты сұратуға және алуға;
6) авторлық құқықтар, өнеркәсіптік меншiк объектілерін, селекциялық жетістіктерді, интегралдық микросхема топологияларын және өзгелерді қорғау саласында ақпараттық-баспа қызметiн ұйымдастыруға, ресми бюллетеньдердi, сондай-ақ зияткерлiк меншік қорғаудың қамтамасыз мәселелерiне арналған әдістемелік құралдарды, жарнамалық және ақпараттық материалдарды басып шығаруды қамтамасыз етуге;
7) өзге де мемлекеттiк органдарға ғылыми-әдiстемелiк көмек көрсетуге;
8) жеке және заңды тұлғаларды Қазақстан Республикасының зияткерлік меншiк саласындағы заңнамасын сақтау мәнiне тексерудi жүзеге асыруға құқығы бар.
Зияткерлік меншік саласы бойынша жетекшілік жасайтын Қазақстан Республикасы Әділет министрінің орынбасары Әмірхан Тапашұлы Аманбаев мырза, Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Еуропа және Азия елдерімен ынтымақтастық жөніндегі басқарманың жоба басшысы (ДЗМҰ), Женева қ. Сауле Январбекқызы Тлевлесова ханым, Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының Еуропа мәселелері жөніндегі директоры (СИЗАК), Париж қ. Митко Чаталбашев мырза, Қайта шығару құқықтары жөніндегі ұйымдардың халықаралық федерациясының аға юрисконсульты (ИФРРО), Брюссель қ. Ингрид де Рибакуа ханым алғы сөздерін сөйледі.
Қазақстан Республикасы Әділет министрінің орынбасары Ә.Т. Аманбаев өз сөзінде халықаралық семинарды өткізу Зияткерлік меншік құқығы комитетінің құрылуының 10-жылдығына сәйкес келгенін атап өтті.
10 жыл ішінде Комитет негізгі халықаралық актілерге сәйкес келетін ұлттық заңнаманы қалыптастыру бойынша үлкен жұмыстар атқарды.
Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыруға және Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына енуі бойынша келіссөздер өткізуге байланысты зияткерлік меншікті барабар қорғауды қамтамасыз етудің маңыздылығы артуда.[23,37б ]
Мемлекеттік органдардың декларативті нормалар қабылдауы жеткіліксіз, олар тәжірибе тиімді жұмыс істеулері қажет екенін Ә.Т. Аманбаев алғы сөзінде атап өтті.
Авторлық құқық және мүліктік құқықтарды ұжымдық басқару саласындағы ДЗМҰ қызметі туралы Дүниежүзілік зияткерлік меншік ұйымы Еуропа және Азия елдерімен ынтымақтастық жөніндегі басқарманың жоба басшысы С. Я. Тлевлесова ханым баяндама жасады.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Зияткерлік меншік құқығы комитетінің төрайымы Л. С. Стамбекова ханым Қазақстандағы авторлық құқық және мүліктік құқықтарды ұжымдық басқару мәселесіне семинарға қатысушылардың назарын аударды.
Авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының Еуропа мәселелері жөніндегі директоры (СИЗАК) М. Чаталбашев мырза авторлар мен композиторлар қоғамдарының халықаралық конфедерациясының ролі, бақылау органдары мен авторлар
қоғамдары арасындағы қатынастар мен Орталық және Шығыс Еуропадағы жағдай жөнінде баяндады.[28, 86 б]
Ресей Авторлық қоғамының Директорлар Кеңесінің мүшесі, сараптамалық-талдау департаментінің директоры (СТД), РФ еңбек сіңірген заңгері А. В. Туркин мырза Ресей Федерациясындағы авторлық құқықтың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz