Фразеологиялық бірліктердің жүйелік ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру, бейнелеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Аударма теориясы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестер және олардың орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің аудармасы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Адамның жағымды қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 33
2.3 Адамның жағымсыз қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ..36
2.4 Адамның бейтарап қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 46
2.5 Көркем шығармаларда кездесетін адамды сипаттайтын фразеологизмдердің анализі (Theodore Dreiser «Sister Carrie» және «The Trilogy of Desire» (Теодор Драйзердің «Сестра Керри» және «Трилогия желания») романдары негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
1 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Аударма теориясы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестер және олардың орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің аудармасы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Адамның жағымды қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 33
2.3 Адамның жағымсыз қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ..36
2.4 Адамның бейтарап қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 46
2.5 Көркем шығармаларда кездесетін адамды сипаттайтын фразеологизмдердің анализі (Theodore Dreiser «Sister Carrie» және «The Trilogy of Desire» (Теодор Драйзердің «Сестра Керри» және «Трилогия желания») романдары негізінде) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Түрлі көңіл – күй адам өмірінің ажырамас қасиеті ретінде тілдік құбылыстардың әр саласында кеңінен танылып отырады. Соңғы уақытта тілдік материалдарды талдаудың басты, маңызды бағыттарының ішінде адамдық фактордың тілдегі орнын зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Адамдық фактордың астарында адамға қатысты бүкіл мазмұн, яғни адамның ішкі өмірі, жан-дүниесі, сондай-ақ оның қылығы мен эмоциясы да қаралады.
Мемлекеттер арасындағы байланыс әртүрлі ұлттық мәдениеттерге жататын келіссөзге қатысушылардың бірін-бірі адекватты түрде түсінетініне байланысты күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық қатынастар арқылы орнатылуда. Ағылшындар мен қазақтардың өмірге деген көзқарасын түсінудің бір мүмкіндігі тілдерді меңгеруді тең дәрежеге қою, ал нақты жадайда бұл адамның мінез-құлқын білдіретін сын есімді фразеологиялық бірліктер болып табылады.
Әр тілдің фразеологиялық бірлігі әлемнің жалпы бейнесін құруда шешуші рөл атқарады. Әлемді фразеологиялық жүйеге негізделген тіл бейнесі арқылы, ұлттық және логико-психологиялық және жеке лингвистикалық негізге сүйене отырылып танылады.
Қазіргі күнде фразеологияның дамуының жоғары деңгейі және ауызекі лексикаға деген қызығушылықтың артуы осы заманғы авторлардың көркем әдебиетінде, апталық басылымдарда және көркем фильмдерде тілдің көкейкестілігі ескеріліп, белгілі бір аспектілерде олардың ұқсастығы мен айырмашылықтары көрініс табады.
Әртүрлі тілдердің фразеологиялық жүйелерін салыстыра отырып оқу, фразеологияның жалпы теориясын құрастыру және зерттеліп отырған тілдердің жалпы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын меңгеру барысында үлкен рөл атқарады.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің салыстырмалы-салғастырмалы анализі мен кешенді оқып білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – екі тілдегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің жүйелік ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру, бейнелеу болып табылады. Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі адамға қатысты фразеологизмдердің қазақ тілінде қаншалықты маңызды екенін және оның бір тілден екінші тілге аударылу кезінде қандай деңгейде ерекшеленетінін, қандай тілдік категориялармен байланысты екенін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің құрамын зерттеу. Берілген фразеологиялық бірліктердің жүйелік-грамматикалық классификациясын келтіру;
• Зерттеліп жатқан тілде семантикалық деңгейде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді салыстыру және талдау.
Мемлекеттер арасындағы байланыс әртүрлі ұлттық мәдениеттерге жататын келіссөзге қатысушылардың бірін-бірі адекватты түрде түсінетініне байланысты күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық қатынастар арқылы орнатылуда. Ағылшындар мен қазақтардың өмірге деген көзқарасын түсінудің бір мүмкіндігі тілдерді меңгеруді тең дәрежеге қою, ал нақты жадайда бұл адамның мінез-құлқын білдіретін сын есімді фразеологиялық бірліктер болып табылады.
Әр тілдің фразеологиялық бірлігі әлемнің жалпы бейнесін құруда шешуші рөл атқарады. Әлемді фразеологиялық жүйеге негізделген тіл бейнесі арқылы, ұлттық және логико-психологиялық және жеке лингвистикалық негізге сүйене отырылып танылады.
Қазіргі күнде фразеологияның дамуының жоғары деңгейі және ауызекі лексикаға деген қызығушылықтың артуы осы заманғы авторлардың көркем әдебиетінде, апталық басылымдарда және көркем фильмдерде тілдің көкейкестілігі ескеріліп, белгілі бір аспектілерде олардың ұқсастығы мен айырмашылықтары көрініс табады.
Әртүрлі тілдердің фразеологиялық жүйелерін салыстыра отырып оқу, фразеологияның жалпы теориясын құрастыру және зерттеліп отырған тілдердің жалпы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын меңгеру барысында үлкен рөл атқарады.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің салыстырмалы-салғастырмалы анализі мен кешенді оқып білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – екі тілдегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің жүйелік ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру, бейнелеу болып табылады. Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі адамға қатысты фразеологизмдердің қазақ тілінде қаншалықты маңызды екенін және оның бір тілден екінші тілге аударылу кезінде қандай деңгейде ерекшеленетінін, қандай тілдік категориялармен байланысты екенін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
• Ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің құрамын зерттеу. Берілген фразеологиялық бірліктердің жүйелік-грамматикалық классификациясын келтіру;
• Зерттеліп жатқан тілде семантикалық деңгейде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді салыстыру және талдау.
1. Кунин А.В. Английская фразеология (теоретический курс). М.:Высшая школа, 1970
2. Жақыпов Ж.А. Аудармашы анықтамалығы Астана, 2004
3. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер Алматы, Ғылым, 1987
4. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка: Учебное пособие. Москва, 1972
5. Кунин А.В. Английская фразеология (теоретический курс). Москва, 1970
6. Жуков В.П. Русская фразеология: Учебное пособие. Москва, 1986.
7. Бабкин А.М. Русская фразеология как объект исследования. Кандидатская диссертация. Москва, 1980
8. Аханов К. Тіл білімінің негіздері Алматы Санат 2003
9. Мокиенко В.М. Славянская фразеология. Москва, 1980
10. Телия В.Н. Фразеологизм. Большой энциклопедический словарь по языкознанию. Москва, 1998
11. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Санкт-Петербург, 1996
12. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка: Учеб. для студентов ин-тов и фак. иностр.яз. Москва, 1986
13. Гальперин, Илья РомановичИзбранные труды. Москва, 2005
14. Виноградов В.В. Русский язык: Грамматическое учение о слове. Москва, 1972
15. Телия В.Н. О различии рациональной и эмотивной (эмоциональной) оценки. Функциональная семантика: оценка, экспрессивность, модальность. Москва, 1996
16. Арутюнова Н.Д. Время: Модели и метафоры. Логический анализ языка. Москва, 1979
17. Гак В.Г. Повторная номинация, ее структурно-организующие и стилистические функции в тексте. Лингвистические и методические проблемы преподавания русского языка как неродного. Москва, 1977
18. Молостова Е.Н. Экспрессивный компонент семантики фразеологизмов - антропоцентризмов русского и французского языков: Автореф. дис. канд. филол. наук. Казань, 2000.
19. Латина О.Б. Идиомы и экспрессивная функция языка. Человеческий фактор в языке. Москва, 1991
20. Галиуллина К.Р., Николаева Г.А. Сопоставительный анализ фразеологических единиц, ориентированных на человека в русском и английском языках. Казань, 2003
21. Кругликова Л.Е. Структура лексического и фразеологического значения. Москва, 1988.
22. Эмирова А.Н. Русская фразеология. Москва, 1988
23. Райхштейн А.Д. Сопоставительный анализ немецкой и русской фразеологии. Москва, 1980
24. Авалиани Ю.Ю., Ройзензон Л.И. К семантическим основам фразеологии специальных сфер. Вопросы семантики фразеологических единиц славянских, германских и романских языков. Новгород, 1972
25. Солодуб Ю.П. О двух типах безэквивалентной соотнесенности фразеологизмов различных языков. Филологические науки, 1992
26. Кириллова Н.Н. Предмет и методы исследования идиоэтнической фразеологии. Ленинград, 1988
27. А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж. © 2009.
28. Үрила Кеңесбаева Ағылшынша-Қазақша фразеологиялық сөздік Астана -2010
29. Қоңыров Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. Алматы, 1990
30. Кунин А.В. Типология переводческих соответсвий в «Англо-русском фразеологическом словаре». Фразеологизм и его лексикографическая разработка/ Под редакцией А.С. Аксамитова. –Минск, 1987. с. 268
31. Қайдаров, Әбдуали Туғанбайұлы /Өмірбеков, Байтұрсын Есжанұлы, Ахтамбердиева, Зинаида Төлегенқызы. «Сырға толы түр мен түс» Қазақстан баспасы, Алматы 1986
32. І. Кеңеспаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» -. «Ғылым» баспасы, А.:-1977
33. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты» А.: 2004
34. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы, Арыс, 1998
35. Аксамитов А.С. Идеографический словарь и сопоставительная фразеология. –«Русский язык в национальных школах», 1975
36. Бирих, Александр Карлович; Мокиенко, Валерий Михайлович; Степанова, Людмила Ивановна. «Русская фразеология», «Астрель» 2005
37. Гүлдархан Смағұлова «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері» Алматы, «Ғылым» 1998
38. Гүлдархан Смағұлова Фразеологизмдердің варианттылығы. Санат-Алматы, 1996
39. Жанар Қоңыратбаева 20 ғ. Басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер «Арыс», Алматы 2005
40. Арутюнова Н.Д. Образ, метафора, символ в контексте жизни и культуры / Арутюнова Н.Д // Res philologica. – М., 1990
41. Гүлдархан Смағұлова, «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі» Алматы, «Сөздік-Словарь» 2002
42. А.Амбражейчин 200 русских 200 английских идиом, и фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. Минск, «попури» 2007
43. Қалдыбай Бектаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алтын қазына - Алматы,2007
44. Қалдыбай Бектаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алтын қазына - Алматы,2007
45. Х.Қ. Қохажметова, Р.Е. Жайсақова, Ш.О. Қожахметова. Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік. Мектеп-Алматы, 1988
46. Қазақша-орысша, орысша-қазақша қоғамдық ғылымдар терминдерінің сөздігі. «Фирма-Орнак» ЖШС- Алмат, 2010
47. Қазақша-орысша, орысша-қазақша қоғамдық ғылымдар терминдерінің сөздігі. «Фирма-Орнак» ЖШС- Алмат, 2010
48. Т.Драйзер. Сестра Керри. 1900ж.
49. Т.Драйзер. Трилогия желания: «Финансист (1912ж.)», «Титан (1914ж.)», «Стоик (1947ж.)».
2. Жақыпов Ж.А. Аудармашы анықтамалығы Астана, 2004
3. Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер Алматы, Ғылым, 1987
4. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка: Учебное пособие. Москва, 1972
5. Кунин А.В. Английская фразеология (теоретический курс). Москва, 1970
6. Жуков В.П. Русская фразеология: Учебное пособие. Москва, 1986.
7. Бабкин А.М. Русская фразеология как объект исследования. Кандидатская диссертация. Москва, 1980
8. Аханов К. Тіл білімінің негіздері Алматы Санат 2003
9. Мокиенко В.М. Славянская фразеология. Москва, 1980
10. Телия В.Н. Фразеологизм. Большой энциклопедический словарь по языкознанию. Москва, 1998
11. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. Санкт-Петербург, 1996
12. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка: Учеб. для студентов ин-тов и фак. иностр.яз. Москва, 1986
13. Гальперин, Илья РомановичИзбранные труды. Москва, 2005
14. Виноградов В.В. Русский язык: Грамматическое учение о слове. Москва, 1972
15. Телия В.Н. О различии рациональной и эмотивной (эмоциональной) оценки. Функциональная семантика: оценка, экспрессивность, модальность. Москва, 1996
16. Арутюнова Н.Д. Время: Модели и метафоры. Логический анализ языка. Москва, 1979
17. Гак В.Г. Повторная номинация, ее структурно-организующие и стилистические функции в тексте. Лингвистические и методические проблемы преподавания русского языка как неродного. Москва, 1977
18. Молостова Е.Н. Экспрессивный компонент семантики фразеологизмов - антропоцентризмов русского и французского языков: Автореф. дис. канд. филол. наук. Казань, 2000.
19. Латина О.Б. Идиомы и экспрессивная функция языка. Человеческий фактор в языке. Москва, 1991
20. Галиуллина К.Р., Николаева Г.А. Сопоставительный анализ фразеологических единиц, ориентированных на человека в русском и английском языках. Казань, 2003
21. Кругликова Л.Е. Структура лексического и фразеологического значения. Москва, 1988.
22. Эмирова А.Н. Русская фразеология. Москва, 1988
23. Райхштейн А.Д. Сопоставительный анализ немецкой и русской фразеологии. Москва, 1980
24. Авалиани Ю.Ю., Ройзензон Л.И. К семантическим основам фразеологии специальных сфер. Вопросы семантики фразеологических единиц славянских, германских и романских языков. Новгород, 1972
25. Солодуб Ю.П. О двух типах безэквивалентной соотнесенности фразеологизмов различных языков. Филологические науки, 1992
26. Кириллова Н.Н. Предмет и методы исследования идиоэтнической фразеологии. Ленинград, 1988
27. А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж. © 2009.
28. Үрила Кеңесбаева Ағылшынша-Қазақша фразеологиялық сөздік Астана -2010
29. Қоңыров Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулер сөздігі. Алматы, 1990
30. Кунин А.В. Типология переводческих соответсвий в «Англо-русском фразеологическом словаре». Фразеологизм и его лексикографическая разработка/ Под редакцией А.С. Аксамитова. –Минск, 1987. с. 268
31. Қайдаров, Әбдуали Туғанбайұлы /Өмірбеков, Байтұрсын Есжанұлы, Ахтамбердиева, Зинаида Төлегенқызы. «Сырға толы түр мен түс» Қазақстан баспасы, Алматы 1986
32. І. Кеңеспаев «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» -. «Ғылым» баспасы, А.:-1977
33. Ш.Б. Арғынғазина. «Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика-семантикалық сипаты» А.: 2004
34. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы, Арыс, 1998
35. Аксамитов А.С. Идеографический словарь и сопоставительная фразеология. –«Русский язык в национальных школах», 1975
36. Бирих, Александр Карлович; Мокиенко, Валерий Михайлович; Степанова, Людмила Ивановна. «Русская фразеология», «Астрель» 2005
37. Гүлдархан Смағұлова «Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері» Алматы, «Ғылым» 1998
38. Гүлдархан Смағұлова Фразеологизмдердің варианттылығы. Санат-Алматы, 1996
39. Жанар Қоңыратбаева 20 ғ. Басындағы қазақ прозасы тіліндегі фразеологизмдер «Арыс», Алматы 2005
40. Арутюнова Н.Д. Образ, метафора, символ в контексте жизни и культуры / Арутюнова Н.Д // Res philologica. – М., 1990
41. Гүлдархан Смағұлова, «Мағыналас фразеологизмдер сөздігі» Алматы, «Сөздік-Словарь» 2002
42. А.Амбражейчин 200 русских 200 английских идиом, и фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. Минск, «попури» 2007
43. Қалдыбай Бектаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алтын қазына - Алматы,2007
44. Қалдыбай Бектаев Үлкен қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздік. Алтын қазына - Алматы,2007
45. Х.Қ. Қохажметова, Р.Е. Жайсақова, Ш.О. Қожахметова. Қазақша-орысша фразеологиялық сөздік. Мектеп-Алматы, 1988
46. Қазақша-орысша, орысша-қазақша қоғамдық ғылымдар терминдерінің сөздігі. «Фирма-Орнак» ЖШС- Алмат, 2010
47. Қазақша-орысша, орысша-қазақша қоғамдық ғылымдар терминдерінің сөздігі. «Фирма-Орнак» ЖШС- Алмат, 2010
48. Т.Драйзер. Сестра Керри. 1900ж.
49. Т.Драйзер. Трилогия желания: «Финансист (1912ж.)», «Титан (1914ж.)», «Стоик (1947ж.)».
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Аударма теориясы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
0.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестер және олардың орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1 АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
0.1 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің аудармасы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
0.2 Адамның жағымды қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 33
0.3 Адамның жағымсыз қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ..36
0.4 Адамның бейтарап қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 46
0.5 Көркем шығармаларда кездесетін адамды сипаттайтын фразеологизмдердің анализі (Theodore Dreiser Sister Carrie және The Trilogy of Desire (Теодор Драйзердің Сестра Керри және Трилогия желания) романдары негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Түрлі көңіл - күй адам өмірінің ажырамас қасиеті ретінде тілдік құбылыстардың әр саласында кеңінен танылып отырады. Соңғы уақытта тілдік материалдарды талдаудың басты, маңызды бағыттарының ішінде адамдық фактордың тілдегі орнын зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Адамдық фактордың астарында адамға қатысты бүкіл мазмұн, яғни адамның ішкі өмірі, жан-дүниесі, сондай-ақ оның қылығы мен эмоциясы да қаралады.
Мемлекеттер арасындағы байланыс әртүрлі ұлттық мәдениеттерге жататын келіссөзге қатысушылардың бірін-бірі адекватты түрде түсінетініне байланысты күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық қатынастар арқылы орнатылуда. Ағылшындар мен қазақтардың өмірге деген көзқарасын түсінудің бір мүмкіндігі тілдерді меңгеруді тең дәрежеге қою, ал нақты жадайда бұл адамның мінез-құлқын білдіретін сын есімді фразеологиялық бірліктер болып табылады.
Әр тілдің фразеологиялық бірлігі әлемнің жалпы бейнесін құруда шешуші рөл атқарады. Әлемді фразеологиялық жүйеге негізделген тіл бейнесі арқылы, ұлттық және логико-психологиялық және жеке лингвистикалық негізге сүйене отырылып танылады.
Қазіргі күнде фразеологияның дамуының жоғары деңгейі және ауызекі лексикаға деген қызығушылықтың артуы осы заманғы авторлардың көркем әдебиетінде, апталық басылымдарда және көркем фильмдерде тілдің көкейкестілігі ескеріліп, белгілі бір аспектілерде олардың ұқсастығы мен айырмашылықтары көрініс табады.
Әртүрлі тілдердің фразеологиялық жүйелерін салыстыра отырып оқу, фразеологияның жалпы теориясын құрастыру және зерттеліп отырған тілдердің жалпы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын меңгеру барысында үлкен рөл атқарады.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің салыстырмалы-салғастырмалы анализі мен кешенді оқып білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - екі тілдегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің жүйелік ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру, бейнелеу болып табылады. Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі адамға қатысты фразеологизмдердің қазақ тілінде қаншалықты маңызды екенін және оның бір тілден екінші тілге аударылу кезінде қандай деңгейде ерекшеленетінін, қандай тілдік категориялармен байланысты екенін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің құрамын зерттеу. Берілген фразеологиялық бірліктердің жүйелік-грамматикалық классификациясын келтіру;
* Зерттеліп жатқан тілде семантикалық деңгейде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді салыстыру және талдау.
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді Когнитивті лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, оларды жағымды, жағымсыз, бейтарап көнцептілеріне бөліп зерттеу.
* Көркем шығармада кездесетін адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерін анықтау және олардың сол тілдегі халықтың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
Зерттеу мәліметтері ретінде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі және оны зерттеу мақсатында Теодор Драйзердің Сестра Керри және Трилогия желания романдары қолданылды.
Зерттеу объектісі: ағылшын тіліндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аудару мәселесі.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы - бұл қолданылған мәліметтер мен зерттеу қорытындыларын ағылшын тілінен сабақ беру тәжірибесінде, лексикологияда, стилистикада және аударма теориясы мен тәжірибесінде пайдалануға болады.
Жұмыстың жаңалығы адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің қолданылуы;
- фразеологиялық бірліктер жүйесінде жиі қолданылатын адамды сипаттайтын фразеологизмдерді зерттелуі мен олардың компоненттерінің анықталуы;
- "Адам" макроконцептісіне жататын фразеологиялық теңеулер жағымды-жағымсыз, бейтарап оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
- Алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының фразеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы, олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,оның қырлары сарапталды.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және 49 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ЖӘНЕ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
0.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер
Фразеология - тілдегі фразеологизмдерді немесе фразеологиялық бірліктерді (ФБ) зерттейтін ғылыми пән. Фразеологизм дегеніміз семантикалы біртұтас тұрақты сөз тіркестері. Фразеология термині бір жағынан, тіл білімінің бөлімін білдіретін болса, екінші жағынан, белгілі бір тілдегі барлық тұрақты сөз тіркестерінің жиынтығы.
Фразеология тұрақты сөз кешенін зерттейтін ғылым ретінде XVIII ғасырда пайда болды. Фразеология теориясының негізі А.А. Потебнидің, М.М. Срезневскийдің, А.А. Шахматованың және Ф.Ф. Фортунованың еңбектерінде қаланған болатын. Сондай-ақ, фразеологияның дамуына үлкен үлес қосқан француз лингвисті Ш. Бали (1865-1947) болды. Батысеуропалық және амермкалық тіл білімінде фразеология жеке сала ретінде қаралмайды. Тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл білімінің жеке саласы ретінде - фразеология мәселесі 20-40 жылдардың өзінде Е.Д. Поливанованың, С.И. Абакумованың, Л.А. Булаховскийдің оқу-методолиялық әдебиетінде қарастырылды. Сөйтіп, фразеологияның басты мәселелерін, мақсаттарын, міндеттері мен проблемаларын алғашқы болып тұжырымдаған академик В.В. Виноградовтың іргелі еңбектерінен кейін 20 ғасырдың 40 жылдарында ғана ол лингвистикалық пән ретінде дами бастады [1,61б.]. Оның жіктеуі бойынша фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек болып бөлінсе, Шанский бұған фразеологиялық сөйлемше дегенді қосады [2,42б.]. Е.Д. Поливанованың фразеология болашақта тіл білімінде (фонетика, морфология және т.б. сияқты) тұрақты ұстанымға ие болады деген ойы қазірде шындыққа ұласты [1,61б.]. Қазақ фразеологизмдерінің бірегей зерттеушісі, ғалым І. Кеңесбаев бұл бірліктерді негізінен екі арнаға - фразеологиялық түйдек (идиом сипатындағы тіркес), фразеологиялық тіркестерге бөледі. Сонымен қоса, фразеологиялық орамдардың мақал-мәтелдерден елеулі айырмасы болатынын ескерте отырып мақал-мәтелдерді де тұрақты сөз тіркесіне жатқызады [3,218б.].
50-ші жылдары негізінен фразеологизмнің сөз бен сөз тіркестерінен айырмашылықтары мен ұқсастықтарына көп көңіл бөлінді; фразеология мәселесі негізінен оның критерилерін анықтаумен және басты классификациясын айқындауммен шектелген болатын. 50-ші жылдардың аяқ кезінен бастап, фразеология мәселесіне жүйелі әдістеме пайда болды, тілдің құрылымды бірлігі ретінде фразеологизмдерді бейнелеумен байланысты әртүрлі сұрақтар қарастырылды (А.И. Смирницкий, О.С.Ахманова). Фразеологияның дамуында 60-70-ші жылдар тілдік деректердің жүйелік-деңгейлік идеясына сүйене отырып жасаған фразеология объектілерін зерттейтін фразеологиялық әдістердің өзіндік қарқынды құрастырулармен (В.Л.Архангельский, Н.Н.Амосова, В.П.Жуков, А.В.Кунин, М.Т.Тагиев), фразеологиялық құрамды жүйелі ұйымдастыруды оқып білумен (И.И.Чернышёва, Н.М.Шанский), оның дамуымен (В.Н.Мокиенко, Ф.Н.Попов, А.И.Федоров) ерекшеленеді. Фразеологизмдердің семантикасына, және оның заттық аспектісіне (В.Н.Телия), оның динамикасында сөзжасауға (С.Г.Гаврин, Ю.А.Гвоздарев), сөз компоненттерінің байланысу белгілеріне (М.М.Копыленко, З.Д.Попова), фразеологиялық құрамды салыстырмалы-типологиялық тұрыдан оқуға (Ю.Ю.Авалиани, Л.И.Розейзон), сондай-ақ, сөздіктердегі фразеологизмдерді түсіндіруді құрастыруға үлкен мән берілді (А.М.Бабкин, А.И.Молотков) .
Ағылшын филологиялық ғылымында фразеологиялық мәселе арнайы зерттеу пәні ретінде тек 20 ғасырда ғана енгізілді (Whiting B.J.,1932, Weinreich U., 1969, Frazer B., 1970, Makkai A., 1972, Loevenberg I., 1975). Тарихта фразеологиялық ғылымның пайда болуы және қазіргі кездегі орны біздің еліміздегі және шет елдердегі, көптеген монографиялардың, мақалалардың және ғылыми, докторлық, кандидаттық зерттеу жұмыстарының жарыққа келуімен байланысты (Амосова Н. Н., 1963, Архангельский В. Л., 1966, жуков В. П., 1967, 1986, Кунин А. В.,1970, 1986,Назарян А. Г., 1987, Телия В. Н.,1968 және басқалары).
Тіл білімінің бөлімі ретінде фразеология пәні фразеологизмдердің белгілерін категориялы түрде зерттеу негізінде фразеологияның негізгі белгілері айқындап, олардың ерекше тілдік бірлік ретіндегі мәселесін шешеді, сонымен қоса тілдегі фразеологизмдердің қолдану заңдылықтары мен олардың пайда болуын анықтайды. Фразеологияны қанша ғалымдар зерттесе де жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп.
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуді оның анықтамасынан бастаған жөн.
Фразеологиялық бірлік түсінігіне берілген көптеген анықтамалар бар. А.В. Куниннің ойы бойынша, фразеологилық бірлік - бұл толықтай немесе жартылай қайта қарастырылған мағынасы бар тұрақты лексемалардың байланысы [4,160б.].
Фразеологиялық мағына термині 1964 жылы А.В. Кунин мен В.Л. Архангельский ұсынған болатын. Лингвистикалық категория ретінде фразеологиялық мағынаның бар болуы фразеологияны зерттеушілер арасында талқылануда. Эквиваленттік теориясына қатысты лексико-семантикалық жағынан аланда сөзден еш айырмасы жоқ, алайда қай жағынан алмасақ та сөздің лексикалық мағынасы іспеттес болғандықтан фразеологиялық бірлікке лексикалық мағына таңылады.
Фразеологиялық мағынаның жақтастарының ойы бойынша, фразеологизмдерде лексикалық мағынаның бар екендігін мойындау сөйлем құрылысын толықтай елемеуге әкеледі [5,307б.]. Сөздің фразеологиялық мағынасы лексикалық мағынасынан заттарды, құбылыстарды, қоршаған орта сипатын бейнелеудегі өзгешелігімен, өз мағынасын дәлелдеудегі айрықшылықтарымен, фразеологизмнің толық мағынасын құрастыру барысындағы компоненттердің рөлімен ерекшеленеді.
Фразеологизмдер белгілерді анықтайтын тілдік бірліктер болып табылады. Көптеген фразеологтардың зерттеулері қай белгінің маңызды екендігіне байланысты - ал бұған байланысты көптеген көзқарастар бар - фразеология шекарасы бірде кеңейіп, бірде тарылғандығын көрсетті. Ең басты, дифференциалды белгі ретінде: басқа тілдерге аударылмайтындығы (Л.А. Булаховский, А.А. Реформатский), бейнелілігі (А.И. Ефимов, Ю.Р. Гепнер), даяр қалпында жұмсалуы (Н.М. Шанский, С.Г. Гаврин, Л.И. Ройзензон), лексемалар мен семемалардың тіркесуі (М.М. Копыленко), компонентішілік байланыс (В.Л. Архангельский), идиоматикалығы (А.И. Смирницкий), номинацияның (есім атауының) толықтығы (И.С. Торопцев), лексикалық бөлінбеушілігі (Е.А. Иванникова) және т.б. [6,34б.].
А.И. Молотков фразеологизмнің басты категориалдық белгілері ретінде лексикалық мағынаны, компоненттік құрам және грамматикалық мағынаны ұсынады. А.М. Бабкин болса, мағыналық біртұтастық, сөздердің тұрақты тіркесуі, екі ойлы мағына, экспрессивті-эмоционалды мәнерлілік фразеологизмге тән деп көрсетеді [7,26б.].
Зерттеушілердің көзқарастарының әртүрлі болуының себебін фразеологиялық бірліктің категориалды тілдік бірлік ретіндегі қиындығымен түсіндіруге болады. Осыған қарамастан ғалымдардың зерттеулерінде кездесетін ұқсастықтар да бар.
Фразеологиялық бірліктерге тән келесі белгілерді атап көрсетуге болады: тұрақтылық белгісі, даяр қалпында қайталану белгісі және мағыналық тұтастық белгісі [6,5б.].
Тұрақтылық - бүтіннің бөлшектер ретінде ұғынылатын, өзара тығыз байланысты сыңарлардан (сөздерден) құралады да, ол сыңарлар бірінен кейін бірі әбден қалыптасқан тәртіппен орналасады, басқа сөздермен ауыстырылмайды, қалыптасқан орын тәртібі өзгермейді [8,168б.]. В.П. Жуков тұрақтылық және даяр қалпында қайталану белгілерін салыстыра отырып зерттейді, олар бір-біріне жақын болғанмен бірдей емес. Және барлық тұрақты тілдік бірліктер даяр қалпында қайталанбайды, және барлық даяр қалпында қайталанатын бірліктер тұрақты болып табылмайды [6,6б.]. Фразеологиялық оралым құрамы компоненттілігінің тұрақтылығы, фразеологиялық бірліктердің ауқымының кеңеюіне байланысты компоненттердің түрленуі арқылы көрсетілуі оның қозғалыштығымен диалектикалық қарама-қарсылықта болады [9,3б.].
А.В. Кунин тұрақтылық белгісін кешенді түрде қарастырады. Фразеологиялық бірліктердің тұрақтылығы негізінде, олардың элементтерінің өзгермейтіндігін бөліп көрсете отырып, ол фразеологиялық тұрақтылықтың 5 түрін ұсынады: қолдану тұрақтылығы, яғни, фразеологизм бөлек құрылым емес тілдік бірлік екендігін көрсетеді, құрылымды-семантикалық тұрақтылық (ФБ кем дегенде екі сөзден тұрады, типтік мағынасы жоқ құрылым болып табылады), семантикалық және лексикалық тұрақтылық, сондай-ақ фразеологиялық бірліктердің компоненттерінің орнының толық өзгертілмейтіндігін айқындайтын синтаксистік тұрақтылық [4,6 - 8б.]. Сонымен, тұрақтылық - бұл абсолютті өзгерілмеушілік емес, тұрақты сөз тіркесін әртүрлі күйде айтуға болатын, бірақ мағынасы өзгермейтін жағдайда ғана трансформацияның түрленуінің шектелуі [10,559б.].
Фразеологиялық бірліктің даяр қалпында қайталану белгісі, қарым-қатынас барысында, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас бірлік ретінде жұмсалады. Фразеологиялық оралымның бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда, ашық-айқын көрінеді [11,171б.]. Сонымен, фразеологиялық оралымның даяр қалпын сақтай отыра қолдану белгісі оны сөзбен жақындастырады да, еркін сөз тіркестерінен ажыратады. Фразеологиялық оралымға тән белгілер бірден екі бағытта қызмет етеді деуіміз де осыдан. Фразеологиялық оралым - сөйлеу кезінде құрастырылмайтын, өзінің даяр тұрған қалпын сақтай отыра жұмсалатын біртұтас бірлік, ал еркін сөз тіркесі - сөйлеу кезінде белгілі бір үлгілер бойынша құрастырылатын, осыған орай, сөйлеушінің тілдің белгілі бір заңдарына сәйкестендіріп, өзінше құрастыруына көнетін синтаксистік бірлік. Даяр қалпы қайталану белгісі сөз бен фразеологиялық оралымға бірдей қатысты барлық басқа белгілерді, атап айтқанда, фразеологиялық оралымның (сондай-ақ, сөздің) құрамы мен құрылымының тұрақтылық белгісі мен мағыналық тұтастық белгісін ашып айқындайды [8,168б.].
Фразеологизмнің тағы бір универсалды белгілерінің бірі мағыналық тұтастық белгісі. Мағыналық тұтастық адам санасындағы шынайылықты және олардың арасындағы байланысты орнату негізінде ойдағы объектілердің ерекшеліктерін танып білудің бір тәсілі болып табылады [12,132б.]. А.В. Кунин мағыналық тұтастықтың екі типін көрсетеді: жай және күрделі. Қазіргі ағылшын тілінің фразеологиясы курсы атты кітабында ол былай деп жазады: жай мағыналық тұтастық прототипі болып табылатын еркін сөз тіркестері немесе сөйлемдер арқылы фразеологиялық бірлік пайда болады [12,143б.]. Оның ойынша, күрделі мағыналық тұтастық жай мағыналық тұтастыққа қарағанда шиеленістіретін фактор болып табылады [12,147б.].
Метафора мен метонимия мағыналық тұтастықтың басты түрлері болып табылады.
Екі түсініктің белгілерінің ұқсастығына негізделген контекстуальды мағына мен заттық-логикалық мағынаның қарым-қатынасы метафора деп аталады. Метафораның болуы үшін екі түрлі мағынаны беретін сөзді тіркесу мүшелері нақтылап көрсететін контекст қажет [13,125б.]. А.И. Гальперин: метафора - сөздердің жаңа мағынасы мен жаңа сөздердің пайда болуына әкелетін жол болып табылады. Бұл процесс басқа да процестердегі сияқты сөздердің мағынасының өзгеруі - лексикология саласы болып табылады. Бірақ бұл процесте орталық деңгей бар. Әлі жаңа мағына жоқ, бірақ оның қолдануы әдетке айналып кеткен [13,126б.]. В.В. Виноградов метафораға дүниеге деген көзқарастың жекелігін бекіту акті, жеке изоляцияның актi деп сипаттама береді. Метфорада қатаң белгіленген әлемді қабылдаудағы жеке тенденциялары бар жекеленген субъект кенеттен пайда болады [14,89б.]. В.Н. Телияның айтуы бойынша жаңа сөздерді жасау құралы ретінде метафораның өнімді болуы үшін метафораға тән параметр - оның матрицалығы маңызды рөл атқарады. Таңдаудың қандай түрі болмасын адамның өзінің практикалық тәжірибесінде кездесетін көзқарасы бойынша, немесе кеңістікте қабылданатын объектер бойынша анықтау қабілеттілігі метафора үшін негіз болып табылады [15,136б.].
В.П. Жуков, фразеологиялық бірліктің компоненттерінің деактуализациялануы көп жағдайларда еркін сөз тіркестерінің метафоралық қайта қаралуы - метафоризация объектісін тудырады деп санайды. Еркін сөз тіркесін метафоризациялау барысында жалпылама-астарлы мағыналы фразеологизм туады, және осындай фразеологизмнің құрамындағы компоненттерінде астарлы мағына болмайды [6,8б.].
Метафораның негізінде жасалған бейне тұрақты, басқаша айтқанда фразеологияға бейнелік метафора тән. Бірақ, метафораның оның екінші функциясы болып табылатын номинацияға өтуі үшін, Н.Д. Арутюновтың тұжырымдамасы бойынша, семантикалық екі жобалылығын жоққа шығарады, яғни ең соңында метафораның жойылуына әкеліп соғады [16,58б.].
Сондай-ақ, фразеологиялық бірліктің түбінде метонимиялық қайта қарастыру болуы мүмкін.
Метонимия лингвистикада әртүрлі жолдармен анықталады. Кейбір лингвистер метонимияны атауларды ұғымдардың шектестігі бойынша алмастыру деп анықтаса, басқалары метонимияны кең түрде қарастырып, оны екі ұғымның арасында бар болатын қатынастар бойынша заттың бір атауын екінші атпен алмастырады деп анықтайды. Екінші анықтаманың кеңдігі сонша, ол бір ұғымды әртүрлі жағдайларда басқа ұғыммен алмастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, мысалы, салдарды себеппен алмастыру немесе толық бөлікпен, немесе нақты абстрактіні бұл анықтамаға алмастыруды метонимияға теңестіруге болады [13,130б.]. А.И. Гальперин метонимияны заттардың арасындағы нақты байланысты анықтауға негізделген лексикалық мағыналардың екі типтерінің - заттық-логикалық және контекстік қарым-қатынасы деп атады [13,130б.].
Фразеологиялық қайта қарастыруды түсінудегі басты нәрсе, фразеологиялық номинацияны түсіну болып табылады.
Номинация - бұл тiл элементтерiнiң жанында олармен белгіленген объекттермен ара қатыста болатын аттың процесі және нәтижесi [17,30б.]. Фразеологиялық номинация екілік жанама номинация бола отырып, біліктілік процесімен қиындатылған. Бұл барлық фразеологиялық бірліктердің нақты прагматикалық потенциал алып жүретіндігіне әкеледі [18,8б.]. В.Н. Телидің ойы бойынша, тілде осы тілдегі жүйе үшін заңды болатын атаудың әдістері және ондағы жетіспейтін атау септікті құралдарды толықтыратын осындай екілік атаулар бекітіледі [15,129б.]. Ономасиологиялық процесс теориясы фразеологизациялау тетігінің екі негізгі бағытын танып біледі. Бірінші бағыт бойынша, фразеономинацияның пайда болуы фразеологиялық бірліктің жиі қолданатын даяр қалпында қайталануына дейін жылдар бойы созылатын, біртіндеген және ақырын процесс болып табылады. Екінші бағыт бойынша, бұл процесс тез, бір сәттілік, адам миының жұмыс істеуі заттануға, дыбыстық қауызда кейбір бүтіндей мазмұнға қатысты фразеобірігудің тұрақтануына әкеледі.
Фразеологиялық мағынаны түсінуде қайта қарастырумен, тұрақтылықпен және даяр күйінде қабылдаумен бірге оның ішкі формасы түсінігі маңызды рөл атқарады.
Еркін сөз тіркестерінің өзара әрекеттесуі негізінде қайта қаралған фразеологизм арқылы фразеологиялық бірліктің смантикалық жүйесінде өмір сүретін және көп жағдайларда оның семантикалық эволюциясын алдын ала анықтайтын фразеологизмнің ішкі түрі, ішкі формасы пайда болады. Тура сондай лексикалық құрамдағы еркін сөз тіркестеріне бекітіле алатын ішкі түрі тек фразеологизмдерге ғана тән. О.Б. Латиннің ойы бойынша, ішкі түр екілік номинация мақсаты үшін кейбiр маңызды байланысты жасауға немесе байланыс жүйесін жіберуге (бүтіндік ахуалға) бағытталған, ол сонымен бірге санада ойдағы байланыстардың пайда болуына мүмкіндік туғызады. Бұдан басқа ішкі формамен білдірілетін типтелген ахуал өзінде нақтылы бүтiндiк бағытына бекітілген осы қоғамдағы тарихи даму процесінде қоғамдық тәжірибемен істеп шығарылған алдыңғы ұрпақтардың жеке санасын алып жүредi [19,137б.].
Біздің жұмысымыздың негiзiн қалайтын жағдайлардың бiрi фразеологиялық семантика болып табылады. Оны бейнелеуде біз А.В.Куниннің концепциясын, жеке алғанда, оның фразеологиялық мәннің аспектісі, коннотативті аспектісі, фразеологиялық бірліктердің ішкі түрлері, қайта қарастырудың түрлері және т.б. туралы зерттемесін қолдандық. Фразеологиялық бірліктің семантикалық құрылымы оның мағынасынан кеңірек, өйткені ол тек сигнификативті, денотативті және коннотативті аспектілерімен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге ол негізінен барлық құрамды құрастырумен, оның грамматикалық мағынасының типімен, мысалы, жағымен немесе септігімен, моносемантикалығымен немесе полисемантикалығымен, сондай-ақ сөйлеу әрекетімен немесе тілдік байланысымен анықталады. Бұл бекітілім даусыз дерек болып табылады. Фразеологизмдердің семантикалық құрылымы өте күрделі. Бұл фразеологиялық мәннің қайта қарастырылу сипатымен, ондағы тұрғыларды түптеумен, диапазоны өте түбегейлі және фразеологиялық бірліктердегі жай айналымдардан құрмалас сөйлемдерге дейін қамтитын, фразеологизмдердің бөлек сипатталуымен және олардың құрылымының күрделілігімен түсіндіріледі. Осы себепті әртүрлі жұмыстарда фразеологизм күрделі белгі, сөздік таңбалардың комбинациясы, құрама немесе құрама аналитикалық белгі, бөлек белгі және т.с.с. деп аталады.
Кейбір лингвистер нақты сөйлеу қызметінде біртұтас болғандықтан бұл аспектілерді ерекшелеу, тек теория тұрғысында ғана мүмкін деп санайды.
Фразеологиялық мағынаның сигнификативті аспектісі - бұл мәнде жүзеге асырылған ұғымның мазмұны. Денонативті тұрғысы - бұл денотаттың жалпылауыш белгiлерiнiң минимумның бөлшектеуi негiзінде жүзеге асырылатын ұғымның көлемi, яғни біркелкі заттардың (ортақ), сирек кездесетін объектілердің (жеке) немесе абстрактілі мәндердің табандатқан түрі. Бұнда тіл мен ойдың бөлінбейтін бірлігі айқындалады. Сайып келгенде, денотат денотативті мағына аспектісіне қарағанда адамдардың танымдық қызмет объектісі болып табылатын экстралингвистік категория болып танылады. Сөйтіп, денотат денотативті мағына аспектісіне қарағанда адамдардың қызметінің объектісі және экстралингвистік категория болып табылады. Ойлау қызметі мен тілдік белгілерде тұрақтанудың нәтижесінде анықталған денотаттың белгілері сөздік дефиницияларында көрініс табады және объектілерді идентификациялауға жеткілікті болып табылады.
Фразеологиялық бірліктер мағынасында коннотативті аспект үлкен рөол атқарады және көптеген зерттеушілермен анықталуда. Коннотативті аспект сөздің субъектісінің шындыққа деген бағалау қатынасын білдіреді. Негізінен коннотацияға эмотивті, экспрессивті және бағалау компоненттері кіреді. Эмотивтік дегеніміз - бұл тілдің эмоционалдығы, яғни, объектіні сезім арқылы бағалау, сезімді, көңіл-күйді, адамның жан дүниесіндегі құбылыстарды тілдік және сөз құралдары арқылы жеткізу. Біздің білуімізше барлық эмоциялар екі классқа бөлінеді - жағымды және жағымсыз, осыдан шығатын нәрсе, олардың тілде де жағымды - эмотивті және жағымсыз - эмотивті белгілері бар.
Экспрессивтік - бұл фразеологизмнің немесе сөздің айқын-бейнелеу сапаларының эмотивтік немесе интенсивтік, бейнелілік белгілерімен анықталады. Экспрессивтіліксіз эмотивтілік болмайды, ал оларды бөлектеу мүмкін емес. Бұлай бола тұра, экспрессивтіліктің эмотивтілікпен үйлесуі міндетті емес. Сондай-ақ, экспрессивтілік бағалаумен әрдайым байланыспайды. Объективті бағалау - тiлдік ұжымының қоғамдық тәжiрибесiнiң жиынтығында негiзделген және ондағы нормаларды таныған адамның квалификативті-танымдық қызметінің нәтижесін тілдік бірлікте шағылысуын көрсетеді. Сонымен бірге, бағалаудың субъективті сипаты да бар, өйткені ол бағалау субъектісіне тәуелді. Объективті шындықтың қайталанатын құбылыстары әртүрлі субъектілермен әрқалай бағалануы мүмкін, бірақ, объективті және субъективті бағалау да әлеуметтік детерминделген. Объективті бағалау субъективтілікті түсіну барысында шешуші рөл атқарады. Сонымен, бағалауда әлеуметтік және жеке құбылыстар байланысады. Баға - бұл эксплицитті немес эмплицитті тілдік құралдар арқылы берілген адамның объектіге объективті-субъективтік немесе субъективті - объективтік қатынасы.
Әртүрлі фразеологизмдерде коннотация элесенттерінің қатынасы тең келмеуі мүмкін. Фразеологизмнің мәнінде коннотативтік элемент қаншалықты маңызды болмасын ол олардың номинативті функциясын жоққа шығармайды. Бұл коннотацияның атау тұлғалы сөзсіз жеке тұра алмайтындығымен дәлелденеді.
Фразеологизмнің ішкі формасы оның семантикалық құрылымының компоненті болып табылады. Тілдің ішкі құрылымы түсінігін лингвистикаға Вильгельм фон Гумбольд енгізген болатын. Бірақ қазіргі кезде де фразеологизмдердің семантикалық құрылымындағы ішкі форма мәселесіне көптеген жұмыстар арналған: бұл ұғымға әртүрлі анықтама бергендер Потебня, Варин және олардың шәкірттері. А.В. Кунин фразеологизмнің ішкі формасына былай деп анықтама береді - бұл оның түп-тұлғасының мәндерімен фразеоматикалық мағынаның деривациялық қатынастар арқылы байланысы [20,173б.].
Ішкі форма фразеологизмнің семантикалық құрылымының компоненті болып табылады, фразеологизмнің семантикалық құрылымында да және одан тыс кезде де фразеологизмдердiң әр түрлi түп тұлғаларымен тығыз әрекеттеседi. Осындай әрекеттесулер жай және күрделі формалардың, сонымен бірге бір элементарлы және көп элементарлы формалардың пайда болуына әкеледі. Ішкі форманың құрылымына сондай-ақ фразеологиялық абстракция, толық немесе жартылай қайта құрылған фразеологизм және оның бөлек құрылғандығы әсер етеді. Бұл факторлардың барлығы идеофразеоматизмдердің құрылымында тірі ішкі форманың жоғары салмағы бар екендігімен ұғындырады.
Бүгінгі күнде фразеологияда белсенді түрде қаралатын бағыттар арасында жалпы компоненттермен біріктірілген фразеологиялық бірліктерді зерттеуге үлкен көңіл бөлінетіндігін айта кетуіміз керек. Қазіргі уақытта антропонимдік компоненттермен (Алейникова Т.В. Фразеологизмы с компонентами - антропонимами в современном русском языке), соматизмдермен (Е.Р. Ратушная Семантические свойства фразеологизмов, обозначающих человека по внешним признакам), космонимдермен ( Сафина Г.М. Фразеологизмы с компонентами - космонимами в русском, татарском, английском и турецком языках), зоонимдермен, түр-түс атауларымен және т.б. суреттелетін фразеологиялық бірліктерді зерттеу кең танымал.
Фразеологиялық бірліктердің экспрессивтілігін фразеологиялық бірліктің категориялық ерекшеліктерінің бірі ретінде көптеген зерттеушілермен танылды. Әдебиетте бұл терминнің әртүрлі түсініктемелері бар екендігін айта кеткен жөн. Л.Е. Кругликованың айтуы бойынша, сөз экспрессивтілігін (бұл терминнің ауқымы кең бола тұра) тілдік бірлік экспрессивтілігінен айыра білу керек. Кең ауқымды экспрессивтіліктің астарында кейбір тілдік бірліктердің нақты функциясы - функция әсері жатыр. Атау тұлғалы (номинативті) және сигнификативті функциясынан басқа (сәйкесінше белгілеу және жалпылау функциясы) прагматикалық функцияны (әсер функциясын) атқаратын бірліктерді экспрессивті деп атауға болады, яғни негізгі бағыты қандай да бір шынайылық элементін атау ғана емес, оны әңгімелесушіге әсер ету үшін жасау, бұл жерде екінші тапсырма бірінші орынға шығады [21,53б.]. Осы тұжырымдамаға сәйкес барлық фразеологиялық бірліктер экспрессивті сапаларға ие болады.
Бірқатар ғалымдар экспресcивтік ұғымын эмоционалдық және бағалау ұғымдарымен теңестіреді. Мысалы, А.М. Эмирова экспрессивті компонентті эмоция мен айтушының бағалауын (лексикада және фразеологияда) - эмотивті, эмоционалды-бағалау мәнді, грамматикада - субъективтік-модальдық бейленелілікпен байлынысты прагматикалық мағынаның бөлігі ретінде көрсетеді [22,15б.]. О.С. Ахманова экспрессивтілікті (стилистикалық нейтралды) басқадан ерекшеленетін, оған жалпылық және эмоционалды бояу беретін сөздің мәнерлі-бейнелілігі ретінде көрсетеді [23,324б.].
Фразеологиялық бірліктерде жүйелілікке және олардың экспрессивті ерекшелікке ұмтылуы арасындағы қайшылық ерекше күшпен өрнектеледі. В.М. Мокиенко фразеологиялық бірліктердің экспрессивті-коммуникативті функциясы қалыптан тыс ұлғайған, абсолютке шығарған және фразеологияның ерекше деңгей ретінде өмір сүруін ақтайды деп атап кетті [9,45б.].
Фразеологиялық деңгейдегі экспрессивтіліктің ерекше сипатын осыдан көруге болады. Лексикалық бірліктермен салыстырғанда жоғары экспрессия немесе күшейтпелі мәнерлілік фразеологиялық бірліктің ерекше сипаты болып табылады, және ол екі факторға негізделген. Біріншіден, фразеологиялық бірлік көп жағдайларда істің болуының ұқсас белгілерінен бөлектенетін, яғни әлеуметтік және жеке қабылданған нормаа сай келмейтін шынайылықтағы белгілер мен құбылыстарды анықтау үшін қолданылады. Екіншіден, сөзжасам процесінің өзі тілдік ауытқуларға жатады: барлық фразеологиялық бірліктерде антиномиялық форма және мазмұн бар және де ассиметриялы, ауытқыған белгілер ретінде көрінеді. Фразеологиялық номинация екінші жанама номинация бола тұра, квалификация процесімен күрделенген. Бұл барлық фразеологиялық бірліктердің белгілі бір прагматикалық потенциялының бар болуына әкеледі [18,8б.].
Экспрессивтіліктің пайда болуына көптеген әртүрлі факторлардың, мысалы, бағалылық, бейнелілік, эмотивтік, компоненттік құрам, фразеологиялық бірліктің құрылымдық-синтаксистік сипаты т.б. әсер ете алатыны белгілі. Алайда, аталып өткен факторлардың ішінде басты рөл белгі компрессиясы эмоционалды реакцияның пайда болуының негізгі жүйкесі болғандықтан бейнелілік компонентіне тиесілі. Фразеологиялық бірліктің экспрессивтілігін құрауда ритмикалы ерекшеліктер, аллитерация, рифма, тавтологиялық құрылымдар, жұп сөздердің қолданылуы, жоққа шығаратын (теріс) немесе эллиптикалық құрылымдар сияқты формалды, фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері негізгі рөлді атқарады.
Сонымен, фразеологиялық экспрессивтілік коннотацияның негізгі компоненті болып табылады. Оның негізгі мақсаты ерекшеленіп отырған белгіні күшейтуге, осы сияқтылардың ішінен бөліп көрсету, және реципиентке прагматикалық әсер ету нәтижесін көрсету болып табылады. Сондай-ақ, экспрессивтіліктің жартылай мағанасы сигнификативті - денотативті компонентте жүйелілік семасы арқылы пайда болатынын естен шығармау керек.
Қорытындылай келетін болсақ, фразеологиялық бірлік - бұл өте күрделі құбылыс екенін айта кеткен жөн. Онда дифференциалды белгілер қатары бар, ал фразеологиялық бірліктің семантикалық қатарын, оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты және қарым-қатынаста болатын микрожүйе ретінде елестетуге болады.
Н.М. Шанскийдің түсінігі бойынша семантикалық бірігу фразеологизмнің жалпы мағынасы және оның компоненттерінің жеке мағыналары арасында өмір сүретін қатынас.
Фразеологизмдердің титерін ажырататын құрылымдық-семантикалық ерекшелігі сөздердің сәйкестенуін немесе кем дегенде бір лексикалық компоненттердің сәйкесуін қайта қарастыру процесінде құралады. Семантикалық бірігу тұрғысынан алғанда фразеологиялық айналымдардың бірінші классификациясын Ш.Балли ұсынған болатын. Ол фразеологизмдерді үш типке бөлді. В.В. Виноградов Баллидің квалификациясын қаарастырып, фразеологиялық оралымдардың үш типін ұсынды: өсу, бірлік және сайкестену.
В.Н. Шанский В.В. Виноградовтың классификациясы негізінде төрт топтан тұратын фразеологизмдер классификациясын ұсынады. Осы классификация қазіргі кезде жалпы қабылданған классификация болып табылады [24, 96б.].
Семантикалық бірігу тұрғысынан алғанда фразеологиялық оралымдардың төрт тобын көрсетуге болады:
Фразеологиялық өсу;
Фразеологиялық бірлік;
Фразеологиялық сәйкесу;
Фразеологиялық анықтама.
Фразеологиялық өсу мен бірлік мағынасы қандай да бір сөзге немесе тіркеске сай келетін семантикалық бөлінбейтін құрылым. Фразеологиялық сәйкесу мен анықтама мағынасы құрамындағы сөздер мағынасына сай келетін семантикалық бөлінетін құрылым.
Фразеологиялық өсу - бұл бүтін мағынасы оның компоненттерінің мағынасымен қатысты емес семантикалы бөлінбейтін фразеологиялық оралым.
Сөздің фразеологиялық өсуінде оның жеке мағынасы жоқ, сондықтан фразеологизмнің мағынасы оның жеке компоненттерінің мағынасына тәуелді емес. Мысалы, айын қарау, жұлдыз санау- түк істемеу. Семантикалық бірігудің ең жоғары дәрежесі келесі факторлармен белгіленген: фразеологиялық өсудің ішінде көнерген және түсініксіз сөздердердің болуы: тығырыққа тиелу, жұлдызын санау;
грамматикалық архаизмдердің болуы: есіл-дерті қалмай, білегін сыбанып-ап;
оның компоненттері арасында тірі синтаксистік байланыстың болмауы, синтаксистік тұрақталмағандық пен бөлінбеушіліктің болуы: тисе терекке, тимесе бұтаққа.
Фразеологиялық өсуде дәлелді мағына бар, бейнелілік жоқ: жылан жұтқан. Біріккен мағына бейнелі немесе бейнелі емес болуы мүмкін.
Фразеологиялық бірлік - бұл мағынасы оны құрайтын сөздер мағынасымен дәлелденген семантикалы бөлінбейтін және бүтін фразеологиялық оралым. Фразеологиялық бірліктің ажырамасыз мағынасы оны құрайтын сөздердің бір жалпыланған - ауыспалы мағына нәтижесінде пайда болады: бірде бие, бірде түйе.
Фразеологиялық бірліктерге басқа сөздердің қосылуына болады: Жалқау қой (өз) жүнін ауырсынады.
Фразеологиялық бірлік семантикалы дәлелденген, онда бейнелілік бар: екі аяғын бір етікке тығу.
Фразеологиялық бірігу - бұл ішінде еркін мағыналы сөз де, мағыналық жағынан фразеологиямен байланысты сөз де бар фразеологиялық оралым. Мысалы: тісін қайрау, қара суық, қабағын қатайту.
Фразеологиялық анықтама - бұл семантикалы бөлінетін, бірақ та толығымен еркін мағыналы сөздерден тұратын өз құрамында және қолдануында тұрақты фразеологиялық оралым.
Фразеологиялық анықтама бір мағыналы және бір құрамды дайын бірліктер арқылы беріледі: қасқырдан қорыққан орманға бармас; қорыққанға қос көрінеді. Оларды құрайтын сөздердің синонимдері болмайды. Олардың ерекше белгісі - қойылуы. Фразеологиялық анықтамалар (сөйлемнің бір бөлігімен және сөйлемнің өзімен қатынасатын) номинативті және коммуникативті болып бөлінеді.
0.2 Аударма теориясы мен оның түрлері
Қазіргі тіл білімі арқылы меңгерілетін көптеген күрделі мәселелердің арасында тіл аралық қатынастар қызметінің лингвистикалық аспектілерін аударма немесе аударма қызметі деп аталатын меңгеру саласы маңызды орын алады.
Аударма - бұл, әлбетте, адам кәсібінің өте көне түрі. Адамзат тарихында адам топтарының тілдер айырмашылықтары бар қалаптасуымен қатар әр түрлі тілдер ұжымдарымен қатанасуға көмектесетін билингвтер де пайда болды. Жазба тілінің шығуымен осындай ауызекі тілші-толмач аудармашыларға жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді аударатын аудармашылар қосыла бастады.
Басынан бастап аударма маңызды әлеуметтік адамдар арасындағы тіл аралық қатынасты жасайтын қызметті атқарды.
Жазбаша аудармаларды тарату адамдарға басқа халықтардың мәдени мұраларына қол жеткізуді кеңейтіп, мәдениет пен әдебиеттерін байытуға, әсерін тигізуге мүмкіндік берді [25, 18б.].
Шетел тілдерін білу - бұл тілдердегі кітаптардың түпнұсқасын оқуға мүмкіншілік береді, бірақ бір ғана шет тілін меңгеріп алудың өзі әркімнің қолынан келмейді.
Алғашқы аударма теоретиктері ретінде өздерінің тәжірибесін қорытындылауға ұмтылған аудармашылардың өздері болды, бірақ та кейде кәсіби бойынша әріптестерінің тәжірибесі де осыған қосылды. Өздерінің аудармашылық ісін көрсетуге барлық кезеңнің атақты аудармашылары болған еді, дегенмен олардың білдірген көзқарастары қазіргі талаптарға сай ғылыми дәлелді болмағанымен жүйелі теоретикалық тұжырымдамаларға енгізілмесе де, бір қатар осындай пікірлер мен көзқарастар күні бүгінге дейін өзіне қызығушылықты арта түседі.
Сонымен, антик кезеңінің аудармашылары түпнұсқаға аударманың жақындық деңгей мәселесін кеңінен талқылауға түсірген. Библия мен басқа шығармашылардың ерте кездегі киелі мен негізгі болып саналатын аудармаларында түсініксіздікке немесе аударманың толық ұқпауына әкеліп соққан түпнұсқаны дәлме-дәл аудару мен тастап алуға талпыныстар басым болды. Сондықтан кейінірек кейбір аудармашылар түпнұсқаға қатысты үлкен бостандыққа ие болуға аудармашылар құқығын теориялық жағынан әріпті емес, мағынасы немесе жалпы көрінісін, түпнұсқа ерекшелігін көрсету керектігін айқындауға тырысты.
Аудармашы көздеуге тиісті мақсаты туралы бастапқы пікірлердің өзінде-ақ біздің заманымыздың дәлме-дәл немесе еркін аударманың болуы мен түп нұсқа ие болатын оқырмандарға әсерін тигізетін жақтарын сақтауға керектігі туралы көптеген теоретикалық даулы қайшылықтарды табуға болады [26, 105б.].
Қазіргі кездегі аударма жүргізудің ең бастысы лингвистикалық аударма жүргізу болып табылады. Аударма жүргізудің бөлек түрлері бір-бірін толығырып, аударма жүргізуді жан-жақты сипаттауға бағытталады.
Аударма теориясы жалпы аударма теориясы, жеке аударма теориясы, және негізгі аударма теориясы (лингвистикалық аударма теориясының бөлімдері) деп бөлінеді.
Аударма теориясы лингвистикалық аудармасының жалпы заңдарын, қандай да бір тілдер жұптарының қасиеттеріне байланысты болып, осы процесстің жүзеге асыру әдісін және бөлек аударманың қасиеттерін зерттейді.
Жалпы аударма теориясы аударманың әр түрлерін, қандай да бір тілден басқа тілге аудармаларын қамтиды.
Жеке аударма теориясы жеке бір тілден басқа бір жеке тілге аудармасының, лингвистикалық аспектілерін зерттейді.
Аудармадағы негізгі аударма теориясы әр түрлі түпнұсқадағы жанрда жазылған мәтіндердің аудару процесінің қасиеттерін, осы процестердің құбылысына әсер ететін тілдік пішіндерін, оны жүзеге асырудың жағдайын айқындайды.
Жалпы аударма теориясы жеке және арнайы аударма теорияларының негізгі анықтамаларын теориялық түрде анықтайды.
Жеке және арнайы аударма теориялары жалпы аударма теория заңдылықтарының бөлек аударма түрлеріне қатысын айқындайды.
Аударма теориясы өзінің алдына келесі міндеттерді қояды:
* жалпы лингвистикалық аударманың негіздерін айқындау және суреттеу, яғни тілдік жүйелердің қандай қасиеттері мен заңдылықтары аударма процесінің негізінде болатындығын дәлелдеп, осы процестің мүмкіншілігі мен шегін көрсету;
* аударманы лингвистикалық зерттеудің объектісі ретінде айқындау, оның басқа тілдік құбылыстарынан айырмашылығын нақтылау;
* аударма жүргізудің классификациялық негіздерін қарастыру;
* аударма эквивалентік мәтіндер мен аударманың коммуникативті тең негіз ретінде айқындау
* жеке және арнайы аударма теорияларының жалпыпринциптері мен құрылымындық қасиеттерін әр түрлі тілдердің комбинациялары үшін қарастыру;
* аударма процесінің жалпы ғылыми принциптерін аудармашының негізгі мәтінді, аударма мәтініне жаңарту қызметі ретінде суреттеу;
* аударманың қалпы деген аңықтаманы айқындап, аударманың баға сапасының принциптерін қарастыру.
Теориялық бөлімдерден бөлек, аударма лингвистикасының құрамындағы аударма әдістемесіне үйрету, әр түрлі сөздіктерді құрастыру, бағалау әдісі мен аудармаларды өзгерту сияқты көптеген қосымша аспектілер жатады. Осының барлығы аудармашының қызметін жақсартады.
Ең аудымен лингвистикалық аударма теориясы дискриптивті теориялық пен болып табылады. Ол аударма процессінің заңдылықтарын объективті түрде суреттеумен айналысады.
Қорыта келгенде, аударма теориясында не болу керек екендігін емес, не бар екендігін, зерттеу құбылысының табиғатын суреттеуі жатады. Лингвистикалық аударма механизмін суреттеу көмегімен ережелер мен принциптерді, әдістер мен аударма тәсілдерін құрастыра отырып, аудармашы өзінің алдына қойған мәселелерін сәтті түрде шеше алады.
Аударма - бұл әр түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар арасындағы байланыс мүмкіншіліктерін қамтамасыз етудің бір жолы.
Сол себептен аударма теориясы үшін тілдік байланыс процесінің қасиеттері тура және ауыспалы тілдік актілері, мәтін мен байланыс жағдайдың көмегімен мәтінді түсінуі адамның басқа құбылыстар негізгі әсер етеді.
Лингвистикалық аудармасында ең негізгі зерттеу әдісі салыстырмалы аударманың талдауы болып табылады, яғни мәтіннің түпнұсқасы мен құрамының аудармасын негізгі мәтіннің түпнұсқасы мен құрамымен салыстырудың талдау. Бұл мәтіндер зерттеу мен талдауға келетін, объективті фактілер болып табылады.
Аударма процесінде әр түрлі тілдерде жазылған мәтіндердің арасындағы қарым-қатынас байқалады. Осы мәтіндерді салыстырудың арқасында аударманың ішкі механизмін, эквивалентті бірліктерді көре аламыз.
Сонымен бірге екі не одан да көпбір мәтіннің аудармаларын салыстыра аламыз. Лингвистикалық аударма теориясының құрылуының жолында аударылмайтынның теориясы деген түсінбеушілік пайда болған. Тіл білімі жағынан, аударманы қарастырғанда негізгі мәтінді басқа тілге тура, дәл аударуға мүмкін емес[27, 89б.].
Қайсыбір мәтіннің ерекшелігін нақты түрде басқа тілде жеткізу мүмкін емес. Сондықтан аударма процесі мәтінді дәл, тура жеткізу болып табылмайды. Дәлділіктің болмауы мәтінді түсінуге әсер етпейді. Мысалы: A good student never comes unprepared, Жақсы талапкер (студент) сабаққа ешқашан да дайындалмай келмейді. Осы мысалда студент деген өз ұл бала мен қыз баланы білдіреді. Бірақ неміс пен француз тілдерінде зат есімді міндетті түрде атау керек, осыған қарамастан сөйлемнің мәні бізге түсінікті.
Қазіргі аударматанудың аударма тәжірибесі мен ұғымдық саласының жүйелілік талдауы аударманың жеке типологиясын құруға мүмкіншілік етеді және де аударманың басқа жақтарын дайындауға орын беріп, таныстыру арқылы, оның презентация мен қолданылуын, сонымен қатар, басқа да негізгі компоненттермен аударма қызметінің байланысын көрсетеді.
Анықтама бойынша, дәлме-дәл аударма мүмкін емес, себебі әр түрлі тілдер өзінің грамматикалық құрылымен, сөздік қорымен, осыған қоса, басқалай мәдениетімен ерекшеленеді, бұның барлығы аударма нәтижесімен түрлеріне әсерін тигізуі мүмкін. Сөйтіп, егер де салыстармалы грамматикалар мен екі тілдін сөздіктер тиісті баламаларымен орыс пен ағылшын тілдері салыстармалы түрде болса да, тәжірибеде әр түрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы анықтамалары жоқ. Әлбетте, аудармашының негізгі және аударма мәдениеттерінен теңдік дәрежеде хабары бар. Бірақ та, бұл олай болуы мүмкін емес, көбінесе аудармашы бұған сәл ғана баға береді, сондықтан негізгі мәтіннің кейбір эдементтерін немесе бүтіндей категориялын салыстыру - мәдени жоспары арқылы аударылады. Дегенмен, жалпы мәдени құндылықтарына немесе салыстармалы мұраларға негізделген мәтіндерді, жеткізуге назар аударып, негізгі ақпараттың стилистикалық, эмоциональды және бағалау компоненттерін аударылмауына көп көңіл бөлмей, әр түрлі ұлттық-мәдени салттарында басқаша көріністерге иелендірсе, көбінде мәселелер туындайды. Бұл мәселелер кеңдеу диапазонда болуы мүмкін: қайталанбас бөлек элементтерден барлық негізгі мәтінге дейін, осыған байланысты, бір мәселенің сипаттамасы аударма бағытына байланысты өзгеріліп отырады. Ресми хатты ағылшын тілінен орыс тіліне аударған кезде, ағылшының Dear Sir қарапта түрі орысшаға жиірек Құрметті мырза түрімен аударылады. Бұл формула түрі орыс ресми стиліне жатпайды, бірақ орыс мәдениетінің шетел сөздерін қабылдауына қарағанда, бұл форма мәтінге орыс қабылдауында шағын ирониялық әсер тигізсе де, мәтіннің эмоциональді - стильдік көркемдігіне қарағанда дәлме-дәл аударма бола алмайтындықтан, қолдануға орынды болып саналады. Орыс тілінің ресми хатына негізгі формула құрамының лексика-семантикалық көзқарасымен нақты аударма болмаса да, Құрметті директор қалпы жақынырақ саналады.
Сонымен, ағылшын тілінен орыс тіліне аудармашы жағдаят бойынша екі дәл емес жақындау түрлерден таңдай, өзгертулерге кеңістіктерге ие. Алайда, бұл мәселе орыс тілінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...5
0.2 Аударма теориясы мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
0.3 Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық тіркестер және олардың орналасу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1 АДАМДЫ СИПАТТАЙТЫН ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНЕН ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРУ МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
0.1 Ағылшын тіліндегі фразеологиялық бірліктердің аудармасы және оның тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
0.2 Адамның жағымды қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 33
0.3 Адамның жағымсыз қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ..36
0.4 Адамның бейтарап қасиеттерін сипаттайтын фразеологизмдер ... ... ... 46
0.5 Көркем шығармаларда кездесетін адамды сипаттайтын фразеологизмдердің анализі (Theodore Dreiser Sister Carrie және The Trilogy of Desire (Теодор Драйзердің Сестра Керри және Трилогия желания) романдары негізінде) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
КІРІСПЕ
Түрлі көңіл - күй адам өмірінің ажырамас қасиеті ретінде тілдік құбылыстардың әр саласында кеңінен танылып отырады. Соңғы уақытта тілдік материалдарды талдаудың басты, маңызды бағыттарының ішінде адамдық фактордың тілдегі орнын зерттеуге көп көңіл бөлінуде. Адамдық фактордың астарында адамға қатысты бүкіл мазмұн, яғни адамның ішкі өмірі, жан-дүниесі, сондай-ақ оның қылығы мен эмоциясы да қаралады.
Мемлекеттер арасындағы байланыс әртүрлі ұлттық мәдениеттерге жататын келіссөзге қатысушылардың бірін-бірі адекватты түрде түсінетініне байланысты күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық қатынастар арқылы орнатылуда. Ағылшындар мен қазақтардың өмірге деген көзқарасын түсінудің бір мүмкіндігі тілдерді меңгеруді тең дәрежеге қою, ал нақты жадайда бұл адамның мінез-құлқын білдіретін сын есімді фразеологиялық бірліктер болып табылады.
Әр тілдің фразеологиялық бірлігі әлемнің жалпы бейнесін құруда шешуші рөл атқарады. Әлемді фразеологиялық жүйеге негізделген тіл бейнесі арқылы, ұлттық және логико-психологиялық және жеке лингвистикалық негізге сүйене отырылып танылады.
Қазіргі күнде фразеологияның дамуының жоғары деңгейі және ауызекі лексикаға деген қызығушылықтың артуы осы заманғы авторлардың көркем әдебиетінде, апталық басылымдарда және көркем фильмдерде тілдің көкейкестілігі ескеріліп, белгілі бір аспектілерде олардың ұқсастығы мен айырмашылықтары көрініс табады.
Әртүрлі тілдердің фразеологиялық жүйелерін салыстыра отырып оқу, фразеологияның жалпы теориясын құрастыру және зерттеліп отырған тілдердің жалпы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын меңгеру барысында үлкен рөл атқарады.
Таңдалған тақырыптың көкейкестілігі: ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің салыстырмалы-салғастырмалы анализі мен кешенді оқып білу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - екі тілдегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің жүйелік ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыру, бейнелеу болып табылады. Сонымен қатар, ағылшын тіліндегі адамға қатысты фразеологизмдердің қазақ тілінде қаншалықты маңызды екенін және оның бір тілден екінші тілге аударылу кезінде қандай деңгейде ерекшеленетінін, қандай тілдік категориялармен байланысты екенін зерттеу.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылады:
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің құрамын зерттеу. Берілген фразеологиялық бірліктердің жүйелік-грамматикалық классификациясын келтіру;
* Зерттеліп жатқан тілде семантикалық деңгейде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерді салыстыру және талдау.
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулердің уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
* Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық теңеулерді Когнитивті лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, оларды жағымды, жағымсыз, бейтарап көнцептілеріне бөліп зерттеу.
* Көркем шығармада кездесетін адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктерін анықтау және олардың сол тілдегі халықтың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
Зерттеу мәліметтері ретінде адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару мәселесі және оны зерттеу мақсатында Теодор Драйзердің Сестра Керри және Трилогия желания романдары қолданылды.
Зерттеу объектісі: ағылшын тіліндегі адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің қазақ тіліне аудару мәселесі.
Жұмыстың тәжірибелік құндылығы - бұл қолданылған мәліметтер мен зерттеу қорытындыларын ағылшын тілінен сабақ беру тәжірибесінде, лексикологияда, стилистикада және аударма теориясы мен тәжірибесінде пайдалануға болады.
Жұмыстың жаңалығы адамды сипаттайтын фразеологиялық бірліктердің қолданылуы;
- фразеологиялық бірліктер жүйесінде жиі қолданылатын адамды сипаттайтын фразеологизмдерді зерттелуі мен олардың компоненттерінің анықталуы;
- "Адам" макроконцептісіне жататын фразеологиялық теңеулер жағымды-жағымсыз, бейтарап оппозициялық микроконцептілерге бөлініп қарастырылып, олардың мағына қалыптасуындағы ерекшеліктері анықталды;
- Алғаш рет ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының фразеологиялық теңеулерде көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы, олардың фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны айқындалып,оның қырлары сарапталды.
Жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі негізгі бөлімнен, қорытындыдан және 49 атаудан тұратын пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ЖӘНЕ АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
0.1 Фразеология ғылымы туралы түсініктер
Фразеология - тілдегі фразеологизмдерді немесе фразеологиялық бірліктерді (ФБ) зерттейтін ғылыми пән. Фразеологизм дегеніміз семантикалы біртұтас тұрақты сөз тіркестері. Фразеология термині бір жағынан, тіл білімінің бөлімін білдіретін болса, екінші жағынан, белгілі бір тілдегі барлық тұрақты сөз тіркестерінің жиынтығы.
Фразеология тұрақты сөз кешенін зерттейтін ғылым ретінде XVIII ғасырда пайда болды. Фразеология теориясының негізі А.А. Потебнидің, М.М. Срезневскийдің, А.А. Шахматованың және Ф.Ф. Фортунованың еңбектерінде қаланған болатын. Сондай-ақ, фразеологияның дамуына үлкен үлес қосқан француз лингвисті Ш. Бали (1865-1947) болды. Батысеуропалық және амермкалық тіл білімінде фразеология жеке сала ретінде қаралмайды. Тұрақты сөз тіркестерін зерттейтін тіл білімінің жеке саласы ретінде - фразеология мәселесі 20-40 жылдардың өзінде Е.Д. Поливанованың, С.И. Абакумованың, Л.А. Булаховскийдің оқу-методолиялық әдебиетінде қарастырылды. Сөйтіп, фразеологияның басты мәселелерін, мақсаттарын, міндеттері мен проблемаларын алғашқы болып тұжырымдаған академик В.В. Виноградовтың іргелі еңбектерінен кейін 20 ғасырдың 40 жылдарында ғана ол лингвистикалық пән ретінде дами бастады [1,61б.]. Оның жіктеуі бойынша фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек болып бөлінсе, Шанский бұған фразеологиялық сөйлемше дегенді қосады [2,42б.]. Е.Д. Поливанованың фразеология болашақта тіл білімінде (фонетика, морфология және т.б. сияқты) тұрақты ұстанымға ие болады деген ойы қазірде шындыққа ұласты [1,61б.]. Қазақ фразеологизмдерінің бірегей зерттеушісі, ғалым І. Кеңесбаев бұл бірліктерді негізінен екі арнаға - фразеологиялық түйдек (идиом сипатындағы тіркес), фразеологиялық тіркестерге бөледі. Сонымен қоса, фразеологиялық орамдардың мақал-мәтелдерден елеулі айырмасы болатынын ескерте отырып мақал-мәтелдерді де тұрақты сөз тіркесіне жатқызады [3,218б.].
50-ші жылдары негізінен фразеологизмнің сөз бен сөз тіркестерінен айырмашылықтары мен ұқсастықтарына көп көңіл бөлінді; фразеология мәселесі негізінен оның критерилерін анықтаумен және басты классификациясын айқындауммен шектелген болатын. 50-ші жылдардың аяқ кезінен бастап, фразеология мәселесіне жүйелі әдістеме пайда болды, тілдің құрылымды бірлігі ретінде фразеологизмдерді бейнелеумен байланысты әртүрлі сұрақтар қарастырылды (А.И. Смирницкий, О.С.Ахманова). Фразеологияның дамуында 60-70-ші жылдар тілдік деректердің жүйелік-деңгейлік идеясына сүйене отырып жасаған фразеология объектілерін зерттейтін фразеологиялық әдістердің өзіндік қарқынды құрастырулармен (В.Л.Архангельский, Н.Н.Амосова, В.П.Жуков, А.В.Кунин, М.Т.Тагиев), фразеологиялық құрамды жүйелі ұйымдастыруды оқып білумен (И.И.Чернышёва, Н.М.Шанский), оның дамуымен (В.Н.Мокиенко, Ф.Н.Попов, А.И.Федоров) ерекшеленеді. Фразеологизмдердің семантикасына, және оның заттық аспектісіне (В.Н.Телия), оның динамикасында сөзжасауға (С.Г.Гаврин, Ю.А.Гвоздарев), сөз компоненттерінің байланысу белгілеріне (М.М.Копыленко, З.Д.Попова), фразеологиялық құрамды салыстырмалы-типологиялық тұрыдан оқуға (Ю.Ю.Авалиани, Л.И.Розейзон), сондай-ақ, сөздіктердегі фразеологизмдерді түсіндіруді құрастыруға үлкен мән берілді (А.М.Бабкин, А.И.Молотков) .
Ағылшын филологиялық ғылымында фразеологиялық мәселе арнайы зерттеу пәні ретінде тек 20 ғасырда ғана енгізілді (Whiting B.J.,1932, Weinreich U., 1969, Frazer B., 1970, Makkai A., 1972, Loevenberg I., 1975). Тарихта фразеологиялық ғылымның пайда болуы және қазіргі кездегі орны біздің еліміздегі және шет елдердегі, көптеген монографиялардың, мақалалардың және ғылыми, докторлық, кандидаттық зерттеу жұмыстарының жарыққа келуімен байланысты (Амосова Н. Н., 1963, Архангельский В. Л., 1966, жуков В. П., 1967, 1986, Кунин А. В.,1970, 1986,Назарян А. Г., 1987, Телия В. Н.,1968 және басқалары).
Тіл білімінің бөлімі ретінде фразеология пәні фразеологизмдердің белгілерін категориялы түрде зерттеу негізінде фразеологияның негізгі белгілері айқындап, олардың ерекше тілдік бірлік ретіндегі мәселесін шешеді, сонымен қоса тілдегі фразеологизмдердің қолдану заңдылықтары мен олардың пайда болуын анықтайды. Фразеологияны қанша ғалымдар зерттесе де жеріне жеткізе зерттелген ғылым деп айтуға болмайды. Мұның шешілмеген даулы мәселелері өте көп.
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуді оның анықтамасынан бастаған жөн.
Фразеологиялық бірлік түсінігіне берілген көптеген анықтамалар бар. А.В. Куниннің ойы бойынша, фразеологилық бірлік - бұл толықтай немесе жартылай қайта қарастырылған мағынасы бар тұрақты лексемалардың байланысы [4,160б.].
Фразеологиялық мағына термині 1964 жылы А.В. Кунин мен В.Л. Архангельский ұсынған болатын. Лингвистикалық категория ретінде фразеологиялық мағынаның бар болуы фразеологияны зерттеушілер арасында талқылануда. Эквиваленттік теориясына қатысты лексико-семантикалық жағынан аланда сөзден еш айырмасы жоқ, алайда қай жағынан алмасақ та сөздің лексикалық мағынасы іспеттес болғандықтан фразеологиялық бірлікке лексикалық мағына таңылады.
Фразеологиялық мағынаның жақтастарының ойы бойынша, фразеологизмдерде лексикалық мағынаның бар екендігін мойындау сөйлем құрылысын толықтай елемеуге әкеледі [5,307б.]. Сөздің фразеологиялық мағынасы лексикалық мағынасынан заттарды, құбылыстарды, қоршаған орта сипатын бейнелеудегі өзгешелігімен, өз мағынасын дәлелдеудегі айрықшылықтарымен, фразеологизмнің толық мағынасын құрастыру барысындағы компоненттердің рөлімен ерекшеленеді.
Фразеологизмдер белгілерді анықтайтын тілдік бірліктер болып табылады. Көптеген фразеологтардың зерттеулері қай белгінің маңызды екендігіне байланысты - ал бұған байланысты көптеген көзқарастар бар - фразеология шекарасы бірде кеңейіп, бірде тарылғандығын көрсетті. Ең басты, дифференциалды белгі ретінде: басқа тілдерге аударылмайтындығы (Л.А. Булаховский, А.А. Реформатский), бейнелілігі (А.И. Ефимов, Ю.Р. Гепнер), даяр қалпында жұмсалуы (Н.М. Шанский, С.Г. Гаврин, Л.И. Ройзензон), лексемалар мен семемалардың тіркесуі (М.М. Копыленко), компонентішілік байланыс (В.Л. Архангельский), идиоматикалығы (А.И. Смирницкий), номинацияның (есім атауының) толықтығы (И.С. Торопцев), лексикалық бөлінбеушілігі (Е.А. Иванникова) және т.б. [6,34б.].
А.И. Молотков фразеологизмнің басты категориалдық белгілері ретінде лексикалық мағынаны, компоненттік құрам және грамматикалық мағынаны ұсынады. А.М. Бабкин болса, мағыналық біртұтастық, сөздердің тұрақты тіркесуі, екі ойлы мағына, экспрессивті-эмоционалды мәнерлілік фразеологизмге тән деп көрсетеді [7,26б.].
Зерттеушілердің көзқарастарының әртүрлі болуының себебін фразеологиялық бірліктің категориалды тілдік бірлік ретіндегі қиындығымен түсіндіруге болады. Осыған қарамастан ғалымдардың зерттеулерінде кездесетін ұқсастықтар да бар.
Фразеологиялық бірліктерге тән келесі белгілерді атап көрсетуге болады: тұрақтылық белгісі, даяр қалпында қайталану белгісі және мағыналық тұтастық белгісі [6,5б.].
Тұрақтылық - бүтіннің бөлшектер ретінде ұғынылатын, өзара тығыз байланысты сыңарлардан (сөздерден) құралады да, ол сыңарлар бірінен кейін бірі әбден қалыптасқан тәртіппен орналасады, басқа сөздермен ауыстырылмайды, қалыптасқан орын тәртібі өзгермейді [8,168б.]. В.П. Жуков тұрақтылық және даяр қалпында қайталану белгілерін салыстыра отырып зерттейді, олар бір-біріне жақын болғанмен бірдей емес. Және барлық тұрақты тілдік бірліктер даяр қалпында қайталанбайды, және барлық даяр қалпында қайталанатын бірліктер тұрақты болып табылмайды [6,6б.]. Фразеологиялық оралым құрамы компоненттілігінің тұрақтылығы, фразеологиялық бірліктердің ауқымының кеңеюіне байланысты компоненттердің түрленуі арқылы көрсетілуі оның қозғалыштығымен диалектикалық қарама-қарсылықта болады [9,3б.].
А.В. Кунин тұрақтылық белгісін кешенді түрде қарастырады. Фразеологиялық бірліктердің тұрақтылығы негізінде, олардың элементтерінің өзгермейтіндігін бөліп көрсете отырып, ол фразеологиялық тұрақтылықтың 5 түрін ұсынады: қолдану тұрақтылығы, яғни, фразеологизм бөлек құрылым емес тілдік бірлік екендігін көрсетеді, құрылымды-семантикалық тұрақтылық (ФБ кем дегенде екі сөзден тұрады, типтік мағынасы жоқ құрылым болып табылады), семантикалық және лексикалық тұрақтылық, сондай-ақ фразеологиялық бірліктердің компоненттерінің орнының толық өзгертілмейтіндігін айқындайтын синтаксистік тұрақтылық [4,6 - 8б.]. Сонымен, тұрақтылық - бұл абсолютті өзгерілмеушілік емес, тұрақты сөз тіркесін әртүрлі күйде айтуға болатын, бірақ мағынасы өзгермейтін жағдайда ғана трансформацияның түрленуінің шектелуі [10,559б.].
Фразеологиялық бірліктің даяр қалпында қайталану белгісі, қарым-қатынас барысында, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас бірлік ретінде жұмсалады. Фразеологиялық оралымның бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда, ашық-айқын көрінеді [11,171б.]. Сонымен, фразеологиялық оралымның даяр қалпын сақтай отыра қолдану белгісі оны сөзбен жақындастырады да, еркін сөз тіркестерінен ажыратады. Фразеологиялық оралымға тән белгілер бірден екі бағытта қызмет етеді деуіміз де осыдан. Фразеологиялық оралым - сөйлеу кезінде құрастырылмайтын, өзінің даяр тұрған қалпын сақтай отыра жұмсалатын біртұтас бірлік, ал еркін сөз тіркесі - сөйлеу кезінде белгілі бір үлгілер бойынша құрастырылатын, осыған орай, сөйлеушінің тілдің белгілі бір заңдарына сәйкестендіріп, өзінше құрастыруына көнетін синтаксистік бірлік. Даяр қалпы қайталану белгісі сөз бен фразеологиялық оралымға бірдей қатысты барлық басқа белгілерді, атап айтқанда, фразеологиялық оралымның (сондай-ақ, сөздің) құрамы мен құрылымының тұрақтылық белгісі мен мағыналық тұтастық белгісін ашып айқындайды [8,168б.].
Фразеологизмнің тағы бір универсалды белгілерінің бірі мағыналық тұтастық белгісі. Мағыналық тұтастық адам санасындағы шынайылықты және олардың арасындағы байланысты орнату негізінде ойдағы объектілердің ерекшеліктерін танып білудің бір тәсілі болып табылады [12,132б.]. А.В. Кунин мағыналық тұтастықтың екі типін көрсетеді: жай және күрделі. Қазіргі ағылшын тілінің фразеологиясы курсы атты кітабында ол былай деп жазады: жай мағыналық тұтастық прототипі болып табылатын еркін сөз тіркестері немесе сөйлемдер арқылы фразеологиялық бірлік пайда болады [12,143б.]. Оның ойынша, күрделі мағыналық тұтастық жай мағыналық тұтастыққа қарағанда шиеленістіретін фактор болып табылады [12,147б.].
Метафора мен метонимия мағыналық тұтастықтың басты түрлері болып табылады.
Екі түсініктің белгілерінің ұқсастығына негізделген контекстуальды мағына мен заттық-логикалық мағынаның қарым-қатынасы метафора деп аталады. Метафораның болуы үшін екі түрлі мағынаны беретін сөзді тіркесу мүшелері нақтылап көрсететін контекст қажет [13,125б.]. А.И. Гальперин: метафора - сөздердің жаңа мағынасы мен жаңа сөздердің пайда болуына әкелетін жол болып табылады. Бұл процесс басқа да процестердегі сияқты сөздердің мағынасының өзгеруі - лексикология саласы болып табылады. Бірақ бұл процесте орталық деңгей бар. Әлі жаңа мағына жоқ, бірақ оның қолдануы әдетке айналып кеткен [13,126б.]. В.В. Виноградов метафораға дүниеге деген көзқарастың жекелігін бекіту акті, жеке изоляцияның актi деп сипаттама береді. Метфорада қатаң белгіленген әлемді қабылдаудағы жеке тенденциялары бар жекеленген субъект кенеттен пайда болады [14,89б.]. В.Н. Телияның айтуы бойынша жаңа сөздерді жасау құралы ретінде метафораның өнімді болуы үшін метафораға тән параметр - оның матрицалығы маңызды рөл атқарады. Таңдаудың қандай түрі болмасын адамның өзінің практикалық тәжірибесінде кездесетін көзқарасы бойынша, немесе кеңістікте қабылданатын объектер бойынша анықтау қабілеттілігі метафора үшін негіз болып табылады [15,136б.].
В.П. Жуков, фразеологиялық бірліктің компоненттерінің деактуализациялануы көп жағдайларда еркін сөз тіркестерінің метафоралық қайта қаралуы - метафоризация объектісін тудырады деп санайды. Еркін сөз тіркесін метафоризациялау барысында жалпылама-астарлы мағыналы фразеологизм туады, және осындай фразеологизмнің құрамындағы компоненттерінде астарлы мағына болмайды [6,8б.].
Метафораның негізінде жасалған бейне тұрақты, басқаша айтқанда фразеологияға бейнелік метафора тән. Бірақ, метафораның оның екінші функциясы болып табылатын номинацияға өтуі үшін, Н.Д. Арутюновтың тұжырымдамасы бойынша, семантикалық екі жобалылығын жоққа шығарады, яғни ең соңында метафораның жойылуына әкеліп соғады [16,58б.].
Сондай-ақ, фразеологиялық бірліктің түбінде метонимиялық қайта қарастыру болуы мүмкін.
Метонимия лингвистикада әртүрлі жолдармен анықталады. Кейбір лингвистер метонимияны атауларды ұғымдардың шектестігі бойынша алмастыру деп анықтаса, басқалары метонимияны кең түрде қарастырып, оны екі ұғымның арасында бар болатын қатынастар бойынша заттың бір атауын екінші атпен алмастырады деп анықтайды. Екінші анықтаманың кеңдігі сонша, ол бір ұғымды әртүрлі жағдайларда басқа ұғыммен алмастыруға мүмкіндік береді. Сонымен, мысалы, салдарды себеппен алмастыру немесе толық бөлікпен, немесе нақты абстрактіні бұл анықтамаға алмастыруды метонимияға теңестіруге болады [13,130б.]. А.И. Гальперин метонимияны заттардың арасындағы нақты байланысты анықтауға негізделген лексикалық мағыналардың екі типтерінің - заттық-логикалық және контекстік қарым-қатынасы деп атады [13,130б.].
Фразеологиялық қайта қарастыруды түсінудегі басты нәрсе, фразеологиялық номинацияны түсіну болып табылады.
Номинация - бұл тiл элементтерiнiң жанында олармен белгіленген объекттермен ара қатыста болатын аттың процесі және нәтижесi [17,30б.]. Фразеологиялық номинация екілік жанама номинация бола отырып, біліктілік процесімен қиындатылған. Бұл барлық фразеологиялық бірліктердің нақты прагматикалық потенциал алып жүретіндігіне әкеледі [18,8б.]. В.Н. Телидің ойы бойынша, тілде осы тілдегі жүйе үшін заңды болатын атаудың әдістері және ондағы жетіспейтін атау септікті құралдарды толықтыратын осындай екілік атаулар бекітіледі [15,129б.]. Ономасиологиялық процесс теориясы фразеологизациялау тетігінің екі негізгі бағытын танып біледі. Бірінші бағыт бойынша, фразеономинацияның пайда болуы фразеологиялық бірліктің жиі қолданатын даяр қалпында қайталануына дейін жылдар бойы созылатын, біртіндеген және ақырын процесс болып табылады. Екінші бағыт бойынша, бұл процесс тез, бір сәттілік, адам миының жұмыс істеуі заттануға, дыбыстық қауызда кейбір бүтіндей мазмұнға қатысты фразеобірігудің тұрақтануына әкеледі.
Фразеологиялық мағынаны түсінуде қайта қарастырумен, тұрақтылықпен және даяр күйінде қабылдаумен бірге оның ішкі формасы түсінігі маңызды рөл атқарады.
Еркін сөз тіркестерінің өзара әрекеттесуі негізінде қайта қаралған фразеологизм арқылы фразеологиялық бірліктің смантикалық жүйесінде өмір сүретін және көп жағдайларда оның семантикалық эволюциясын алдын ала анықтайтын фразеологизмнің ішкі түрі, ішкі формасы пайда болады. Тура сондай лексикалық құрамдағы еркін сөз тіркестеріне бекітіле алатын ішкі түрі тек фразеологизмдерге ғана тән. О.Б. Латиннің ойы бойынша, ішкі түр екілік номинация мақсаты үшін кейбiр маңызды байланысты жасауға немесе байланыс жүйесін жіберуге (бүтіндік ахуалға) бағытталған, ол сонымен бірге санада ойдағы байланыстардың пайда болуына мүмкіндік туғызады. Бұдан басқа ішкі формамен білдірілетін типтелген ахуал өзінде нақтылы бүтiндiк бағытына бекітілген осы қоғамдағы тарихи даму процесінде қоғамдық тәжірибемен істеп шығарылған алдыңғы ұрпақтардың жеке санасын алып жүредi [19,137б.].
Біздің жұмысымыздың негiзiн қалайтын жағдайлардың бiрi фразеологиялық семантика болып табылады. Оны бейнелеуде біз А.В.Куниннің концепциясын, жеке алғанда, оның фразеологиялық мәннің аспектісі, коннотативті аспектісі, фразеологиялық бірліктердің ішкі түрлері, қайта қарастырудың түрлері және т.б. туралы зерттемесін қолдандық. Фразеологиялық бірліктің семантикалық құрылымы оның мағынасынан кеңірек, өйткені ол тек сигнификативті, денотативті және коннотативті аспектілерімен ғана шектеліп қоймайды, сонымен бірге ол негізінен барлық құрамды құрастырумен, оның грамматикалық мағынасының типімен, мысалы, жағымен немесе септігімен, моносемантикалығымен немесе полисемантикалығымен, сондай-ақ сөйлеу әрекетімен немесе тілдік байланысымен анықталады. Бұл бекітілім даусыз дерек болып табылады. Фразеологизмдердің семантикалық құрылымы өте күрделі. Бұл фразеологиялық мәннің қайта қарастырылу сипатымен, ондағы тұрғыларды түптеумен, диапазоны өте түбегейлі және фразеологиялық бірліктердегі жай айналымдардан құрмалас сөйлемдерге дейін қамтитын, фразеологизмдердің бөлек сипатталуымен және олардың құрылымының күрделілігімен түсіндіріледі. Осы себепті әртүрлі жұмыстарда фразеологизм күрделі белгі, сөздік таңбалардың комбинациясы, құрама немесе құрама аналитикалық белгі, бөлек белгі және т.с.с. деп аталады.
Кейбір лингвистер нақты сөйлеу қызметінде біртұтас болғандықтан бұл аспектілерді ерекшелеу, тек теория тұрғысында ғана мүмкін деп санайды.
Фразеологиялық мағынаның сигнификативті аспектісі - бұл мәнде жүзеге асырылған ұғымның мазмұны. Денонативті тұрғысы - бұл денотаттың жалпылауыш белгiлерiнiң минимумның бөлшектеуi негiзінде жүзеге асырылатын ұғымның көлемi, яғни біркелкі заттардың (ортақ), сирек кездесетін объектілердің (жеке) немесе абстрактілі мәндердің табандатқан түрі. Бұнда тіл мен ойдың бөлінбейтін бірлігі айқындалады. Сайып келгенде, денотат денотативті мағына аспектісіне қарағанда адамдардың танымдық қызмет объектісі болып табылатын экстралингвистік категория болып танылады. Сөйтіп, денотат денотативті мағына аспектісіне қарағанда адамдардың қызметінің объектісі және экстралингвистік категория болып табылады. Ойлау қызметі мен тілдік белгілерде тұрақтанудың нәтижесінде анықталған денотаттың белгілері сөздік дефиницияларында көрініс табады және объектілерді идентификациялауға жеткілікті болып табылады.
Фразеологиялық бірліктер мағынасында коннотативті аспект үлкен рөол атқарады және көптеген зерттеушілермен анықталуда. Коннотативті аспект сөздің субъектісінің шындыққа деген бағалау қатынасын білдіреді. Негізінен коннотацияға эмотивті, экспрессивті және бағалау компоненттері кіреді. Эмотивтік дегеніміз - бұл тілдің эмоционалдығы, яғни, объектіні сезім арқылы бағалау, сезімді, көңіл-күйді, адамның жан дүниесіндегі құбылыстарды тілдік және сөз құралдары арқылы жеткізу. Біздің білуімізше барлық эмоциялар екі классқа бөлінеді - жағымды және жағымсыз, осыдан шығатын нәрсе, олардың тілде де жағымды - эмотивті және жағымсыз - эмотивті белгілері бар.
Экспрессивтік - бұл фразеологизмнің немесе сөздің айқын-бейнелеу сапаларының эмотивтік немесе интенсивтік, бейнелілік белгілерімен анықталады. Экспрессивтіліксіз эмотивтілік болмайды, ал оларды бөлектеу мүмкін емес. Бұлай бола тұра, экспрессивтіліктің эмотивтілікпен үйлесуі міндетті емес. Сондай-ақ, экспрессивтілік бағалаумен әрдайым байланыспайды. Объективті бағалау - тiлдік ұжымының қоғамдық тәжiрибесiнiң жиынтығында негiзделген және ондағы нормаларды таныған адамның квалификативті-танымдық қызметінің нәтижесін тілдік бірлікте шағылысуын көрсетеді. Сонымен бірге, бағалаудың субъективті сипаты да бар, өйткені ол бағалау субъектісіне тәуелді. Объективті шындықтың қайталанатын құбылыстары әртүрлі субъектілермен әрқалай бағалануы мүмкін, бірақ, объективті және субъективті бағалау да әлеуметтік детерминделген. Объективті бағалау субъективтілікті түсіну барысында шешуші рөл атқарады. Сонымен, бағалауда әлеуметтік және жеке құбылыстар байланысады. Баға - бұл эксплицитті немес эмплицитті тілдік құралдар арқылы берілген адамның объектіге объективті-субъективтік немесе субъективті - объективтік қатынасы.
Әртүрлі фразеологизмдерде коннотация элесенттерінің қатынасы тең келмеуі мүмкін. Фразеологизмнің мәнінде коннотативтік элемент қаншалықты маңызды болмасын ол олардың номинативті функциясын жоққа шығармайды. Бұл коннотацияның атау тұлғалы сөзсіз жеке тұра алмайтындығымен дәлелденеді.
Фразеологизмнің ішкі формасы оның семантикалық құрылымының компоненті болып табылады. Тілдің ішкі құрылымы түсінігін лингвистикаға Вильгельм фон Гумбольд енгізген болатын. Бірақ қазіргі кезде де фразеологизмдердің семантикалық құрылымындағы ішкі форма мәселесіне көптеген жұмыстар арналған: бұл ұғымға әртүрлі анықтама бергендер Потебня, Варин және олардың шәкірттері. А.В. Кунин фразеологизмнің ішкі формасына былай деп анықтама береді - бұл оның түп-тұлғасының мәндерімен фразеоматикалық мағынаның деривациялық қатынастар арқылы байланысы [20,173б.].
Ішкі форма фразеологизмнің семантикалық құрылымының компоненті болып табылады, фразеологизмнің семантикалық құрылымында да және одан тыс кезде де фразеологизмдердiң әр түрлi түп тұлғаларымен тығыз әрекеттеседi. Осындай әрекеттесулер жай және күрделі формалардың, сонымен бірге бір элементарлы және көп элементарлы формалардың пайда болуына әкеледі. Ішкі форманың құрылымына сондай-ақ фразеологиялық абстракция, толық немесе жартылай қайта құрылған фразеологизм және оның бөлек құрылғандығы әсер етеді. Бұл факторлардың барлығы идеофразеоматизмдердің құрылымында тірі ішкі форманың жоғары салмағы бар екендігімен ұғындырады.
Бүгінгі күнде фразеологияда белсенді түрде қаралатын бағыттар арасында жалпы компоненттермен біріктірілген фразеологиялық бірліктерді зерттеуге үлкен көңіл бөлінетіндігін айта кетуіміз керек. Қазіргі уақытта антропонимдік компоненттермен (Алейникова Т.В. Фразеологизмы с компонентами - антропонимами в современном русском языке), соматизмдермен (Е.Р. Ратушная Семантические свойства фразеологизмов, обозначающих человека по внешним признакам), космонимдермен ( Сафина Г.М. Фразеологизмы с компонентами - космонимами в русском, татарском, английском и турецком языках), зоонимдермен, түр-түс атауларымен және т.б. суреттелетін фразеологиялық бірліктерді зерттеу кең танымал.
Фразеологиялық бірліктердің экспрессивтілігін фразеологиялық бірліктің категориялық ерекшеліктерінің бірі ретінде көптеген зерттеушілермен танылды. Әдебиетте бұл терминнің әртүрлі түсініктемелері бар екендігін айта кеткен жөн. Л.Е. Кругликованың айтуы бойынша, сөз экспрессивтілігін (бұл терминнің ауқымы кең бола тұра) тілдік бірлік экспрессивтілігінен айыра білу керек. Кең ауқымды экспрессивтіліктің астарында кейбір тілдік бірліктердің нақты функциясы - функция әсері жатыр. Атау тұлғалы (номинативті) және сигнификативті функциясынан басқа (сәйкесінше белгілеу және жалпылау функциясы) прагматикалық функцияны (әсер функциясын) атқаратын бірліктерді экспрессивті деп атауға болады, яғни негізгі бағыты қандай да бір шынайылық элементін атау ғана емес, оны әңгімелесушіге әсер ету үшін жасау, бұл жерде екінші тапсырма бірінші орынға шығады [21,53б.]. Осы тұжырымдамаға сәйкес барлық фразеологиялық бірліктер экспрессивті сапаларға ие болады.
Бірқатар ғалымдар экспресcивтік ұғымын эмоционалдық және бағалау ұғымдарымен теңестіреді. Мысалы, А.М. Эмирова экспрессивті компонентті эмоция мен айтушының бағалауын (лексикада және фразеологияда) - эмотивті, эмоционалды-бағалау мәнді, грамматикада - субъективтік-модальдық бейленелілікпен байлынысты прагматикалық мағынаның бөлігі ретінде көрсетеді [22,15б.]. О.С. Ахманова экспрессивтілікті (стилистикалық нейтралды) басқадан ерекшеленетін, оған жалпылық және эмоционалды бояу беретін сөздің мәнерлі-бейнелілігі ретінде көрсетеді [23,324б.].
Фразеологиялық бірліктерде жүйелілікке және олардың экспрессивті ерекшелікке ұмтылуы арасындағы қайшылық ерекше күшпен өрнектеледі. В.М. Мокиенко фразеологиялық бірліктердің экспрессивті-коммуникативті функциясы қалыптан тыс ұлғайған, абсолютке шығарған және фразеологияның ерекше деңгей ретінде өмір сүруін ақтайды деп атап кетті [9,45б.].
Фразеологиялық деңгейдегі экспрессивтіліктің ерекше сипатын осыдан көруге болады. Лексикалық бірліктермен салыстырғанда жоғары экспрессия немесе күшейтпелі мәнерлілік фразеологиялық бірліктің ерекше сипаты болып табылады, және ол екі факторға негізделген. Біріншіден, фразеологиялық бірлік көп жағдайларда істің болуының ұқсас белгілерінен бөлектенетін, яғни әлеуметтік және жеке қабылданған нормаа сай келмейтін шынайылықтағы белгілер мен құбылыстарды анықтау үшін қолданылады. Екіншіден, сөзжасам процесінің өзі тілдік ауытқуларға жатады: барлық фразеологиялық бірліктерде антиномиялық форма және мазмұн бар және де ассиметриялы, ауытқыған белгілер ретінде көрінеді. Фразеологиялық номинация екінші жанама номинация бола тұра, квалификация процесімен күрделенген. Бұл барлық фразеологиялық бірліктердің белгілі бір прагматикалық потенциялының бар болуына әкеледі [18,8б.].
Экспрессивтіліктің пайда болуына көптеген әртүрлі факторлардың, мысалы, бағалылық, бейнелілік, эмотивтік, компоненттік құрам, фразеологиялық бірліктің құрылымдық-синтаксистік сипаты т.б. әсер ете алатыны белгілі. Алайда, аталып өткен факторлардың ішінде басты рөл белгі компрессиясы эмоционалды реакцияның пайда болуының негізгі жүйкесі болғандықтан бейнелілік компонентіне тиесілі. Фразеологиялық бірліктің экспрессивтілігін құрауда ритмикалы ерекшеліктер, аллитерация, рифма, тавтологиялық құрылымдар, жұп сөздердің қолданылуы, жоққа шығаратын (теріс) немесе эллиптикалық құрылымдар сияқты формалды, фразеологизмдердің құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері негізгі рөлді атқарады.
Сонымен, фразеологиялық экспрессивтілік коннотацияның негізгі компоненті болып табылады. Оның негізгі мақсаты ерекшеленіп отырған белгіні күшейтуге, осы сияқтылардың ішінен бөліп көрсету, және реципиентке прагматикалық әсер ету нәтижесін көрсету болып табылады. Сондай-ақ, экспрессивтіліктің жартылай мағанасы сигнификативті - денотативті компонентте жүйелілік семасы арқылы пайда болатынын естен шығармау керек.
Қорытындылай келетін болсақ, фразеологиялық бірлік - бұл өте күрделі құбылыс екенін айта кеткен жөн. Онда дифференциалды белгілер қатары бар, ал фразеологиялық бірліктің семантикалық қатарын, оның барлық элементтері өзара тығыз байланысты және қарым-қатынаста болатын микрожүйе ретінде елестетуге болады.
Н.М. Шанскийдің түсінігі бойынша семантикалық бірігу фразеологизмнің жалпы мағынасы және оның компоненттерінің жеке мағыналары арасында өмір сүретін қатынас.
Фразеологизмдердің титерін ажырататын құрылымдық-семантикалық ерекшелігі сөздердің сәйкестенуін немесе кем дегенде бір лексикалық компоненттердің сәйкесуін қайта қарастыру процесінде құралады. Семантикалық бірігу тұрғысынан алғанда фразеологиялық айналымдардың бірінші классификациясын Ш.Балли ұсынған болатын. Ол фразеологизмдерді үш типке бөлді. В.В. Виноградов Баллидің квалификациясын қаарастырып, фразеологиялық оралымдардың үш типін ұсынды: өсу, бірлік және сайкестену.
В.Н. Шанский В.В. Виноградовтың классификациясы негізінде төрт топтан тұратын фразеологизмдер классификациясын ұсынады. Осы классификация қазіргі кезде жалпы қабылданған классификация болып табылады [24, 96б.].
Семантикалық бірігу тұрғысынан алғанда фразеологиялық оралымдардың төрт тобын көрсетуге болады:
Фразеологиялық өсу;
Фразеологиялық бірлік;
Фразеологиялық сәйкесу;
Фразеологиялық анықтама.
Фразеологиялық өсу мен бірлік мағынасы қандай да бір сөзге немесе тіркеске сай келетін семантикалық бөлінбейтін құрылым. Фразеологиялық сәйкесу мен анықтама мағынасы құрамындағы сөздер мағынасына сай келетін семантикалық бөлінетін құрылым.
Фразеологиялық өсу - бұл бүтін мағынасы оның компоненттерінің мағынасымен қатысты емес семантикалы бөлінбейтін фразеологиялық оралым.
Сөздің фразеологиялық өсуінде оның жеке мағынасы жоқ, сондықтан фразеологизмнің мағынасы оның жеке компоненттерінің мағынасына тәуелді емес. Мысалы, айын қарау, жұлдыз санау- түк істемеу. Семантикалық бірігудің ең жоғары дәрежесі келесі факторлармен белгіленген: фразеологиялық өсудің ішінде көнерген және түсініксіз сөздердердің болуы: тығырыққа тиелу, жұлдызын санау;
грамматикалық архаизмдердің болуы: есіл-дерті қалмай, білегін сыбанып-ап;
оның компоненттері арасында тірі синтаксистік байланыстың болмауы, синтаксистік тұрақталмағандық пен бөлінбеушіліктің болуы: тисе терекке, тимесе бұтаққа.
Фразеологиялық өсуде дәлелді мағына бар, бейнелілік жоқ: жылан жұтқан. Біріккен мағына бейнелі немесе бейнелі емес болуы мүмкін.
Фразеологиялық бірлік - бұл мағынасы оны құрайтын сөздер мағынасымен дәлелденген семантикалы бөлінбейтін және бүтін фразеологиялық оралым. Фразеологиялық бірліктің ажырамасыз мағынасы оны құрайтын сөздердің бір жалпыланған - ауыспалы мағына нәтижесінде пайда болады: бірде бие, бірде түйе.
Фразеологиялық бірліктерге басқа сөздердің қосылуына болады: Жалқау қой (өз) жүнін ауырсынады.
Фразеологиялық бірлік семантикалы дәлелденген, онда бейнелілік бар: екі аяғын бір етікке тығу.
Фразеологиялық бірігу - бұл ішінде еркін мағыналы сөз де, мағыналық жағынан фразеологиямен байланысты сөз де бар фразеологиялық оралым. Мысалы: тісін қайрау, қара суық, қабағын қатайту.
Фразеологиялық анықтама - бұл семантикалы бөлінетін, бірақ та толығымен еркін мағыналы сөздерден тұратын өз құрамында және қолдануында тұрақты фразеологиялық оралым.
Фразеологиялық анықтама бір мағыналы және бір құрамды дайын бірліктер арқылы беріледі: қасқырдан қорыққан орманға бармас; қорыққанға қос көрінеді. Оларды құрайтын сөздердің синонимдері болмайды. Олардың ерекше белгісі - қойылуы. Фразеологиялық анықтамалар (сөйлемнің бір бөлігімен және сөйлемнің өзімен қатынасатын) номинативті және коммуникативті болып бөлінеді.
0.2 Аударма теориясы мен оның түрлері
Қазіргі тіл білімі арқылы меңгерілетін көптеген күрделі мәселелердің арасында тіл аралық қатынастар қызметінің лингвистикалық аспектілерін аударма немесе аударма қызметі деп аталатын меңгеру саласы маңызды орын алады.
Аударма - бұл, әлбетте, адам кәсібінің өте көне түрі. Адамзат тарихында адам топтарының тілдер айырмашылықтары бар қалаптасуымен қатар әр түрлі тілдер ұжымдарымен қатанасуға көмектесетін билингвтер де пайда болды. Жазба тілінің шығуымен осындай ауызекі тілші-толмач аудармашыларға жазбаша түріндегі де ресми, діни және іскери түрдегі әр түрлі мәтіндерді аударатын аудармашылар қосыла бастады.
Басынан бастап аударма маңызды әлеуметтік адамдар арасындағы тіл аралық қатынасты жасайтын қызметті атқарды.
Жазбаша аудармаларды тарату адамдарға басқа халықтардың мәдени мұраларына қол жеткізуді кеңейтіп, мәдениет пен әдебиеттерін байытуға, әсерін тигізуге мүмкіндік берді [25, 18б.].
Шетел тілдерін білу - бұл тілдердегі кітаптардың түпнұсқасын оқуға мүмкіншілік береді, бірақ бір ғана шет тілін меңгеріп алудың өзі әркімнің қолынан келмейді.
Алғашқы аударма теоретиктері ретінде өздерінің тәжірибесін қорытындылауға ұмтылған аудармашылардың өздері болды, бірақ та кейде кәсіби бойынша әріптестерінің тәжірибесі де осыған қосылды. Өздерінің аудармашылық ісін көрсетуге барлық кезеңнің атақты аудармашылары болған еді, дегенмен олардың білдірген көзқарастары қазіргі талаптарға сай ғылыми дәлелді болмағанымен жүйелі теоретикалық тұжырымдамаларға енгізілмесе де, бір қатар осындай пікірлер мен көзқарастар күні бүгінге дейін өзіне қызығушылықты арта түседі.
Сонымен, антик кезеңінің аудармашылары түпнұсқаға аударманың жақындық деңгей мәселесін кеңінен талқылауға түсірген. Библия мен басқа шығармашылардың ерте кездегі киелі мен негізгі болып саналатын аудармаларында түсініксіздікке немесе аударманың толық ұқпауына әкеліп соққан түпнұсқаны дәлме-дәл аудару мен тастап алуға талпыныстар басым болды. Сондықтан кейінірек кейбір аудармашылар түпнұсқаға қатысты үлкен бостандыққа ие болуға аудармашылар құқығын теориялық жағынан әріпті емес, мағынасы немесе жалпы көрінісін, түпнұсқа ерекшелігін көрсету керектігін айқындауға тырысты.
Аудармашы көздеуге тиісті мақсаты туралы бастапқы пікірлердің өзінде-ақ біздің заманымыздың дәлме-дәл немесе еркін аударманың болуы мен түп нұсқа ие болатын оқырмандарға әсерін тигізетін жақтарын сақтауға керектігі туралы көптеген теоретикалық даулы қайшылықтарды табуға болады [26, 105б.].
Қазіргі кездегі аударма жүргізудің ең бастысы лингвистикалық аударма жүргізу болып табылады. Аударма жүргізудің бөлек түрлері бір-бірін толығырып, аударма жүргізуді жан-жақты сипаттауға бағытталады.
Аударма теориясы жалпы аударма теориясы, жеке аударма теориясы, және негізгі аударма теориясы (лингвистикалық аударма теориясының бөлімдері) деп бөлінеді.
Аударма теориясы лингвистикалық аудармасының жалпы заңдарын, қандай да бір тілдер жұптарының қасиеттеріне байланысты болып, осы процесстің жүзеге асыру әдісін және бөлек аударманың қасиеттерін зерттейді.
Жалпы аударма теориясы аударманың әр түрлерін, қандай да бір тілден басқа тілге аудармаларын қамтиды.
Жеке аударма теориясы жеке бір тілден басқа бір жеке тілге аудармасының, лингвистикалық аспектілерін зерттейді.
Аудармадағы негізгі аударма теориясы әр түрлі түпнұсқадағы жанрда жазылған мәтіндердің аудару процесінің қасиеттерін, осы процестердің құбылысына әсер ететін тілдік пішіндерін, оны жүзеге асырудың жағдайын айқындайды.
Жалпы аударма теориясы жеке және арнайы аударма теорияларының негізгі анықтамаларын теориялық түрде анықтайды.
Жеке және арнайы аударма теориялары жалпы аударма теория заңдылықтарының бөлек аударма түрлеріне қатысын айқындайды.
Аударма теориясы өзінің алдына келесі міндеттерді қояды:
* жалпы лингвистикалық аударманың негіздерін айқындау және суреттеу, яғни тілдік жүйелердің қандай қасиеттері мен заңдылықтары аударма процесінің негізінде болатындығын дәлелдеп, осы процестің мүмкіншілігі мен шегін көрсету;
* аударманы лингвистикалық зерттеудің объектісі ретінде айқындау, оның басқа тілдік құбылыстарынан айырмашылығын нақтылау;
* аударма жүргізудің классификациялық негіздерін қарастыру;
* аударма эквивалентік мәтіндер мен аударманың коммуникативті тең негіз ретінде айқындау
* жеке және арнайы аударма теорияларының жалпыпринциптері мен құрылымындық қасиеттерін әр түрлі тілдердің комбинациялары үшін қарастыру;
* аударма процесінің жалпы ғылыми принциптерін аудармашының негізгі мәтінді, аударма мәтініне жаңарту қызметі ретінде суреттеу;
* аударманың қалпы деген аңықтаманы айқындап, аударманың баға сапасының принциптерін қарастыру.
Теориялық бөлімдерден бөлек, аударма лингвистикасының құрамындағы аударма әдістемесіне үйрету, әр түрлі сөздіктерді құрастыру, бағалау әдісі мен аудармаларды өзгерту сияқты көптеген қосымша аспектілер жатады. Осының барлығы аудармашының қызметін жақсартады.
Ең аудымен лингвистикалық аударма теориясы дискриптивті теориялық пен болып табылады. Ол аударма процессінің заңдылықтарын объективті түрде суреттеумен айналысады.
Қорыта келгенде, аударма теориясында не болу керек екендігін емес, не бар екендігін, зерттеу құбылысының табиғатын суреттеуі жатады. Лингвистикалық аударма механизмін суреттеу көмегімен ережелер мен принциптерді, әдістер мен аударма тәсілдерін құрастыра отырып, аудармашы өзінің алдына қойған мәселелерін сәтті түрде шеше алады.
Аударма - бұл әр түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар арасындағы байланыс мүмкіншіліктерін қамтамасыз етудің бір жолы.
Сол себептен аударма теориясы үшін тілдік байланыс процесінің қасиеттері тура және ауыспалы тілдік актілері, мәтін мен байланыс жағдайдың көмегімен мәтінді түсінуі адамның басқа құбылыстар негізгі әсер етеді.
Лингвистикалық аудармасында ең негізгі зерттеу әдісі салыстырмалы аударманың талдауы болып табылады, яғни мәтіннің түпнұсқасы мен құрамының аудармасын негізгі мәтіннің түпнұсқасы мен құрамымен салыстырудың талдау. Бұл мәтіндер зерттеу мен талдауға келетін, объективті фактілер болып табылады.
Аударма процесінде әр түрлі тілдерде жазылған мәтіндердің арасындағы қарым-қатынас байқалады. Осы мәтіндерді салыстырудың арқасында аударманың ішкі механизмін, эквивалентті бірліктерді көре аламыз.
Сонымен бірге екі не одан да көпбір мәтіннің аудармаларын салыстыра аламыз. Лингвистикалық аударма теориясының құрылуының жолында аударылмайтынның теориясы деген түсінбеушілік пайда болған. Тіл білімі жағынан, аударманы қарастырғанда негізгі мәтінді басқа тілге тура, дәл аударуға мүмкін емес[27, 89б.].
Қайсыбір мәтіннің ерекшелігін нақты түрде басқа тілде жеткізу мүмкін емес. Сондықтан аударма процесі мәтінді дәл, тура жеткізу болып табылмайды. Дәлділіктің болмауы мәтінді түсінуге әсер етпейді. Мысалы: A good student never comes unprepared, Жақсы талапкер (студент) сабаққа ешқашан да дайындалмай келмейді. Осы мысалда студент деген өз ұл бала мен қыз баланы білдіреді. Бірақ неміс пен француз тілдерінде зат есімді міндетті түрде атау керек, осыған қарамастан сөйлемнің мәні бізге түсінікті.
Қазіргі аударматанудың аударма тәжірибесі мен ұғымдық саласының жүйелілік талдауы аударманың жеке типологиясын құруға мүмкіншілік етеді және де аударманың басқа жақтарын дайындауға орын беріп, таныстыру арқылы, оның презентация мен қолданылуын, сонымен қатар, басқа да негізгі компоненттермен аударма қызметінің байланысын көрсетеді.
Анықтама бойынша, дәлме-дәл аударма мүмкін емес, себебі әр түрлі тілдер өзінің грамматикалық құрылымен, сөздік қорымен, осыған қоса, басқалай мәдениетімен ерекшеленеді, бұның барлығы аударма нәтижесімен түрлеріне әсерін тигізуі мүмкін. Сөйтіп, егер де салыстармалы грамматикалар мен екі тілдін сөздіктер тиісті баламаларымен орыс пен ағылшын тілдері салыстармалы түрде болса да, тәжірибеде әр түрлі халықтар мәдениетінің салыстырмалы анықтамалары жоқ. Әлбетте, аудармашының негізгі және аударма мәдениеттерінен теңдік дәрежеде хабары бар. Бірақ та, бұл олай болуы мүмкін емес, көбінесе аудармашы бұған сәл ғана баға береді, сондықтан негізгі мәтіннің кейбір эдементтерін немесе бүтіндей категориялын салыстыру - мәдени жоспары арқылы аударылады. Дегенмен, жалпы мәдени құндылықтарына немесе салыстармалы мұраларға негізделген мәтіндерді, жеткізуге назар аударып, негізгі ақпараттың стилистикалық, эмоциональды және бағалау компоненттерін аударылмауына көп көңіл бөлмей, әр түрлі ұлттық-мәдени салттарында басқаша көріністерге иелендірсе, көбінде мәселелер туындайды. Бұл мәселелер кеңдеу диапазонда болуы мүмкін: қайталанбас бөлек элементтерден барлық негізгі мәтінге дейін, осыған байланысты, бір мәселенің сипаттамасы аударма бағытына байланысты өзгеріліп отырады. Ресми хатты ағылшын тілінен орыс тіліне аударған кезде, ағылшының Dear Sir қарапта түрі орысшаға жиірек Құрметті мырза түрімен аударылады. Бұл формула түрі орыс ресми стиліне жатпайды, бірақ орыс мәдениетінің шетел сөздерін қабылдауына қарағанда, бұл форма мәтінге орыс қабылдауында шағын ирониялық әсер тигізсе де, мәтіннің эмоциональді - стильдік көркемдігіне қарағанда дәлме-дәл аударма бола алмайтындықтан, қолдануға орынды болып саналады. Орыс тілінің ресми хатына негізгі формула құрамының лексика-семантикалық көзқарасымен нақты аударма болмаса да, Құрметті директор қалпы жақынырақ саналады.
Сонымен, ағылшын тілінен орыс тіліне аудармашы жағдаят бойынша екі дәл емес жақындау түрлерден таңдай, өзгертулерге кеңістіктерге ие. Алайда, бұл мәселе орыс тілінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz