Қазақстан Республикасының қылмыстық заңының жазалар жүйесінің ұғымы, түрлері және маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жаза мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢЫНЫҢ ЖАЗАЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Жаза жүйесінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Бас бостандығынан айырумен байланысты жаза түрлерінің түсінігі және жаза тағайындаудағы арнайы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3 ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖАЗА ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖАЗА ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҚЫНДАСУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
3.1 Шет мемлекеттердегі жаза тағайындау ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қылмыстық құқық жүйелерінің жақындасу тенденциялары ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жаза мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢЫНЫҢ ЖАЗАЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Жаза жүйесінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.3 Бас бостандығынан айырумен байланысты жаза түрлерінің түсінігі және жаза тағайындаудағы арнайы мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3 ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖАЗА ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖАЗА ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҚЫНДАСУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
3.1 Шет мемлекеттердегі жаза тағайындау ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
3.2 Қылмыстық құқық жүйелерінің жақындасу тенденциялары ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу шараларының бірі болып табылады және мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес жүргізу құралдарының бір ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес жүргізуде әртүрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, эканомикалық, рухани шаралардың барлық түрлерін кеңінен қолданады.Сөйтіп қылмыстан сақтандыру мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтанда біздің жас, тәуелсіз мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі басты күрес деп санамайды. Бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер жоғарыда атап өткен ұйымдастырушылық, тәрбие қоғам мүшелернің белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын функцияларының бірі ретінде қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз. Жалпы, қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай шаралардың бірі - жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа саладарындағы нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматгар мүддесіне үлкен зиян келтіреді. Міне, жаза қолданудағы мақсат пен оның жүйесін айқындау диплом жұмысымды жазуға негіз болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы қылмыстық жазаның мазмұнын ашу және шет елдердің заңнамаларындағы жазамен салыстырып мысалдар келтіріп теориялық анықтамасының мәнін ашу болып табылады.
Зерттеу нысанасы мен пәні. Дипломдық жұмысты жазу кезінде қазақстандық қылмыстық заңнамалардағы жаза түсінігінің анықтамалары алынды. Ториялық мысылдармен толықтырылды.
Жұмыстың териялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында А.Н.Ағыбаев., З.А.Астемиров., Н.О.Дулатбеков.,Н.С.Лейкин., И.И.Карпецтің және тағы басқа авторлардың еңбектері басшылыққа алынды.
Жалпы жаза мақсаты болып адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының түтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау болады. Міне осы аталған жаза оның мақсаты мен жүйесі туралы негізгі бөлімде қарастырмақпын.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын, оның ішінде ауыр, қатал жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола жеңе алмайтындығымызды тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан сақтандыру шараларының бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз. Жалпы, қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай шаралардың бірі - жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа саладарындағы нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе жеке азаматгар мүддесіне үлкен зиян келтіреді. Міне, жаза қолданудағы мақсат пен оның жүйесін айқындау диплом жұмысымды жазуға негіз болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы қылмыстық жазаның мазмұнын ашу және шет елдердің заңнамаларындағы жазамен салыстырып мысалдар келтіріп теориялық анықтамасының мәнін ашу болып табылады.
Зерттеу нысанасы мен пәні. Дипломдық жұмысты жазу кезінде қазақстандық қылмыстық заңнамалардағы жаза түсінігінің анықтамалары алынды. Ториялық мысылдармен толықтырылды.
Жұмыстың териялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында А.Н.Ағыбаев., З.А.Астемиров., Н.О.Дулатбеков.,Н.С.Лейкин., И.И.Карпецтің және тағы басқа авторлардың еңбектері басшылыққа алынды.
Жалпы жаза мақсаты болып адам мен азаматтың құқығын, бостандығын, заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті, ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан Республикасы аумағының түтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау болады. Міне осы аталған жаза оның мақсаты мен жүйесі туралы негізгі бөлімде қарастырмақпын.
1. ҚР Конституциясы 1995 жыл. (02.02.11. ж. енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қосып ).
2. ҚР Қылмыстық Кодексі 1997ж. (16.02.2012 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қосып).
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1997ж 13 желтоқсанда қабылданған № 206-1 (15.02.2012 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қосып).
4. ҚР Қылмыстық-атқару кодексі (13.12.97 ж. № 208-I) (2012.15.02 енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
5. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 19 қазандағы 15 нормативтік қаулысы (2005.28.10. берілген өзгерістермен).
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсініктеме/ред. Борчашвили И.Ш., Қарағанды, 2004 ж.
7. Бапанов Т.Ә. Алматы: Норма – К, 2004.-648 б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім). Алматы: Жеті жарғы, -2007.- 320 б.
9. Алауханов Е., Рахметов С. Жаза. Алматы: Өркениет, 2004.-208 б.
10. Апенов С.М. ҚР Қылмыстық атқару құқығы.Алматы: ҚазМЗА, 2001.-228б.
11. Наумов А.В. Реализация уголовного закона. – Волгоград, 1983.- 189с.
12. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселелері): монография.- Астана: Фолиант, 2002-446 б.
13. Марцев А.И. Уголовный закон на практике.- Томск,. 1990.-152 с.
14. Карпец И.И. Закон, поведение, ответственность.-М., 1988.- 123 с.
15. Рарог А.И.Проблема субьективной стороны преступления.-М., 1991-134с.
16. Панов Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность.-Харьков, 1982-128 с.
17. Кистяковский А.Ф. Понятия и признаки преступления и их значение для квалификации.- Свердловск, 1987.-205 с.
18. Беляев Н.А. Способ совершения преступления и уголовная ответственность.-Харьков, 1992.-128с.
19. Кудрявцев В.Н. Закон, поведение, ответственность. М., 1986.-221с.
20. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. ҚР Қылмыстық құқығы. Қарағанды: Болашақ баспа, 2007.-248 бет.
21. Зиманов С.З. Понятие преступности.- Москва, 1988-136 с.
22. Дулатбеков Н. ҚР мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия.-Қарағанды: ҚарМУ, 1993-207 с.
23. Прохоров ЛА. Общие начала назначения наказания по советскому уголовному праву. Автореф.дисс.канд. юрид.наук. М., 1972.-97 с.
24. Тащилин М.Т. Уголовное право РФ. Общая часть Москва: Полиант, 1996.-318с.
25. Захорин Г.С. Роль основных институтов общей части уголовного права в наказании / Автореф.код.юрид.наук.:- М.: МГУ., 1991.-90с.
26. Угрехилидзе М.Г. Проблемы неосторожной вины в уголовном праве.- Тбилиси. 1971.-150 с.
27. Трахтиров В.С. Вменяемость и невменяемость в уголовном праве.- Харьков. 1992.-179 с.
2. ҚР Қылмыстық Кодексі 1997ж. (16.02.2012 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қосып).
3. ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1997ж 13 желтоқсанда қабылданған № 206-1 (15.02.2012 ж. енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қосып).
4. ҚР Қылмыстық-атқару кодексі (13.12.97 ж. № 208-I) (2012.15.02 енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
5. Бас бостандығынан айыру жазасын тағайындаудың кейбір мәселелері туралы ҚР Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 19 қазандағы 15 нормативтік қаулысы (2005.28.10. берілген өзгерістермен).
6. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексіне түсініктеме/ред. Борчашвили И.Ш., Қарағанды, 2004 ж.
7. Бапанов Т.Ә. Алматы: Норма – К, 2004.-648 б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық (Жалпы бөлім). Алматы: Жеті жарғы, -2007.- 320 б.
9. Алауханов Е., Рахметов С. Жаза. Алматы: Өркениет, 2004.-208 б.
10. Апенов С.М. ҚР Қылмыстық атқару құқығы.Алматы: ҚазМЗА, 2001.-228б.
11. Наумов А.В. Реализация уголовного закона. – Волгоград, 1983.- 189с.
12. Дулатбеков Н.О. Қылмыстық жаза тағайындау (теория және практика мәселелері): монография.- Астана: Фолиант, 2002-446 б.
13. Марцев А.И. Уголовный закон на практике.- Томск,. 1990.-152 с.
14. Карпец И.И. Закон, поведение, ответственность.-М., 1988.- 123 с.
15. Рарог А.И.Проблема субьективной стороны преступления.-М., 1991-134с.
16. Панов Н.И. Способ совершения преступления и уголовная ответственность.-Харьков, 1982-128 с.
17. Кистяковский А.Ф. Понятия и признаки преступления и их значение для квалификации.- Свердловск, 1987.-205 с.
18. Беляев Н.А. Способ совершения преступления и уголовная ответственность.-Харьков, 1992.-128с.
19. Кудрявцев В.Н. Закон, поведение, ответственность. М., 1986.-221с.
20. Оңғарбаев Е.Ә., Смағұлов А.А. ҚР Қылмыстық құқығы. Қарағанды: Болашақ баспа, 2007.-248 бет.
21. Зиманов С.З. Понятие преступности.- Москва, 1988-136 с.
22. Дулатбеков Н. ҚР мемлекет және құқық тарихынан хрестоматия.-Қарағанды: ҚарМУ, 1993-207 с.
23. Прохоров ЛА. Общие начала назначения наказания по советскому уголовному праву. Автореф.дисс.канд. юрид.наук. М., 1972.-97 с.
24. Тащилин М.Т. Уголовное право РФ. Общая часть Москва: Полиант, 1996.-318с.
25. Захорин Г.С. Роль основных институтов общей части уголовного права в наказании / Автореф.код.юрид.наук.:- М.: МГУ., 1991.-90с.
26. Угрехилидзе М.Г. Проблемы неосторожной вины в уголовном праве.- Тбилиси. 1971.-150 с.
27. Трахтиров В.С. Вменяемость и невменяемость в уголовном праве.- Харьков. 1992.-179 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жаза
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢЫНЫҢ ЖАЗАЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ,
ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Жаза жүйесінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2 Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Бас бостандығынан айырумен байланысты жаза түрлерінің түсінігі және
жаза тағайындаудағы арнайы
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖАЗА ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖАЗА ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҚЫНДАСУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
3.1 Шет мемлекеттердегі жаза тағайындау
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
3.2 Қылмыстық құқық жүйелерінің жақындасу
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу
шараларының бірі болып табылады және мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес
жүргізу құралдарының бір ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес
жүргізуде әртүрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, эканомикалық, рухани
шаралардың барлық түрлерін кеңінен қолданады.Сөйтіп қылмыстан сақтандыру
мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтанда біздің жас, тәуелсіз
мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі
басты күрес деп санамайды. Бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер
жоғарыда атап өткен ұйымдастырушылық, тәрбие қоғам мүшелернің
белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс
істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын
функцияларының бірі ретінде қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын,
оның ішінде ауыр, қатал жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола
жеңе алмайтындығымызды тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан
сақтандыру шараларының бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз. Жалпы,
қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі - жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз
етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа саладарындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматгар мүддесіне үлкен зиян келтіреді. Міне, жаза қолданудағы
мақсат пен оның жүйесін айқындау диплом жұмысымды жазуға негіз болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты болып
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық жазаның мазмұнын ашу және шет
елдердің заңнамаларындағы жазамен салыстырып мысалдар келтіріп теориялық
анықтамасының мәнін ашу болып табылады.
Зерттеу нысанасы мен пәні. Дипломдық жұмысты жазу кезінде қазақстандық
қылмыстық заңнамалардағы жаза түсінігінің анықтамалары алынды. Ториялық
мысылдармен толықтырылды.
Жұмыстың териялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында
А.Н.Ағыбаев., З.А.Астемиров., Н.О.Дулатбеков.,Н.С.Лейкин., И.И.Карпецтің
және тағы басқа авторлардың еңбектері басшылыққа алынды.
Жалпы жаза мақсаты болып адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,
заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасы аумағының түтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң
қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау болады. Міне осы аталған
жаза оның мақсаты мен жүйесі туралы негізгі бөлімде қарастырмақпын.
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза ұғымы
Қазақстан аумағында бұрын күшінде болған қылмыстық заңда (1998 жылдың
1 қаңтарына дейін 1922 және 1926 жылдарғы РСФСР Қылмыстық кодексі, одан
кейін 1959 жылғы Қаз ССР ҚК-і) жазаға анықтама берілмеген. Сондықтан да
жаңа ҚК кабылданғанға дейінгі қылмыстық - заң әдебиеттерінде жазаға
берілген әртүрлі анықтамаларды кездестіруге болады. Олардың бір- бірінен
онша айырмашылығы жоқ, оларда жаза дегеніміз -қылмыстық заң негізінде
қылмыс жасаған адамға қатысты сот қолданған мемлекеггік мәжбүрлеудің ерекше
шарасы деген мазмүн бар. Республиканың Қылмыстық кодексі жаза түсінігіне
мынадай анықгама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған
адамға қолданылады және адамды құқықгары мен бостандықгарынан осы Кодекспен
көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.(38-бап) [1.13].
Бұл аныктамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмысты
жасаған адамға мемлекеттік ерікті орган - сот ғана үкім негізінде қолдана
алады.Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбурлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады. Заңды күшіне енген сот үкімі
барлық мекемелер, кәсіпорыңдар мен ұйымдар үшін міндетті болып табылады, ол
Қазақстанның барлық аумағында орындалуға тиісті.Үкімде тағайындалған жаза
қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған адамға ғана қатысты және
басқа адамдарға (сотталғанның туған-туыстарына) таралмайды. Жазаньң
орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ыкпал ету
шараларының жазадан айырмашылығы сол олардың артында мемлекеттік күш емес,
қоғамдық пікір тұрады.[2.183].
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық
ұйымдар қолданады. Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің заңмен белгіленген
шарасы. ҚК-тің 38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған
адамға сот жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды. Қылмыс пен жаза —
өзара тығыз байланысты құқықгық түсінік.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін
қолданылады. Жазаға тән ерекшелік міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау
дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: бас
бостандығынан айырғанда, камауға алғанда сотталған адамның көптеген
құқыктарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның отбасымен, дос-
туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде, айыппұл салғанда ол
материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке түру немесе қызметпен
айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет, көсіп таңдау
құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде қорқыту сипаты
бар. Тағайындалған жазаның ауыр-жеңілдігі жасалған қылмыстың сипатына және
қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа мән-жайларға
байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде кұралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК-терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған. Дегенмен, бірқатар
ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған. Атап айтқанда,
Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол дегеніміз жасаған
қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазада соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқыктық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады. Бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшін соттылығы бар
адамның жаңадан қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады
(ҚК-тің 13-бабы). Қайталанудың болуы тағайындалған жазаның түріне және
мөлшеріне, сондай-ақ бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда
колонияның нысанына әсер етеді (ҚК-тің 48-бабы) [1.17].
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның
айырмашылығы сол - қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық
тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза - қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан бетке басылады (теріс баға беріледі) .
Әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды (ҚК-тің 2-бабы). Жазаның
мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қоддану қызметінде маңызы
зор.
Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықгай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талаиты
елемеу -заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру - жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі - арнайы
аддын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады. Жазаның мақсаты ҚК-тің 38-бабында былай көрсетілген: Жаза
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу
және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру мақсатында қолданылады. Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) соттадғанды тузеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы
тиіс.Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті
бұзады. Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш
көрсетіп, әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұқсан келтірді. Осы
көрсетілген жағдайлардың әрқайсында біреу жасаған кылмыстың нәтижесінде
екінші адамға катысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған. [3.183].
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен занды мүдделері қалпына келеді
деп үміттенеді.
Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін қайтарып алады
немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады. Ал, жалпы қоғам
көлемінде әлеуметгік әділеттілік қалпына келу үшін сот әділ жазаны көпшілік
алдыңда (сот процестері негізінен ашық мәжілістерде өтеді) тағайындайды,
сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды мемлекеттің
жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық тәртіпті, қоғамдық кауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да игіліктерді
қорғайтындығын білдіреді.
Қылмыскердің жазаланғанын естіген адамның көңілі орнына түседі.
Жазаның мақсатын заң әлеуметтік әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан
сот тек ғана әділ жаза тағайындау үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз
жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудегі максатына қол жеткізу
мүмкін емес. Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір
жағдайларда қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін
тудырады.
Сондықтан да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік канағаттанғандық
сезіммен кабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза
тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатын жокқа шығарады. Жазаның басқа
бір маңызды мақсаты -сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан
Республикасы қылмыстық заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді. Қылмыс
жасаған адамға занды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны өтегеннен
кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге тиіс.
Түзеу дегеніміз — адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиетгерді жою. Түзеудің мақсаты адамның мінез-құлқын, іс-әрекетін қайта
қалыптастыру, жаңа кылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс
қасиеттерден оның арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның
бойына бұрын онда болмаған әлеуметтік - пайдалы қасиеттер етіледі, бұрын
болып кейін жоғалып кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер,
мысалы, басқа адамды, оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдык тәртіпті
сақтау, т.б.
Жазаны орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-
салты жақсы жаққа қарай өзгерсе - түзеу мақсатының орындалғаны болып
табылады. Түзелген адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны
орындау барысында қандайда бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды.Түзеу
процесі аддын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі кезінде
белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі тағайындалғанда,
сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады. Әртүрлі жаза шаралары
түзеудің әртүрлі тәсілін, әдісін және жолын қарастырады. Жазалау шарасы да,
түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны
жасаған адамның жеке басына қарай қодданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,
қоғамдық-пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып
табылады. Қылмыстық-орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері
қарастырылған. Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал
өлім жазасы сияқты жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін
емес.Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатымен тығыз байланысты.
Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте жұмсақ болса, бұл жағдай
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына сотталған адамды түзеу
процесіне кесірін тигізеді, себебі жазықсыз катаң жаза оны алған адамның
ыза-кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам қандай қылмыс жасасам да
қатан жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты - арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты. Оның
мәні де, мазмұны да - сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады,
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық занда белгіленген жазалар жүйесіңде сотталған адамның жаңа қылмыс
жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған. Мысалы,
бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим сақталады,
тұрақты күзет койылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-жарандарынан
оқшау ұсталады, қылмыс жасау кұралы немесе қаруы боларлықтай ақшаны немесе
заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды, жаңа қылмыс жасау
үшін ол қызметгі пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынғын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін. Сотталған адамның басына қандай
да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі
қайталап жасалған қылмыс үшін занда қатаң жаза қарастырылған (ҚК-тің 54-
бабының 1 бөлімінің а тармағы). Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі
адамды жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында
сотталған адамның көңіл-күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады,
ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына сеп болады [4.102]. Сонымен
қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу мақсатымен
тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау. Қылмыстан
арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы - мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау.
Жазамен қоркыту, қылмыс жасаған жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа
бейім адамдарға тоскдуыл болады, қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған
қылмыс үшін жаза қолдану үрейі тұрақсыз адамдарды кылмыс жасаудан
сақтандырады. Жазанын жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден,
қылмыстық заңның жарияланып, онда әрбір нақты кылмыс үшін белгіленген
жазаның көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың
жаза тағайыңдауында, үшіншіден - тағайындалған жазаның орындалу процесінде
болып табылады.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей кол жеткізу емес. Мысалы, қылмыскерді
колонияда ұстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақ-тандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы барлық адам заң мен сот алдында
тең, шешімді де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның , бұзылуын tinty
де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар жаза
тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы
жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтің болуын
және оның түрін; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық
жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстар жиынтығын; жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген
жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау
негіздерін ескеруі тиіс.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, жаза
тағайындаған кезде тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы
адамдардың жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі керек.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері, жаза тағайындау қағидалары, жазаны
жеке даралаудың аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 таруында
көзделген іргелі мәселелер- қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан
неғұрлым жеңіл жаза тағайындау, қылмыстардың қайталануы жағдайында,
қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау мәселелері
үлкен тақырыптың желісіне айналды.
Сөзіміз жалаң шықпас үшін сот тәжірибесінен алынған дерек- дәйектерге
ерекше көңіл бөлінді, орын берілді. Жаза тағайындаудағы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының, бірнеше облыстық соттардың және аудандық
соттардың осы мәселе жөніндегі сот тәжірибесі зерттеліп отырды.
Қылмыстық құқық теориясында жаза тағайындаудың жалпы негіздері,
қағидалары мен ережелерін анықтауда әлі бірізділік жоқ. Қарастырылып
отырған мәселелер барысында аталмыш терминологиялар төмендегідей тәртіппен
түзіледі:
Жалпы негіздер – мән- мағынасы бойынша барлығынан шамалыдан дегенді
білдіретін жалпылама ұғым. Ол өз құрамында қасыбір қарастырылып отырған
құбылыстың барлық негізгі белгілерін қамтуды мүлде мақсат тұтпайды.
Оның міндеті- зерттеліп отырған мәселенің барынша айқын сипаттарын
ашып көрсету.
Қылмыстық кодекстің құрлымы заң шығарушының қылмыстық-құқықтық реттеу
пәніне деген қарым- қатынасын оңтайлы және жан- жақты түсінікті түрде
келтіруге орай құрылуы себепті заңда жаза тағайындаудың нақтылы қағидалары
мен ережелері емес, нақ осы жалпы негіздер айшықталған. Мұның алғашқы
мәмілелері ғылыми зерттеулерге негізделген ғылыми объектілері болып
табылады, олар өз кезегінде іс жүзінде қолдану үшін теориялық база құрайды.
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке- дара жауапкершілік
приципін негізгі басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі
кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық
қаралған тиісті баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай
ретте, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-
жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ
әрі заңға сай деп танылады.
Жаза тағайындау – қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты
кезең. Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінде былай делінген:
Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмысы
үшін көзделген жазаның оңша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан
неғұрлым қатаң жаза тағайындалады.
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез- құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
ҚК-тің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы негіздері үш белгіден
тұрады. Сот жазаны: 1) ҚК-тің Ерекше бөлімінің аталған қылмыс үшін
жауаптылық қарастырушы бабымен бектілген шекте тағайындалады. Бұл талап сот
жазаны ҚК Ерекше бөлімінің айыпкердің әрекеттері бағаланатын баптың
санкциялары шегінде ғана тағайындай алатынын білдіреді. Жазаның шегі оның
іс-әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым
жеңіл немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Сот жаза
тағайындағанда кінәлінің істеген қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол
баптың санкциясы көрсеткен шектен шықпай тағайындауға міндетті. Нақты бір
жағдайға қатысты жаза тағайындауда санкцияның түрінің маңызы бар. ҚК
санкцияларының көпшілігі өзінің өзінің түрі бойынша біршама анық, яғни
оларда жазаның түрі, оның ең төменгі және ең жоғарғы шегі көрсетілген.
Мұндай санкциялар сотқа жазаны жекешелендіру үшін мол мүмкіншіліктер
береді.
Сот, жаза қылмыстар жиынтығы бойынша немесе үкімдер жиынтығы бойынша
(ҚК 52-бап 2-бөлімі) тағайындалуы тиіс жағдайлардан басқа кездері Ерекше
бөлім бабының санкциясында көрсетілген ең жоғарғы асатын мөлшерде жаза
тағайындай алмайды. Ал Ерекше бөлімі бабының санкциясында көрсетілген ең
төменгі мөлшерден де төмен жазаны сот ҚК-тің 55-бабында қарастырылған мән-
жайлар орын алған жағдайда тағайындай алады.
Сот жазаны ҚК Ерекше бөлімінің ережелерін ескере отырып тағайындайды.
Бұл сот ҚК Ерекше бөлімінің жеке түрлерінің шарттарына, түрлеріне,
мақсаттарына және жаза тәртібіне жататын ережелерді басшылыққа алуы керек
дегенді білдіреді. Жаза тағайындау кезінде сот қылтыстың түрі мен қоғамдық
қауіптілігінің деңгейін, айыпкердің жеке басын, сол сияқты жауаптылықты пен
жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ескеруге міндетті.
Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың алғы шарты іс-әрекетті дұрыс саралау,
яғни істелген іс- әрекеттің белгілерінің нақты қылмыс құрамы белгілеріне
дәлме-дәл сай болуын анықтау өте қажет. Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз
жаза тағайындауға әкеліп соғады. Сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның
шарттарын еске ала отырып, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1993 жылғы 24
маусымдағы Жаза тағайындау соттардың заңды дұрыс қолдану туралы
Қаулысының 2- тармағында жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін
анықтағанда, нақты қылмыстық жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, деп
жоғарыда айтылған заң талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.*
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет.Оның ішінде
кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның
еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, оны сипаттайтын оң немесе
теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға,
ішімдікпен, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен немесе сыбайласып
қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс
жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады. Қылмысық
кұқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза
тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке
қабілеттілігі, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы
да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
Қағидалар мен ережелер – біркелкі емес қылмыстық-құқықтық
категориялар. Олар бірлесе отырып жаза тағайындаудың жалпы негіздерін
құрайтын басты ұғымдар болып табылады. Қағидалар аталған процестің
негізінде жатқан және оның мән- маңызынашып көрсететін жетекші идеяларды,
концепцияларды білдіреді, ал ережелер заңдағы баптың қылмыстық- құқықтық
санкцияларынан жасалған қылмысқа және айыпкердің жеке басына қатысты
салыстыру мен қолданудың қажеттілігінен, тәртібі мен процедурасынан
құралады.
Жаза тағайындау қағидаларына қылмыстық- құқықтық мағынада жалпы
құқықтардан басқа, мәселен мынандай қағидаларды жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы ол сотталушыға заңда көзделген мерзімнен
жоғары немесе басқа түрде, яғни мөлшерде жаза тағайындалуы мүмкін емес
дегенді білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындау тек
ерекше ережелер бойынша жүзеге асырылады. Жазадан толық, ішінара немесе
шартты түрде босату, жазаны өтеусіз шартты түрде соттау арнаулы
ережелердің негізінде анықталады. *
Аталған қағида жалпылама болып табылады және қылмыстардың, үкімдердің
жиынтығы бойынша жаза тағайындауға орай келеді.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшерлері Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніміз
олардың жиынтық қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаза түрі
үшін белгіленген ең жоғары мөлшерден аспауы керек.
Барынша жауаптылық қағидасы қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкілікті
жаза белгіленген кезде сот жиынтыққа енетін , ол жөнінде неғұрлым қатаң
жаза көзделген әрекет үшін неғұрлым жеңіл жаза тағайындай алмайды.
Аяқталмаған қылмыстардың жиынтығы туралы іс те еркше маңызды. Бұл
жағдайда қылмыстық жауаптылықтың ең төменгі мөлшері бойынша анықталады да,
аяқталған қылмыс үшін көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғарғы
мерзімінің немесе мөлшерінің жартысымен немесе төрттен үш бөлігімен
шектеледі.
Заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне жету
болып саналатын – жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре
білуді, және барлық мән-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең
кішірек ауыр түрін дұрыс тағайындай білуді, оның мөлшерін анықтауды
міндеттейді.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылық пен жазаны жеңілдетуші немесе
ауырлатушы болып табылатын істе бар мән-жайларды ескеруі керек.
2. Жаза мақсаты
Жазаның мақсаттары жайлы мәселе – тек қана заңгерлік тұрғыдағы ғана
мәселе емес, ғасырлар бойы небір даңғайыр ойшылдарды тебіренткен-толғантқан
пәлсапалық пайым. Осы жерде аздап тарих беттеріне философиялық тұрғыдан
қарастырылған мәліметтерді жаза кетуді және онымен зерттеу жұмысымды
толықтырып өтуді жөн көрдім.
Рас, ескерерлік бір жай, философиялық және құқықтық ой-толғау
тарихында жазаның мақсатқа лайықтылығын жоққа шығарған тікбақай
көзқарастар да болған. Оны жоққа шығарғандардың ішінде, тіпті Лев Толстой
да болған. Ол өзінің қастыққа күшпен қарсы тұрмау жөніндегі іліміне сәйкес,
жазаны қастық деп есептеген және қастыққа қарсы қастықпен күресуге болмайды
деген уағыз айтқан. Жазаны анархистер де жоққа шығарған, мысалы, Кропотник
жаза мемлекетке қажет қана шаруа, ол анархизмнің негізгі идеясына орай таза
болмауы керек. Мемлекет пен заңдарды жою жазаны да болдырмайды. Сондай-ақ,
жазаны Р. Оуэн сияқты социал-утопистер де жоққа шығарған – ол адамның
қылмыс жасауына мемлекеттің өзі кінәлі, ендеше, ол адамды жазалауға құқығы
жоқ деп есептеген. Бірақ, мұндай көзқарастардың орынсыз екені бой көрсетіп,
пәлсапалық ағымнан шығып қалып отырған, ал әлгіндегідей ағымдар
жазалаудың қажет екенігі, әрине, мойындап әрі олардың қолданылу мақсаттарын
өздерінше негіздеген [5.316].
Жаза жайлы пәлсапалық ілімдер өз бастауларымен дінге барып ұласады
және алға қойған мәселелерді шешудің алғашқы талпыныстарын біз дәл сол діни
ілімдердің қайнар көздерінен табамыз. Мәселен, Көне Уағыздар Болмыс
кітабында былай дегінген: Мен сендер үшін кез келген хайуаннан, адамнан
болсын сендердің қандарыңды өтеймін. Кім адам қанын төксе, оның да адам
қаны төгіледі. Інжілде бұл ой былайша өрнектелген: Маған кек алу
жүктелсе, мен оны орындаймын. Құранда да солай: Уа, иман келтіргендер,
сіздерге кісі өлтіргендік үшін мынадай кек алу заңды орнықтырылады: азат
адам үшін – азат адам, қызметші үшін – қызметші... әйел үшін әйел өлуі
керек. Сөйтіп, көптеген діндерде олардың өзара айырмашылықтарына
қарамастан, жаза қылмыскердің жасаған қылмысы үшін кек қайтару идеясымен
байланыстырылады. Тап осы идея көпке дейін пәлсапа ұғымында да үстемдік
құрап келді. Мысалы, Көне Грекияда бұл идеяны Пифагор мен Аристотель сияқты
ойшылдар қолдаған. Орта ғасырлар дәуірінде жазаның кек алу ретіндегі
идеясын итальяндық утопист Кампанелла дамытқан: ол қылмыс пен жаза
арасындағы сәйкестіліктің талион түріндегісіне қолдау көрсеткен. Ол ойлап
тапқан Күн қаласында қылмыскерге кісі өлімі немесе көз үшін көз, мұрын үшін
мұрын, тіс үшін тіс және т.б. төленетін жазалар қолданылатын болған.
Жазаның кек алу түріндегі теориясы, әсіресе, оны өздерінше негіздеген
неміс ойшылдары – Кант пен Гегельдің туындыларында күшті даму сатысына
жетті. Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы Иммануил Кант (1724-
1804) қылмыстық құқыты қылмыс жасаған адамға зәбір көрсетуге берілген құқық
сипатында белгілеген. Сондай-ақ, ол бостандықты адам өзге адамның
бостандығын шектемейтін болса, не істеуге де еркі бар деген, өзі
құрастырған категориялық императив тұжырымдамасына табан тіреген. Кантқа
салсақ, қылмыстық заң категориялық императивтің бой көтеруі деген сөз, ал
оынң талаптары ең жоғарғы адагершілік заңдарының көріністері ретінде сөзсіз
орындауға жатады және қандай да болмасын сыртқы мақсаттар мен пайымдауларға
бағынышты емес, Қылмыс жасаған қылмыскер осынау жоғарғы адамгершілік
талаптарды бұзады, ендеше ол жазаға тартылуы керек. Категориялық
императивтің талаптарын жүзеге асыруда, абстрактылы әділдікті орнықтыруды
Кант қылмыстық жазаның бір ғана мағынасын айшықтаған. Осыдан келгенде, Кант
жазалаудың бірден-бір әділ теориясы деп әлгі талион қағидасы бойынша кек
алу теориясын есептеген. Сондай-ақ, Кант жазаның ешқандай өзге утилитарлық
мақсаттарын мойындамаған. Оның пікірінше, қандай болмасын утилитарлық
мақсаттар категориялық императивке қарама-қарсы келеді, ал ол адамды
қасиетті мақсаттарға да болсын жеткізетін құрал ретінде қарастыруға жол
бермейді [4.106].
Жаза қылмыс үшін кек алу ретінде тарихқа енген Гегель де (1770-1831)
өзінше негізделген. Гегельге салсақ, диалектикалық даму үш бағытта жүзеге
асады: тезис: оны теріске шығару – антитезис және осы теріске шығаруды
теріске шығару – синтез (соңғысы антитезисті теріске шығаруға ғана емес,
оның алдындағы даму үрдісіндегі бағалы тұстарын қалпына келтіру деген сөз).
Жалпыға бірдей ерікті көрсететін құқық – тезис. Құқықыты мойындамайтын
және қылмыскер бұзған құқықты қалпына келтіретін жаза – синтез. Олай болса,
жазадағы ең бастысы – оның қылмыстың туындамай қоймайтын зардабы
екендігінде жатыр. Ол – қылмыскерді мәжбүрлеу, ол жасаған зорлық үшін кек
алу. Бұл – құқықты теріске шығаруды теріске шығару және құқықты қалпына
келтіру. Гегель мұндайда жазаны қылмыскердің құқығы деп атаған. Ол бұл
шешімді өзі талқыға салған құқықты бостандық ретіндегі жалпы пәлсапалық
идеясынан туындатқан. Қылмыс пен жазаны қолданарға келгенде бұл күрделі
пәлсапалық негіздеме былайшы түсіндіріледі. Қылмыс – құқықты мойындамайтын
қылмыскердің ерік актісі. Гегель бойынша, қылмыскер өзінің қылмыс жасау
фактісімен оған жаза қолдануға жол ашады. Ендеше, жаза да қылмыскердің
бостындығының бір көрінісі ретінде бой көрсетеді. Қылмыскердің сазайын
тарттыратын жаза... сонымен бірге оның еркі, оның бостандығының бастапқы
болмысы, оның еркінен, оның қылығынан көрінетін құқық та бар. Неге десеңіз,
оның саналы түрлік иесі ретінде қылығында орнықтырылған заңды өзі үшін
мойындамайтындығы және бар, әрі ол заңға өз құқығына сай келуі керек.
Сөйтіп, Гегельдің жазаны кек алу ретінде талқылауы өз алдына өткен
ойшылдардыкінен бөлектеу – ол таза кек алу емес, кек алуды қылмыскер бұзған
құқықты қалпына келтіру тұрғысында түсіндіреді. Жазаға кек алу ретінде ғана
қараған көзқарастың сыншылық етек жайғандығына қарамастан, қайсыбір
ғұламалар сонау көне заманның өзінде жазадан тек қана өш алуды көру
жеткілікті ме деген тұжырымға күмәнмен қарап, оны утилитарлық, яғни қоғамға
пайдасы бар мақсаттармен байланыстыра бастаған. Және бұл тұрғыда осы
идеяларды ең алдымен софистер мектебінің негізін қалаушы, грек пәлсапасышы
Протагор ұсынды деуге болады. Ол өз идеяларын былайшы тұжырымдағын: құқық
бұзушыларды ешкім де тек құқық бұзғандықтары үшін ғана жазаламайды, мұны
хайуан тәрізді әйтеуір кек алу үшін ұмтылатындар ғана жасайды; ал ақылмен
жазалағысы келетіндер жасаған қылмыс үшін жазаламайды, өйткені, жасаған
шаруаны ол жасалмаған ете алмайды. Ал жазаның нәтижесінде алдағы уақытта
ешкім де; сол қылмысты жасаған адам да, кінәлінің жазаланғанын көрген өзге
адам да құқық бұзбасындеп қорқыту үшін жазалайды. Сондай-ақ, Протагор
кінәлілерді түзету және кәнігі қылмыскерді аластаудың мақсаттарын да алға
тартқан.
Жазаның мақсатын қорқыту деп тануды көне грек ойшылы Платон да
ұлғайған шағында ұсынған, бірақ ол бастапқы кезде жазалаудың мақсаты –
қылмыспен таңба салынған жанның тазалануы деп болжамдаған. Алдында аталып
өткендей, көне Рим ойшылы Аристотель әуелде жазалау идеясын кек алу деп
қолдағанмен, кейін келе жазамен арасын ашқан. Ол кек алу – қашанда қайнаған
ашу мен кейістің нәтижесі деп есептеген. Ашу үстінде жазалуға болмайды және
жазаны, кінәні түзету және қылмыстардың алдын алу үшін қолданған жөн. Мұның
үстінде Аристотель жалпы алдын алуға жазаның нақтылығымен қол жеткізіледі
деп пайымдаған. Ал жазаның нақты қылмыскере әсер етуіне келгенде, ол егер
кінәліге жазаның қаупі әсер етпеген болса, онда жаза әкелетін күйзеліс оның
жаіадан қылмыс жасауының алдын алуы және кінәліні түзетуге қажетті құрал
ретінде қызмет теу керек. Ал егер бұл шара да оң нәтиже бермесе, онда
жзаның көлемін үлкейте түскен жөн. Орта ғасырларда жазалаудың кек алу
ретіндегі идеясына голландық заңгер Гуго Гроций (1583-1645) және ағылшын
заңгері Гоббс (1588-1679) қарсы шықты. Олардың ьіріншісі жазалаудың өзін
жалпылай қабылдамаған, оны болашақ үшін пайдалы деп есептеген. Екіншісі
ғұлама да жазаның мақсатын кек алуда емес, қылмыскерді де, басқаларды да
қорқыту әрі түзетуде деп белгілеген. Жазаны кек алу ретінде теріске шығару
және бұл үрдістің алдында оң мақсаттар қою ісіне итальяндық ағартушы –
туманист Чезаре Беккариа (1738-1794) сүбелі үлес қосты [20.336]. Өзінің
1764 жылы жарық көрген Қылмыстар мен жазалар туралы кітабында Беккариа
қылмыстық құқықтағы ағартушылық-гуманистік бағыттың негізгі ережелерін
қисындастырды. Ол былай деген: Жазалаудың мақсаты – адамды қинап және
азапқа салу емес, кінәлінің және өзгелердің де қоғамға тағы зиян келтіруіне
тосқауыл болуда жатыр. Сондықтан, жаза жасалған қылмыспен ауқымдас бола
отырып, адамдардың жанына күшті әсер етіп, тәніне барынша шамалы қиянат
салатын болуы керек. Беккариа мұнымен қоса қылмыстық құқықтың одан әрі
дамуына үлес қосқан және әлі күнге дейін маңызын жоғалтпаған қағиданың ірге
тасын қалаған: жазаның қатаңдығы ғана емес, жазалаудың болмай
қоймайтындығы да ойландыруы қажет. Бұл қағида өзінің маңыздылығын осыдан
200 жылдан астам уақыт қисындастырылғаннан бері әлі де жойған жоқ. Сонымен,
Беккариа жазаның негізгі мақсатын қылмыстардың алдын алу деп білген.
Беккарианың бұл идеяларын XIX ғ. ең ірі еуропалық криминалыстердің бірі,
өзінің қылмыстық-құқықтық теориясын жасаған неміс ғұламасы А. Фейербах одан
әрі жүйелі түрде дамытқан. Фейербах, ол да Беккариа тәрізді, жазаның
мақсаты қылмыстардың алдын алу деп есептеген. Бірақ, ол бұл алдын алуды
қорқытумен байланыстырылған. Ол былай деп пайымдаған: қылмыстық заңдағы
жазамен қорқыту қылмыс жасауы мүмкін қылмыскерге төніп тұрған жазалаудан
қорқуы бағытында әсер етіп, сонымен қылмыстың алдын алуға жағдай жасайды.
Фейербах оның үстіне жазаны нақты адамға іс жүзінде қолдану арқылы қорқыту
емес, жалпы қылмыстық заң арқылы қорқытуға көп мағына берген. Соңғы жағдай
қылмыстық зөқаңның қорқыту күшін көтеруге, азаматтардың санасында олар
қылмыстық құқықтың тыйым салуды бұзған жағдайда жазаның қайтсе де
қолданылатындығы жалпы ойдың бекінуіне қызмет етеді. Сойтіп, Фейербах
жазалу жолымен қылмыстардың алдын алудыға алдыңғы орынға жалпы алдын алуды
қойған.
Жазалау алдында тұрған утилитарлық мақсаттардың мағынасын негіздейтін
пәлсапалық тұжырымдамаларға шолу жасауды құқық қана емес, этика мен
экономика саласындағы зерттеулер мен елеулі іс қалдырған ағылшын ғалымы
Иеремия Бентамның (1748-1832) көқарастарымен түйіндеген жөн болады. Ол
жазаның пайдалылығы жөніндегі идеяны одан әрі дамытып, аяғында қылмысты
ақшаға шаққандағы оң әсерін бағалауға дейін барды. Бентам өз қағидасында
кез келген жазаның өзі қастық дегенге табан тіреген. Ал бұл қастық үлкен
қастықты жоюға шамасы келетіндіктен, басқа да қастық пайда болады. Бегтам
жазаны қолдану мүмкіндігінің үш шартын алға тартқан:Біріншіден, егер
жазаның қылмыстан келетін зиянды болдырмауға мүмкін.дігі болмаса, ол
қолданылмау керек. Екіншіден, зжаза тым қымбатқа түспеуі керек.Үшіншіден,
егер жазадан келетін зиян жезе емес одан басқа, әрі жеңілдеу тәсілмен алды
алынатын болса, онда жазалаудың қажеті жоқ. Бентам мұнысымен мемлекет үшін
көп шығын әкелмейтіндей қылмыстық жазалау жүйесін орнықтыруды жөн
санады.Бентам осыфндай көзқарастарды ұсынғанына қарамастан, бір
таңқаларлығы, қылмыскерлердің зәресін алатын таңба салу және сабау сияқты
орнта ғасырлық жазаларды сақтап қалуды ұсынған. Сонымен, жазалаудың
утилитарлық мақсаттары қағида жүзінде қылмыскерді түзеуге және қылмыстардың
алдын алуға бағытталуы мүмкін. РФ ҚК-нің 2-бабында жазаның мынадай
мақсаттары аталған:әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; сотталған
адамды түзеу; жаңа қылмыстар жасалуының алдын алу;
Қылмыстық жазалаудың мақсаты ретінде әлеуметтік әділеттікті қалпына
келтіру алғаш рет ресейлік қылмыстық заңдарда белгіленген болатын.
Әділеттілік ұғымы ізгілік пен қастықтың адамдар арасындағы ара салмағы
тұрғысынан қарағандағы белгілі бір құбылыстарды сипаттайтын этикалық санат
ретінде пайда болды: адамдар рөлі мен олардың әлеуметтік жағдайы; олардың
құқықтары мен міндеттері; іс-әрекет пен оның қайтарымы арасындағы ара-
қатынас [6.107]. Бірінші және екінші мінездемелер арасындағы сәйкестілік –
этикада әділеттілік деп, ал сәйкессіздік - әділетсіздік ретінде бағаланады.
Марксистік теория әділеттік санатын қогғамның экономикалық құраласымен және
оның таптық құрылысымен байланыстырып келеді.
Әділеттілік идеалы қажеттілікке сай комунистік тұрғыда үйлестірумен
байланыстырылды. Бірақ әрине әділеттіліктің құқықтық мазмұны оның
экономикалық мазмұнымен шектеліп қана қоймайды. Құқық әдетте адамның
құқықтары мен міндеттерінің белгілі бір деңгейін белгілейді. Оларды бұзу,
яғни құқықты бұзу әрдайым әділеттілікті бұзу болып табылады. Бұл жағдай
қылмыстық құқыққа да, қылмыс пен жазаға да тікелей қатысты. Бұл тұрғыдан
алғанда қылмыстық құқық құқықтың өзге салаларынан тек мағынасымен ғана
бөлек тұрады: жасалғандығы үшін жауаптылық қылмыстық құқық шаралармен
қарастырылған қылмыс дегеніміз – құқықтағы әделеттілікті бұзудың ең жоғарғы
дәрежесі және ол кісі өлтірулерде, денеге зақым келтірулерде, және басқа
қылмыстарды бой көрсетеді. Жаза – сондай-ақ қылмыс жасаудың нәтижесінде
бұзылға жәбірленушінің құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге, яғни
сайып келгенде әділеттіліктің қалпына келтірілуіне қызмет етеді. Қылмыстық
құқықтық санкциялардың қалпына келтірушілік сипаты қылмыс жасаудың
нәтижесінде бұзылған құқықтар мен бостандықтардың ерекшеліктерімен тығыз
байланысты. Ақшалай айыппұл, мүлікті тәркілеу сияқты мүліктік қылмыстық
құқықтық санкциялар таза қалпына келтірушілік сипатта болады. Сөз жоқ,
өлімге душар болған адамның өмірін немесе қылмыстың салдарынан жоғалтқан
денсаулығын ешқандай жазамен қалпына келтіру мүмкін емес. Бірақ бұл осы
қылмыстар үшін қолданылған жазалау әділеттілік қалпына келтіру мақсатына
жеткізбейді дегенге және жақпеайды. Мұндай жағдайларда жазаның әлеуметтік
әділеттілігі кінәлі адамның құқықтары мен бостандықтарынан шектеу арқылы
жүзеге асырылады. Сонымен, жазаның алдында аталып өткен сазай тартқызу
мазмұны, бұл жағдайларда да әлеуметтік әділеттіліклі қалпына келтірудің
өзіндік қылмыстық құқықтық тәсілі болып табылады [7.91].
Сондай-ақ, астары қылмыстық жзазалауда жатқан және оның сазай
тартқызушылық мазмұнымен байланысты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру жаза қылмыскерге әйтеуір, сазай тарттыру мақсатын ұстанады дегендік
емес. Жазаның орындалуымен байланысты көрсветілген құқықтық шектеулер мен
мәжбүрлік шаралар өзге де мақсаттарды, олардың ішінде әлгі айтылған
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатын да көздейді.
Алдында аталып өткендей, заңдағы қылмыстық жазаның екінші мақсаты
ретінде сотталған адамды түзеу көзделеді.
Соталушының тузелуі –бұл ол адамда жеке тұлға, қоғамға, еңбекке,
нормаларға, ережелерге және адамзат қауымның әдет-ғұрпына деген жақсы
пазитивтік қатынас , құқыққа бағынушы тәртіп қалыптастыру.Түзету ең алдымен
үлгілі әрекеттерімен көрсетілуі тиіс. Үлгілі тәртіп ретінде жатақхана
ережелері моральдық нормалардың, жазаны өтеудің барлық тәртіптерін сақтау
құралдарға, материалдарға құрылғыларға ұқыппен қарау жане барлық құқықтық
нормаларды орындау сияқт әрекеттерді айтуға болады.
Қоғамның жане қылмыстық атқару жүйесі саласындағы мемлекеттің мақсаты
– түзеу болып табылады. Қылмыс жасау себебі кейбір жағдайларда тұлғаның
тәрбиелігіне байланысты. Тұлғаның тәртіптігінің деңгейі қоршаған орта: ата-
анасы, туысқандары, достары жане тағы басқалардың ықпалына байланысты.
Заңды құрметтеу рухында тәрбиеленген қоғамдық қатынас қалай реттелетінін
білетін, құқықтың рөлін бағалайтын тұлға қоғамға қарсы
әрекеттер жасамайды.
Бірақта, қоғамның барлық мүшелері заңға бағынушы адамзаттар қатарына
жатпайды. Тұлғаны қылмыс жасауға көптеген себептер итермелейді. Біздің
пікірімізше ондай себептердің бірі тұлғаның заңға жане жалпы құқыққа деген
енжарлық қатынасы. Мұндай қатынас толыққады тәрбиенің жетіспеушілігінің
нәтижесі болып табылады. Сондықтанда мемлекет қылмыс жасаған тұлғаны қайта
тәрбиелеу жане түзету міндтін алға қояды. Сондықтанда сотталғанды түзеу –
бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің 2- бөлімінің 38-
бабында бекітілген жазаның мақсаты.
Сондықтанда сотталғанды түзеу – бұл Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодекісінің 2- бөлімінің 38- бабында бекітілген жазаның мақсаты.
Жазаны өтеумен байланысты бас бостандығынан айыру жане шектеуден босатылуы
үшін сотталушы үкіммен белгіленген мерзім біткенге дейін мұндай
мүмкіндіктердің бар екенін білген ол өз әрекетін қоғам талабына
сәйкестендіруге тырысады. Уақыт өте келе жазаны орындаушы органдар
тарабынан түзету- тәрбиелеу әрекеттері жане сотталушының құқық бұзушылықты
қоспайтын өзін-өзі тәрбиелеудегі жақсы тәртібінің нәтижесінде олар әдетке
айналады. Қылмыс жасаған тұлғаның түзелуі де болады. Соталушының түзелу
деңгейі-бұл мерзімінен бұрын босату негізінде соталушының ішкі психикалық
санасын қайта қалыптастыру процессіне алып келетін –түзетудің нәтижесі .
Сонымен қатар, түзетуде қоғамдық пайдалы іс-әрекеттер жасауды,
сотталушы қауіпті деген қоғам санасын толығымен жоюды айтуға болады.
Түзетуде ішкі жане сыртқы көрсетілім сақталуы керек,мұның сыртқы
көрсетілімі сана. Мысалы, А.М.Носенко былай дейді: Шартты түрде
мерзімінен бұрын босатуға сотталғанда өзінің бұрынғы жақсы қасиеттерін
сақтай жане нығайта отырып өзінің түзелгендігін дәлелдеген тұлғалар.
Мысалы, Ткачевский: Тәжірибеде сотталушы түзелу жолына түсті ма деген
сұрақтарды шешкенде оның тәртібі, өз кінәсін түсіну жане тағы басқа
ескеріледі. Және бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жаза
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢЫНЫҢ ЖАЗАЛАР ЖҮЙЕСІНІҢ ҰҒЫМЫ,
ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
2.1 Жаза жүйесінің жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
25
2.2 Бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерінің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.3 Бас бостандығынан айырумен байланысты жаза түрлерінің түсінігі және
жаза тағайындаудағы арнайы
мәселелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
3 ШЕТ МЕМЛЕКЕТТЕРДЕГІ ЖАЗА ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖАЗА ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ЖАҚЫНДАСУ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
3.1 Шет мемлекеттердегі жаза тағайындау
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .51
3.2 Қылмыстық құқық жүйелерінің жақындасу
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР
КӨЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қылмыстық жаза мемлекеттік күштеу
шараларының бірі болып табылады және мемлекеттің қылмыспен қарсы күрес
жүргізу құралдарының бір ретінде қолданылады. Мемлекет қылмысқа қарсы күрес
жүргізуде әртүрлі ұйымдастырушылық, тәрбиелік, эканомикалық, рухани
шаралардың барлық түрлерін кеңінен қолданады.Сөйтіп қылмыстан сақтандыру
мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Сондықтанда біздің жас, тәуелсіз
мемлекетіміз қылмысқа қарсы күрес қылмыстық жазаны қолдануда ең негізгі
басты күрес деп санамайды. Бұл құбылысқа қарсы күресте шешуші мәселелер
жоғарыда атап өткен ұйымдастырушылық, тәрбие қоғам мүшелернің
белсенділігін, олардың құқылық сана-сезімін жетілдіру арқылы жүзеге
асырылады. Сондықтан да қылмыстық шара мемлекеттік күштеу шарасы ретінде
тек арнаулы, заңда көрсетілген жағдайда ғана жүзеге асырылады. Қылмыс
істеген адамдарға мұндай шараны қолдану мемлекеттің атқаратын
функцияларының бірі ретінде қарастырылады.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытынды
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Қылмыскерге тек қылмыстық жазалау шараларын,
оның ішінде ауыр, қатал жаза қолдану арқылы ғана қылмыскерлікті біржола
жеңе алмайтындығымызды тарих дәлелдеді. Ал, қылмыскерліктің алдын алу, одан
сақтандыру шараларының бұл күресте көмегі көп екендігі сөзсіз. Жалпы,
қылмыскерлікпен күресте мемлекет басқа да шараларды қолданады. Мұндай
шаралардың бірі - жаза.
Қылмыстық заң нормаларын сақтауды мемлекет мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз
етеді, себебі бұл нормалардың бұзылуы заңның басқа саладарындағы
нормалардың бұзылуына қарағанда мемлекет мүддесіне, қоғам мүддесіне немесе
жеке азаматгар мүддесіне үлкен зиян келтіреді. Міне, жаза қолданудағы
мақсат пен оның жүйесін айқындау диплом жұмысымды жазуға негіз болып отыр.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының басты мақсаты болып
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық жазаның мазмұнын ашу және шет
елдердің заңнамаларындағы жазамен салыстырып мысалдар келтіріп теориялық
анықтамасының мәнін ашу болып табылады.
Зерттеу нысанасы мен пәні. Дипломдық жұмысты жазу кезінде қазақстандық
қылмыстық заңнамалардағы жаза түсінігінің анықтамалары алынды. Ториялық
мысылдармен толықтырылды.
Жұмыстың териялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу барысында
А.Н.Ағыбаев., З.А.Астемиров., Н.О.Дулатбеков.,Н.С.Лейкин., И.И.Карпецтің
және тағы басқа авторлардың еңбектері басшылыққа алынды.
Жалпы жаза мақсаты болып адам мен азаматтың құқығын, бостандығын,
заңды мүдделерін, бейбіт өмір мен адамзат қауіпсіздігін, меншікті,
ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен
қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, конституциялық құрылысты және Қазақстан
Республикасы аумағының түтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің заң
қорғайтын мүдделерін қара ниет қастандықтан қорғау болады. Міне осы аталған
жаза оның мақсаты мен жүйесі туралы негізгі бөлімде қарастырмақпын.
1 ЖАЗА ЖӘНЕ ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫ
1.1 ҚР Қылмыстық заңы бойынша жаза ұғымы
Қазақстан аумағында бұрын күшінде болған қылмыстық заңда (1998 жылдың
1 қаңтарына дейін 1922 және 1926 жылдарғы РСФСР Қылмыстық кодексі, одан
кейін 1959 жылғы Қаз ССР ҚК-і) жазаға анықтама берілмеген. Сондықтан да
жаңа ҚК кабылданғанға дейінгі қылмыстық - заң әдебиеттерінде жазаға
берілген әртүрлі анықтамаларды кездестіруге болады. Олардың бір- бірінен
онша айырмашылығы жоқ, оларда жаза дегеніміз -қылмыстық заң негізінде
қылмыс жасаған адамға қатысты сот қолданған мемлекеггік мәжбүрлеудің ерекше
шарасы деген мазмүн бар. Республиканың Қылмыстық кодексі жаза түсінігіне
мынадай анықгама береді: Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша дайындалатын
мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған
адамға қолданылады және адамды құқықгары мен бостандықгарынан осы Кодекспен
көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады.(38-бап) [1.13].
Бұл аныктамадан жаза белгілерінің жиынтығы шығады. Оны қылмысты
жасаған адамға мемлекеттік ерікті орган - сот ғана үкім негізінде қолдана
алады.Үкім тек Қазақстан Республикасының атынан шығарылады. Мемлекеттік
мәжбурлеудің басқа шаралары лауазымды адамның атынан немесе қандай да бір
мемлекеттік органның атынан қабылданады. Заңды күшіне енген сот үкімі
барлық мекемелер, кәсіпорыңдар мен ұйымдар үшін міндетті болып табылады, ол
Қазақстанның барлық аумағында орындалуға тиісті.Үкімде тағайындалған жаза
қатаң дара сипатта болады, ол тек қылмыс жасаған адамға ғана қатысты және
басқа адамдарға (сотталғанның туған-туыстарына) таралмайды. Жазаньң
орындалуы мемлекет күшімен жүзеге асырылады. Қоғамдық ыкпал ету
шараларының жазадан айырмашылығы сол олардың артында мемлекеттік күш емес,
қоғамдық пікір тұрады.[2.183].
Қоғамдық ықпал ету шараларын мемлекеттік органдар емес, қоғамдық
ұйымдар қолданады. Жаза - мемлекеттік мәжбүрлеудің заңмен белгіленген
шарасы. ҚК-тің 38-бабында жаза түрлері түгелдей келтірілген. Қылмыс жасаған
адамға сот жазаның бұлардан басқа түрін қолдана алмайды. Қылмыс пен жаза —
өзара тығыз байланысты құқықгық түсінік.
Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде жаза тек қылмыс үшін
қолданылады. Жазаға тән ерекшелік міндетті түрде жазалаудың болуы. Жазалау
дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, зорлау сипаты. Олар күш көрсету, моральдық,
материалдық және басқадай ықпал ету арқылы жүзеге асырылады. Мысалы: бас
бостандығынан айырғанда, камауға алғанда сотталған адамның көптеген
құқыктарына шек қойылады, ол бостандығынан айырылады, оның отбасымен, дос-
туыстарымен байланысы үзіледі. Мүлкін тәркілегенде, айыппұл салғанда ол
материалдық шығын көреді. Белгілі бір қызметке түру немесе қызметпен
айналысу құқынан айыру сияқты жаза шарасы адамның қызмет, көсіп таңдау
құқына шектеу салады. Жазаның жазалау сияқты элементінде қорқыту сипаты
бар. Тағайындалған жазаның ауыр-жеңілдігі жасалған қылмыстың сипатына және
қаншалықты ауыр екендігіне, айыпкердің жеке басына және басқа мән-жайларға
байланысты.
Жазалау жазаға тән ерекшелік бола тұрса да Қылмыстық кодексте ол жаза
мақсаты ретінде кұралмайды (ҚК-тің 38-бабының 2 бөлігі). Бұрынғы ҚК-терде
де жазалау жазаның мақсаты ретінде қарастырылмаған. Дегенмен, бірқатар
ғалымдар жазалауды жаза мақсаты ретінде қарастырған. Атап айтқанда,
Н.А.Беляев былай деп жазды: Жазаның мақсаты жазалау, ол дегеніміз жасаған
қылмысы үшін айыпкерді күйзелту, бостандығынан айыру.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше шарасы болып табылатын жазада соттылық
сияқты өзіне тән сипат бар, ол кейін құқыктық және моральдық тұрғыдан
өзінің теріс зардабын тигізеді. Мысалы, егер адам жаңадан қылмыс жасаса,
оның бұрынғы қылмысы үшін соттылығы қылмыстық жауапкершілікті ауырлататын
мән-жай болып табылады. Бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшін соттылығы бар
адамның жаңадан қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануы деп танылады
(ҚК-тің 13-бабы). Қайталанудың болуы тағайындалған жазаның түріне және
мөлшеріне, сондай-ақ бас бостандығынан айыру жазасын тағайындағанда
колонияның нысанына әсер етеді (ҚК-тің 48-бабы) [1.17].
Мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының басқа түрлерінен жазаның
айырмашылығы сол - қылмыс жасаған адамға және оның әрекетіне сот тек құқық
тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар моральдық тұрғыдан теріс баға береді.
Сондықтан да жаза тағайындау дегеніміз қылмыс жасаған адамға мемлекет
атынан берілген теріс баға.
Сонымен қылмыстық жаза - қылмыстық заңмен белгіленген мемлекеттік
мәжбүрлеу шарасы, оны қылмыс жасап айыпты болған адамға қатысты сот өз
үкімімен қолданады, онда жазалау сипаты болады және осы қылмысты жасаған
адамның айыбы мемлекет атынан бетке басылады (теріс баға беріледі) .
Әрбір мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының өз міндеті, өзіне тән мақсаты
болады. Жазаның мақсаты дегеніміз тікелей жаза тағайындау, оны қолдану және
іске асыру арқылы мемлекет қол жеткізуге ұмтылатын әлеуметтік нәтиже.
Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңдарының
алдында тұрған жалпы міндеттерден туындайды (ҚК-тің 2-бабы). Жазаның
мақсатын анықтаудың, бәрінен бұрын, соттың заң қоддану қызметінде маңызы
зор.
Нақты адамға қатысты жазаның түрін, мөлшерін анықгай отырып сот
жазаның заңда белгіленген мақсаттарын басшылыққа алуға тиіс. Бұл талаиты
елемеу -заңсыз, дәлелсіз жаза тағайындауға, әділетті емес үкім шығаруға
әкеп соғуы мүмкін.
Жазаның мақсатына заң тұрғысынан анықтама беру - жаза қолданудың
тиімділігін ғылыми зерттеу үшін де қажет. Мысалы, бірінші рет жасалған
қылмыстардың жалпы санының көбеюі, не азаюы жалпы қылмыстың алдын алудағы
мақсаттың көрсеткіші бола алады. Ал қайталанған қылмыстың деңгейі - арнайы
аддын алу шаралары үшін және сотталғанды түзеу үшін сондай көрсеткіш
болады. Жазаның мақсаты ҚК-тің 38-бабында былай көрсетілген: Жаза
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу
және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан
сақтандыру мақсатында қолданылады. Яғни, жазаның мақсаты:
а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;
б) соттадғанды тузеу;
в) сотталған тарапынан жаңа қылмыстың жасалуын болдырмау (арнайы, жеке
сақтандырудың мақсаты);
г) басқа адамдар тарапынан қылмысты болдырмау (жалпы сақтандырудың
мақсаты).
Жаза қолданылған әрбір жағдайда осы мақсаттар бірге қарастырылуы
тиіс.Сонымен әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру - жаза мақсаттарының
бірі болып табылады. Қандай қылмыс болмасын әлеуметтік әділеттілікті
бұзады. Мысалы, күші басым адам әлсіз адамды соққыға жығады. Ер адам күш
көрсетіп, әйел зорлайды. Лауазымды адам өз қызмет бабын пайдаланып,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі нұқсан келтірді. Осы
көрсетілген жағдайлардың әрқайсында біреу жасаған кылмыстың нәтижесінде
екінші адамға катысты әлеуметтік әділеттілік бұзылған. [3.183].
Айыпкерге жаза тағайындағанда сот тек жәбір шеккен адамға ғана емес,
жалпы қоғамға қатысты әлеуметтік әділеттілікті біршама болса да қалпына
келтіруге әрекет жасауға тиіс. Қылмыскерді бас бостандығынан айыру, оны
күйзелту жәбірленгеннің аз да болса көңілін басады, жасалған қылмыс
нәтижесінде өзінің бұзылған құқықтары мен занды мүдделері қалпына келеді
деп үміттенеді.
Мысалы, мүлкі ұрланып жәбір көрген адам ұрланған мүлкін қайтарып алады
немесе өзіне келген залалды ақшалай өндіріп алады. Ал, жалпы қоғам
көлемінде әлеуметгік әділеттілік қалпына келу үшін сот әділ жазаны көпшілік
алдыңда (сот процестері негізінен ашық мәжілістерде өтеді) тағайындайды,
сол арқылы көпшілікке қылмыстық заңды бұзған адамды мемлекеттің
жазалайтындығын, жазалай отырып қоғамдық тәртіпті, қоғамдық кауіпсіздікті,
қоршаған ортаны, жалпы халық денсаулығын, басқа да игіліктерді
қорғайтындығын білдіреді.
Қылмыскердің жазаланғанын естіген адамның көңілі орнына түседі.
Жазаның мақсатын заң әлеуметтік әділеттілікпен байланыстырады, сондықтан
сот тек ғана әділ жаза тағайындау үшін өте ұқыптылық танытуға тиіс. Онсыз
жазаның әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудегі максатына қол жеткізу
мүмкін емес. Жаза қолданғанда адамдар әділеттікті сезінеді, ал кейбір
жағдайларда қылмыскердің жасаған әрекеті олардың наразылық сезімін
тудырады.
Сондықтан да қатаң болса да әділ жазаны көпшілік канағаттанғандық
сезіммен кабылдайды. Керісінше, әділетсіз, кінәсіне сай емес жаза
тағайындау жазаның мұндай маңызды мақсатын жокқа шығарады. Жазаның басқа
бір маңызды мақсаты -сотталғанды түзеу. Ондай мақсаттың болуы Қазақстан
Республикасы қылмыстық заңындағы адамгершілік сипатты көрсетеді. Қылмыс
жасаған адамға занды қолдана отырып, мемлекет ол адамның жазаны өтегеннен
кейін қоғамға басқа қылмыс жасамайтындай болып оралуын көздеуге тиіс.
Түзеу дегеніміз — адам бойындағы қылмыс жасауға итермелейтін
қасиетгерді жою. Түзеудің мақсаты адамның мінез-құлқын, іс-әрекетін қайта
қалыптастыру, жаңа кылмыс жасауға себеп болатын бойындағы теріс
қасиеттерден оның арылуына мүмкіндік туғызу. Түзеу барысында сотталғанның
бойына бұрын онда болмаған әлеуметтік - пайдалы қасиеттер етіледі, бұрын
болып кейін жоғалып кеткен жақсы қасиеттердің көзі ашылады. Ол қасиеттер,
мысалы, басқа адамды, оның құқықтары мен мүддесін сыйлау, қоғамдык тәртіпті
сақтау, т.б.
Жазаны орындау барысында сотталған адамның көзқарасы, сенімі, әдет-
салты жақсы жаққа қарай өзгерсе - түзеу мақсатының орындалғаны болып
табылады. Түзелген адам қылмысты жазадан қорыққандықтан ғана емес, жазаны
орындау барысында қандайда бір дұрыс ықпал болғандықтан жасамайды.Түзеу
процесі аддын ала тергеу кезінен басталады, бірақ сот мәжілісі кезінде
белсендірек жүргізіледі. Содан кейін, жазаның нақты түрі тағайындалғанда,
сол жазаның орындалу барысында ол өз жалғасын табады. Әртүрлі жаза шаралары
түзеудің әртүрлі тәсілін, әдісін және жолын қарастырады. Жазалау шарасы да,
түзеу тәсілдері мен қайта тәрбиелеу әдістері де қылмыстың ауырлығына, оны
жасаған адамның жеке басына қарай қодданылуға тиіс.
Бас бостандығынан айыру жазасын өтегенде сол жазаны өтеу режимі,
қоғамдық-пайдалы еңбек, тәрбие жұмыстары түзеудің басты тәсілдері болып
табылады. Қылмыстық-орындаушылық заңдарда түзеудің басқа да тәсілдері
қарастырылған. Бұл мақсатқа барлық уақытта бірдей қол жете бермейді, ал
өлім жазасы сияқты жаза тағайындалғанда оған қол жеткізу тіптен мүмкін
емес.Сотталған адамды түзеу мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру мақсатымен тығыз байланысты.
Егер тағайындалған жаза өте қатаң немесе өте жұмсақ болса, бұл жағдай
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтірудің орнына сотталған адамды түзеу
процесіне кесірін тигізеді, себебі жазықсыз катаң жаза оны алған адамның
ыза-кегін тудырады, ал өте жеңіл жаза алған адам қандай қылмыс жасасам да
қатан жаза алмаймын деген сенімде болады.
Жазаның өзіндік, жеке мақсаты - арнайы (жеке) сақтандыру мақсаты. Оның
мәні де, мазмұны да - сотталған адам тарапынан жаңа қылмысты болдырмау.
Қылмыстан сақтандыру шарасы сол қылмыс жасаған адамға тікелей бағытталады.
Арнайы сақтандырудағы мақсатқа мына жолдармен қол жеткізуге болады,
Біріншіден, сотталған адамды жаңа қылмыс жасау мүмкіндігінен айырады.
Қылмыстық занда белгіленген жазалар жүйесіңде сотталған адамның жаңа қылмыс
жасау мүмкіндігін жоққа шығаратын көптеген амалдар қарастырылған. Мысалы,
бас бостандығынан айырғанда, қамауға алғанда тиісті режим сақталады,
тұрақты күзет койылып, қадағалау жасалынады, туыстарынан, дос-жарандарынан
оқшау ұсталады, қылмыс жасау кұралы немесе қаруы боларлықтай ақшаны немесе
заттарды өзінде ұстауына тыйым салынады. Белгілі бір лауазымды атқару
құқығынан айырғанда адам бұрынғы жұмысын атқара алмайды, жаңа қылмыс жасау
үшін ол қызметгі пайдалана алмайды.
Екіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазамен қорқыту арқылы қол
жеткізуге болады. Жазамен қорқыту сол жазаның қалай да болатындығына
байланысты. Егер де жаңадан жасаған қылмыс үшін жазадан құтылмайтынғын
мойындаса, ол қылмыстан бас тартуы мүмкін. Сотталған адамның басына қандай
да бір күйзеліс келсе, ол жаңа қылмыс жасаудан бас тартуы мүмкін, себебі
қайталап жасалған қылмыс үшін занда қатаң жаза қарастырылған (ҚК-тің 54-
бабының 1 бөлімінің а тармағы). Бұрынғыдан да бетер қатаң жазалану үрейі
адамды жаңа қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүр етеді.
Үшіншіден, арнайы сақтандырудағы мақсатқа жазаны өтеу барысында
сотталған адамның көңіл-күйіне ізгі ықпал ету арқылы қол жеткізуге болады,
ол да сотталған адамның жаңа қылмысқа бармауына сеп болады [4.102]. Сонымен
қылмыстан арнайы сақтандырудағы мақсат сотталған адамды түзеу мақсатымен
тығыз байланысты.
Ал, қылмыстан жалпы сақтандырудағы мақсат қылмысты сотталған адам
тарапынан болдырмау емес, негізінен, қылмысты басқа адамдарға, заң
талаптарын сақтауда сенімсіздік танытатын адамдарға жасатпау. Қылмыстан
арнайы сақтандырудан оның айырмашылығы - мұндағы мақсат қылмыс
жасаған жеке адамға емес, заңды, басқа да нормативтік актілерді бұзуға
икемді, тиянақсыз адамдарға ықпал жасау.
Жазамен қоркыту, қылмыс жасаған жағдайда оны қолдану қаупі қылмысқа
бейім адамдарға тоскдуыл болады, қылмыстық ниеттен қайтарады. Жасалған
қылмыс үшін жаза қолдану үрейі тұрақсыз адамдарды кылмыс жасаудан
сақтандырады. Жазанын жалпы сақтандыру шараларындағы ықпалы, біріншіден,
қылмыстық заңның жарияланып, онда әрбір нақты кылмыс үшін белгіленген
жазаның көрсетілгендігінде; екіншіден, қылмыс жасаған нақты адамға соттың
жаза тағайыңдауында, үшіншіден - тағайындалған жазаның орындалу процесінде
болып табылады.
Жазаны қолданғанда жазаның барлық мақсаттары бірден қамтылады. Бірақ
бұл, сол мақсаттардың бәріне бірдей кол жеткізу емес. Мысалы, қылмыскерді
колонияда ұстап оны оқшаулағанда, ол сол жаза өтеп жатқан кезінде ешқашан
жаңа қылмыс жасай алмайды (мұнда арнайы сақ-тандырудағы мақсатқа қол
жетеді), бірақ бұл жағдайда барлық уақытта бірдей түзеу мақсатына қол
жеткізе алмаймыз.
Қазақстан Республикасы Конститутциясы барлық адам заң мен сот алдында
тең, шешімді де сот үкімінсіз қылмыс жасауда кінәлі деп танылуға жатпайды
және қылмыстық жазаға тартыла алмайды деген қағидаларын басшылыққа ала
отырып, соттар қылмыстың түрі мен ауырлығына, айыптының қызметтегі және
қоғамдағы орнына қарамастан, әрбір қылмыстық істі заңға сәйкес бұлжытпай
шешуі қажет екендігіне жете назар аударуға тиіс. Заңның , бұзылуын tinty
де ақтай алмайды. Қылмыстық жаза тағайындаған кезде соттар жаза
тағайындаудың жалпы қағидаларын бұлжытпай сақтауы, сондай-ақ сотталушы
жасаған қылмыс ауырлығы бойынша қай санатқа жататындығын; рецидивтің болуын
және оның түрін; қылмысты топ, ұйымдасқан топ немесе қылмыстық қауымдастық
жасаған жағдайда сотталушының қатысу дәрежесін; қылмыстар жиынтығын; жазаны
жеңілдететін немесе ауырлататын жағдайларды; сол қылмыс үшін көзделген
жазаға қарағанда неғұрлым жеңіл жаза тағайындау немесе шартты соттау
негіздерін ескеруі тиіс.
Соттар жазаның түрі мен мөлшерін белгілеу үшін елеулі мәні бар
сотталушының жеке басының мәліметтерін жан-жақты, толық және объективті
түрде тексеруі керек. Сотталушының отбасы жағдайы анықталғаннан кейін, жаза
тағайындаған кезде тағайындалған жаза оның отбасы немесе оның асырауындағы
адамдардың жағдайына қандай әсер ететінін ескеруі керек.
Жаза тағайындаудың жалпы негіздері, жаза тағайындау қағидалары, жазаны
жеке даралаудың аспектілері, сонымен қоса Қылмыстық кодекстің 4 таруында
көзделген іргелі мәселелер- қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін
және ауырлататын мән-жайлар, белгілі бір қылмыс үшін көзделген жазадан
неғұрлым жеңіл жаза тағайындау, қылмыстардың қайталануы жағдайында,
қылмыстардың және үкімдердің жиынтығы бойынша жаза тағайындау мәселелері
үлкен тақырыптың желісіне айналды.
Сөзіміз жалаң шықпас үшін сот тәжірибесінен алынған дерек- дәйектерге
ерекше көңіл бөлінді, орын берілді. Жаза тағайындаудағы Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Сотының, бірнеше облыстық соттардың және аудандық
соттардың осы мәселе жөніндегі сот тәжірибесі зерттеліп отырды.
Қылмыстық құқық теориясында жаза тағайындаудың жалпы негіздері,
қағидалары мен ережелерін анықтауда әлі бірізділік жоқ. Қарастырылып
отырған мәселелер барысында аталмыш терминологиялар төмендегідей тәртіппен
түзіледі:
Жалпы негіздер – мән- мағынасы бойынша барлығынан шамалыдан дегенді
білдіретін жалпылама ұғым. Ол өз құрамында қасыбір қарастырылып отырған
құбылыстың барлық негізгі белгілерін қамтуды мүлде мақсат тұтпайды.
Оның міндеті- зерттеліп отырған мәселенің барынша айқын сипаттарын
ашып көрсету.
Қылмыстық кодекстің құрлымы заң шығарушының қылмыстық-құқықтық реттеу
пәніне деген қарым- қатынасын оңтайлы және жан- жақты түсінікті түрде
келтіруге орай құрылуы себепті заңда жаза тағайындаудың нақтылы қағидалары
мен ережелері емес, нақ осы жалпы негіздер айшықталған. Мұның алғашқы
мәмілелері ғылыми зерттеулерге негізделген ғылыми объектілері болып
табылады, олар өз кезегінде іс жүзінде қолдану үшін теориялық база құрайды.
Қылмыстық құқық жаза тағайындағанда кінәлінің жеке- дара жауапкершілік
приципін негізгі басшылыққа алады. Сотталушының нақты қылмыс істеудегі
кінәсі анықталған жағдайда сот оған жазаны, істеген қылмысы үшін жауаптылық
қаралған тиісті баптарында көрсетілген шектен шықпай тағайындайды. Мұндай
ретте, істелген қылмыстың ерекшелігі және кінәлінің жеке тұлғасы жан-
жақты еске алынады. Тек қана осы мәселелерді есепке алған жаза ғана әділ
әрі заңға сай деп танылады.
Жаза тағайындау – қылмыстық құқықты қолдану барысындағы ең жауапты
кезең. Жаза тағайындаудың жалпы негіздерінде былай делінген:
Қылмыс жасауға айыпты деп танылған адамға осы Кодекстің Ерекше
бөлімінің тиісті бабында белгіленген шекте және осы Кодекстің Жалпы
бөлімінің ережелері ескеріле отырып, әділ жаза тағайындалады.
Қылмыс жасаған адамға оның түзелуі және жаңа қылмыстардың алдын алу
үшін қажетті және жеткілікті жаза тағайындалуға тиіс. Егер жасалған қылмысы
үшін көзделген жазаның оңша қатаң емес түрі жазаның мақсатына жетуді
қамтамасыз ете алмайтын болса ғана ол үшін көзделгендері арасынан
неғұрлым қатаң жаза тағайындалады.
Жаза тағайындау кезінде қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік
дәрежесі, айыпкердің жеке басы, сонымен бірге оның қылмыс жасағанға дейінгі
және одан кейінгі мінез- құлқы, жауаптылық пен жазаны жеңілдететін және
ауырлататын мән-жайлар, сондай-ақ тағайындалған жазаның сотталған адамның
түзелуіне және оның отбасының немесе оның асырауындағы адамдардың тіршілік
жағдайының ықпалы ескеріледі.
ҚК-тің 52-бабына сәйкес жаза тағайындаудың жалпы негіздері үш белгіден
тұрады. Сот жазаны: 1) ҚК-тің Ерекше бөлімінің аталған қылмыс үшін
жауаптылық қарастырушы бабымен бектілген шекте тағайындалады. Бұл талап сот
жазаны ҚК Ерекше бөлімінің айыпкердің әрекеттері бағаланатын баптың
санкциялары шегінде ғана тағайындай алатынын білдіреді. Жазаның шегі оның
іс-әрекетінің шегіне сайма-сай дәл келуі керек. Осыған байланысты тым
жеңіл немесе тым ауыр жаза тағайындалуға жол берілмеуі керек. Сот жаза
тағайындағанда кінәлінің істеген қылмысы үшін жазаның мөлшерін, түрін сол
баптың санкциясы көрсеткен шектен шықпай тағайындауға міндетті. Нақты бір
жағдайға қатысты жаза тағайындауда санкцияның түрінің маңызы бар. ҚК
санкцияларының көпшілігі өзінің өзінің түрі бойынша біршама анық, яғни
оларда жазаның түрі, оның ең төменгі және ең жоғарғы шегі көрсетілген.
Мұндай санкциялар сотқа жазаны жекешелендіру үшін мол мүмкіншіліктер
береді.
Сот, жаза қылмыстар жиынтығы бойынша немесе үкімдер жиынтығы бойынша
(ҚК 52-бап 2-бөлімі) тағайындалуы тиіс жағдайлардан басқа кездері Ерекше
бөлім бабының санкциясында көрсетілген ең жоғарғы асатын мөлшерде жаза
тағайындай алмайды. Ал Ерекше бөлімі бабының санкциясында көрсетілген ең
төменгі мөлшерден де төмен жазаны сот ҚК-тің 55-бабында қарастырылған мән-
жайлар орын алған жағдайда тағайындай алады.
Сот жазаны ҚК Ерекше бөлімінің ережелерін ескере отырып тағайындайды.
Бұл сот ҚК Ерекше бөлімінің жеке түрлерінің шарттарына, түрлеріне,
мақсаттарына және жаза тәртібіне жататын ережелерді басшылыққа алуы керек
дегенді білдіреді. Жаза тағайындау кезінде сот қылтыстың түрі мен қоғамдық
қауіптілігінің деңгейін, айыпкердің жеке басын, сол сияқты жауаптылықты пен
жазаны жеңілдететін және ауырлататын мән-жайларды ескеруге міндетті.
Сондықтан да әділ жаза тағайындаудың алғы шарты іс-әрекетті дұрыс саралау,
яғни істелген іс- әрекеттің белгілерінің нақты қылмыс құрамы белгілеріне
дәлме-дәл сай болуын анықтау өте қажет. Қылмысты дұрыс сараламау әділетсіз
жаза тағайындауға әкеліп соғады. Сот жаза тағайындағанда қылмыстық заңның
шарттарын еске ала отырып, кінәліге белгілі бір қылмыс үшін көзделген
жазадан гөрі неғұрлым жеңіл жаза тағайындауға құқылы.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты пленумының 1993 жылғы 24
маусымдағы Жаза тағайындау соттардың заңды дұрыс қолдану туралы
Қаулысының 2- тармағында жасалған қылмыстың қауіптілігінің дәрежесін
анықтағанда, нақты қылмыстық жағдайының барлығы ескерілуі тиіс, деп
жоғарыда айтылған заң талаптарының мазмұны ашып көрсетілген.*
Сот нақты жағдайларға байланысты әр уақытта да кінәлінің жеке басын
сипаттайтын әлеуметтік мәні бар барлық жайттарды анықтауы қажет.Оның ішінде
кінәлінің қылмыс істегенге дейінгі немесе одан кейінгі мінез-құлқы, оның
еңбекке, оқуға деген көзқарасы, өмір сүру салты, оны сипаттайтын оң немесе
теріс мән-жайлардың бәрі де ескерілуге жатады. Бұрын сотталғандарға,
ішімдікпен, қоғамдық тәртіпті бұзушыларға, қатігездікпен немесе сыбайласып
қылмыс жасағандарға шектен тыс жеңіл жаза тағайындауға болмайды. Керісінше,
мемлекет, қоғам, отбасы алдындағы өз міндеттерін адал орындап жүрген,
өндірісте жағымды мінездерімен сипатталатын адамдардың бірінші рет қылмыс
жасауы олар үшін жеңілірек жаза тағайындауға негіз бола алады. Қылмысық
кұқықтың адамгершілік принципін басшылыққа ала отырып, сот жаза
тағайындағанда сотталушының денсаулығын, отбасы жағдайын, еңбекке
қабілеттілігі, білімін, мүгедектігін, асырауындағы адамдардың санын, тағы
да басқа мәліметтерді жан-жақты еске алады.
Қағидалар мен ережелер – біркелкі емес қылмыстық-құқықтық
категориялар. Олар бірлесе отырып жаза тағайындаудың жалпы негіздерін
құрайтын басты ұғымдар болып табылады. Қағидалар аталған процестің
негізінде жатқан және оның мән- маңызынашып көрсететін жетекші идеяларды,
концепцияларды білдіреді, ал ережелер заңдағы баптың қылмыстық- құқықтық
санкцияларынан жасалған қылмысқа және айыпкердің жеке басына қатысты
салыстыру мен қолданудың қажеттілігінен, тәртібі мен процедурасынан
құралады.
Жаза тағайындау қағидаларына қылмыстық- құқықтық мағынада жалпы
құқықтардан басқа, мәселен мынандай қағидаларды жатқызуға болады.
Барынша жауаптылық қағидасы ол сотталушыға заңда көзделген мерзімнен
жоғары немесе басқа түрде, яғни мөлшерде жаза тағайындалуы мүмкін емес
дегенді білдіреді. Заңда белгіленгеннен неғұрлым жеңіл жаза тағайындау тек
ерекше ережелер бойынша жүзеге асырылады. Жазадан толық, ішінара немесе
шартты түрде босату, жазаны өтеусіз шартты түрде соттау арнаулы
ережелердің негізінде анықталады. *
Аталған қағида жалпылама болып табылады және қылмыстардың, үкімдердің
жиынтығы бойынша жаза тағайындауға орай келеді.
Жазаның басқа түрлері бойынша олардың ең шекті мөлшерлері Қылмыстық
кодекстің Ерекше бөлімінің тиісті баптарында белгіленген. Бұл дегеніміз
олардың жиынтық қорытынды нәтижелерін анықтаған кезде нақ сол жаза түрі
үшін белгіленген ең жоғары мөлшерден аспауы керек.
Барынша жауаптылық қағидасы қылмыстардың жиынтығы бойынша түпкілікті
жаза белгіленген кезде сот жиынтыққа енетін , ол жөнінде неғұрлым қатаң
жаза көзделген әрекет үшін неғұрлым жеңіл жаза тағайындай алмайды.
Аяқталмаған қылмыстардың жиынтығы туралы іс те еркше маңызды. Бұл
жағдайда қылмыстық жауаптылықтың ең төменгі мөлшері бойынша анықталады да,
аяқталған қылмыс үшін көзделген жазаның неғұрлым қатаң түрінің ең жоғарғы
мерзімінің немесе мөлшерінің жартысымен немесе төрттен үш бөлігімен
шектеледі.
Заң сотты жаза тағайындау кезінде жаза мақсаттарының біреуіне жету
болып саналатын – жазаның сотталған адамның түзелуіне әсер ететіндігін көре
білуді, және барлық мән-жайларды ескере отырып, жазаның мүмкіндігінше ең
кішірек ауыр түрін дұрыс тағайындай білуді, оның мөлшерін анықтауды
міндеттейді.
Сот жаза тағайындау кезінде жауаптылық пен жазаны жеңілдетуші немесе
ауырлатушы болып табылатын істе бар мән-жайларды ескеруі керек.
2. Жаза мақсаты
Жазаның мақсаттары жайлы мәселе – тек қана заңгерлік тұрғыдағы ғана
мәселе емес, ғасырлар бойы небір даңғайыр ойшылдарды тебіренткен-толғантқан
пәлсапалық пайым. Осы жерде аздап тарих беттеріне философиялық тұрғыдан
қарастырылған мәліметтерді жаза кетуді және онымен зерттеу жұмысымды
толықтырып өтуді жөн көрдім.
Рас, ескерерлік бір жай, философиялық және құқықтық ой-толғау
тарихында жазаның мақсатқа лайықтылығын жоққа шығарған тікбақай
көзқарастар да болған. Оны жоққа шығарғандардың ішінде, тіпті Лев Толстой
да болған. Ол өзінің қастыққа күшпен қарсы тұрмау жөніндегі іліміне сәйкес,
жазаны қастық деп есептеген және қастыққа қарсы қастықпен күресуге болмайды
деген уағыз айтқан. Жазаны анархистер де жоққа шығарған, мысалы, Кропотник
жаза мемлекетке қажет қана шаруа, ол анархизмнің негізгі идеясына орай таза
болмауы керек. Мемлекет пен заңдарды жою жазаны да болдырмайды. Сондай-ақ,
жазаны Р. Оуэн сияқты социал-утопистер де жоққа шығарған – ол адамның
қылмыс жасауына мемлекеттің өзі кінәлі, ендеше, ол адамды жазалауға құқығы
жоқ деп есептеген. Бірақ, мұндай көзқарастардың орынсыз екені бой көрсетіп,
пәлсапалық ағымнан шығып қалып отырған, ал әлгіндегідей ағымдар
жазалаудың қажет екенігі, әрине, мойындап әрі олардың қолданылу мақсаттарын
өздерінше негіздеген [5.316].
Жаза жайлы пәлсапалық ілімдер өз бастауларымен дінге барып ұласады
және алға қойған мәселелерді шешудің алғашқы талпыныстарын біз дәл сол діни
ілімдердің қайнар көздерінен табамыз. Мәселен, Көне Уағыздар Болмыс
кітабында былай дегінген: Мен сендер үшін кез келген хайуаннан, адамнан
болсын сендердің қандарыңды өтеймін. Кім адам қанын төксе, оның да адам
қаны төгіледі. Інжілде бұл ой былайша өрнектелген: Маған кек алу
жүктелсе, мен оны орындаймын. Құранда да солай: Уа, иман келтіргендер,
сіздерге кісі өлтіргендік үшін мынадай кек алу заңды орнықтырылады: азат
адам үшін – азат адам, қызметші үшін – қызметші... әйел үшін әйел өлуі
керек. Сөйтіп, көптеген діндерде олардың өзара айырмашылықтарына
қарамастан, жаза қылмыскердің жасаған қылмысы үшін кек қайтару идеясымен
байланыстырылады. Тап осы идея көпке дейін пәлсапа ұғымында да үстемдік
құрап келді. Мысалы, Көне Грекияда бұл идеяны Пифагор мен Аристотель сияқты
ойшылдар қолдаған. Орта ғасырлар дәуірінде жазаның кек алу ретіндегі
идеясын итальяндық утопист Кампанелла дамытқан: ол қылмыс пен жаза
арасындағы сәйкестіліктің талион түріндегісіне қолдау көрсеткен. Ол ойлап
тапқан Күн қаласында қылмыскерге кісі өлімі немесе көз үшін көз, мұрын үшін
мұрын, тіс үшін тіс және т.б. төленетін жазалар қолданылатын болған.
Жазаның кек алу түріндегі теориясы, әсіресе, оны өздерінше негіздеген
неміс ойшылдары – Кант пен Гегельдің туындыларында күшті даму сатысына
жетті. Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы Иммануил Кант (1724-
1804) қылмыстық құқыты қылмыс жасаған адамға зәбір көрсетуге берілген құқық
сипатында белгілеген. Сондай-ақ, ол бостандықты адам өзге адамның
бостандығын шектемейтін болса, не істеуге де еркі бар деген, өзі
құрастырған категориялық императив тұжырымдамасына табан тіреген. Кантқа
салсақ, қылмыстық заң категориялық императивтің бой көтеруі деген сөз, ал
оынң талаптары ең жоғарғы адагершілік заңдарының көріністері ретінде сөзсіз
орындауға жатады және қандай да болмасын сыртқы мақсаттар мен пайымдауларға
бағынышты емес, Қылмыс жасаған қылмыскер осынау жоғарғы адамгершілік
талаптарды бұзады, ендеше ол жазаға тартылуы керек. Категориялық
императивтің талаптарын жүзеге асыруда, абстрактылы әділдікті орнықтыруды
Кант қылмыстық жазаның бір ғана мағынасын айшықтаған. Осыдан келгенде, Кант
жазалаудың бірден-бір әділ теориясы деп әлгі талион қағидасы бойынша кек
алу теориясын есептеген. Сондай-ақ, Кант жазаның ешқандай өзге утилитарлық
мақсаттарын мойындамаған. Оның пікірінше, қандай болмасын утилитарлық
мақсаттар категориялық императивке қарама-қарсы келеді, ал ол адамды
қасиетті мақсаттарға да болсын жеткізетін құрал ретінде қарастыруға жол
бермейді [4.106].
Жаза қылмыс үшін кек алу ретінде тарихқа енген Гегель де (1770-1831)
өзінше негізделген. Гегельге салсақ, диалектикалық даму үш бағытта жүзеге
асады: тезис: оны теріске шығару – антитезис және осы теріске шығаруды
теріске шығару – синтез (соңғысы антитезисті теріске шығаруға ғана емес,
оның алдындағы даму үрдісіндегі бағалы тұстарын қалпына келтіру деген сөз).
Жалпыға бірдей ерікті көрсететін құқық – тезис. Құқықыты мойындамайтын
және қылмыскер бұзған құқықты қалпына келтіретін жаза – синтез. Олай болса,
жазадағы ең бастысы – оның қылмыстың туындамай қоймайтын зардабы
екендігінде жатыр. Ол – қылмыскерді мәжбүрлеу, ол жасаған зорлық үшін кек
алу. Бұл – құқықты теріске шығаруды теріске шығару және құқықты қалпына
келтіру. Гегель мұндайда жазаны қылмыскердің құқығы деп атаған. Ол бұл
шешімді өзі талқыға салған құқықты бостандық ретіндегі жалпы пәлсапалық
идеясынан туындатқан. Қылмыс пен жазаны қолданарға келгенде бұл күрделі
пәлсапалық негіздеме былайшы түсіндіріледі. Қылмыс – құқықты мойындамайтын
қылмыскердің ерік актісі. Гегель бойынша, қылмыскер өзінің қылмыс жасау
фактісімен оған жаза қолдануға жол ашады. Ендеше, жаза да қылмыскердің
бостындығының бір көрінісі ретінде бой көрсетеді. Қылмыскердің сазайын
тарттыратын жаза... сонымен бірге оның еркі, оның бостандығының бастапқы
болмысы, оның еркінен, оның қылығынан көрінетін құқық та бар. Неге десеңіз,
оның саналы түрлік иесі ретінде қылығында орнықтырылған заңды өзі үшін
мойындамайтындығы және бар, әрі ол заңға өз құқығына сай келуі керек.
Сөйтіп, Гегельдің жазаны кек алу ретінде талқылауы өз алдына өткен
ойшылдардыкінен бөлектеу – ол таза кек алу емес, кек алуды қылмыскер бұзған
құқықты қалпына келтіру тұрғысында түсіндіреді. Жазаға кек алу ретінде ғана
қараған көзқарастың сыншылық етек жайғандығына қарамастан, қайсыбір
ғұламалар сонау көне заманның өзінде жазадан тек қана өш алуды көру
жеткілікті ме деген тұжырымға күмәнмен қарап, оны утилитарлық, яғни қоғамға
пайдасы бар мақсаттармен байланыстыра бастаған. Және бұл тұрғыда осы
идеяларды ең алдымен софистер мектебінің негізін қалаушы, грек пәлсапасышы
Протагор ұсынды деуге болады. Ол өз идеяларын былайшы тұжырымдағын: құқық
бұзушыларды ешкім де тек құқық бұзғандықтары үшін ғана жазаламайды, мұны
хайуан тәрізді әйтеуір кек алу үшін ұмтылатындар ғана жасайды; ал ақылмен
жазалағысы келетіндер жасаған қылмыс үшін жазаламайды, өйткені, жасаған
шаруаны ол жасалмаған ете алмайды. Ал жазаның нәтижесінде алдағы уақытта
ешкім де; сол қылмысты жасаған адам да, кінәлінің жазаланғанын көрген өзге
адам да құқық бұзбасындеп қорқыту үшін жазалайды. Сондай-ақ, Протагор
кінәлілерді түзету және кәнігі қылмыскерді аластаудың мақсаттарын да алға
тартқан.
Жазаның мақсатын қорқыту деп тануды көне грек ойшылы Платон да
ұлғайған шағында ұсынған, бірақ ол бастапқы кезде жазалаудың мақсаты –
қылмыспен таңба салынған жанның тазалануы деп болжамдаған. Алдында аталып
өткендей, көне Рим ойшылы Аристотель әуелде жазалау идеясын кек алу деп
қолдағанмен, кейін келе жазамен арасын ашқан. Ол кек алу – қашанда қайнаған
ашу мен кейістің нәтижесі деп есептеген. Ашу үстінде жазалуға болмайды және
жазаны, кінәні түзету және қылмыстардың алдын алу үшін қолданған жөн. Мұның
үстінде Аристотель жалпы алдын алуға жазаның нақтылығымен қол жеткізіледі
деп пайымдаған. Ал жазаның нақты қылмыскере әсер етуіне келгенде, ол егер
кінәліге жазаның қаупі әсер етпеген болса, онда жаза әкелетін күйзеліс оның
жаіадан қылмыс жасауының алдын алуы және кінәліні түзетуге қажетті құрал
ретінде қызмет теу керек. Ал егер бұл шара да оң нәтиже бермесе, онда
жзаның көлемін үлкейте түскен жөн. Орта ғасырларда жазалаудың кек алу
ретіндегі идеясына голландық заңгер Гуго Гроций (1583-1645) және ағылшын
заңгері Гоббс (1588-1679) қарсы шықты. Олардың ьіріншісі жазалаудың өзін
жалпылай қабылдамаған, оны болашақ үшін пайдалы деп есептеген. Екіншісі
ғұлама да жазаның мақсатын кек алуда емес, қылмыскерді де, басқаларды да
қорқыту әрі түзетуде деп белгілеген. Жазаны кек алу ретінде теріске шығару
және бұл үрдістің алдында оң мақсаттар қою ісіне итальяндық ағартушы –
туманист Чезаре Беккариа (1738-1794) сүбелі үлес қосты [20.336]. Өзінің
1764 жылы жарық көрген Қылмыстар мен жазалар туралы кітабында Беккариа
қылмыстық құқықтағы ағартушылық-гуманистік бағыттың негізгі ережелерін
қисындастырды. Ол былай деген: Жазалаудың мақсаты – адамды қинап және
азапқа салу емес, кінәлінің және өзгелердің де қоғамға тағы зиян келтіруіне
тосқауыл болуда жатыр. Сондықтан, жаза жасалған қылмыспен ауқымдас бола
отырып, адамдардың жанына күшті әсер етіп, тәніне барынша шамалы қиянат
салатын болуы керек. Беккариа мұнымен қоса қылмыстық құқықтың одан әрі
дамуына үлес қосқан және әлі күнге дейін маңызын жоғалтпаған қағиданың ірге
тасын қалаған: жазаның қатаңдығы ғана емес, жазалаудың болмай
қоймайтындығы да ойландыруы қажет. Бұл қағида өзінің маңыздылығын осыдан
200 жылдан астам уақыт қисындастырылғаннан бері әлі де жойған жоқ. Сонымен,
Беккариа жазаның негізгі мақсатын қылмыстардың алдын алу деп білген.
Беккарианың бұл идеяларын XIX ғ. ең ірі еуропалық криминалыстердің бірі,
өзінің қылмыстық-құқықтық теориясын жасаған неміс ғұламасы А. Фейербах одан
әрі жүйелі түрде дамытқан. Фейербах, ол да Беккариа тәрізді, жазаның
мақсаты қылмыстардың алдын алу деп есептеген. Бірақ, ол бұл алдын алуды
қорқытумен байланыстырылған. Ол былай деп пайымдаған: қылмыстық заңдағы
жазамен қорқыту қылмыс жасауы мүмкін қылмыскерге төніп тұрған жазалаудан
қорқуы бағытында әсер етіп, сонымен қылмыстың алдын алуға жағдай жасайды.
Фейербах оның үстіне жазаны нақты адамға іс жүзінде қолдану арқылы қорқыту
емес, жалпы қылмыстық заң арқылы қорқытуға көп мағына берген. Соңғы жағдай
қылмыстық зөқаңның қорқыту күшін көтеруге, азаматтардың санасында олар
қылмыстық құқықтың тыйым салуды бұзған жағдайда жазаның қайтсе де
қолданылатындығы жалпы ойдың бекінуіне қызмет етеді. Сойтіп, Фейербах
жазалу жолымен қылмыстардың алдын алудыға алдыңғы орынға жалпы алдын алуды
қойған.
Жазалау алдында тұрған утилитарлық мақсаттардың мағынасын негіздейтін
пәлсапалық тұжырымдамаларға шолу жасауды құқық қана емес, этика мен
экономика саласындағы зерттеулер мен елеулі іс қалдырған ағылшын ғалымы
Иеремия Бентамның (1748-1832) көқарастарымен түйіндеген жөн болады. Ол
жазаның пайдалылығы жөніндегі идеяны одан әрі дамытып, аяғында қылмысты
ақшаға шаққандағы оң әсерін бағалауға дейін барды. Бентам өз қағидасында
кез келген жазаның өзі қастық дегенге табан тіреген. Ал бұл қастық үлкен
қастықты жоюға шамасы келетіндіктен, басқа да қастық пайда болады. Бегтам
жазаны қолдану мүмкіндігінің үш шартын алға тартқан:Біріншіден, егер
жазаның қылмыстан келетін зиянды болдырмауға мүмкін.дігі болмаса, ол
қолданылмау керек. Екіншіден, зжаза тым қымбатқа түспеуі керек.Үшіншіден,
егер жазадан келетін зиян жезе емес одан басқа, әрі жеңілдеу тәсілмен алды
алынатын болса, онда жазалаудың қажеті жоқ. Бентам мұнысымен мемлекет үшін
көп шығын әкелмейтіндей қылмыстық жазалау жүйесін орнықтыруды жөн
санады.Бентам осыфндай көзқарастарды ұсынғанына қарамастан, бір
таңқаларлығы, қылмыскерлердің зәресін алатын таңба салу және сабау сияқты
орнта ғасырлық жазаларды сақтап қалуды ұсынған. Сонымен, жазалаудың
утилитарлық мақсаттары қағида жүзінде қылмыскерді түзеуге және қылмыстардың
алдын алуға бағытталуы мүмкін. РФ ҚК-нің 2-бабында жазаның мынадай
мақсаттары аталған:әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру; сотталған
адамды түзеу; жаңа қылмыстар жасалуының алдын алу;
Қылмыстық жазалаудың мақсаты ретінде әлеуметтік әділеттікті қалпына
келтіру алғаш рет ресейлік қылмыстық заңдарда белгіленген болатын.
Әділеттілік ұғымы ізгілік пен қастықтың адамдар арасындағы ара салмағы
тұрғысынан қарағандағы белгілі бір құбылыстарды сипаттайтын этикалық санат
ретінде пайда болды: адамдар рөлі мен олардың әлеуметтік жағдайы; олардың
құқықтары мен міндеттері; іс-әрекет пен оның қайтарымы арасындағы ара-
қатынас [6.107]. Бірінші және екінші мінездемелер арасындағы сәйкестілік –
этикада әділеттілік деп, ал сәйкессіздік - әділетсіздік ретінде бағаланады.
Марксистік теория әділеттік санатын қогғамның экономикалық құраласымен және
оның таптық құрылысымен байланыстырып келеді.
Әділеттілік идеалы қажеттілікке сай комунистік тұрғыда үйлестірумен
байланыстырылды. Бірақ әрине әділеттіліктің құқықтық мазмұны оның
экономикалық мазмұнымен шектеліп қана қоймайды. Құқық әдетте адамның
құқықтары мен міндеттерінің белгілі бір деңгейін белгілейді. Оларды бұзу,
яғни құқықты бұзу әрдайым әділеттілікті бұзу болып табылады. Бұл жағдай
қылмыстық құқыққа да, қылмыс пен жазаға да тікелей қатысты. Бұл тұрғыдан
алғанда қылмыстық құқық құқықтың өзге салаларынан тек мағынасымен ғана
бөлек тұрады: жасалғандығы үшін жауаптылық қылмыстық құқық шаралармен
қарастырылған қылмыс дегеніміз – құқықтағы әделеттілікті бұзудың ең жоғарғы
дәрежесі және ол кісі өлтірулерде, денеге зақым келтірулерде, және басқа
қылмыстарды бой көрсетеді. Жаза – сондай-ақ қылмыс жасаудың нәтижесінде
бұзылға жәбірленушінің құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруге, яғни
сайып келгенде әділеттіліктің қалпына келтірілуіне қызмет етеді. Қылмыстық
құқықтық санкциялардың қалпына келтірушілік сипаты қылмыс жасаудың
нәтижесінде бұзылған құқықтар мен бостандықтардың ерекшеліктерімен тығыз
байланысты. Ақшалай айыппұл, мүлікті тәркілеу сияқты мүліктік қылмыстық
құқықтық санкциялар таза қалпына келтірушілік сипатта болады. Сөз жоқ,
өлімге душар болған адамның өмірін немесе қылмыстың салдарынан жоғалтқан
денсаулығын ешқандай жазамен қалпына келтіру мүмкін емес. Бірақ бұл осы
қылмыстар үшін қолданылған жазалау әділеттілік қалпына келтіру мақсатына
жеткізбейді дегенге және жақпеайды. Мұндай жағдайларда жазаның әлеуметтік
әділеттілігі кінәлі адамның құқықтары мен бостандықтарынан шектеу арқылы
жүзеге асырылады. Сонымен, жазаның алдында аталып өткен сазай тартқызу
мазмұны, бұл жағдайларда да әлеуметтік әділеттіліклі қалпына келтірудің
өзіндік қылмыстық құқықтық тәсілі болып табылады [7.91].
Сондай-ақ, астары қылмыстық жзазалауда жатқан және оның сазай
тартқызушылық мазмұнымен байланысты әлеуметтік әділеттілікті қалпына
келтіру жаза қылмыскерге әйтеуір, сазай тарттыру мақсатын ұстанады дегендік
емес. Жазаның орындалуымен байланысты көрсветілген құқықтық шектеулер мен
мәжбүрлік шаралар өзге де мақсаттарды, олардың ішінде әлгі айтылған
әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатын да көздейді.
Алдында аталып өткендей, заңдағы қылмыстық жазаның екінші мақсаты
ретінде сотталған адамды түзеу көзделеді.
Соталушының тузелуі –бұл ол адамда жеке тұлға, қоғамға, еңбекке,
нормаларға, ережелерге және адамзат қауымның әдет-ғұрпына деген жақсы
пазитивтік қатынас , құқыққа бағынушы тәртіп қалыптастыру.Түзету ең алдымен
үлгілі әрекеттерімен көрсетілуі тиіс. Үлгілі тәртіп ретінде жатақхана
ережелері моральдық нормалардың, жазаны өтеудің барлық тәртіптерін сақтау
құралдарға, материалдарға құрылғыларға ұқыппен қарау жане барлық құқықтық
нормаларды орындау сияқт әрекеттерді айтуға болады.
Қоғамның жане қылмыстық атқару жүйесі саласындағы мемлекеттің мақсаты
– түзеу болып табылады. Қылмыс жасау себебі кейбір жағдайларда тұлғаның
тәрбиелігіне байланысты. Тұлғаның тәртіптігінің деңгейі қоршаған орта: ата-
анасы, туысқандары, достары жане тағы басқалардың ықпалына байланысты.
Заңды құрметтеу рухында тәрбиеленген қоғамдық қатынас қалай реттелетінін
білетін, құқықтың рөлін бағалайтын тұлға қоғамға қарсы
әрекеттер жасамайды.
Бірақта, қоғамның барлық мүшелері заңға бағынушы адамзаттар қатарына
жатпайды. Тұлғаны қылмыс жасауға көптеген себептер итермелейді. Біздің
пікірімізше ондай себептердің бірі тұлғаның заңға жане жалпы құқыққа деген
енжарлық қатынасы. Мұндай қатынас толыққады тәрбиенің жетіспеушілігінің
нәтижесі болып табылады. Сондықтанда мемлекет қылмыс жасаған тұлғаны қайта
тәрбиелеу жане түзету міндтін алға қояды. Сондықтанда сотталғанды түзеу –
бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодекісінің 2- бөлімінің 38-
бабында бекітілген жазаның мақсаты.
Сондықтанда сотталғанды түзеу – бұл Қазақстан Республикасының
Қылмыстық Кодекісінің 2- бөлімінің 38- бабында бекітілген жазаның мақсаты.
Жазаны өтеумен байланысты бас бостандығынан айыру жане шектеуден босатылуы
үшін сотталушы үкіммен белгіленген мерзім біткенге дейін мұндай
мүмкіндіктердің бар екенін білген ол өз әрекетін қоғам талабына
сәйкестендіруге тырысады. Уақыт өте келе жазаны орындаушы органдар
тарабынан түзету- тәрбиелеу әрекеттері жане сотталушының құқық бұзушылықты
қоспайтын өзін-өзі тәрбиелеудегі жақсы тәртібінің нәтижесінде олар әдетке
айналады. Қылмыс жасаған тұлғаның түзелуі де болады. Соталушының түзелу
деңгейі-бұл мерзімінен бұрын босату негізінде соталушының ішкі психикалық
санасын қайта қалыптастыру процессіне алып келетін –түзетудің нәтижесі .
Сонымен қатар, түзетуде қоғамдық пайдалы іс-әрекеттер жасауды,
сотталушы қауіпті деген қоғам санасын толығымен жоюды айтуға болады.
Түзетуде ішкі жане сыртқы көрсетілім сақталуы керек,мұның сыртқы
көрсетілімі сана. Мысалы, А.М.Носенко былай дейді: Шартты түрде
мерзімінен бұрын босатуға сотталғанда өзінің бұрынғы жақсы қасиеттерін
сақтай жане нығайта отырып өзінің түзелгендігін дәлелдеген тұлғалар.
Мысалы, Ткачевский: Тәжірибеде сотталушы түзелу жолына түсті ма деген
сұрақтарды шешкенде оның тәртібі, өз кінәсін түсіну жане тағы басқа
ескеріледі. Және бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz