Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасындағы заңды мұрагерліктің негіздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың қалыптасуының кейбір тарихи қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Мұраның құрамы және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Мұраның ашылу уақыты мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛІКТІҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Заңды мұрагерліктің түсінігі, мәні және мұрагерлік жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Заңды мұрагерліктің және мұраға мұрагерлерді шақырудың кезектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің ерекшеліктері ... ... .49
2.4 Мұраны қорғау және заң бойынша мұрагерлік кезінде оны басқару ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
1 МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың қалыптасуының кейбір тарихи қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Мұраның құрамы және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
1.3 Мұраның ашылу уақыты мен орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛІКТІҢ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1 Заңды мұрагерліктің түсінігі, мәні және мұрагерлік жүйесінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.2 Заңды мұрагерліктің және мұраға мұрагерлерді шақырудың кезектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.3 Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің ерекшеліктері ... ... .49
2.4 Мұраны қорғау және заң бойынша мұрагерлік кезінде оны басқару ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
Мұрагерлік институты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси өмірінде үлкен рөл атқарады.
Мұрагерлік – қоғамның экономикалық дамуының жемісі. Себебі, қоғам дамуымен мұрагерлік институты қатар дамып келеді. Қазақ тарихы мұрагерлік институтының еуропадан келгендігін көрсете отырып, аталған институттың орнына тарихымызда еншілік институтының болғандығын атап өтеді. Бұл екі институттың ерекшелігі енші адамның тірі кезінде жүзеге асырылатын болса, мұрагерлік адамның қайтыс болуымен байланысты және оның тәртібі өндірістің негізгі тәсілдерінің жетілдірілуімен бірге өзгеріп отырады. Мұрагерлік туралы істер бойынша дауларды шешкен кезде соттар мұра ашылған күнде қолданыста болған заңнаманы басшылыққа алады. Сондықтан, заңнамаларды зерттеп отыру және оның тәжірибеде қолданылуына түйін жасап отыру қажет.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайларында меншік құқығы негізінде азаматқа тиесілі болатын мүлік, не саны, не сапасы, не құрамы бойынша шектелмеген. Азаматтың жеке меншігіндегі анағұрлым бағалы мүлік ретінде –пәтерлер мен тұрғын үйлер, акциялар мен бағалы қағаздар, банкке депозитке салынған ақша және басқа да мүліктер танылды.
Экономикалық жағдайлардың өзгеруі, азаматтардың жеке меншігін бекіту және оны мемлекет тарапынан халықаралық қорғау, мұрагерлік механизмін нақты реттеу қажеттілігін тудырды.
Мұрагерлік құқық адамдардың конституциялық құқығы ретінде қорғалып, оған кепілдік берілетін болды. Сондықтан, сол кезден бастап мұрагерлік құқық өзінің өзектілігін сақтап келеді және өмірдің қарыштап дамып, адамдардың меншігіндегі мүліктің құны мен саны шектелмейтін болғандықтан оның маңызы арта түсуде. Себебі, меншігінде белгілі бір мөлшердегі мүлкі болғанда оны мұраға кімге, қандай үлесте қалдыруға болады деген сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтарға жауапты мұрагерлік құқық институтынан табуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік туралы ерекше атап өткен. ҚР Конституциясының 26-бабы 2-тармағында: «Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі», - деп жарияланған [1]. Бұл конституциялық ереже.
Жекелеген азаматтардың қолында жеке меншік заттардың шоғырлануы қоғамдық еңбек өнімділігінің жоғарылауына және оның нәтижесінде мүдделігін арттырады. Демек, мұрагерлік құқық қоғамның экономикалық негізін нығайтуға ықпал етеді.
Мұрагерлік – қоғамның экономикалық дамуының жемісі. Себебі, қоғам дамуымен мұрагерлік институты қатар дамып келеді. Қазақ тарихы мұрагерлік институтының еуропадан келгендігін көрсете отырып, аталған институттың орнына тарихымызда еншілік институтының болғандығын атап өтеді. Бұл екі институттың ерекшелігі енші адамның тірі кезінде жүзеге асырылатын болса, мұрагерлік адамның қайтыс болуымен байланысты және оның тәртібі өндірістің негізгі тәсілдерінің жетілдірілуімен бірге өзгеріп отырады. Мұрагерлік туралы істер бойынша дауларды шешкен кезде соттар мұра ашылған күнде қолданыста болған заңнаманы басшылыққа алады. Сондықтан, заңнамаларды зерттеп отыру және оның тәжірибеде қолданылуына түйін жасап отыру қажет.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайларында меншік құқығы негізінде азаматқа тиесілі болатын мүлік, не саны, не сапасы, не құрамы бойынша шектелмеген. Азаматтың жеке меншігіндегі анағұрлым бағалы мүлік ретінде –пәтерлер мен тұрғын үйлер, акциялар мен бағалы қағаздар, банкке депозитке салынған ақша және басқа да мүліктер танылды.
Экономикалық жағдайлардың өзгеруі, азаматтардың жеке меншігін бекіту және оны мемлекет тарапынан халықаралық қорғау, мұрагерлік механизмін нақты реттеу қажеттілігін тудырды.
Мұрагерлік құқық адамдардың конституциялық құқығы ретінде қорғалып, оған кепілдік берілетін болды. Сондықтан, сол кезден бастап мұрагерлік құқық өзінің өзектілігін сақтап келеді және өмірдің қарыштап дамып, адамдардың меншігіндегі мүліктің құны мен саны шектелмейтін болғандықтан оның маңызы арта түсуде. Себебі, меншігінде белгілі бір мөлшердегі мүлкі болғанда оны мұраға кімге, қандай үлесте қалдыруға болады деген сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтарға жауапты мұрагерлік құқық институтынан табуға болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында мұрагерлік туралы ерекше атап өткен. ҚР Конституциясының 26-бабы 2-тармағында: «Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі», - деп жарияланған [1]. Бұл конституциялық ереже.
Жекелеген азаматтардың қолында жеке меншік заттардың шоғырлануы қоғамдық еңбек өнімділігінің жоғарылауына және оның нәтижесінде мүдделігін арттырады. Демек, мұрагерлік құқық қоғамның экономикалық негізін нығайтуға ықпал етеді.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2011.02.02.берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
2. Серебровский В.И. Избранные труды.М.:Статут,1997.-52-57 б.
3. Гринберг К.В. Защита наследственных прав в нотариальном и судебном порядке. Дис.канд.Свердловск,1990-8 б.
4. Гражданское право. Том III. Учебник для вузов./ Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, 2004.-307-339 б.
5. Мұрагерлік құқықтың кейбір тарихи қырлары. Заң. № 2/2007.-23б-26 б.
6. Римское частное право. Учебник. Под ред. И.Б. Новицкого, И.С. Петерского. М., 2001. -268 б.
7. Барщевский М.Ю. Наследственное право. М.:Белые Альвы,1996.-с.18
8. Ягудин Н.К. Наследственное право в вопросах и ответах. Ростов Н/Д:Феникс,2001.-5 б.
9. Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право: Курс лекций. М.:Юрайт-М,2001-5 б.
10. Толстой Ю.К. Наследственное право.-М.:Проспект,2000.-10-18 б, 96.
11. Соттардың мұрагерлiк туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасының 2009 жылғы 29 маусымдағы № 5 Қаулысы.
12. Рашидова З.Ш. Некоторые аспекты наследственного права по гражданскому законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы совре¬менного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2001.-79 -80б.
13. Шершеневич Г. Ф. Курс гражданского права. - Тула: Автограф, 2001.-618 б.
14. Шукашева Э. Особенности толкования норм о наследовании//Де-Юре. Журнал юристаи нотариуса 2005. -№5-24 б.
15. Братусь С.Н. Предмет и система советского гражданского права.- М. 1993. -69 б.
16. Иоффе О С. Избранные труды.-М.: Право, 1992.-297 б.
17. Красавчиков О.А. Юридические факты в советском гражданском праве. - М., 1992. -181б.
18. Басин Ю.Т. Наследование: комментарии и разъяснения //Предприниматель и право. -1996. - № 5.-11б.
19. Жайлин Г.А. Гражданское право. Особенная часть. - Алматы: Данекер,2001.-114 б.
20. Қазақстан республикасының азаматтық кодексі (Ерекше бөлім). (2012.17.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
21. Белов В.А. Круг наследников по закону.- Вестник Московского университета.Серия № 11, Право-№1, 2002.-57-58б.
22. Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексі.
23. Соттардың мұрагерлiк туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасының 2009 жылғы 29 маусымдағы № 5 Қаулысы
24. Пунько Т.Н. Изменение отношений собственности, как основы развития наследственного права.// Проблемы государственного управления и реформирования экономики. Мн.: Беларусь. 1999.
25. ДиденкоА. Наследование по праву представления. М.: Юрист. - 2007. - №1.
26. Международное частное право. /Ред. М.Л. Сарсембаев. - Алматы: Данекер, 1999.
27. Гражданское право РК. У ч.пос. ч.общ./Ответ. ред. Г.И. Тулеугалиев, К С. Мауленов. 2-е изд. доп. и изм. - Алматы: Данекер, 1999.
28. Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казахстан. Дисс.... к.ю.н. - Алматы, 2003.
29. Диденко А.Г. «Об изменениях наследственного законодательства Республики Казахстан»// ИС Параграф от 02.06.2011
30. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право: Учебник. Ч. 3. М.: Проспект, 1998.
31. Егорова С.Г. Наследование невыплаченных сумм, предоставленных гражданину в качестве средств к существованию //Криминологический журнал. - 2002. -№3.
32. Дроникое В.К Наследственное право Украинской ССР. - Киев: Издательство Киевского Университета, 1974.
33. Диденко А. Наследование по праву представления/ Юрист. - 2007. - №1.
34. Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право. Курс лекций. – М., Юрайт, 2002.
35. Красавчиков О.А. Советское гражданское право: Учебник. В 2-х т.Т.2. М.: Высшая школа, 2003.
36. Гражданское право РК. Уч.пос. ч.общ./Огвет. ред. Г.И. Тулеугалиев, К С. Мауленов. 2-е изд. доп. и изм. - Алматы: Данекер, 1999.
37. Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казахстан. Дисс.... к.ю.н. – Алматы. - 2003.
38. Егорова С.Г Международно-правовое регулирование наследования. - Брянск: Изд-во Брянского государственного педагогического университета, 2002.
39. Храмцов К. Обеспечение свободы завещания наследодателя // Российская юстиция. - 2006. - № 11.
40. Сегалова Е.А. Наследование членов семьи и ближайших родственников: история, практика, перспективы. // Государство и право. - 2009. - № 12.
2. Серебровский В.И. Избранные труды.М.:Статут,1997.-52-57 б.
3. Гринберг К.В. Защита наследственных прав в нотариальном и судебном порядке. Дис.канд.Свердловск,1990-8 б.
4. Гражданское право. Том III. Учебник для вузов./ Отв. ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, 2004.-307-339 б.
5. Мұрагерлік құқықтың кейбір тарихи қырлары. Заң. № 2/2007.-23б-26 б.
6. Римское частное право. Учебник. Под ред. И.Б. Новицкого, И.С. Петерского. М., 2001. -268 б.
7. Барщевский М.Ю. Наследственное право. М.:Белые Альвы,1996.-с.18
8. Ягудин Н.К. Наследственное право в вопросах и ответах. Ростов Н/Д:Феникс,2001.-5 б.
9. Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право: Курс лекций. М.:Юрайт-М,2001-5 б.
10. Толстой Ю.К. Наследственное право.-М.:Проспект,2000.-10-18 б, 96.
11. Соттардың мұрагерлiк туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасының 2009 жылғы 29 маусымдағы № 5 Қаулысы.
12. Рашидова З.Ш. Некоторые аспекты наследственного права по гражданскому законодательству Республики Казахстан // Актуальные проблемы совре¬менного гражданского права. Том 2. Материалы Международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2001.-79 -80б.
13. Шершеневич Г. Ф. Курс гражданского права. - Тула: Автограф, 2001.-618 б.
14. Шукашева Э. Особенности толкования норм о наследовании//Де-Юре. Журнал юристаи нотариуса 2005. -№5-24 б.
15. Братусь С.Н. Предмет и система советского гражданского права.- М. 1993. -69 б.
16. Иоффе О С. Избранные труды.-М.: Право, 1992.-297 б.
17. Красавчиков О.А. Юридические факты в советском гражданском праве. - М., 1992. -181б.
18. Басин Ю.Т. Наследование: комментарии и разъяснения //Предприниматель и право. -1996. - № 5.-11б.
19. Жайлин Г.А. Гражданское право. Особенная часть. - Алматы: Данекер,2001.-114 б.
20. Қазақстан республикасының азаматтық кодексі (Ерекше бөлім). (2012.17.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
21. Белов В.А. Круг наследников по закону.- Вестник Московского университета.Серия № 11, Право-№1, 2002.-57-58б.
22. Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексі.
23. Соттардың мұрагерлiк туралы заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасының 2009 жылғы 29 маусымдағы № 5 Қаулысы
24. Пунько Т.Н. Изменение отношений собственности, как основы развития наследственного права.// Проблемы государственного управления и реформирования экономики. Мн.: Беларусь. 1999.
25. ДиденкоА. Наследование по праву представления. М.: Юрист. - 2007. - №1.
26. Международное частное право. /Ред. М.Л. Сарсембаев. - Алматы: Данекер, 1999.
27. Гражданское право РК. У ч.пос. ч.общ./Ответ. ред. Г.И. Тулеугалиев, К С. Мауленов. 2-е изд. доп. и изм. - Алматы: Данекер, 1999.
28. Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казахстан. Дисс.... к.ю.н. - Алматы, 2003.
29. Диденко А.Г. «Об изменениях наследственного законодательства Республики Казахстан»// ИС Параграф от 02.06.2011
30. Сергеев А.П., Толстой Ю.К. Гражданское право: Учебник. Ч. 3. М.: Проспект, 1998.
31. Егорова С.Г. Наследование невыплаченных сумм, предоставленных гражданину в качестве средств к существованию //Криминологический журнал. - 2002. -№3.
32. Дроникое В.К Наследственное право Украинской ССР. - Киев: Издательство Киевского Университета, 1974.
33. Диденко А. Наследование по праву представления/ Юрист. - 2007. - №1.
34. Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право. Курс лекций. – М., Юрайт, 2002.
35. Красавчиков О.А. Советское гражданское право: Учебник. В 2-х т.Т.2. М.: Высшая школа, 2003.
36. Гражданское право РК. Уч.пос. ч.общ./Огвет. ред. Г.И. Тулеугалиев, К С. Мауленов. 2-е изд. доп. и изм. - Алматы: Данекер, 1999.
37. Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казахстан. Дисс.... к.ю.н. – Алматы. - 2003.
38. Егорова С.Г Международно-правовое регулирование наследования. - Брянск: Изд-во Брянского государственного педагогического университета, 2002.
39. Храмцов К. Обеспечение свободы завещания наследодателя // Российская юстиция. - 2006. - № 11.
40. Сегалова Е.А. Наследование членов семьи и ближайших родственников: история, практика, перспективы. // Государство и право. - 2009. - № 12.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың
қалыптасуының кейбір тарихи
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Мұраның құрамы және
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
3. Мұраның ашылу уақыты мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛІКТІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1. Заңды мұрагерліктің түсінігі, мәні және мұрагерлік жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2. Заңды мұрагерліктің және мұраға мұрагерлерді шақырудың
кезектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3. Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің
ерекшеліктері ... ... .49
4. Мұраны қорғау және заң бойынша мұрагерлік кезінде оны
басқару ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Мұрагерлік институты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси өмірінде
үлкен рөл атқарады.
Мұрагерлік – қоғамның экономикалық дамуының жемісі. Себебі, қоғам
дамуымен мұрагерлік институты қатар дамып келеді. Қазақ тарихы мұрагерлік
институтының еуропадан келгендігін көрсете отырып, аталған институттың
орнына тарихымызда еншілік институтының болғандығын атап өтеді. Бұл екі
институттың ерекшелігі енші адамның тірі кезінде жүзеге асырылатын болса,
мұрагерлік адамның қайтыс болуымен байланысты және оның тәртібі өндірістің
негізгі тәсілдерінің жетілдірілуімен бірге өзгеріп отырады. Мұрагерлік
туралы істер бойынша дауларды шешкен кезде соттар мұра ашылған күнде
қолданыста болған заңнаманы басшылыққа алады. Сондықтан, заңнамаларды
зерттеп отыру және оның тәжірибеде қолданылуына түйін жасап отыру қажет.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайларында меншік құқығы
негізінде азаматқа тиесілі болатын мүлік, не саны, не сапасы, не құрамы
бойынша шектелмеген. Азаматтың жеке меншігіндегі анағұрлым бағалы мүлік
ретінде –пәтерлер мен тұрғын үйлер, акциялар мен бағалы қағаздар, банкке
депозитке салынған ақша және басқа да мүліктер танылды.
Экономикалық жағдайлардың өзгеруі, азаматтардың жеке меншігін бекіту
және оны мемлекет тарапынан халықаралық қорғау, мұрагерлік механизмін нақты
реттеу қажеттілігін тудырды.
Мұрагерлік құқық адамдардың конституциялық құқығы ретінде қорғалып,
оған кепілдік берілетін болды. Сондықтан, сол кезден бастап мұрагерлік
құқық өзінің өзектілігін сақтап келеді және өмірдің қарыштап дамып,
адамдардың меншігіндегі мүліктің құны мен саны шектелмейтін болғандықтан
оның маңызы арта түсуде. Себебі, меншігінде белгілі бір мөлшердегі мүлкі
болғанда оны мұраға кімге, қандай үлесте қалдыруға болады деген сұрақтар
туындайды. Бұл сұрақтарға жауапты мұрагерлік құқық институтынан табуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында
мұрагерлік туралы ерекше атап өткен. ҚР Конституциясының 26-бабы 2-
тармағында: Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік
беріледі, - деп жарияланған [1]. Бұл конституциялық ереже.
Жекелеген азаматтардың қолында жеке меншік заттардың шоғырлануы
қоғамдық еңбек өнімділігінің жоғарылауына және оның нәтижесінде мүдделігін
арттырады. Демек, мұрагерлік құқық қоғамның экономикалық негізін нығайтуға
ықпал етеді.
Жалпы, мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық
сипатымен анықталады. Азаматтардың мұра ретінде өтетін мүліктері – бұл
олардың материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын жеке
меншігі. Егер де азамат өлген жағдайға ешкандай өзіні мүлкіне қатысты өкім
жасамаған болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын,
жақын туыстарын шақырады. Қорыта айтқанда, мұрагерлік құқық өлгеннің мүлкін
отбасында оның мүдделерін қамтамасыз етеді, сақтайды және пайдалану
мүмкіншілігін тудырады. Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады
және бекітеді, оның қорғауына қызмет етеді. Сонымен қатар, сұрақтың осылай
шешілуі отбасылық байланыста ықпалын тигізеді және бекітеді.
Қазіргі қоғамдық өзгерістердің тұрақтанбай, түрлі-түрлі өзгерістерге
ұшырауына қазіргі заңдардың жете зерттелмей Парламентке ұсына салу
фактілері жиі кездесуде, ал, ондай пісіп жетілмеген заңдар қарапайым жалпы
халықты түсінбеушілікке, шатасуға әкеліп соқтыруда.
Сондықтан да, заңды түрде әкеден балаға немесе ең жақын туыстарына
мұрагерлік мүлік қалай қалу керек, оның қандай заңды жолдары бар,
мұрагерлік калай іске асады деген сұрақтардың туындауы да заңды.
Жалпы қазіргі замаңғы құқықта бірінші орынға заңды мұрагерлікке
қарағанда, мұра қалдырушының соңғы еркін анағұрлым нақты орындауға
мүмкіндік беретін, мұрагерліктің басымдық берілген түрі ретінде-өсиет
бойынша мұрагерлік алға қойылған. Алайда, өмірде өсиет бойынша мұраға ие
болуға қарағанда, заң бойынша мұраға ие болу фактісі көптеп кездеседі.
Меніңше, мұның бірнеше себебі бар: біріншіден, мұра қалдырушы қайтыс
болғаннан кейін азаматтардың заң бойынша мұраны бөлісу тәртібі ыңғайлы. Бұл
түсінікті де, өйткені мұра қалдырушының ең жақын туысқандары заң бойынша
мұрагер болып табылады.
Екіншіден, ажал күтпеген жағдайда келеді, азаматтардың көпшілігі дер
кезінде өсиет қалдырып үлгере алмайды; үшіншіден, біреулер өсиет жазып,
алдын ала өлім туралы ойлағысы келмейді. Сондықтан, заң бойынша мұраға ие
болудағы даулар да жиі кездеседі. Жалпы алғанда, өсиет жазу фактілері өте
сирек кездеседі.
Сонымен, біздің елде заңды мұрагерліктің өзектілігі - заңды мұрагерлік
мұрагерліктің альтернативті (балама) түрі болып табылатындығына қарамастан,
тәжірибе көрсетіп отырғандай, заңды мұрагерлік өсиет бойынша мұрагерлікке
қарағанда жиі кездесетінімен түсіндіріледі. Яғни адамдардың аз ғана саны
өсиет қалдыру құқығын пайдалануға бел буады. Сондықтан заңды мұрагерлік
институтын заңды түрде реттеу, ғылыми зерттеу және талқылау өте қажет.
Қазақстандық заңдық әдебиеттерде мұрагерлік туралы мәселелер Ю.Т.
Басин, М.Л. Сарсембаев, Г.А.Жайлин, Э.Шукашева, З.Ш.Рашидова. А. Диденко,
Э.Б. Бабанова және басқа да авторлардың еңбегінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты болып Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша заңды мұрагерліктің құқықтық сипатын кешенді түрде
зерттеу табылады.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып біз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
– Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету әдіс-тәсілдері
жүйесінде мұрагерліктің жалпы сипаттамасын беру;
– Заңды мұрагерліктің ерекшеліктерін қарастыру;
– Заңды мұрагерлік бойынша мұраны алу үшін мұрагерлерді шақыру
кезектілігіне және негіздеріне талдау жүргізу;
– Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің
ерекшеліктерін зерттеу.
Жұмыстың барысында алдына қойылған мақсаты мен міндеттері, зерттеу
логикасы дипломның келесі құрылымын: кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрап отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбегін пайдалана отырып, солардың ішінен, әсіресе, Сүлейменов М.К., Басин
Ю.Г., Климкин С.И., Братусь С.Н., Стамкулов У.М., Төлеуғалиев Ғ.И.,
Барщевский М.Ю., Власов Ю.Н., Вишневский А.А., Диденко А., Шевченко С.,
Иоффе О.С., Шершеневич Г. Ф. және басқа заңгер-ғалымдардың еңбектеріне
сүйендік.
1. МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың
қалыптасуының кейбір тарихи қырлары
Мұрагерлік-қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа адамға
(адамдарға)-мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы.
Мұрагерлік түсінігін анықтаған кезде келесі жағдайларды ескеру керек:
1. құқықтар мен міндеттер мұра қалдырушыдан мұрагерге құқық
мирасқорлығы арқылы өтеді;
2. азаматтық кодексте тыйым салынған құқықтар мен міндеттерден басқа
барлық құқықтар мен міндеттер мұрагерге өтеді;
3. мұраны қалдыру ережесі, мерзімі және т. б. мұраны қалдырған кездегі
заңмен реттеледі.
Мұрагерліктің әмбебап анықтамасы бойынша – мұрагерлік деп қайтыс
болған адамның –мұра қалдырушының құқықтары мен міндеттерінің оның
мұрагерлеріне, мұрагерлік құқықтың нормаларына сәйкес ауысуы деп түсінуіміз
керек.
Серебровский В.И. осыған байланысты өзінің келесідей анықтамасын
берген болатын, яғни мұрагерлік немесе мұрагерлік мирасқорлық деп қайтыс
болған адамның мүлкінің басқа түлғаға немесе тұлғаларға–оның мұрагерлеріне-
заңмен бекітілген тәртіпте ауысуы [2, 52б.]. Алайда Серебровский В.И.-ң
бұл анықтамасы не ғылыми әдебиетте, не заң шығарушы органдарынан қолдау
таппады. Айтылғанға қатысты, бүгінгі күндегі қолданыстағы заңнама бойынша
мұрагерлікте, бірінші дәрежелі маңызға ие және заттық құқықтың объектісі
ретінде тек қана мүлік емес, сонымен қатар міндеттемелік құқық та
ауысатының ескерер болсақ, онда алғашында берілген анықтаманы дұрыс деп
есептеуге болады.
Мұрагерліктің түсінігін нақтылай келер болсақ, келесідей мән-жайларды
атап өту қажет:
1. Мұра қалдырушының құқықтары мен міндеттері мұрагерлерге әмбебап құқық
мирасқорлығы тәртібімен, егер Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің ережелерінен өзгеше туындамаса, біріңғай тұтас нәрсе
ретінде және бір мерзімде ауысады;
2. Мұрагерлерге мұраға қалдырушының құқықтары мен міндеттерінің ауысуы
тікелей Азаматтық кодекспен немесе өзге де заңдармен жол берілмейтін
немесе осы құқықтар мен міндеттердің өзіне қайшы келетіндерден өзге
барлық құқықтар мен міндеттер ауысады.
Басшылыққа алынатын заңнаманың қолданысы туралы сұрақ ерекше
шешіледі. Мұрагерлік туралы дау бойынша істерді қарастырған кезде, мұраның
құрамы мен мұрагерлердің тобы, мұраны қабылдау мерзімі мен тәртібі- мұра
ашылған күні қолданыста болған заңның нормаларына сәйкес анықталады. Заң
шығарушы органның іс-әрекеті бойынша сұрақ ерекше шешіледі және де оларға
толығымен сүйену керек.
Мұрагерліктің маңызын айтқан кезде, оны жалпы адамзат өмір сүрүінің
бір мақсатына жатқызу керек. Мысалы қайтыс болған азаматтың құқықтары мен
міндеттері мұрагерлік бойынша ешкімге өтпесе қандай салдарға әкелер еді?
1. Мұрагерлік ешкімге өтпесе, сол тұлғаның жақын адамдарына кері әсер
етер еді, өйткені олар өмір сүруге қаражаттары болмаушы еді. Жинаған
қаражатымен не істейтінін білмеген адамдардың іскери белсенділігі
төмендеуші еді
2. Бұл көптеген акционерлік қоғамдардың, банктердің, сақтандыру
компаниялардың және т. б. күйреуіне әкелер еді. Егер өз істерін
құрып, кейіннен сенімді қолға бере алмаса істі қандай мақсатпен
жүргізеді.
3. Қайтыс болған азаматтың кредиторлары өз талаптарын кімге қоятындарын
білмейтін еді.
Адам бүкіл өмірі бойына жұмыс істеп, өз мүлкін жақын адамдарына
қалдыруға мүдделі.
Мұрагерліктің негіздері. Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасы
мұрагерліктің екі негізін бекітеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 1039-бабына сәйкес, мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша
жүзеге асырылады.
Әлемдік тәжірибеде басқа мұрагерлік негіз жоқ. Заң бойынша
мұрагергерлік өсиет болмаса ғана жүзеге асырылады. Ал тәжірибеде заң
бойынша мұрагерлік өсиеттен жиі кездеседі. Кейде мұрагерлік заң бойынша да,
өсиет бойынша да өтеді. Мысалы, мұра қалдырушы өсиетінде өз қызына
пәтерін қалдыратынын жазады, ал басқа мүліктер туралы жазбайды. Сонда пәтер
өсиет бойынша өтеді де, басқа мүліктер заң бойынша өтеді. Өсиет немесе заң
бойынша мүлікті мұра ету үшін бірқатар заңды фактілер қажет. Заң бойынша
мұрагерлікке кем дегенде екі факт керек. Біріншіден, мұраны қабылдайтын
тұлға заң бойынша мұрагерлердің қатарында болу керек, екіншіден мұра ашылу
керек. Өсиет бойынша мұра қалдырушы өз өсиетінде мүлікті кімге қалдыратынын
көрсетеді. Сондықтан, өсиет жоқ болса да, бар болса да, оның мазмұнына
қарамастан мұрагерлік заңда қарастырылған фактілер бар жағдайда ғана жүзеге
асады.
Өсиет бойынша мұрагерлік және заң бойынша мұрагерлік – мұрагерлік
құқықтың дербес институттары. Және мұнда ең басты негізге-мұра қалдырушының
еркі алынған [3,8б.].
Нақты өмірде заң бойынша мұрагерлік, өсиет бойынша мұрагерлікке
қарағанда жиі кездеседі. Біздің азаматтар өсиет жазуға және өз көз-қарасы
бойынша мұрагерліктің тәртібін өзгертуге тырыспайды. Бұған себеп жетерлік.
Кейбіреулерін мұрагерліктің тиісті нормаларымен бекітілген, қайтыс
болғаннан кейін мүлікті тағайындау тәртібі қанағаттандырады. Басқалары
болса өсиет жазуға үлгермейді немесе бұл туралы ойланбайды да. Айта кететін
жағдай, психологиялық фактор да аз роль ойнамайды. Бірақ негізгі
себептерге, біздің ойымызша, заңи еңжарлықты (әрекетсіздікті) және біздің
азаматтардың білімінің төмендігін жатқызуға болады.
Заң бойынша мұрагерлік келесідей жағдайларда:
– өсиет болмағанда;
– өсиет бойынша мұрагер өз мұрасынан бас тартқанда;
– өсиет бойынша мұрагер лайықсыз мұрагер ретінде мұрагерліктен
шеттетілсе;
– егер мүліктің бір бөлігі ғана өсиет етілсе;
– егер өсиет толығымен немесе бір бөлігі жарамсыз деп танылса (соңғы
жағдайда өсиеттік өкім мүліктің қай бөлігіне қатысты жарамсыз деп
танылса, мүліктің сол бөлігі ғана мұрагерлікке заң бойынша
беріледі);
– өсиет бойынша мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қайтыс болғанда орын
алады.
Нотариаттық және соттық тәжірибеде шекаралық жағдайлар жиі кездеседі.
Мысалы, мұра қалдырушы белгілі бір тұлғаға мүліктің тек бір бөлігін ғана
өсиет етеді де, екінші (өсиет етілмеген) бір бөлігі мұрагерліктің
ережелеріне сәйкес заң бойынша ауысады. Сондықтан өсиет бар болғанда заң
бойынша мұрагерліктің ережелері толықтырушы сипатқа ие болады және өсиет
етілмеген мүлікке ғана қатысты қолданылады [4, 307б.].
Мұрагерлік қатынастардың қалыптасуының кейбір тарихи қырлары.
Мұрагерлік құқығы жеке меншік құқығымен тығыз байланысты.
Мұрагерліктің негізгі объектісі-мұра қалдырушының өмірі кезінде мұрагерлер
пайдаланылатын мүлік, азаматтардың жеке меншігі.
Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық
сипатымен анықталады. Мұра ретінде өтетін мүлік-бұл олардың материалдық
және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын азаматтардың жеке меншігі. Егер
де азамат өлген жағдайда ешқандай өзінің мүлкіне қатысты өкім жасамаған
болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын, жақын
туыстарын шақырады. Сонымен мұрагерлік құқық өлгеннің мүлкін отбасында оның
мүдделерін қамтамасыз етіп сақтайды және пайдалану мүмкіншілігін тудырады.
Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады және бекітеді, оның
қорғауына қызмет етеді.
Мұра қалдыру құқық қатынастары басқа қатынастар сияқты дамыған.
Олар қоғамның экономикалық даму өнімі болып табылады. Материалдық
құндылықтар өндірісіндегі процесте адамның қарым-қатынасы қоғамның
экономикалық базисі болып табылады. Өндірістік күштердің дамуымен бірге
экономикалық құрылыс та өзгереді. Экономикалық құрылыстың өзгеруімен
қоғамның көзқарасы да өзгереді. Өндірістік күштердің дамуы құқықтың
өзгеруіне алып келеді, жекелеп айтқанда мұра қалдыру қатынастарына. Мұра
қалдыру және өзге де қатынастардың өзгеруі, тек қоғам нысанының ауысуы
нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар бір экономикалық құрылыстың өзі
өндірістік күштердің дамуымен белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Құқық нормаларының өзгеруіне және қалыптасуына, соның ішінде мұра
қалдыру тәртібін реттейтін нормаларына тек экономикалық базис әсер етіп
қоймай, сонымен қатар қоғамдық құрылымдарының әр түрлі бөліктері әсер
етеді: мемлекет, дін, философия, мораль және тағы басқалар.
Мұрагерлік құқықтың экономикалық, саяси және өзге де қоғам
өмірінің басқа да жағдайларынан тәуелділігін анық көру үшін, оның
қалыптасуы мен өзгерістерін тарихи аспектіде қарастыру керек. Ол үшін мұра
қалдыру тәртібін әртүрлі әлеуметтік-экономикалық нысандарда қарастыру
керек. Алғашқы қауымдық құрылыс – адамзат тарихындағы бірінші қоғамдық-
экономикалық формация. Бұл құрылыс жүйелі түрде дамуда матриархат және
патриархат кезеңінен асып түскен. Жеке меншік, таптар және мемлекеттің
пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына алып келген.
Матриархаттың бастапқы кезеңінде топтық неке орын алды, онда бір
топ ер адамдар бір топ әйелдермен некеге тұрады. Өндірістің негізгі
құралдары (жер, аң және балық аулайтын құралдар), сонымен қатар бірге
дайындалатын және пайдаланылатын (тұрғын үй, қайық, азық-түлік және т.б)
заттар рудың жеке меншігі болып танылды.
Рулық қауымдастықтың экономикалық негізін бекіту мақсатында, әдет-
ғұрып бойынша өлген адамның мүлкін рудан тысқары шығармады. Өлген адамға
тиісті болған мүлік жақын тұқымдастарының арасында бөлінді. Көбінесе мұра
шешесі жағындағы жақын қандық туыстарына берілді. Жеке өзі пайдаланылатын
құнды заттар олардың иесімен бірге көмілді.
Матриархат кезеңінде жеке меншіктің әр түрлілігі мен мөлшері аз
болғандықтан мұрагерлікке ешкім мүдделі болған жоқ.
Патриархат кезеңі бірнеше өндірістік күштердің адамның қызметінің
барлық шаруашылық саласында дамумен сипатталады.
Жеке меншіктің ер адамның қолында болған соң, оның отбасы
шеңберінде сақтап қалу қажеттігі туды. Сондықтан меншік иесі өлген соң
мүлікті тек өзіне жақын адамдар мұрагерлер болғанын дұрыс көрді. Мұрагерлік
мүлікті өз баларына қалдыру үшін, меншік иесі некеде туған балалар мұра
қалдырушының туған баласы болуы қажет.
Өндірістік қатынастары өзгерген соң мұра қалдыру тәртібіде
өзгерді. Ортақ шаруашылық жүргізетін тұлғалар шеңбері тарылуы,
мұрагерлердің шеңбрінің тарылуынаалып келді. Матриархат кезеңіндегі мұра
қалдыру тәртібі бойынша өлген адамның мүлігі барлық ру мүшелерінің арасында
бөлінген болса, патриархаттың алғашқы кезеңінде мұрагерлік-агнаттық
тәртіппен ауыстырылды. Өлген адамның мүлкі патриархалды отбасының шегінен
шықпай, агнаттар арасында бөлінді. Қалған туыстары мұра ретінде тек
агнаттардан ешкім қалмағанда ғана алатын. Агнаттар деп мұра қалдырушының
агнатты туыстықтағы тұлғаларды атаған. Агнаттық туысқандарға: отбасы иесін,
оның әйелін, олардың ұлдары мен күйеуге шықпаған қыздары, ұлдарының
әйелдері мен оның балалары және де асырап алған тұлғалар кірді.
Рулық қауымдастықтың соңғы кезеңінде өсиет мұра қалдыру
институты пайда болды.
Сонымен алғашқы қауымдық құрылыста мұра қалдырудың ешқандай
тәртібі болмаған. Қоғамның экономикалық дамуының өнімі мұрагерлік өмірдегі
өндіріс құралдарының тәсілдерінде болған өзгерістермен бірге ауысты.
Өндірістік күштердің дамуымен тамақтану үшін туыстық негізіндегі бір топқа
жиналған тұлғалардың шеңбері тарылды. Сонымен қатар мұрагерлердің де саны
азайды. Демек шаруашылық жүргізудің экономикалық негізгі өндіріс
құралдарына деген қауымдық меншік болған соң мұрагерлік мүлік өндірістік
коллективтің шегінен шықпады [ 5, 23б.].
Өндіріс құралдарына деген ортақ меншікті мұра қалдырушы өз
еркімен билей алмады. Сондықтан рулық қауымдастыққа өсиет бойынша мұра
қалдыру мәлім болмады. Жеке меншік пайда болған соң (Рулық қауымдастықтың
соңғы этапында) өсиет бойынша мұра қалдыру институты пайда болды.
Құл иеленушілік құрылыста мұрагерліктің орын алуы. Құл
иеленушілік қоғам екі негізгі топқа бөлінді: құл иеленушілер және құлдар.
Құлдық құрылыстың экономикалық негізі болып, өндіріс құралдары
мен құлдарға деген құл иеленушінің меншігі табылды. Жаңа қоғамдық-
экономикалық формацияға өту сол уақытқа өндірістік күштердің өсуі қарқынды
болды.
Мемлекетпен бірге құқық пайда болды. Құлдық мемлекеттердің
алғашқы заңдары алғашқы қауымдық құрлыстың соңғы кезінде жүзеге асырылатын
мұрагерліктің үшінші мұрагерлік тәртіптегі қатынастарды реттеп, бекітті.
Сонымен қатар заңдарда мүлік иеленушінің құқықтары, оған өсиет ету
құқықтарын беру жолымен ұлғайтылды.
Көне Египеттік құқықтың сақталған мұраларынан құлдық мемлекетте
заң мен өсиет бойынша мұра қалдыру мәлім болғанын көруге болады. Мұра
қалдырудың жариялылық нысаны ғана рұқсат етілген. Мұра қалдырушы жеткілікті
негіздер болған жағдайда, заңды мұрагерлерді мұрадағы үлестерінен айыруға
мүмкіндік берді. Мұра қалдырушы өзінің мүлкін тек заңды мұрагерлерге ғана
емес, сондай-ақ басқа тұлғаларға қалдыра алды. Өсиет болмаған жағдайда,
мұрагер ретінде өлген адамның мүлкі заңды мұрагерлеріне беріледі.
Мұрагерлердің бірінші кезегінде мұра қалдырушының балалары тұрады.
Мұрагерлік мүлік балаларының арасында тең үлесте бөлінеді. Балалары
болмаған жағдайда, мұрагер ретінде өлген адамның ағалары мен апалары
саналады.
Құл иеленушілік құрылыстағы мұрагерлік қатынастардың толық түрде
реттелуі Рим құқығында берілген.
Рим құқығының көне мұрасы болып 12 таблицалық заң болып табылады.
Онда патриархаттың соңғы кезеңіндегі мұра қалдырудың тәртібі бекітілген
болатын және мұра қалдыру екендігі танылды.
Рим құқығы өсиет бойынша немесе заң бойынша мұра қалдыруды
рұқсат етті. Мұра қалдырудың екі түрі де бір уақытта әрекет ете алмады.
Өсиет бойынша мұра қалдыру заң бойынша мұра қалдыруды рұқсат етпеді [ 6,
268 б.].
Басқа да құл иеленуші мемлекеттерде сияқты Рим құқығы да мұра
қалдырудың жария нысанын қарастырады. Мұра қалдырудың мұндай нысаны мұра
қалдырушы отбасы мүшелерін мұрагерлік қателіктерінен сақтаған. Өйткені
халық жиналысы мұра қалдыруды әділетсіз деп таныса, рұқсат етілмеді.
Өсиеттің мазмұнына қажетті талаптар қойылды. Соның ішінде
міндетті түрде мұрагер көрсетілуі тиіс. Егер де мұраны қалдырушы
туыстарының ішінде мұрадан айыратын болса, онда ол мұрасыз қалған
тұлғаларды жазуы тиіс. Ал ондай тәртіп қолданылмаса, өсиет жарамсыз деп
танылады.
Империя кезеңіндегі рим құқығында легаттан басқа (өсиеттік бас тарту)
бас тартудың басқа түрі- фиденкомисс танылды. Фиденкомисстің легаттан
айырмашылығы тек қана өсиет бойынша мұрагер ғана емес, сонымен қатар заң
бойынша мұрагерге де қойылады.
Рим құқығында шартты түрде мұрагер болу мүмкіншілігі бар. Тұлға егер
өсиет қалдырушы шартын орындағаннан кейін ғана мұрагер болып танылады. Бұл
шарт орындалмаса өсиет жазылмаған деп танылды. Яғни, өсиеттің
тиістілігіне әсер етеді.
Өсиет келісім-шарт болып танылғандықтан, өсиет қалдырушы құқық
қабілетті және әрекет қабілетті болуы керек болды.
Рим құқығы мұра қалдыруды жан-жақты (универсалды) мирасқор ретінде
қарастырады. Бұндай жағдайда мұрагер мұраны алған соң, бір актімен өлген
адамның құқықтары мен міндеттерінің барлық жиынтығын алды. Мұрагерге мұра
көшу үшін, ол мұраны қабылдап, алуы тиіс. Мұрагер мұраны алды деп,
мұрагерлік мүлікті басқаруға көшсе немесе куәлердің қатысуында мұраны
қабылдау туралы мәлімдесе ғана танылады.
Сонымен жеке меншіктің дамуы мен отбасы мүшелерінің еңбегін
құлдардың еңбегіне ауыстыру құл иеленуші қоғамдағы отбасын өндірістік
коллектив ретінде экономикалық ұя ретінде қарауды қойды. Мұрагерлікке
мұралық мүлікті жинауына және алуына қарамай, өлген адамның жақын қандық
туыстары шақырыла бастайды. Өсиет мұра қалдырудың басым нысаны болады.
Феодалдық құрылыстағы мұрагерлік.Өндіріс құралдарының одан әрі дамуы
еңбектің өнімділігінің өсуімен қоса болады.
Құл иеленушілік өндірістік қатынастарда өнімділік күштердің өсуінің
сәйкессіздігі құл иеленушілік құрылыстың біртіндеп феодалдыққа ауысуына
алып келді.
Феодалдық қоғамның өндірістік қатынастарының негізі болып, феодалдық
жеке меншігі және крепостық шаруа жартылай меншік.
Феодалдық құрылыстың сипаттамасы ретінде жер меншігінің иерархиялық
құрылымы танылды. Көптеген феодалдық меншіктер саяси бытыраңқылық пен
өзара соғыстардың арқасында жүйеленген заңдар болған жоқ. Құл иеленушілік
құрылыс сияқты феодалдықта да көптеген мұрагерліктің кезектілігі сақталды.
Соңғы кезектегі мұрагерлер алғашқы кезектегі мұрагерлер болса шақырылмаған.
Мұрагерлік кезектердің жүйелілігі туыстық дәрежесіне негізделген. Туыстық
дәрежесі жақын туыстар алыс дәрежедегі туысқандарды шегеріп тастаған.
Саксондық айна (герман құқығының XIII ғасырдағы ескерткіші)
мұрагерлер мұра қалдырушының арыздарын жылжымалы мүліктің бағасымен
жауапкершіліктің мөлшерін азайтқан.
Феодалдық құқыққа мұра қалдырудың тек заң бойынша ғана емес, сонымен
қатар өсиет бойынша да мәлім болған, бірақ мұра қалдырушының құқықтары
біршама шектелді. Мысалы, егер де мұра қалдырушыда ұлдар болса, онда
мүлікті мұраға қалдыруға болмады. Бұл жағдайда мұра қалдырушының еркінен
тыс барлық мұралық мүлік ұлдарының арасында бөлініп берілді. Егер де ұлдары
болмаса, мұра қалдырушы өз мүлкін кімге болса да қалдыра алды.
Полицтік статут (15-жүзжылдықтағы оңтүстік славяндардың феодалдық
құқығының ескерткіші). Бұл заңдар жинағында мұра қалдырушының ұлдарын
мұрадан айырудың жекелеген және заңда көрсетілген жағдайларын көрсеткен.
Феодалдық қоғамда мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттеуде үлкен
әсерлерді көрсетті. Дін, идеология, әлеуметтану феодал таптарындағы
басшылықтың еркін білдірді.
Құқықтың дамуына араб елдеріндегі дін ерекше үлкен әсер етті. Бұл
жерде діннің алғышарттары мұсылмандық құқықтың негізі болды. Мұсылмандардың
мұрагерлік құқығы Құранның оқуында көрініс тапқан. Еуропалық феодалдық
мемлекеттерінің мұрагерлік құқығын мұсылмандық мұрагерлік құқығымен
салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар:
1.Мұрагерлік мүлік анасы жағынан туыстарына көшпейді;
2.Ер адамның мұрагерлік үлесі әйел адамның үлесіне қарағанда екі
есе көп болады;
3.Мұрагерлікке ұсыныс тәртібімен жүргізуге жол берілмейді;
4.Өсіп келе жатқан мұрагерлерді толығымен шығарып тастамады;
5.Мұрагер мұрадан бас тарта алмады;
6.Құлдыққа түскен тұлға мен діннен безер заң бойынша мұрагер бола
алмады;
7.Мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауапкершілік мұра көлемінің
активімен шектелді;
8.Мұра қалдырушы тұлға тек мұраның үштен бір бөлігімен ғана басқара
алды;
9.Өсиет бойынша мұрагерлер болып, заң бойынша мұрагерлерден басқа
әрбір тұлға танылады [ 5, 24 б].
Сонымен феодалдық құқықтың өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Феодалдық құрылыстың экономикалық негізі болып, феодалдардың жерге
деген меншігі мен крепостық шаруаға шектелген меншік болғандықтан, заң
бойынша осы меншік түрлерін феодалдарға және оның ұрпақтарына қалдыру
өт маңызды рөл атқарады. Егер де құл иеленуші қоғамда мұраны біртұтас
ретінде барлық мұралық мүлікті мұраға қалдырудың бірыңғай тәртібі
орнаса, феодалдық құрылыста жер және басқа жылжымайтын мүлік жалпы
мұрагерлік массадан бөлініп, мұрагерліктің жеке объектісі ретінде
қарастырылды. Жылжымайтын мүлік мұрагерліктің басты обьектісі болады.
2. Жылжымайтын мүлікті мұраға қалдыру құл иеленуші құрылыстың соңғы
кезеңдеріндегі сияқты қандық-туыстық негізде емес, екі белгінің
бірігуі негізінде жүзеге асырылды. Олар: туыстық және мұрагердің
әскери қызметін өтеу жарамдылығы.
3. Феодалдық мұрагерлік құқық сословиелік құқық болып табылады. Ерекше
сословиелік мұрагерлік тәртібі төменгі сословиелік мұра қалдыру
тәртібінен ерекшеленеді. Патриархаттың қағидаларын қолдана отырып және
діннің әсерінде феодалдық құқықта ер адамдар мен әйелдердің арасында
теңдік болмады. Соңғыларының мұрагерлік құқығы шектеулі болды.
Буржуазиялық құрылыс кезінде мұрагерліктің орын алуы.Буржуазиялық
құрылыстың жеңісімен қондырма өзгеріске ұшырады. Сословиелік-буржуаздық
заңдар буржуазиялыққа өзгертіледі. Буржуазиялық елдердің Конституциясы
дворяндардың артықшылықтарын алып тастап, заң алдындағы формальді теңдікті
жариялайды. Азаматтық кодекстер жеке меншікті қорғау, шарттық қатынастардың
еркіндігі, жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы еңбектік қатынастарға
мемлекеттің араласпау қағидаларына негізделеді. Буржуазиялық мұрагерлік
құқықтың негізіне мұрагерлік массалық тұтастық және ер адамдар мен
әйелдердің арасындағы мұрагерлік құқықтардың теңдік қағидалары қойылады.
Буржуазиялық елдердің экономикалық мәні бір болғанымен, буржуазиялық
мұрагерлік құқық әр елде жекелеген мұрагерлік қатынастарды әр түрлі
реттейді.
Францияның мұрагерлік құқығы мұра қалдыруды әмбебап мирасқорлық
ретінде қарастырады. Ол мұраны заң бойынша және өсиет бойынша қалдыруын
қарастырады. Заң бойынша мұраны қалдыру келесі жағдайларда орын алады:
адам өсиет тастамаса немесе мұрагерлік туралы шарт жасамаса және өсиетті
жарамсыз деп таныған жағдайда. Заң бойынша мұра қалдыру өсиетпен
көрсетілмеген мүлікке қатысты жағдайларда көрініс табуы мүмкін.
Француздың заң шығарушысы кішігірім буржуазияның талаптарын орындай
отырып, мұрагерлік мүлікті бөлшектеуге және мұрагердің құқықтарын теңдеуге
бағыт жасайды. Сонымен қатар заң шығарушы буржуазияның өзінің мүлкімен
өлгеннен кейін де басқару сияқты жекеше ынталарымен санасты. Осыған
байланысты өсиет бойынша мұра қалдыруға үлкен шектеу қойылса да рұқсат
берілді. Жеке меншік иесіне өзіне тиісті мүліктің бір бөлігіне ғана өсиет
етіп қалдыру еркіндігін анағұрлым шектеудің мақсаты бір адамның қолында
байлықтың үлкен концентрациясына (шоғырлануына) жол бермеу болды.
Заң мүлік иесінің өсиет бойынша мұрагерлерді таңдауына шектеу
қойылмады. Мұраны заң бойынша мұрагерлерге және де өзге адамдарға қалдыруға
болды. Бірақ, сонымен қатар мұра қалдырушыға өзінің туыстарын заңды
үлестерінен айыруға рұқсат берілмеді.
Мұрагерлерге мұраны алу немесе одан бас тарту құқығы берілген. Мұрагер
мұраны алды деп егер ол мүлікті басқаруға кіріскен сәттен танылады. Мұрадан
бас тартқанның үлесі басқа мұрагерлікке қатысатын мұрагерлерге беріледі.
Герман заңдары француз заңдарына қарағанда мұрагерлікті анықталған
санды кезекпен шектемейді. Демек мұрагерлік жүйесі мұрагерлік мүліктің алыс
туыстарына өтуіне мүмкіншілік тудырады.
1896 жылға Герман азаматтық жинақ бойынша өсиеттік өкім жасау кеәінге
қалдыру және жою шартымен құрастырылуы мүмкін. Мұра қалдырушыға мұрагерді
тағайындап қоюға рұқсат берілді.
Герман азаматтық жинақ мұрагерлерге мұраны алу немесе одан бас тарту
құқығы берілген. Бас тарту сотқа арыз берумен жүзеге асырылады. Мұрадан бас
тарту мерзімі өткен соң мұраны алды деп саналады. Тұлғаның мұраға құқығын
растайтын құжат мұрагердің өтініші бойынша сотпен берілген құжат болып
табылады.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқығы француздық, германдық және
басқа буржуазиялық елдердің құқықтарынан ерекшеленеді.
Мұра қалдырушының құқықтары шектелмеген. Мұра қалдырушы әрбір тұлғаға
мұрагерлік мүліктің барлығын немесе бір бөлігін беруге бұйыра алады. Ол
әрбір заң бойынша мұрагерді мұрасыз қалдыра алады.
Мұрагерліктің шектелмеген еркіндігі және міндетті үлес институтуның
жоқтығы – ағылшын – американдық мұрагерлік құқықтың өзіне тән белгісі.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқық өсиеттің жеңілдетілген нысанын
қарастырады. әдеттегі өсиет үшін өсиет қалдырушының еркі жазбаша нысанда,
өсиетті өсиет қалдырушымен екі куәнің қатысуында қол қоюы тиіс. Мұра
қалдырушы өсиетті кейінге қалдыру немесе белгілі бір жағдай туғанға дейінгі
шартты түрде көрсетілуі мүмкін.
Заң бойынша мұраға ие болу өсиет болмағанда немесе мүліктің барлығы
өсиетке қалдырылмаса немесе пайдасына мүлікті өсиетке қалдырылған тұлға
өсиет қалдырушы өмірінде қайтыс болса жүзеге асырылады.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқықтың өзіне тән ерекшелігі, оның
мұра қалдырушы өлгеннен кейін мұрагерлерге емес, алдымен сот немесе өсиет
қалдырушы тағайындаған басқарушыға өтеді. Ол мұрагерлерге мүлікті бермес
бұрын басқарады, мұра қалдырушының қарыздарын төлеп, қалған мұраны
мұрагерлеріне береді.
Сонымен буржуазиялық мұрагерлік құқықта келесі өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. Феодалдық құрылыс кезіндегі мұрагерліктің сословиелік сипаты
жойылып, мұрагерліктің біртұтас тәртібі орнатылады.
2. Буржуазиялық елдердің басым көпшілігінде жылжымайтын мүлікті мұра
қалдырудың ерекше тәртібі жойылып, мұрагерлік массаның біртұтастық қағидасы
бекітілді.
3. Әйелдердің мұрагерлік құқығы ер адамдардың мұрагерлік құқығымен
теңестірілді.
4. Дворяндардың артықшылықтары жойылды.
Негізінен мұрагерліктің дүниеге келуі және дамуы қоғамның мүліктік
және әлеуметтік жіктелуімен бірге келеді. өндіріс құралдарына жеке меншікті
бекіткен соң, билікті қолына шоғырланған тұлғаларды болжамды
қолсұғушылықтан қорғайтын ерекше институттар орын алды. Мемлекетті құрайтын
институттардың жүйесі жеке меншікке және оның қажетті мұралық атрибуты үшін
күзетші иттің рөлін ойнайды.
Жеке меншіктің көркендеуі, оны “сословиелік – корпоративтік бағыттан”
босатып, мұрагерліктің заты ретінде біртіндеп пайда алып келетін,
адамдардың әр түрлі қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін
құралдардың, заттардың барлығы мұраға қалдыруға болады [ 5, 26б.].
Қазіргі тарихи кезең меншік елеулі ығыстырылған континенттер мен
елдерде жеке меншік қалыптасуымен сипатталады. Ал бұл мұрагерлік өсуімен
бірге болады.
1.2 Мұраның құрамы және субъектілері
Мұрагерлік құқықтағы басты түсінік болып-мұра табылады, себебі мұра
болмаса, мұрагерлік те орын алмайды. Әдебиеттерде бұл категорияға қатысты
көптеген түсініктемелер берілген. Мысалы, В.И. Серебровский мұраны немесе
мұрагерлік мүлікті қайтыс болған азаматқа (мұра қалдырушыға) тиесілі және
ол қайтыс болғаннан кейін мұрагерлеріне ауысатын мүліктік құқықтың жиынтығы
ретінде анықтайды [2, 57б.].
В.А. Тархов пен Ю.М.Барщевский-заңмен бекітілген тәртіпте басқа
тұлғаларға (мұрагерлерге) ауысатын, мұра қалдырушының мүліктік құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы ретінде түсініктеме береді [7,18б.].
Н.К. Ягудин: Мұрагерлік масса-мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін
оның мұрагерлеріне ауысатын мүліктің (жылжитын және жылжымайтын) жиынтығы-
деп көрсетеді [8,5б.].
Ю.Н. Власов пен В.В. Калининнің пікірі бойынша: мұра (мұрагерлік
мүлік)-бұл мұра қалдырушыға жеке меншік құқығы негізінде тиесілі мүліктің,
оның мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің жиынтығы
[9,5б.].
Ю.К. Толстой болса, мұра -бұл мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін
оның мұрагерлеріне құқық мирасқорлығы талаптарымен ауысатынның барлығы деп
есептейді [10,10б.].
Сонымен, мұра дегеніміз-мұра қалдырушыдан мұрагерге құқық мирасқорлығы
тәртібінде өтетін мүлік. Мұра түсінігін анықтау үшін мұрагерлерге немене
және қалай өтеді деген сұраққа жауап беру керек. Мұрагерліктің жалпы
ережесі қиын емес. Мұра қалдырушының барлық мүліктік құқықтары мен
міндеттері мұрагерге өтеді. Мұра құрамына кейбір ерекше жағдайлардан басқа
бар мүліктік құқықтары мен міндеттері кіреді. Мұрагерліктің келесі
өзгешеліктерін бөліп көрсету қажет:
– біріншіден, мұра не мұралық мүлік құрамына қайтыс болған
азаматтың құқықтары (актив) мен қарыздары (пассив) кіреді.
– екіншіден, мұрагерлік бойынша тек мұра қалдырушы тірі кезінде
иеленген құқықтар ғана өтеді. Сондықтан мұра қалдырушы тірі
кезінде ие болмаған, ол қайтыс болған кезде пайда болған құқықтар
мұра құрамына енбейді. Мысалы өз жанұясының пайдасына жасалған
өмірді сақтандыру шарты. Бұл мұрагерлік мирасқорлығы емес, өйткені
сақтандыру ақшасын алу мұра қалдырушы қайтыс болған жағдайда ғана
беріледі. Осындай жағдайларда мұрагер мұра қалдырушы иеленбеген
құқықтарға ие болады.
– үшіншіден, мұра қалдырушының кейбір құқықтары мен міндеттері өз
табиғатына байланысты мұрагерлерге өте алмайды. Мұрагерлік
мүліктің құрамына жеке сипаттағы құқықтар мен міндеттер кірмейді.
Ең алдымен, бұл алименттік құқықтар мен міндеттер, пәтерді
пайдалану құқы, қоғамдық мекемеде және т. б. мүшелік құқы.
– төртіншіден, мұрагерге өтетін кейбір құқықтар мен міндеттер заң
бойынша өтпеуі мүмкін.
– бесіншіден, мұрагерлік бойынша тек мүліктік ғана емес, мүліктік
емес мазмұны бар құқықтар мен міндеттер өтеді. Мұрагерлік бойынша
атқа ие болу құқығы, авторлық құқық өтпейді.
ҚР АК-ң 1040-бабының 1-тармағына сәйкес, мұраның құрамына мұра
қалдырушыға тиесiлi мүлiк, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты
қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұрагерлік мүліктің құрамын және орналасқан орнын мұрагерлер ұсынатын
мұра қалдырушыға тиесілі құқықты белгiлейтiн және құқықты куәландыратын
құжаттардың, сондай-ақ бағалы қағаздардың, ақшалай құжаттардың және
басқаның негізінде нотариус тексереді.
Мұра ашылған кезде мұра қалдырушының жылжымайтын мүлікке меншік құқығы
тіркелмегенде, мұра қалдырушының атына мүлікке құқықты белгілейтін құжаттар
немесе сәйкестендіру құжаттары нотариусқа ұсынылса, ол мұрагерге мұра
қалдырушының меншік құқығын тіркеуге құқығы туралы куәлік беруге құқылы.
Мұра қалдырушыға меншік құқығы немесе жерді тұрақты пайдалану құқығы
негізінде тиесілі жер учаскесінде орналасқан, бірақ пайдалануға
енгізілмеген құрылыстарға нотариус осы мүлікті мұра қалдырушының атынан
пайдалануға енгізуге куәлікті мұрагерлерге беруге құқылы.
Өз бетімен салынған жылжымайтын мүлікке (осындай мақсатта бөлінбеген
жер учаскесінде, құрылыс салуға қажет рұқсат алынбай және т.б.) мұрагерлік
сот тәртібімен ғана орын алуы мүмкін. Нотариус мұра қалдырушының атына
осындай мүлікке меншік құқығын тіркеуге куәлік беруге құқылы емес [11].
Мұрагерлік құқықта мүлік ретінде тек мүліктік игіліктер мен құқықтар
ғана емес, сонымен қатар мүліктік талаптар мен борыштар да танылады.
Жоғарыда аталған мүліктік игіліктер мен құқықтарға, ҚР АК-ң 115-
бабының 2-тармағына сәйкес, заттар, ақша, оның iшiнде шетел валютасы, қаржы
құралдары, жұмыстар, қызметтер, шағармашылық интеллектуалдық қызметтiң
объектіге айналған нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгiлер және
бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүлiктiк құқықтар және басқа да
мүлiк жатады.
Ерлі-зайыптылардың неке кезінде жинаған салымдары, олардың ортақ
бірлескен меншігі болып табылады. Олардың ортақ бірлескен меншігінде мұра
қалдырушының үлесін бөліп шығару кезінде көзі тірі жұбайының атына салынған
салымдарды ескеру қажет.
Мұрагерлер арасында мұрагерлік мүлікті өсиет бойынша бөлісу барлық
мүлік немесе оның бөлігі мұрагерлерге нақты мүлік көрсетілмей мұраға
үлестерде қалдырылған жағдайларда болуы мүмкін.
Мұрадағы міндетті үлеске құқығы бар мұрагерге мұрагерлік мүліктен
заттай үлесін бөліп шығару кезінде осындай мұрагердің үлесі алдымен заң
бойынша мұраға алынатын мүлік есебінен белгіленеді, ал оның жетіспейтін
бөлігі өсиетте көрсетілген мүлік есебінен қанағаттандырылуы мүмкін.
Тағы бір ескеретін жағдай, мұра қалдырушының тірі кезінде оған тиесілі
болған құқықтар мен міндеттердің барлығы, мұрагерлік бойынша мұрагерге
(мұрагерлерге) ауыса бермейді. Заң шығарушы мұраның құрамына кірмейтін
құқықтар мен міндеттердің тізімін нақты бөліп көрсетеді, себебі олар мұра
қалдырушының жеке басымен тығыз байланыста болып, ол қайтыс болғанда онымен
бірге жойылады. ҚР АК-ң 1040-бабының 2-тармағына сәйкес, мұра қалдырушының
жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен мiндеттер:
1) егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, заңды
тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттiк мiндеттемелерден туындайтын құқықтар мен мiндеттер;
4) зейнетақы төлемдеріне, жәрдемақылар мен Қазақстан Республикасының
еңбек заңнамасының және Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамсыздандыру
саласындағы заңдарының негізінде басқа да төлемдер алу құқығы;
5) мүлiктiк құқықтармен байланысы жоқ жеке мүлiктiк емес құқықтар
мұраның құрамына кiрмейдi.
Аталған баптың 3-тармағына сәйкес, мұра қалдырушыға тиесілі болған
жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да материалдық емес игiлiктердi
мұрагерлердiң жүзеге асыруы және қорғауы мүмкiн. Бұл жерде жеке мүліктік
емес игіліктер мен құқықтарға нақты тоқталып қарастырар болсақ, ҚР АК-ң 115-
бабының 3-тармағына сәйкес, оларға: жеке адамның өмiрi, денсаулығы, қадiр-
қасиетi, абырой, игi атақ, iскерлiк бедел, жеке өмiрге қол сұқпаушылық,
жеке құпия мен отбасы құпиясы, есiм алу құқығы, автор болу құқығы,
шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игiлiктер мен
құқықтар жатады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардан келесідей қорытынды шығаруға болады:
мұра не мұрагерлік мүлік ретінде мұра қалдырушыға тиесілі мүлікті, сонымен
қатар мұра қалдырушының қайтыс болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын
және оның мұрагерлеріне әмбебап құқық мирасқорлығы талаптарымен ауысатын
құқықтары мен міндеттерін түсіну қажет.
Тағы да бір айта кететін жағдай, ҚР АК-ң 1038- бабының 2-тармағында:
Қайтыс болған азаматтың мұрасы басқа адамдарға әмбебап құқық мирасқорлығы
талаптарымен, егер осы бөлiмнiң ережелерiнен өзгеше туындамаса, бiрыңғай
тұтас нәрсе ретiнде және бiр-ақ мезгiлде ауысады-делінген. Дәлірек
айтқанда, біріңғай тұтас нәрсе ретінде мұра заң бойынша мұрагерлерге де
және өсиет бойынша мұрагерлерге де, егер әрбір мұрагерге берілетін мүліктің
құрамы көрсетілмесе немесе өсиет бойынша мұрагер болып бір ғана тұлға
танылса ғана ауысады.
Егер өсиет бойынша мұрагерлер болып бірнеше тұлғалар танылса және
өсиетте олардың әрбіреуіне берілетін мұраның құрамы көрсетілсе, онда мұра
біріңғай тұтас нәрсе ретінде ауыспайды, себебі әрбір мұрагердің мүліктік
құқықтары бір-бірінен ерекшеленеді.
Алайда аталған жағдайларда мұрагерлерге мұра қалдырушының
міндеттерінің ауысуы туралы мәселе туындайды. ҚР АК-ң 1082-бабында
көрсетілгендей, мұрагерлер несие берушілердің алдында мұра қалдырушының
борыштары бойынша ортақ борышқорлар ретінде жауапкершілікте болады.
Мұрагерлер үшін ортақ сипаттағы жауапкершілік, мұра қалдырушының мүлкіндегі
олардың мұралық үлесіне байланыссыз бекітілген. Несие берушінің талаптарын
мұрагерлердің біреуі қанағаттандырса, оның басқа мұрагерлермен қатынасы
регрестік міндеттемелер принципі бойынша құрылады.
Егер сақтандырылған адамның кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз
балалары, сондай-ақ еңбекке жарамсыз жұбайы, ата-анасы және асырауындағылар
сақтандыру сомасының қандай да бір бөлігін алуы үшін тағайындалмаса,
әдетте, олардың оны алуға құқығы болмайды.
Мынадай жағдайларда:
- егер сақтандыру шартында сақтандырылған сақтандырушы болмаса, немесе
сақтандырушы болса да, пайда алушы ретінде белгіленбесе, сақтандырылған
адамның өлімі осындай шартта көзделген жағдай болып табылса;
- егер сақтандырылған адам шарт бойынша сақтандыру төлемдерін алуға
тиіс адамның (пайда алушының) қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттерінен қайтыс
болса;
- егер сақтандырылған адам қолданылу мерзімі аяқталған жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша өзіне тиесілі төлемдерді алып үлгермей қайтыс
болса;
- егер заң актілеріне сәйкес өмірі мен денсаулығы міндетті
сақтандырылуға жататын азаматтар (әуе, теміржол, теңіз, ішкі, су және
автомобиль көлігінің жолаушылары) опат болса, сақтандыру төлемдері
сақтандырылған адамның мұрагерлік мүлкі құрамына қосылады.
Егер заң актілерінде немесе шартта өзге көрсетілмесе сақтандырушы
болып табылмайтын адам қайтыс болған жағдайда, оған қатысты жасалған
мүліктік сақтандыру шарты, сақтандыру объектісі болған мүлік бойынша оның
құқықтары мен міндеттері сақтандырушының келісімі бойынша оның
мұрагерлеріне ауысады.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 22-бабы 1-тармағының 3)
тармақшасына, 40-бабына сәйкес азаматтың меншігіндегі жер учаскесi, ұзақ
мерзiмдi уақытша жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында белгіленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Егер уақытша жер
пайдалану шартында өзгеше белгіленбесе, қысқа мерзiмдi уақытша жер
пайдалану құқығын мұраға қалдыру кезінде осы құқықтың мұрагерлік тәртібімен
ауысуы осындай тәртiппен жүзеге асырылады.
Егер шартта шаруа қожалығы мүшелерінің арасында өзгеше белгіленбесе,
шаруа қожалығының мүлкі оларға бірлескен меншік құқығы негізінде тиесілі
болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт негізінде жай серіктестік нысанында
ұйымдасқан фермер қожалығының мүлкі оның мүшелеріне ортақ үлестік меншік
негізінде тиесілі болады.
Жеке кәсіпкерлікке негізделген фермер қожалығының мүлкі оған жеке
меншік құқығы негізінде тиесілі болады.
АК-нің 1082-бабына сәйкес шаруа немесе фермер қожалығының мүшесi
қайтыс болған жағдайда мұра жалпы ережелер бойынша ашылады. Мұра
қалдырушының жеке кәсіпкерлігіне негізделген фермер қожалығының мүлкіне
мұраның ашылуын қоспағанда, мұрагерлердiң осы мүлiкке жалпы меншiктегi оның
үлесiне мөлшерлес ақшалай өтемақы алуға құқығы бар.
Егер шаруа немесе фермер қожалығын құру туралы шартта осындай қожалық
мүшелеріне мұрагерлерді қабылдау көзделсе, онда шаруа немесе фермер
қожалығы жалпы жиналысы мүшелерінің келісімімен осындай қожалықтың қайтыс
болған мүшесінің мұрагері мұрагерлік үлесінің шегінде мүшелікке қабылдануы
мүмкін.
Шаруа немесе фермер қожалығының мүлкі осындай қожалық қызметі
тоқтатылған жағдайда ғана мұрагерлер арасында бөлінуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестікке, өндірістік кооперативке, толық серіктестікке қатысушының
үлесі мұрагерлерге АК-ге сәйкес ауысады. Егер көрсетілген шаруашылық
жүргізуші субъектілердің құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе,
мұрагерлер осы субъектілердің мүшелеріне қабылдануға тиіс. Қатысушылар
қатарына қабылдаудан бас тартуы үшін талап қою бойынша іс жүргізу
тәртібімен сотқа шағым жасалуы мүмкін.
Мұрагерлер қатысушылардың санына кіруден бас тартқанда немесе
көрсетілген шаруашылық жүргізуші субъектілер оларды осындай қабылдаудан бас
тарқанда, мұрагерлерге активтер мен пассивтер ескеріліп қатысушының қайтыс
болған күніне белгіленетін мүліктегі мұрагерлік мирасқорлық үлесі негізінде
тиесілі құны төленеді.
Акционерлік қоғамға қатысушы қайтыс болған жағдайда оған тиесілі
акциялар мұрагерлік тәртіппен мұрагерлерге мүлік ретінде ғана емес, сонымен
қатар осы акциялармен бекітілген мұра қалдырушының куәландырылған
құқықтарының жиынтығы ретінде де ауысады.
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы
26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексінің 32-бабының мағынасы бойынша ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкіне олар алған зейнетақылар,
жәрдемақылар, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай
төлемдер жатады. Осыған орай, мұра қалдырушы көзі тірісінде алмаған
жинақтаушы зейнетақы қорындағы зейнетақы қаражаты ерлі-зайыптылардың
бірлесіп жинаған мүлкіне жатпайды.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 23, 23-1, 23-2-баптарына сәйкес жинақтаушы
зейнетақы қорында мiндеттi, ерікті, ерікті кәсіптік жарналары есебiнен
жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртіппен мұраға
қалдырылады.
АК-нiң 1078-бабына сәйкес мұра ашылғанға дейiн бiр жыл ішінде мұра
қалдырушымен бiрге тұрған мұрагерлер тұрғын үйді, сондай-ақ үй жабдықтары
мен үй-іші тұрмысы заттарын мұраға алуға басым құқыққа ие болады. Мұра
қалдырушымен бiрге мүлiкке ортақ бірлескен меншiк құқығы болған мұрагерлер
ортақ меншiкте болған мүлiктi мұраға алуға басым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың
қалыптасуының кейбір тарихи
қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
2. Мұраның құрамы және
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...16
3. Мұраның ашылу уақыты мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ ЗАҢДЫ МҰРАГЕРЛІКТІҢ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1. Заңды мұрагерліктің түсінігі, мәні және мұрагерлік жүйесінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2. Заңды мұрагерліктің және мұраға мұрагерлерді шақырудың
кезектілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3. Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің
ерекшеліктері ... ... .49
4. Мұраны қорғау және заң бойынша мұрагерлік кезінде оны
басқару ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .60
КІРІСПЕ
Мұрагерлік институты қоғамның әлеуметтік, экономикалық, саяси өмірінде
үлкен рөл атқарады.
Мұрагерлік – қоғамның экономикалық дамуының жемісі. Себебі, қоғам
дамуымен мұрагерлік институты қатар дамып келеді. Қазақ тарихы мұрагерлік
институтының еуропадан келгендігін көрсете отырып, аталған институттың
орнына тарихымызда еншілік институтының болғандығын атап өтеді. Бұл екі
институттың ерекшелігі енші адамның тірі кезінде жүзеге асырылатын болса,
мұрагерлік адамның қайтыс болуымен байланысты және оның тәртібі өндірістің
негізгі тәсілдерінің жетілдірілуімен бірге өзгеріп отырады. Мұрагерлік
туралы істер бойынша дауларды шешкен кезде соттар мұра ашылған күнде
қолданыста болған заңнаманы басшылыққа алады. Сондықтан, заңнамаларды
зерттеп отыру және оның тәжірибеде қолданылуына түйін жасап отыру қажет.
Нарықтық экономиканың қазіргі даму жағдайларында меншік құқығы
негізінде азаматқа тиесілі болатын мүлік, не саны, не сапасы, не құрамы
бойынша шектелмеген. Азаматтың жеке меншігіндегі анағұрлым бағалы мүлік
ретінде –пәтерлер мен тұрғын үйлер, акциялар мен бағалы қағаздар, банкке
депозитке салынған ақша және басқа да мүліктер танылды.
Экономикалық жағдайлардың өзгеруі, азаматтардың жеке меншігін бекіту
және оны мемлекет тарапынан халықаралық қорғау, мұрагерлік механизмін нақты
реттеу қажеттілігін тудырды.
Мұрагерлік құқық адамдардың конституциялық құқығы ретінде қорғалып,
оған кепілдік берілетін болды. Сондықтан, сол кезден бастап мұрагерлік
құқық өзінің өзектілігін сақтап келеді және өмірдің қарыштап дамып,
адамдардың меншігіндегі мүліктің құны мен саны шектелмейтін болғандықтан
оның маңызы арта түсуде. Себебі, меншігінде белгілі бір мөлшердегі мүлкі
болғанда оны мұраға кімге, қандай үлесте қалдыруға болады деген сұрақтар
туындайды. Бұл сұрақтарға жауапты мұрагерлік құқық институтынан табуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында да меншікке қатысты бабында
мұрагерлік туралы ерекше атап өткен. ҚР Конституциясының 26-бабы 2-
тармағында: Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік
беріледі, - деп жарияланған [1]. Бұл конституциялық ереже.
Жекелеген азаматтардың қолында жеке меншік заттардың шоғырлануы
қоғамдық еңбек өнімділігінің жоғарылауына және оның нәтижесінде мүдделігін
арттырады. Демек, мұрагерлік құқық қоғамның экономикалық негізін нығайтуға
ықпал етеді.
Жалпы, мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық
сипатымен анықталады. Азаматтардың мұра ретінде өтетін мүліктері – бұл
олардың материалдық және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын жеке
меншігі. Егер де азамат өлген жағдайға ешкандай өзіні мүлкіне қатысты өкім
жасамаған болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын,
жақын туыстарын шақырады. Қорыта айтқанда, мұрагерлік құқық өлгеннің мүлкін
отбасында оның мүдделерін қамтамасыз етеді, сақтайды және пайдалану
мүмкіншілігін тудырады. Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады
және бекітеді, оның қорғауына қызмет етеді. Сонымен қатар, сұрақтың осылай
шешілуі отбасылық байланыста ықпалын тигізеді және бекітеді.
Қазіргі қоғамдық өзгерістердің тұрақтанбай, түрлі-түрлі өзгерістерге
ұшырауына қазіргі заңдардың жете зерттелмей Парламентке ұсына салу
фактілері жиі кездесуде, ал, ондай пісіп жетілмеген заңдар қарапайым жалпы
халықты түсінбеушілікке, шатасуға әкеліп соқтыруда.
Сондықтан да, заңды түрде әкеден балаға немесе ең жақын туыстарына
мұрагерлік мүлік қалай қалу керек, оның қандай заңды жолдары бар,
мұрагерлік калай іске асады деген сұрақтардың туындауы да заңды.
Жалпы қазіргі замаңғы құқықта бірінші орынға заңды мұрагерлікке
қарағанда, мұра қалдырушының соңғы еркін анағұрлым нақты орындауға
мүмкіндік беретін, мұрагерліктің басымдық берілген түрі ретінде-өсиет
бойынша мұрагерлік алға қойылған. Алайда, өмірде өсиет бойынша мұраға ие
болуға қарағанда, заң бойынша мұраға ие болу фактісі көптеп кездеседі.
Меніңше, мұның бірнеше себебі бар: біріншіден, мұра қалдырушы қайтыс
болғаннан кейін азаматтардың заң бойынша мұраны бөлісу тәртібі ыңғайлы. Бұл
түсінікті де, өйткені мұра қалдырушының ең жақын туысқандары заң бойынша
мұрагер болып табылады.
Екіншіден, ажал күтпеген жағдайда келеді, азаматтардың көпшілігі дер
кезінде өсиет қалдырып үлгере алмайды; үшіншіден, біреулер өсиет жазып,
алдын ала өлім туралы ойлағысы келмейді. Сондықтан, заң бойынша мұраға ие
болудағы даулар да жиі кездеседі. Жалпы алғанда, өсиет жазу фактілері өте
сирек кездеседі.
Сонымен, біздің елде заңды мұрагерліктің өзектілігі - заңды мұрагерлік
мұрагерліктің альтернативті (балама) түрі болып табылатындығына қарамастан,
тәжірибе көрсетіп отырғандай, заңды мұрагерлік өсиет бойынша мұрагерлікке
қарағанда жиі кездесетінімен түсіндіріледі. Яғни адамдардың аз ғана саны
өсиет қалдыру құқығын пайдалануға бел буады. Сондықтан заңды мұрагерлік
институтын заңды түрде реттеу, ғылыми зерттеу және талқылау өте қажет.
Қазақстандық заңдық әдебиеттерде мұрагерлік туралы мәселелер Ю.Т.
Басин, М.Л. Сарсембаев, Г.А.Жайлин, Э.Шукашева, З.Ш.Рашидова. А. Диденко,
Э.Б. Бабанова және басқа да авторлардың еңбегінде қарастырылған.
Дипломдық жұмысты зерттеудің мақсаты болып Қазақстан Республикасының
заңнамасы бойынша заңды мұрагерліктің құқықтық сипатын кешенді түрде
зерттеу табылады.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып біз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
– Міндеттемелерді орындауды қамтамасыз ету әдіс-тәсілдері
жүйесінде мұрагерліктің жалпы сипаттамасын беру;
– Заңды мұрагерліктің ерекшеліктерін қарастыру;
– Заңды мұрагерлік бойынша мұраны алу үшін мұрагерлерді шақыру
кезектілігіне және негіздеріне талдау жүргізу;
– Мүліктің жеке түрлері бойынша заңды мұрагерліктің
ерекшеліктерін зерттеу.
Жұмыстың барысында алдына қойылған мақсаты мен міндеттері, зерттеу
логикасы дипломның келесі құрылымын: кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрап отыр.
Дипломдық жұмысты жазу барысында шетелдік және отандық ғалымдардың
еңбегін пайдалана отырып, солардың ішінен, әсіресе, Сүлейменов М.К., Басин
Ю.Г., Климкин С.И., Братусь С.Н., Стамкулов У.М., Төлеуғалиев Ғ.И.,
Барщевский М.Ю., Власов Ю.Н., Вишневский А.А., Диденко А., Шевченко С.,
Иоффе О.С., Шершеневич Г. Ф. және басқа заңгер-ғалымдардың еңбектеріне
сүйендік.
1. МҰРАГЕРЛІК ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. Мұрагерліктің түсінігі, мәні, негіздері және мұрагерлік қатынастардың
қалыптасуының кейбір тарихи қырлары
Мұрагерлік-қайтыс болған азамат (мұра қалдырушы) мүлкінің басқа адамға
(адамдарға)-мұрагерге (мұрагерлерге) ауысуы.
Мұрагерлік түсінігін анықтаған кезде келесі жағдайларды ескеру керек:
1. құқықтар мен міндеттер мұра қалдырушыдан мұрагерге құқық
мирасқорлығы арқылы өтеді;
2. азаматтық кодексте тыйым салынған құқықтар мен міндеттерден басқа
барлық құқықтар мен міндеттер мұрагерге өтеді;
3. мұраны қалдыру ережесі, мерзімі және т. б. мұраны қалдырған кездегі
заңмен реттеледі.
Мұрагерліктің әмбебап анықтамасы бойынша – мұрагерлік деп қайтыс
болған адамның –мұра қалдырушының құқықтары мен міндеттерінің оның
мұрагерлеріне, мұрагерлік құқықтың нормаларына сәйкес ауысуы деп түсінуіміз
керек.
Серебровский В.И. осыған байланысты өзінің келесідей анықтамасын
берген болатын, яғни мұрагерлік немесе мұрагерлік мирасқорлық деп қайтыс
болған адамның мүлкінің басқа түлғаға немесе тұлғаларға–оның мұрагерлеріне-
заңмен бекітілген тәртіпте ауысуы [2, 52б.]. Алайда Серебровский В.И.-ң
бұл анықтамасы не ғылыми әдебиетте, не заң шығарушы органдарынан қолдау
таппады. Айтылғанға қатысты, бүгінгі күндегі қолданыстағы заңнама бойынша
мұрагерлікте, бірінші дәрежелі маңызға ие және заттық құқықтың объектісі
ретінде тек қана мүлік емес, сонымен қатар міндеттемелік құқық та
ауысатының ескерер болсақ, онда алғашында берілген анықтаманы дұрыс деп
есептеуге болады.
Мұрагерліктің түсінігін нақтылай келер болсақ, келесідей мән-жайларды
атап өту қажет:
1. Мұра қалдырушының құқықтары мен міндеттері мұрагерлерге әмбебап құқық
мирасқорлығы тәртібімен, егер Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің ережелерінен өзгеше туындамаса, біріңғай тұтас нәрсе
ретінде және бір мерзімде ауысады;
2. Мұрагерлерге мұраға қалдырушының құқықтары мен міндеттерінің ауысуы
тікелей Азаматтық кодекспен немесе өзге де заңдармен жол берілмейтін
немесе осы құқықтар мен міндеттердің өзіне қайшы келетіндерден өзге
барлық құқықтар мен міндеттер ауысады.
Басшылыққа алынатын заңнаманың қолданысы туралы сұрақ ерекше
шешіледі. Мұрагерлік туралы дау бойынша істерді қарастырған кезде, мұраның
құрамы мен мұрагерлердің тобы, мұраны қабылдау мерзімі мен тәртібі- мұра
ашылған күні қолданыста болған заңның нормаларына сәйкес анықталады. Заң
шығарушы органның іс-әрекеті бойынша сұрақ ерекше шешіледі және де оларға
толығымен сүйену керек.
Мұрагерліктің маңызын айтқан кезде, оны жалпы адамзат өмір сүрүінің
бір мақсатына жатқызу керек. Мысалы қайтыс болған азаматтың құқықтары мен
міндеттері мұрагерлік бойынша ешкімге өтпесе қандай салдарға әкелер еді?
1. Мұрагерлік ешкімге өтпесе, сол тұлғаның жақын адамдарына кері әсер
етер еді, өйткені олар өмір сүруге қаражаттары болмаушы еді. Жинаған
қаражатымен не істейтінін білмеген адамдардың іскери белсенділігі
төмендеуші еді
2. Бұл көптеген акционерлік қоғамдардың, банктердің, сақтандыру
компаниялардың және т. б. күйреуіне әкелер еді. Егер өз істерін
құрып, кейіннен сенімді қолға бере алмаса істі қандай мақсатпен
жүргізеді.
3. Қайтыс болған азаматтың кредиторлары өз талаптарын кімге қоятындарын
білмейтін еді.
Адам бүкіл өмірі бойына жұмыс істеп, өз мүлкін жақын адамдарына
қалдыруға мүдделі.
Мұрагерліктің негіздері. Қазақстан Республикасының Азаматтық заңнамасы
мұрагерліктің екі негізін бекітеді. Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің 1039-бабына сәйкес, мұрагерлік өсиет және (немесе) заң бойынша
жүзеге асырылады.
Әлемдік тәжірибеде басқа мұрагерлік негіз жоқ. Заң бойынша
мұрагергерлік өсиет болмаса ғана жүзеге асырылады. Ал тәжірибеде заң
бойынша мұрагерлік өсиеттен жиі кездеседі. Кейде мұрагерлік заң бойынша да,
өсиет бойынша да өтеді. Мысалы, мұра қалдырушы өсиетінде өз қызына
пәтерін қалдыратынын жазады, ал басқа мүліктер туралы жазбайды. Сонда пәтер
өсиет бойынша өтеді де, басқа мүліктер заң бойынша өтеді. Өсиет немесе заң
бойынша мүлікті мұра ету үшін бірқатар заңды фактілер қажет. Заң бойынша
мұрагерлікке кем дегенде екі факт керек. Біріншіден, мұраны қабылдайтын
тұлға заң бойынша мұрагерлердің қатарында болу керек, екіншіден мұра ашылу
керек. Өсиет бойынша мұра қалдырушы өз өсиетінде мүлікті кімге қалдыратынын
көрсетеді. Сондықтан, өсиет жоқ болса да, бар болса да, оның мазмұнына
қарамастан мұрагерлік заңда қарастырылған фактілер бар жағдайда ғана жүзеге
асады.
Өсиет бойынша мұрагерлік және заң бойынша мұрагерлік – мұрагерлік
құқықтың дербес институттары. Және мұнда ең басты негізге-мұра қалдырушының
еркі алынған [3,8б.].
Нақты өмірде заң бойынша мұрагерлік, өсиет бойынша мұрагерлікке
қарағанда жиі кездеседі. Біздің азаматтар өсиет жазуға және өз көз-қарасы
бойынша мұрагерліктің тәртібін өзгертуге тырыспайды. Бұған себеп жетерлік.
Кейбіреулерін мұрагерліктің тиісті нормаларымен бекітілген, қайтыс
болғаннан кейін мүлікті тағайындау тәртібі қанағаттандырады. Басқалары
болса өсиет жазуға үлгермейді немесе бұл туралы ойланбайды да. Айта кететін
жағдай, психологиялық фактор да аз роль ойнамайды. Бірақ негізгі
себептерге, біздің ойымызша, заңи еңжарлықты (әрекетсіздікті) және біздің
азаматтардың білімінің төмендігін жатқызуға болады.
Заң бойынша мұрагерлік келесідей жағдайларда:
– өсиет болмағанда;
– өсиет бойынша мұрагер өз мұрасынан бас тартқанда;
– өсиет бойынша мұрагер лайықсыз мұрагер ретінде мұрагерліктен
шеттетілсе;
– егер мүліктің бір бөлігі ғана өсиет етілсе;
– егер өсиет толығымен немесе бір бөлігі жарамсыз деп танылса (соңғы
жағдайда өсиеттік өкім мүліктің қай бөлігіне қатысты жарамсыз деп
танылса, мүліктің сол бөлігі ғана мұрагерлікке заң бойынша
беріледі);
– өсиет бойынша мұрагер мұра қалдырушыдан бұрын қайтыс болғанда орын
алады.
Нотариаттық және соттық тәжірибеде шекаралық жағдайлар жиі кездеседі.
Мысалы, мұра қалдырушы белгілі бір тұлғаға мүліктің тек бір бөлігін ғана
өсиет етеді де, екінші (өсиет етілмеген) бір бөлігі мұрагерліктің
ережелеріне сәйкес заң бойынша ауысады. Сондықтан өсиет бар болғанда заң
бойынша мұрагерліктің ережелері толықтырушы сипатқа ие болады және өсиет
етілмеген мүлікке ғана қатысты қолданылады [4, 307б.].
Мұрагерлік қатынастардың қалыптасуының кейбір тарихи қырлары.
Мұрагерлік құқығы жеке меншік құқығымен тығыз байланысты.
Мұрагерліктің негізгі объектісі-мұра қалдырушының өмірі кезінде мұрагерлер
пайдаланылатын мүлік, азаматтардың жеке меншігі.
Мұрагерлік құқықтың маңыздылығы жеке меншіктің тұтынушылық
сипатымен анықталады. Мұра ретінде өтетін мүлік-бұл олардың материалдық
және рухани сұраныстарын қанағаттандыратын азаматтардың жеке меншігі. Егер
де азамат өлген жағдайда ешқандай өзінің мүлкіне қатысты өкім жасамаған
болса, онда заң мұрагерлікке балаларын, жұбайын, ата-аналарын, жақын
туыстарын шақырады. Сонымен мұрагерлік құқық өлгеннің мүлкін отбасында оның
мүдделерін қамтамасыз етіп сақтайды және пайдалану мүмкіншілігін тудырады.
Бұл азаматтардың жеке меншік құқығын толықтырады және бекітеді, оның
қорғауына қызмет етеді.
Мұра қалдыру құқық қатынастары басқа қатынастар сияқты дамыған.
Олар қоғамның экономикалық даму өнімі болып табылады. Материалдық
құндылықтар өндірісіндегі процесте адамның қарым-қатынасы қоғамның
экономикалық базисі болып табылады. Өндірістік күштердің дамуымен бірге
экономикалық құрылыс та өзгереді. Экономикалық құрылыстың өзгеруімен
қоғамның көзқарасы да өзгереді. Өндірістік күштердің дамуы құқықтың
өзгеруіне алып келеді, жекелеп айтқанда мұра қалдыру қатынастарына. Мұра
қалдыру және өзге де қатынастардың өзгеруі, тек қоғам нысанының ауысуы
нәтижесімен ғана емес, сонымен қатар бір экономикалық құрылыстың өзі
өндірістік күштердің дамуымен белгілі бір өзгерістерге ұшырайды.
Құқық нормаларының өзгеруіне және қалыптасуына, соның ішінде мұра
қалдыру тәртібін реттейтін нормаларына тек экономикалық базис әсер етіп
қоймай, сонымен қатар қоғамдық құрылымдарының әр түрлі бөліктері әсер
етеді: мемлекет, дін, философия, мораль және тағы басқалар.
Мұрагерлік құқықтың экономикалық, саяси және өзге де қоғам
өмірінің басқа да жағдайларынан тәуелділігін анық көру үшін, оның
қалыптасуы мен өзгерістерін тарихи аспектіде қарастыру керек. Ол үшін мұра
қалдыру тәртібін әртүрлі әлеуметтік-экономикалық нысандарда қарастыру
керек. Алғашқы қауымдық құрылыс – адамзат тарихындағы бірінші қоғамдық-
экономикалық формация. Бұл құрылыс жүйелі түрде дамуда матриархат және
патриархат кезеңінен асып түскен. Жеке меншік, таптар және мемлекеттің
пайда болуы алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауына алып келген.
Матриархаттың бастапқы кезеңінде топтық неке орын алды, онда бір
топ ер адамдар бір топ әйелдермен некеге тұрады. Өндірістің негізгі
құралдары (жер, аң және балық аулайтын құралдар), сонымен қатар бірге
дайындалатын және пайдаланылатын (тұрғын үй, қайық, азық-түлік және т.б)
заттар рудың жеке меншігі болып танылды.
Рулық қауымдастықтың экономикалық негізін бекіту мақсатында, әдет-
ғұрып бойынша өлген адамның мүлкін рудан тысқары шығармады. Өлген адамға
тиісті болған мүлік жақын тұқымдастарының арасында бөлінді. Көбінесе мұра
шешесі жағындағы жақын қандық туыстарына берілді. Жеке өзі пайдаланылатын
құнды заттар олардың иесімен бірге көмілді.
Матриархат кезеңінде жеке меншіктің әр түрлілігі мен мөлшері аз
болғандықтан мұрагерлікке ешкім мүдделі болған жоқ.
Патриархат кезеңі бірнеше өндірістік күштердің адамның қызметінің
барлық шаруашылық саласында дамумен сипатталады.
Жеке меншіктің ер адамның қолында болған соң, оның отбасы
шеңберінде сақтап қалу қажеттігі туды. Сондықтан меншік иесі өлген соң
мүлікті тек өзіне жақын адамдар мұрагерлер болғанын дұрыс көрді. Мұрагерлік
мүлікті өз баларына қалдыру үшін, меншік иесі некеде туған балалар мұра
қалдырушының туған баласы болуы қажет.
Өндірістік қатынастары өзгерген соң мұра қалдыру тәртібіде
өзгерді. Ортақ шаруашылық жүргізетін тұлғалар шеңбері тарылуы,
мұрагерлердің шеңбрінің тарылуынаалып келді. Матриархат кезеңіндегі мұра
қалдыру тәртібі бойынша өлген адамның мүлігі барлық ру мүшелерінің арасында
бөлінген болса, патриархаттың алғашқы кезеңінде мұрагерлік-агнаттық
тәртіппен ауыстырылды. Өлген адамның мүлкі патриархалды отбасының шегінен
шықпай, агнаттар арасында бөлінді. Қалған туыстары мұра ретінде тек
агнаттардан ешкім қалмағанда ғана алатын. Агнаттар деп мұра қалдырушының
агнатты туыстықтағы тұлғаларды атаған. Агнаттық туысқандарға: отбасы иесін,
оның әйелін, олардың ұлдары мен күйеуге шықпаған қыздары, ұлдарының
әйелдері мен оның балалары және де асырап алған тұлғалар кірді.
Рулық қауымдастықтың соңғы кезеңінде өсиет мұра қалдыру
институты пайда болды.
Сонымен алғашқы қауымдық құрылыста мұра қалдырудың ешқандай
тәртібі болмаған. Қоғамның экономикалық дамуының өнімі мұрагерлік өмірдегі
өндіріс құралдарының тәсілдерінде болған өзгерістермен бірге ауысты.
Өндірістік күштердің дамуымен тамақтану үшін туыстық негізіндегі бір топқа
жиналған тұлғалардың шеңбері тарылды. Сонымен қатар мұрагерлердің де саны
азайды. Демек шаруашылық жүргізудің экономикалық негізгі өндіріс
құралдарына деген қауымдық меншік болған соң мұрагерлік мүлік өндірістік
коллективтің шегінен шықпады [ 5, 23б.].
Өндіріс құралдарына деген ортақ меншікті мұра қалдырушы өз
еркімен билей алмады. Сондықтан рулық қауымдастыққа өсиет бойынша мұра
қалдыру мәлім болмады. Жеке меншік пайда болған соң (Рулық қауымдастықтың
соңғы этапында) өсиет бойынша мұра қалдыру институты пайда болды.
Құл иеленушілік құрылыста мұрагерліктің орын алуы. Құл
иеленушілік қоғам екі негізгі топқа бөлінді: құл иеленушілер және құлдар.
Құлдық құрылыстың экономикалық негізі болып, өндіріс құралдары
мен құлдарға деген құл иеленушінің меншігі табылды. Жаңа қоғамдық-
экономикалық формацияға өту сол уақытқа өндірістік күштердің өсуі қарқынды
болды.
Мемлекетпен бірге құқық пайда болды. Құлдық мемлекеттердің
алғашқы заңдары алғашқы қауымдық құрлыстың соңғы кезінде жүзеге асырылатын
мұрагерліктің үшінші мұрагерлік тәртіптегі қатынастарды реттеп, бекітті.
Сонымен қатар заңдарда мүлік иеленушінің құқықтары, оған өсиет ету
құқықтарын беру жолымен ұлғайтылды.
Көне Египеттік құқықтың сақталған мұраларынан құлдық мемлекетте
заң мен өсиет бойынша мұра қалдыру мәлім болғанын көруге болады. Мұра
қалдырудың жариялылық нысаны ғана рұқсат етілген. Мұра қалдырушы жеткілікті
негіздер болған жағдайда, заңды мұрагерлерді мұрадағы үлестерінен айыруға
мүмкіндік берді. Мұра қалдырушы өзінің мүлкін тек заңды мұрагерлерге ғана
емес, сондай-ақ басқа тұлғаларға қалдыра алды. Өсиет болмаған жағдайда,
мұрагер ретінде өлген адамның мүлкі заңды мұрагерлеріне беріледі.
Мұрагерлердің бірінші кезегінде мұра қалдырушының балалары тұрады.
Мұрагерлік мүлік балаларының арасында тең үлесте бөлінеді. Балалары
болмаған жағдайда, мұрагер ретінде өлген адамның ағалары мен апалары
саналады.
Құл иеленушілік құрылыстағы мұрагерлік қатынастардың толық түрде
реттелуі Рим құқығында берілген.
Рим құқығының көне мұрасы болып 12 таблицалық заң болып табылады.
Онда патриархаттың соңғы кезеңіндегі мұра қалдырудың тәртібі бекітілген
болатын және мұра қалдыру екендігі танылды.
Рим құқығы өсиет бойынша немесе заң бойынша мұра қалдыруды
рұқсат етті. Мұра қалдырудың екі түрі де бір уақытта әрекет ете алмады.
Өсиет бойынша мұра қалдыру заң бойынша мұра қалдыруды рұқсат етпеді [ 6,
268 б.].
Басқа да құл иеленуші мемлекеттерде сияқты Рим құқығы да мұра
қалдырудың жария нысанын қарастырады. Мұра қалдырудың мұндай нысаны мұра
қалдырушы отбасы мүшелерін мұрагерлік қателіктерінен сақтаған. Өйткені
халық жиналысы мұра қалдыруды әділетсіз деп таныса, рұқсат етілмеді.
Өсиеттің мазмұнына қажетті талаптар қойылды. Соның ішінде
міндетті түрде мұрагер көрсетілуі тиіс. Егер де мұраны қалдырушы
туыстарының ішінде мұрадан айыратын болса, онда ол мұрасыз қалған
тұлғаларды жазуы тиіс. Ал ондай тәртіп қолданылмаса, өсиет жарамсыз деп
танылады.
Империя кезеңіндегі рим құқығында легаттан басқа (өсиеттік бас тарту)
бас тартудың басқа түрі- фиденкомисс танылды. Фиденкомисстің легаттан
айырмашылығы тек қана өсиет бойынша мұрагер ғана емес, сонымен қатар заң
бойынша мұрагерге де қойылады.
Рим құқығында шартты түрде мұрагер болу мүмкіншілігі бар. Тұлға егер
өсиет қалдырушы шартын орындағаннан кейін ғана мұрагер болып танылады. Бұл
шарт орындалмаса өсиет жазылмаған деп танылды. Яғни, өсиеттің
тиістілігіне әсер етеді.
Өсиет келісім-шарт болып танылғандықтан, өсиет қалдырушы құқық
қабілетті және әрекет қабілетті болуы керек болды.
Рим құқығы мұра қалдыруды жан-жақты (универсалды) мирасқор ретінде
қарастырады. Бұндай жағдайда мұрагер мұраны алған соң, бір актімен өлген
адамның құқықтары мен міндеттерінің барлық жиынтығын алды. Мұрагерге мұра
көшу үшін, ол мұраны қабылдап, алуы тиіс. Мұрагер мұраны алды деп,
мұрагерлік мүлікті басқаруға көшсе немесе куәлердің қатысуында мұраны
қабылдау туралы мәлімдесе ғана танылады.
Сонымен жеке меншіктің дамуы мен отбасы мүшелерінің еңбегін
құлдардың еңбегіне ауыстыру құл иеленуші қоғамдағы отбасын өндірістік
коллектив ретінде экономикалық ұя ретінде қарауды қойды. Мұрагерлікке
мұралық мүлікті жинауына және алуына қарамай, өлген адамның жақын қандық
туыстары шақырыла бастайды. Өсиет мұра қалдырудың басым нысаны болады.
Феодалдық құрылыстағы мұрагерлік.Өндіріс құралдарының одан әрі дамуы
еңбектің өнімділігінің өсуімен қоса болады.
Құл иеленушілік өндірістік қатынастарда өнімділік күштердің өсуінің
сәйкессіздігі құл иеленушілік құрылыстың біртіндеп феодалдыққа ауысуына
алып келді.
Феодалдық қоғамның өндірістік қатынастарының негізі болып, феодалдық
жеке меншігі және крепостық шаруа жартылай меншік.
Феодалдық құрылыстың сипаттамасы ретінде жер меншігінің иерархиялық
құрылымы танылды. Көптеген феодалдық меншіктер саяси бытыраңқылық пен
өзара соғыстардың арқасында жүйеленген заңдар болған жоқ. Құл иеленушілік
құрылыс сияқты феодалдықта да көптеген мұрагерліктің кезектілігі сақталды.
Соңғы кезектегі мұрагерлер алғашқы кезектегі мұрагерлер болса шақырылмаған.
Мұрагерлік кезектердің жүйелілігі туыстық дәрежесіне негізделген. Туыстық
дәрежесі жақын туыстар алыс дәрежедегі туысқандарды шегеріп тастаған.
Саксондық айна (герман құқығының XIII ғасырдағы ескерткіші)
мұрагерлер мұра қалдырушының арыздарын жылжымалы мүліктің бағасымен
жауапкершіліктің мөлшерін азайтқан.
Феодалдық құқыққа мұра қалдырудың тек заң бойынша ғана емес, сонымен
қатар өсиет бойынша да мәлім болған, бірақ мұра қалдырушының құқықтары
біршама шектелді. Мысалы, егер де мұра қалдырушыда ұлдар болса, онда
мүлікті мұраға қалдыруға болмады. Бұл жағдайда мұра қалдырушының еркінен
тыс барлық мұралық мүлік ұлдарының арасында бөлініп берілді. Егер де ұлдары
болмаса, мұра қалдырушы өз мүлкін кімге болса да қалдыра алды.
Полицтік статут (15-жүзжылдықтағы оңтүстік славяндардың феодалдық
құқығының ескерткіші). Бұл заңдар жинағында мұра қалдырушының ұлдарын
мұрадан айырудың жекелеген және заңда көрсетілген жағдайларын көрсеткен.
Феодалдық қоғамда мұрагерлік құқықтық қатынастарды реттеуде үлкен
әсерлерді көрсетті. Дін, идеология, әлеуметтану феодал таптарындағы
басшылықтың еркін білдірді.
Құқықтың дамуына араб елдеріндегі дін ерекше үлкен әсер етті. Бұл
жерде діннің алғышарттары мұсылмандық құқықтың негізі болды. Мұсылмандардың
мұрагерлік құқығы Құранның оқуында көрініс тапқан. Еуропалық феодалдық
мемлекеттерінің мұрагерлік құқығын мұсылмандық мұрагерлік құқығымен
салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар:
1.Мұрагерлік мүлік анасы жағынан туыстарына көшпейді;
2.Ер адамның мұрагерлік үлесі әйел адамның үлесіне қарағанда екі
есе көп болады;
3.Мұрагерлікке ұсыныс тәртібімен жүргізуге жол берілмейді;
4.Өсіп келе жатқан мұрагерлерді толығымен шығарып тастамады;
5.Мұрагер мұрадан бас тарта алмады;
6.Құлдыққа түскен тұлға мен діннен безер заң бойынша мұрагер бола
алмады;
7.Мұра қалдырушының қарыздары бойынша жауапкершілік мұра көлемінің
активімен шектелді;
8.Мұра қалдырушы тұлға тек мұраның үштен бір бөлігімен ғана басқара
алды;
9.Өсиет бойынша мұрагерлер болып, заң бойынша мұрагерлерден басқа
әрбір тұлға танылады [ 5, 24 б].
Сонымен феодалдық құқықтың өзіне тән ерекшеліктері бар:
1. Феодалдық құрылыстың экономикалық негізі болып, феодалдардың жерге
деген меншігі мен крепостық шаруаға шектелген меншік болғандықтан, заң
бойынша осы меншік түрлерін феодалдарға және оның ұрпақтарына қалдыру
өт маңызды рөл атқарады. Егер де құл иеленуші қоғамда мұраны біртұтас
ретінде барлық мұралық мүлікті мұраға қалдырудың бірыңғай тәртібі
орнаса, феодалдық құрылыста жер және басқа жылжымайтын мүлік жалпы
мұрагерлік массадан бөлініп, мұрагерліктің жеке объектісі ретінде
қарастырылды. Жылжымайтын мүлік мұрагерліктің басты обьектісі болады.
2. Жылжымайтын мүлікті мұраға қалдыру құл иеленуші құрылыстың соңғы
кезеңдеріндегі сияқты қандық-туыстық негізде емес, екі белгінің
бірігуі негізінде жүзеге асырылды. Олар: туыстық және мұрагердің
әскери қызметін өтеу жарамдылығы.
3. Феодалдық мұрагерлік құқық сословиелік құқық болып табылады. Ерекше
сословиелік мұрагерлік тәртібі төменгі сословиелік мұра қалдыру
тәртібінен ерекшеленеді. Патриархаттың қағидаларын қолдана отырып және
діннің әсерінде феодалдық құқықта ер адамдар мен әйелдердің арасында
теңдік болмады. Соңғыларының мұрагерлік құқығы шектеулі болды.
Буржуазиялық құрылыс кезінде мұрагерліктің орын алуы.Буржуазиялық
құрылыстың жеңісімен қондырма өзгеріске ұшырады. Сословиелік-буржуаздық
заңдар буржуазиялыққа өзгертіледі. Буржуазиялық елдердің Конституциясы
дворяндардың артықшылықтарын алып тастап, заң алдындағы формальді теңдікті
жариялайды. Азаматтық кодекстер жеке меншікті қорғау, шарттық қатынастардың
еркіндігі, жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы еңбектік қатынастарға
мемлекеттің араласпау қағидаларына негізделеді. Буржуазиялық мұрагерлік
құқықтың негізіне мұрагерлік массалық тұтастық және ер адамдар мен
әйелдердің арасындағы мұрагерлік құқықтардың теңдік қағидалары қойылады.
Буржуазиялық елдердің экономикалық мәні бір болғанымен, буржуазиялық
мұрагерлік құқық әр елде жекелеген мұрагерлік қатынастарды әр түрлі
реттейді.
Францияның мұрагерлік құқығы мұра қалдыруды әмбебап мирасқорлық
ретінде қарастырады. Ол мұраны заң бойынша және өсиет бойынша қалдыруын
қарастырады. Заң бойынша мұраны қалдыру келесі жағдайларда орын алады:
адам өсиет тастамаса немесе мұрагерлік туралы шарт жасамаса және өсиетті
жарамсыз деп таныған жағдайда. Заң бойынша мұра қалдыру өсиетпен
көрсетілмеген мүлікке қатысты жағдайларда көрініс табуы мүмкін.
Француздың заң шығарушысы кішігірім буржуазияның талаптарын орындай
отырып, мұрагерлік мүлікті бөлшектеуге және мұрагердің құқықтарын теңдеуге
бағыт жасайды. Сонымен қатар заң шығарушы буржуазияның өзінің мүлкімен
өлгеннен кейін де басқару сияқты жекеше ынталарымен санасты. Осыған
байланысты өсиет бойынша мұра қалдыруға үлкен шектеу қойылса да рұқсат
берілді. Жеке меншік иесіне өзіне тиісті мүліктің бір бөлігіне ғана өсиет
етіп қалдыру еркіндігін анағұрлым шектеудің мақсаты бір адамның қолында
байлықтың үлкен концентрациясына (шоғырлануына) жол бермеу болды.
Заң мүлік иесінің өсиет бойынша мұрагерлерді таңдауына шектеу
қойылмады. Мұраны заң бойынша мұрагерлерге және де өзге адамдарға қалдыруға
болды. Бірақ, сонымен қатар мұра қалдырушыға өзінің туыстарын заңды
үлестерінен айыруға рұқсат берілмеді.
Мұрагерлерге мұраны алу немесе одан бас тарту құқығы берілген. Мұрагер
мұраны алды деп егер ол мүлікті басқаруға кіріскен сәттен танылады. Мұрадан
бас тартқанның үлесі басқа мұрагерлікке қатысатын мұрагерлерге беріледі.
Герман заңдары француз заңдарына қарағанда мұрагерлікті анықталған
санды кезекпен шектемейді. Демек мұрагерлік жүйесі мұрагерлік мүліктің алыс
туыстарына өтуіне мүмкіншілік тудырады.
1896 жылға Герман азаматтық жинақ бойынша өсиеттік өкім жасау кеәінге
қалдыру және жою шартымен құрастырылуы мүмкін. Мұра қалдырушыға мұрагерді
тағайындап қоюға рұқсат берілді.
Герман азаматтық жинақ мұрагерлерге мұраны алу немесе одан бас тарту
құқығы берілген. Бас тарту сотқа арыз берумен жүзеге асырылады. Мұрадан бас
тарту мерзімі өткен соң мұраны алды деп саналады. Тұлғаның мұраға құқығын
растайтын құжат мұрагердің өтініші бойынша сотпен берілген құжат болып
табылады.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқығы француздық, германдық және
басқа буржуазиялық елдердің құқықтарынан ерекшеленеді.
Мұра қалдырушының құқықтары шектелмеген. Мұра қалдырушы әрбір тұлғаға
мұрагерлік мүліктің барлығын немесе бір бөлігін беруге бұйыра алады. Ол
әрбір заң бойынша мұрагерді мұрасыз қалдыра алады.
Мұрагерліктің шектелмеген еркіндігі және міндетті үлес институтуның
жоқтығы – ағылшын – американдық мұрагерлік құқықтың өзіне тән белгісі.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқық өсиеттің жеңілдетілген нысанын
қарастырады. әдеттегі өсиет үшін өсиет қалдырушының еркі жазбаша нысанда,
өсиетті өсиет қалдырушымен екі куәнің қатысуында қол қоюы тиіс. Мұра
қалдырушы өсиетті кейінге қалдыру немесе белгілі бір жағдай туғанға дейінгі
шартты түрде көрсетілуі мүмкін.
Заң бойынша мұраға ие болу өсиет болмағанда немесе мүліктің барлығы
өсиетке қалдырылмаса немесе пайдасына мүлікті өсиетке қалдырылған тұлға
өсиет қалдырушы өмірінде қайтыс болса жүзеге асырылады.
Ағылшын – американдық мұрагерлік құқықтың өзіне тән ерекшелігі, оның
мұра қалдырушы өлгеннен кейін мұрагерлерге емес, алдымен сот немесе өсиет
қалдырушы тағайындаған басқарушыға өтеді. Ол мұрагерлерге мүлікті бермес
бұрын басқарады, мұра қалдырушының қарыздарын төлеп, қалған мұраны
мұрагерлеріне береді.
Сонымен буржуазиялық мұрагерлік құқықта келесі өзіне тән ерекшеліктері
бар:
1. Феодалдық құрылыс кезіндегі мұрагерліктің сословиелік сипаты
жойылып, мұрагерліктің біртұтас тәртібі орнатылады.
2. Буржуазиялық елдердің басым көпшілігінде жылжымайтын мүлікті мұра
қалдырудың ерекше тәртібі жойылып, мұрагерлік массаның біртұтастық қағидасы
бекітілді.
3. Әйелдердің мұрагерлік құқығы ер адамдардың мұрагерлік құқығымен
теңестірілді.
4. Дворяндардың артықшылықтары жойылды.
Негізінен мұрагерліктің дүниеге келуі және дамуы қоғамның мүліктік
және әлеуметтік жіктелуімен бірге келеді. өндіріс құралдарына жеке меншікті
бекіткен соң, билікті қолына шоғырланған тұлғаларды болжамды
қолсұғушылықтан қорғайтын ерекше институттар орын алды. Мемлекетті құрайтын
институттардың жүйесі жеке меншікке және оның қажетті мұралық атрибуты үшін
күзетші иттің рөлін ойнайды.
Жеке меншіктің көркендеуі, оны “сословиелік – корпоративтік бағыттан”
босатып, мұрагерліктің заты ретінде біртіндеп пайда алып келетін,
адамдардың әр түрлі қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін
құралдардың, заттардың барлығы мұраға қалдыруға болады [ 5, 26б.].
Қазіргі тарихи кезең меншік елеулі ығыстырылған континенттер мен
елдерде жеке меншік қалыптасуымен сипатталады. Ал бұл мұрагерлік өсуімен
бірге болады.
1.2 Мұраның құрамы және субъектілері
Мұрагерлік құқықтағы басты түсінік болып-мұра табылады, себебі мұра
болмаса, мұрагерлік те орын алмайды. Әдебиеттерде бұл категорияға қатысты
көптеген түсініктемелер берілген. Мысалы, В.И. Серебровский мұраны немесе
мұрагерлік мүлікті қайтыс болған азаматқа (мұра қалдырушыға) тиесілі және
ол қайтыс болғаннан кейін мұрагерлеріне ауысатын мүліктік құқықтың жиынтығы
ретінде анықтайды [2, 57б.].
В.А. Тархов пен Ю.М.Барщевский-заңмен бекітілген тәртіпте басқа
тұлғаларға (мұрагерлерге) ауысатын, мұра қалдырушының мүліктік құқықтар мен
міндеттердің жиынтығы ретінде түсініктеме береді [7,18б.].
Н.К. Ягудин: Мұрагерлік масса-мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін
оның мұрагерлеріне ауысатын мүліктің (жылжитын және жылжымайтын) жиынтығы-
деп көрсетеді [8,5б.].
Ю.Н. Власов пен В.В. Калининнің пікірі бойынша: мұра (мұрагерлік
мүлік)-бұл мұра қалдырушыға жеке меншік құқығы негізінде тиесілі мүліктің,
оның мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттердің жиынтығы
[9,5б.].
Ю.К. Толстой болса, мұра -бұл мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін
оның мұрагерлеріне құқық мирасқорлығы талаптарымен ауысатынның барлығы деп
есептейді [10,10б.].
Сонымен, мұра дегеніміз-мұра қалдырушыдан мұрагерге құқық мирасқорлығы
тәртібінде өтетін мүлік. Мұра түсінігін анықтау үшін мұрагерлерге немене
және қалай өтеді деген сұраққа жауап беру керек. Мұрагерліктің жалпы
ережесі қиын емес. Мұра қалдырушының барлық мүліктік құқықтары мен
міндеттері мұрагерге өтеді. Мұра құрамына кейбір ерекше жағдайлардан басқа
бар мүліктік құқықтары мен міндеттері кіреді. Мұрагерліктің келесі
өзгешеліктерін бөліп көрсету қажет:
– біріншіден, мұра не мұралық мүлік құрамына қайтыс болған
азаматтың құқықтары (актив) мен қарыздары (пассив) кіреді.
– екіншіден, мұрагерлік бойынша тек мұра қалдырушы тірі кезінде
иеленген құқықтар ғана өтеді. Сондықтан мұра қалдырушы тірі
кезінде ие болмаған, ол қайтыс болған кезде пайда болған құқықтар
мұра құрамына енбейді. Мысалы өз жанұясының пайдасына жасалған
өмірді сақтандыру шарты. Бұл мұрагерлік мирасқорлығы емес, өйткені
сақтандыру ақшасын алу мұра қалдырушы қайтыс болған жағдайда ғана
беріледі. Осындай жағдайларда мұрагер мұра қалдырушы иеленбеген
құқықтарға ие болады.
– үшіншіден, мұра қалдырушының кейбір құқықтары мен міндеттері өз
табиғатына байланысты мұрагерлерге өте алмайды. Мұрагерлік
мүліктің құрамына жеке сипаттағы құқықтар мен міндеттер кірмейді.
Ең алдымен, бұл алименттік құқықтар мен міндеттер, пәтерді
пайдалану құқы, қоғамдық мекемеде және т. б. мүшелік құқы.
– төртіншіден, мұрагерге өтетін кейбір құқықтар мен міндеттер заң
бойынша өтпеуі мүмкін.
– бесіншіден, мұрагерлік бойынша тек мүліктік ғана емес, мүліктік
емес мазмұны бар құқықтар мен міндеттер өтеді. Мұрагерлік бойынша
атқа ие болу құқығы, авторлық құқық өтпейді.
ҚР АК-ң 1040-бабының 1-тармағына сәйкес, мұраның құрамына мұра
қалдырушыға тиесiлi мүлiк, сондай-ақ оның қайтыс болуына байланысты
қолданылуы тоқтамайтын құқықтары мен міндеттері кіреді.
Мұрагерлік мүліктің құрамын және орналасқан орнын мұрагерлер ұсынатын
мұра қалдырушыға тиесілі құқықты белгiлейтiн және құқықты куәландыратын
құжаттардың, сондай-ақ бағалы қағаздардың, ақшалай құжаттардың және
басқаның негізінде нотариус тексереді.
Мұра ашылған кезде мұра қалдырушының жылжымайтын мүлікке меншік құқығы
тіркелмегенде, мұра қалдырушының атына мүлікке құқықты белгілейтін құжаттар
немесе сәйкестендіру құжаттары нотариусқа ұсынылса, ол мұрагерге мұра
қалдырушының меншік құқығын тіркеуге құқығы туралы куәлік беруге құқылы.
Мұра қалдырушыға меншік құқығы немесе жерді тұрақты пайдалану құқығы
негізінде тиесілі жер учаскесінде орналасқан, бірақ пайдалануға
енгізілмеген құрылыстарға нотариус осы мүлікті мұра қалдырушының атынан
пайдалануға енгізуге куәлікті мұрагерлерге беруге құқылы.
Өз бетімен салынған жылжымайтын мүлікке (осындай мақсатта бөлінбеген
жер учаскесінде, құрылыс салуға қажет рұқсат алынбай және т.б.) мұрагерлік
сот тәртібімен ғана орын алуы мүмкін. Нотариус мұра қалдырушының атына
осындай мүлікке меншік құқығын тіркеуге куәлік беруге құқылы емес [11].
Мұрагерлік құқықта мүлік ретінде тек мүліктік игіліктер мен құқықтар
ғана емес, сонымен қатар мүліктік талаптар мен борыштар да танылады.
Жоғарыда аталған мүліктік игіліктер мен құқықтарға, ҚР АК-ң 115-
бабының 2-тармағына сәйкес, заттар, ақша, оның iшiнде шетел валютасы, қаржы
құралдары, жұмыстар, қызметтер, шағармашылық интеллектуалдық қызметтiң
объектіге айналған нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгiлер және
бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүлiктiк құқықтар және басқа да
мүлiк жатады.
Ерлі-зайыптылардың неке кезінде жинаған салымдары, олардың ортақ
бірлескен меншігі болып табылады. Олардың ортақ бірлескен меншігінде мұра
қалдырушының үлесін бөліп шығару кезінде көзі тірі жұбайының атына салынған
салымдарды ескеру қажет.
Мұрагерлер арасында мұрагерлік мүлікті өсиет бойынша бөлісу барлық
мүлік немесе оның бөлігі мұрагерлерге нақты мүлік көрсетілмей мұраға
үлестерде қалдырылған жағдайларда болуы мүмкін.
Мұрадағы міндетті үлеске құқығы бар мұрагерге мұрагерлік мүліктен
заттай үлесін бөліп шығару кезінде осындай мұрагердің үлесі алдымен заң
бойынша мұраға алынатын мүлік есебінен белгіленеді, ал оның жетіспейтін
бөлігі өсиетте көрсетілген мүлік есебінен қанағаттандырылуы мүмкін.
Тағы бір ескеретін жағдай, мұра қалдырушының тірі кезінде оған тиесілі
болған құқықтар мен міндеттердің барлығы, мұрагерлік бойынша мұрагерге
(мұрагерлерге) ауыса бермейді. Заң шығарушы мұраның құрамына кірмейтін
құқықтар мен міндеттердің тізімін нақты бөліп көрсетеді, себебі олар мұра
қалдырушының жеке басымен тығыз байланыста болып, ол қайтыс болғанда онымен
бірге жойылады. ҚР АК-ң 1040-бабының 2-тармағына сәйкес, мұра қалдырушының
жеке басына тығыз байланысты мына құқықтар мен мiндеттер:
1) егер заң актiлерiнде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, заңды
тұлғалар болып табылатын ұйымдарға мүше болу құқығы;
2) өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу құқығы;
3) алименттiк мiндеттемелерден туындайтын құқықтар мен мiндеттер;
4) зейнетақы төлемдеріне, жәрдемақылар мен Қазақстан Республикасының
еңбек заңнамасының және Қазақстан Республикасының әлеуметтік қамсыздандыру
саласындағы заңдарының негізінде басқа да төлемдер алу құқығы;
5) мүлiктiк құқықтармен байланысы жоқ жеке мүлiктiк емес құқықтар
мұраның құрамына кiрмейдi.
Аталған баптың 3-тармағына сәйкес, мұра қалдырушыға тиесілі болған
жеке мүліктік емес құқықтар мен басқа да материалдық емес игiлiктердi
мұрагерлердiң жүзеге асыруы және қорғауы мүмкiн. Бұл жерде жеке мүліктік
емес игіліктер мен құқықтарға нақты тоқталып қарастырар болсақ, ҚР АК-ң 115-
бабының 3-тармағына сәйкес, оларға: жеке адамның өмiрi, денсаулығы, қадiр-
қасиетi, абырой, игi атақ, iскерлiк бедел, жеке өмiрге қол сұқпаушылық,
жеке құпия мен отбасы құпиясы, есiм алу құқығы, автор болу құқығы,
шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес игiлiктер мен
құқықтар жатады.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардан келесідей қорытынды шығаруға болады:
мұра не мұрагерлік мүлік ретінде мұра қалдырушыға тиесілі мүлікті, сонымен
қатар мұра қалдырушының қайтыс болуына байланысты қолданылуы тоқтамайтын
және оның мұрагерлеріне әмбебап құқық мирасқорлығы талаптарымен ауысатын
құқықтары мен міндеттерін түсіну қажет.
Тағы да бір айта кететін жағдай, ҚР АК-ң 1038- бабының 2-тармағында:
Қайтыс болған азаматтың мұрасы басқа адамдарға әмбебап құқық мирасқорлығы
талаптарымен, егер осы бөлiмнiң ережелерiнен өзгеше туындамаса, бiрыңғай
тұтас нәрсе ретiнде және бiр-ақ мезгiлде ауысады-делінген. Дәлірек
айтқанда, біріңғай тұтас нәрсе ретінде мұра заң бойынша мұрагерлерге де
және өсиет бойынша мұрагерлерге де, егер әрбір мұрагерге берілетін мүліктің
құрамы көрсетілмесе немесе өсиет бойынша мұрагер болып бір ғана тұлға
танылса ғана ауысады.
Егер өсиет бойынша мұрагерлер болып бірнеше тұлғалар танылса және
өсиетте олардың әрбіреуіне берілетін мұраның құрамы көрсетілсе, онда мұра
біріңғай тұтас нәрсе ретінде ауыспайды, себебі әрбір мұрагердің мүліктік
құқықтары бір-бірінен ерекшеленеді.
Алайда аталған жағдайларда мұрагерлерге мұра қалдырушының
міндеттерінің ауысуы туралы мәселе туындайды. ҚР АК-ң 1082-бабында
көрсетілгендей, мұрагерлер несие берушілердің алдында мұра қалдырушының
борыштары бойынша ортақ борышқорлар ретінде жауапкершілікте болады.
Мұрагерлер үшін ортақ сипаттағы жауапкершілік, мұра қалдырушының мүлкіндегі
олардың мұралық үлесіне байланыссыз бекітілген. Несие берушінің талаптарын
мұрагерлердің біреуі қанағаттандырса, оның басқа мұрагерлермен қатынасы
регрестік міндеттемелер принципі бойынша құрылады.
Егер сақтандырылған адамның кәмелетке толмаған және еңбекке жарамсыз
балалары, сондай-ақ еңбекке жарамсыз жұбайы, ата-анасы және асырауындағылар
сақтандыру сомасының қандай да бір бөлігін алуы үшін тағайындалмаса,
әдетте, олардың оны алуға құқығы болмайды.
Мынадай жағдайларда:
- егер сақтандыру шартында сақтандырылған сақтандырушы болмаса, немесе
сақтандырушы болса да, пайда алушы ретінде белгіленбесе, сақтандырылған
адамның өлімі осындай шартта көзделген жағдай болып табылса;
- егер сақтандырылған адам шарт бойынша сақтандыру төлемдерін алуға
тиіс адамның (пайда алушының) қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттерінен қайтыс
болса;
- егер сақтандырылған адам қолданылу мерзімі аяқталған жинақтаушы
сақтандыру шарты бойынша өзіне тиесілі төлемдерді алып үлгермей қайтыс
болса;
- егер заң актілеріне сәйкес өмірі мен денсаулығы міндетті
сақтандырылуға жататын азаматтар (әуе, теміржол, теңіз, ішкі, су және
автомобиль көлігінің жолаушылары) опат болса, сақтандыру төлемдері
сақтандырылған адамның мұрагерлік мүлкі құрамына қосылады.
Егер заң актілерінде немесе шартта өзге көрсетілмесе сақтандырушы
болып табылмайтын адам қайтыс болған жағдайда, оған қатысты жасалған
мүліктік сақтандыру шарты, сақтандыру объектісі болған мүлік бойынша оның
құқықтары мен міндеттері сақтандырушының келісімі бойынша оның
мұрагерлеріне ауысады.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 22-бабы 1-тармағының 3)
тармақшасына, 40-бабына сәйкес азаматтың меншігіндегі жер учаскесi, ұзақ
мерзiмдi уақытша жер пайдалану құқығы Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасында белгіленген тәртiппен мұраға қалдырылады. Егер уақытша жер
пайдалану шартында өзгеше белгіленбесе, қысқа мерзiмдi уақытша жер
пайдалану құқығын мұраға қалдыру кезінде осы құқықтың мұрагерлік тәртібімен
ауысуы осындай тәртiппен жүзеге асырылады.
Егер шартта шаруа қожалығы мүшелерінің арасында өзгеше белгіленбесе,
шаруа қожалығының мүлкі оларға бірлескен меншік құқығы негізінде тиесілі
болады.
Бірлескен қызмет туралы шарт негізінде жай серіктестік нысанында
ұйымдасқан фермер қожалығының мүлкі оның мүшелеріне ортақ үлестік меншік
негізінде тиесілі болады.
Жеке кәсіпкерлікке негізделген фермер қожалығының мүлкі оған жеке
меншік құқығы негізінде тиесілі болады.
АК-нің 1082-бабына сәйкес шаруа немесе фермер қожалығының мүшесi
қайтыс болған жағдайда мұра жалпы ережелер бойынша ашылады. Мұра
қалдырушының жеке кәсіпкерлігіне негізделген фермер қожалығының мүлкіне
мұраның ашылуын қоспағанда, мұрагерлердiң осы мүлiкке жалпы меншiктегi оның
үлесiне мөлшерлес ақшалай өтемақы алуға құқығы бар.
Егер шаруа немесе фермер қожалығын құру туралы шартта осындай қожалық
мүшелеріне мұрагерлерді қабылдау көзделсе, онда шаруа немесе фермер
қожалығы жалпы жиналысы мүшелерінің келісімімен осындай қожалықтың қайтыс
болған мүшесінің мұрагері мұрагерлік үлесінің шегінде мүшелікке қабылдануы
мүмкін.
Шаруа немесе фермер қожалығының мүлкі осындай қожалық қызметі
тоқтатылған жағдайда ғана мұрагерлер арасында бөлінуі мүмкін.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестікке, қосымша жауапкершілігі бар
серіктестікке, өндірістік кооперативке, толық серіктестікке қатысушының
үлесі мұрагерлерге АК-ге сәйкес ауысады. Егер көрсетілген шаруашылық
жүргізуші субъектілердің құрылтай құжаттарында өзгеше көзделмесе,
мұрагерлер осы субъектілердің мүшелеріне қабылдануға тиіс. Қатысушылар
қатарына қабылдаудан бас тартуы үшін талап қою бойынша іс жүргізу
тәртібімен сотқа шағым жасалуы мүмкін.
Мұрагерлер қатысушылардың санына кіруден бас тартқанда немесе
көрсетілген шаруашылық жүргізуші субъектілер оларды осындай қабылдаудан бас
тарқанда, мұрагерлерге активтер мен пассивтер ескеріліп қатысушының қайтыс
болған күніне белгіленетін мүліктегі мұрагерлік мирасқорлық үлесі негізінде
тиесілі құны төленеді.
Акционерлік қоғамға қатысушы қайтыс болған жағдайда оған тиесілі
акциялар мұрагерлік тәртіппен мұрагерлерге мүлік ретінде ғана емес, сонымен
қатар осы акциялармен бекітілген мұра қалдырушының куәландырылған
құқықтарының жиынтығы ретінде де ауысады.
Қазақстан Республикасының Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы
26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексінің 32-бабының мағынасы бойынша ерлі-
зайыптылардың некеде тұрған кезде жинаған мүлкіне олар алған зейнетақылар,
жәрдемақылар, сондай-ақ арнаулы нысаналы мақсаты жоқ өзге де ақшалай
төлемдер жатады. Осыған орай, мұра қалдырушы көзі тірісінде алмаған
жинақтаушы зейнетақы қорындағы зейнетақы қаражаты ерлі-зайыптылардың
бірлесіп жинаған мүлкіне жатпайды.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы
Қазақстан Республикасы Заңының 23, 23-1, 23-2-баптарына сәйкес жинақтаушы
зейнетақы қорында мiндеттi, ерікті, ерікті кәсіптік жарналары есебiнен
жинақталған зейнетақы қаражаты бар адам қайтыс болған жағдайда, олар
Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртіппен мұраға
қалдырылады.
АК-нiң 1078-бабына сәйкес мұра ашылғанға дейiн бiр жыл ішінде мұра
қалдырушымен бiрге тұрған мұрагерлер тұрғын үйді, сондай-ақ үй жабдықтары
мен үй-іші тұрмысы заттарын мұраға алуға басым құқыққа ие болады. Мұра
қалдырушымен бiрге мүлiкке ортақ бірлескен меншiк құқығы болған мұрагерлер
ортақ меншiкте болған мүлiктi мұраға алуға басым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz