Қылмыстық құқықтағы кінәнің түсінігі және маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ..6
1.1 Кінәнің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кінәнің нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Кінә концепциясын сынға алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 КІНӘНІҢ ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Қасақаналықтың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама қасақаналықты қылмыстық менмендіктен ажырату ... ... ... ... ... 35
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ АБАЙСЫЗДЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.1 Қылмысты менмендік және немқұрайдылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Абайсыз қылмыстардың техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ..6
1.1 Кінәнің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кінәнің нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Кінә концепциясын сынға алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 КІНӘНІҢ ҚАСАҚАНА НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.1 Қасақаналықтың түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама қасақаналықты қылмыстық менмендіктен ажырату ... ... ... ... ... 35
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ АБАЙСЫЗДЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.1 Қылмысты менмендік және немқұрайдылық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Абайсыз қылмыстардың техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген қағида бойынша, қылмыстық жауаптылыққа қылмыс жасаған тұлғаның кінәсі бар болғанда ғана жол беріледі. Әрбір айыпталушы тұлғаның кінәлілігі, заңмен көрсетілген тәртіпте дәлелденбегенше дейін, ол кінәсіз болып саналады. Қазіргі қолданыстағы қылмыстық заңнамаға сәйкес кінә - бұл қылмыстың қажетті әрі маңызды белгісі, оның психологиялық мазмұны. 1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде, “адам соларға қатысты өз кінәсі анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс” деп айтылған. Бұл ережелер, біздің заңнамаға “ойы”, ”қауіпті жағдайы”, “наным-сенім”, абайсызда зиян келтіргендігі үшін жауапкершілік секілді объективті айып арту жат нәрсе екенін дәлелдейді.
Әрбір қылмыста азамат өзінің сыртқы әлемге, қоғамға, жеке тұлғаға деген қатынасын білдіреді. Қылмыстың психологиялық мазмұны да осымен көрініс табады.
Дипломдық зерттеудің осы тақырыбын таңдап алудың бір себебі - бұл қылмыстық іс-жүргізудегі ақиқат (шыңдық) туралы сұрақ болып отыр. Бір жағынан ойлап қарасақ, бұл мәселе бойынша пікір - талас жүргізу үшін түпкі тамыр жоқ секілді. Фактілердің дұрыс екенін анықтау – істің дұрыс шешілуінің алғашқы шарты болып келеді, кем дегенде – айыптау үкімінің дұрыс тағайындалуын алайық. Тәжірибеге анализ жүргізу барысында, біз дәл осы шарттың орындалмауы соттың қателіктер жіберуіне себепкер болатынын көреміз. Егер іс бойынша фактілер және қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыстың объективтік жағы мен субъектіні барлық болған мән-жайларға дұрыс анализ жүргізу барысында анықтауға болса, бұл жағдайда қылмыстың субъективтік жағы ең ауыр және түсініксіз болып қала береді.
Көптеген жылдар бойы заңгерлер кінә дегеніміз не деген сұраққа пікір – талас жүргізуде: бұл моральдық категория ма әлде әлеуметтік пе, жеке тұлғалық па әлде заңды ма? Оны жан-жақты қарастыра отырып, ғалымдар ол жөнінде қылмыстық жауапкершіліктің негізі ретінде, сондай-ақ ниет және мақсатпен қатар қылмыстың субъективті жағын құрастырушы белгілерінің бірі ретінде сөз қозғайды. Кінә нысаны ретіндегі қылмыстық құқық теориясының мұндай түсінігі, онда маңызды орындарының біріне ие.
Кінә нысаны, объектілері бойынша ұқсас қылмыстарды бір- бірінен айыруға мүмкіндік береді, соңдай-ақ жазаны жекешелендіруге әсерін тигізеді және әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесімен бірге қылмыстардың заңды саралануының критериі болып табылады (мысалы, аса ауырға тек қана қасақана жасалған қылмыстар жатады). Кінә нысаны, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу үшін түзеу мекемесінің түрін тағайындауға, сонымен қатар жазаны өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босатуға да әсерін тигізеді. Кінәнің қасақана түрі қылмыс рецидивін тануға да әсер етеді.
Әрбір қылмыста азамат өзінің сыртқы әлемге, қоғамға, жеке тұлғаға деген қатынасын білдіреді. Қылмыстың психологиялық мазмұны да осымен көрініс табады.
Дипломдық зерттеудің осы тақырыбын таңдап алудың бір себебі - бұл қылмыстық іс-жүргізудегі ақиқат (шыңдық) туралы сұрақ болып отыр. Бір жағынан ойлап қарасақ, бұл мәселе бойынша пікір - талас жүргізу үшін түпкі тамыр жоқ секілді. Фактілердің дұрыс екенін анықтау – істің дұрыс шешілуінің алғашқы шарты болып келеді, кем дегенде – айыптау үкімінің дұрыс тағайындалуын алайық. Тәжірибеге анализ жүргізу барысында, біз дәл осы шарттың орындалмауы соттың қателіктер жіберуіне себепкер болатынын көреміз. Егер іс бойынша фактілер және қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыстың объективтік жағы мен субъектіні барлық болған мән-жайларға дұрыс анализ жүргізу барысында анықтауға болса, бұл жағдайда қылмыстың субъективтік жағы ең ауыр және түсініксіз болып қала береді.
Көптеген жылдар бойы заңгерлер кінә дегеніміз не деген сұраққа пікір – талас жүргізуде: бұл моральдық категория ма әлде әлеуметтік пе, жеке тұлғалық па әлде заңды ма? Оны жан-жақты қарастыра отырып, ғалымдар ол жөнінде қылмыстық жауапкершіліктің негізі ретінде, сондай-ақ ниет және мақсатпен қатар қылмыстың субъективті жағын құрастырушы белгілерінің бірі ретінде сөз қозғайды. Кінә нысаны ретіндегі қылмыстық құқық теориясының мұндай түсінігі, онда маңызды орындарының біріне ие.
Кінә нысаны, объектілері бойынша ұқсас қылмыстарды бір- бірінен айыруға мүмкіндік береді, соңдай-ақ жазаны жекешелендіруге әсерін тигізеді және әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесімен бірге қылмыстардың заңды саралануының критериі болып табылады (мысалы, аса ауырға тек қана қасақана жасалған қылмыстар жатады). Кінә нысаны, бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу үшін түзеу мекемесінің түрін тағайындауға, сонымен қатар жазаны өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босатуға да әсерін тигізеді. Кінәнің қасақана түрі қылмыс рецидивін тануға да әсер етеді.
1. Фельдштейн Г.С. Природа умысла. М., 1995. - С.2.
2. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999.-С.101
3. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления. М.,1996.- С.15.
4. Уголовное право России.Общая часть.Под ред.проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М., 2003.- С.182.
5. Филановский И.Г. Субъективная сторона преступления. //Курс советского уголовного права. Часть 1. Т1. -С. 403.
6. Проблемы вины в советском уголовном праве. Ученые записки. Вып.21. Ч.1. Владивосток, 1999. -С.39.
7. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. Проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М.,2006.-С.181.
8. Дагель П.С., Михеев Г.И. Установление субъективной стороны преступления. Владивосток, 1996.- С.17.
9. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве.Саратов, 1999 .С.-102.
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы «Жеті жарғы», 2005.
11. Сергеевский Н.Д. Уголовное право. Часть общая. Изд. 2-е, СПБ, 1997.-С. 260.
12. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов. 1999.- С.26-27.
13. Уголовное право Россий. Общая часть, под. ред. проф. А.Н. Игнатова, проф. Ю.А. Красикова. М.,2000. –С. 186.
14. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления М.,1995. –С. 33.
15. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления. М.,1997. –С. 33.
16. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть Общая. Т. 1. Изд. 2-е. СПб.,1993. -С.604-605.
17. Рарог А..И. Вина советном уголовном праве. Саратов, 1999.-С.56.
18. Нерсесян В.А. Неосторожная вина. М., 1996.-С. 13-14.
19. Горбуза А., Сухарев Е. О влиянии при умышленной вине обстоятельств6 допущенных по неосторожности // Советская Юстиция, 1982. - №187. - С.7-56.
20. Уголовное право России. Общая часть. Под редакцией проф. А.Н. Игнатова, проф Ю.А.Карасикова. М, 2000.-С. 190.
21. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алма-Ата,2004.-С. 121.
22. Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная строка претпуления и её установление. Воронеж,1995.-С.136-137.
23. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С.141.
24. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999 – С.64.
25. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С.65.
26. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С.142.
27. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999 – С.64.
28. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М.,2000. -С.184.
29. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С .73.
30. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.-С. 126.
31. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
32. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С. 126.
33. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
34. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.-С.126-127.
35. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
36. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С. 126.
37. Дагель П.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. Москва, 1998.-С.31-33.
38. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы,2004.
39. Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Владивосток, 1996.
40. Кригер Г.А. Понятие и содержание вины в уголовном праве. – Вест. Москов. ун-та, 1993.
41. Кудрявцев В.И. Механизм преступного поведения. – М, 1991.
42. Нерсесян В.А. Неосторожная вина: проблемы и решения.//Государство и право. 2000. № 4. Стр. 65.
43. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. – Алма-Ата, 1990.
2. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999.-С.101
3. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления. М.,1996.- С.15.
4. Уголовное право России.Общая часть.Под ред.проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М., 2003.- С.182.
5. Филановский И.Г. Субъективная сторона преступления. //Курс советского уголовного права. Часть 1. Т1. -С. 403.
6. Проблемы вины в советском уголовном праве. Ученые записки. Вып.21. Ч.1. Владивосток, 1999. -С.39.
7. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. Проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М.,2006.-С.181.
8. Дагель П.С., Михеев Г.И. Установление субъективной стороны преступления. Владивосток, 1996.- С.17.
9. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве.Саратов, 1999 .С.-102.
10. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы «Жеті жарғы», 2005.
11. Сергеевский Н.Д. Уголовное право. Часть общая. Изд. 2-е, СПБ, 1997.-С. 260.
12. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов. 1999.- С.26-27.
13. Уголовное право Россий. Общая часть, под. ред. проф. А.Н. Игнатова, проф. Ю.А. Красикова. М.,2000. –С. 186.
14. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления М.,1995. –С. 33.
15. Ворошилин Е.В., Кригер Г.А. Субъективная сторона преступления. М.,1997. –С. 33.
16. Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть Общая. Т. 1. Изд. 2-е. СПб.,1993. -С.604-605.
17. Рарог А..И. Вина советном уголовном праве. Саратов, 1999.-С.56.
18. Нерсесян В.А. Неосторожная вина. М., 1996.-С. 13-14.
19. Горбуза А., Сухарев Е. О влиянии при умышленной вине обстоятельств6 допущенных по неосторожности // Советская Юстиция, 1982. - №187. - С.7-56.
20. Уголовное право России. Общая часть. Под редакцией проф. А.Н. Игнатова, проф Ю.А.Карасикова. М, 2000.-С. 190.
21. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. Алма-Ата,2004.-С. 121.
22. Дагель П.С., Котов Д.П. Субъективная строка претпуления и её установление. Воронеж,1995.-С.136-137.
23. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С.141.
24. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999 – С.64.
25. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С.65.
26. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С.142.
27. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999 – С.64.
28. Уголовное право России. Общая часть. Под ред. проф. А.Н.Игнатова, проф. Ю.А.Красикова. М.,2000. -С.184.
29. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С .73.
30. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.-С. 126.
31. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
32. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С. 126.
33. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
34. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.-С.126-127.
35. Рарог А.И. Вина в советском уголовном праве. Саратов, 1999. – С. 78-79.
36. Дагель Н.С., Котов Д.П. Субъективная сторона преступления и ее установление. Воронеж, 1995.- С. 126.
37. Дагель П.С. Неосторожность. Уголовно-правовые и криминологические проблемы. Москва, 1998.-С.31-33.
38. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік. Алматы,2004.
39. Квашис В.Е. Преступная неосторожность. Владивосток, 1996.
40. Кригер Г.А. Понятие и содержание вины в уголовном праве. – Вест. Москов. ун-та, 1993.
41. Кудрявцев В.И. Механизм преступного поведения. – М, 1991.
42. Нерсесян В.А. Неосторожная вина: проблемы и решения.//Государство и право. 2000. № 4. Стр. 65.
43. Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений. – Алма-Ата, 1990.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ..6
1.1 Кінәнің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кінәнің
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..12
1.3 Кінә концепциясын сынға
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 КІНӘНІҢ ҚАСАҚАНА
НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.1 Қасақаналықтың түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама қасақаналықты қылмыстық менмендіктен
ажырату ... ... ... ... ... 35
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ
АБАЙСЫЗДЫҚ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...39
3.1 Қылмысты менмендік және
немқұрайдылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Абайсыз қылмыстардың
техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген қағида бойынша,
қылмыстық жауаптылыққа қылмыс жасаған тұлғаның кінәсі бар болғанда ғана
жол беріледі. Әрбір айыпталушы тұлғаның кінәлілігі, заңмен көрсетілген
тәртіпте дәлелденбегенше дейін, ол кінәсіз болып саналады. Қазіргі
қолданыстағы қылмыстық заңнамаға сәйкес кінә - бұл қылмыстың қажетті әрі
маңызды белгісі, оның психологиялық мазмұны. 1997 жылғы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінде, “адам соларға қатысты өз кінәсі
анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және
пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс” деп айтылған. Бұл ережелер, біздің заңнамаға “ойы”,
”қауіпті жағдайы”, “наным-сенім”, абайсызда зиян келтіргендігі үшін
жауапкершілік секілді объективті айып арту жат нәрсе екенін дәлелдейді.
Әрбір қылмыста азамат өзінің сыртқы әлемге, қоғамға, жеке тұлғаға
деген қатынасын білдіреді. Қылмыстың психологиялық мазмұны да осымен
көрініс табады.
Дипломдық зерттеудің осы тақырыбын таңдап алудың бір себебі - бұл
қылмыстық іс-жүргізудегі ақиқат (шыңдық) туралы сұрақ болып отыр. Бір
жағынан ойлап қарасақ, бұл мәселе бойынша пікір - талас жүргізу үшін түпкі
тамыр жоқ секілді. Фактілердің дұрыс екенін анықтау – істің дұрыс
шешілуінің алғашқы шарты болып келеді, кем дегенде – айыптау үкімінің дұрыс
тағайындалуын алайық. Тәжірибеге анализ жүргізу барысында, біз дәл осы
шарттың орындалмауы соттың қателіктер жіберуіне себепкер болатынын көреміз.
Егер іс бойынша фактілер және қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыстың
объективтік жағы мен субъектіні барлық болған мән-жайларға дұрыс анализ
жүргізу барысында анықтауға болса, бұл жағдайда қылмыстың субъективтік жағы
ең ауыр және түсініксіз болып қала береді.
Көптеген жылдар бойы заңгерлер кінә дегеніміз не деген сұраққа пікір –
талас жүргізуде: бұл моральдық категория ма әлде әлеуметтік пе, жеке
тұлғалық па әлде заңды ма? Оны жан-жақты қарастыра отырып, ғалымдар ол
жөнінде қылмыстық жауапкершіліктің негізі ретінде, сондай-ақ ниет және
мақсатпен қатар қылмыстың субъективті жағын құрастырушы белгілерінің бірі
ретінде сөз қозғайды. Кінә нысаны ретіндегі қылмыстық құқық теориясының
мұндай түсінігі, онда маңызды орындарының біріне ие.
Кінә нысаны, объектілері бойынша ұқсас қылмыстарды бір- бірінен
айыруға мүмкіндік береді, соңдай-ақ жазаны жекешелендіруге әсерін тигізеді
және әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесімен бірге қылмыстардың заңды
саралануының критериі болып табылады (мысалы, аса ауырға тек қана қасақана
жасалған қылмыстар жатады). Кінә нысаны, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны өтеу үшін түзеу мекемесінің түрін тағайындауға, сонымен қатар жазаны
өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босатуға да әсерін тигізеді. Кінәнің
қасақана түрі қылмыс рецидивін тануға да әсер етеді.
Қылмыстық құқықта субъективті жақтың, сонымен бірге, кінә мәселесіне
ерекше назар аударылады, себебі кінәлі жауаптылық қағидасынан кішігірім
ауытқудың өзі заңдылықтың бұзылуына, сондай-ак жауапкершілік, оның көлеміне
қатысты сұрақтың әділетсіз шешімін табуына әкеп соқтыруы мүмкін. Өткен
ғасырдың өзінде Г.С.Фельдштейн: “Кінәлілікті зерттеу мен оның үлкен
немесе кішігірім тереңдігі, қылмыстық құқықтың өлшеуіші болып табылады”
деген [1, 2 б.].
Кінә мәселелеріне қылмыстық құқықта әрдайым назар бөліп отырған,
олардың көпшілігі монографиялық және оқу әдебиеттерінде, соның ішінде
Кригер Г.А., Нерсесян В.А., Рарог А.И., Утевский Б.С., Козаченко И.Я.,
Никифоров Б.С., Нуртаев Р.Т., Сергеева Т.А. және т.б. заңгер- ғалымдардың
еңбектерінде жан- жақты көрініс тапқан. Алайда, осы күнге дейін осы
сұрақтардың кейбіреулері қиындық туғызады, сол себептен олар әртүрлі
шешіледі. Кінәнің әртүрлі аспектілеріне әртүрлі көзқарас, соттық
қателіктерінің анағұрлым көп санына себепкер болады (20%-дан 50%-ға
дейін). [2, 101 б.]
Бұл жұмыстың маңыздылығы казіргі кезде болып жатқан қазақстандық
заңнаманың жүйесін өзгерту кезінде, кінәнің нысанын (түрін) дұрыс анықтау
мәселесі, және онымен байланысты жазалаудың мәні мен көлемі өте маңызды
болып табылатындығынан көрінеді.
“Кінә” сөзіне тоғышар қандай ой салады және сотталушы тұлға оған
қандай ой салады, ал құқыққолданушы тұлға мен ғалымдар оған қандай ой
салады?
Бұл жұмыста кінәнің түсінігі, мазмұны және әлеуметтік мәні, сондай-ақ
кінә нысандары қарастырылады, кінәнің екі нысаны туралы мәселе қозғалады.
Соңында кінә сөзінің өзіне түсінік беру мысалдары және бұл сөздің
астарында не жатқандығы келтіріледі, сондай-ақ европалық елдерде кінә
түсінігі мен нысандарына қатысты тәжірибелер де келтіріледі.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен, тоғыз параграфтан, кіріспеден,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1 Кінәнің түсінігі
Кінә, жалпы таным бойынша, қылмыстың субъективтік жағына жатады, бірақ
осы категориялардың қылмыстық – құқықтық әдебиеттердегі ара қатынасы – ұзақ
уақыт бойы дау туғызатын пән болып табылады. Қылмыстың субъективті жағының
түсінігі мен кінә түсінігі сәйкес келе ме, әлде бұл түсініктер ұқсас емес
пе ? Бұл сұраққа екі әртүрлі жауап бар. Кейбір авторлар, ”кінәнің өзі
қылмыстың субъективті жағын білдіреді (құрады), бұл түсініктер өздерінің
мазмұны бойынша сәйкес келеді” деп тұжырымдайды [3, 15 б.].
Ал кейбір авторлар: “Қылмыстың субъективтік жағы деген түсінік
анағұрлым кең көлемді болғандықтан, ол кінә мазмұнымен шектеліп қалмайды,
яғни субъективтік жақ кінәмен қатар басқа да психикалық сәттерден (ниет,
мақсат, эмоция) тұрады” деп есептейді. Мұндай көзқарас оқу әдебиеттерінде
де көрініс тапқан. [4, 182 б.] Бұл сұраққа жауапты және пікір-таластың
мазмұны жайлы анағұрлым толық көріністі, тек қана кінәнің және оның
компоненттерін ашқаннан кейін ғана алуға болады.
Кінә әлеуметтік категория болып табылады, себебі онда қылмыс жасаған
тұлғаның маңызды әлеуметтік құндылықтарға деген қатынасы көрініс табады.
Теориялық тұрғыда кінәні, әрбіреуі осы түсініктің белгілі бір қырын
сипаттайтын бірнеше аспектілерде қарастыру қажет:
1. Психологиялық аспект: кінәнің мәнін аша отырып, заңгерлер
интеллектуалды және еріктік (сезіну, салдарды алдын-ала болжау,
ниет) секілді қасақаналықтың және абайсыздықтың психологиялық
түсініктерін қолданады.
2. Қылмыстық- құқықтық аспект: қасақаналық пен абайсыздықтың
түсініктері тек қылмыстарға қатысты пайдаланылады деген мән-жайды
ерекше бөліп көрсетеді. Бір жағынан алып қарасақ, қасақаналық пен
абайсыздықтың түсініктері адамның кез-келген мінез- қылығымен
байланысты. Алайда, қылмыс деп танылатын қоғамға қауіпті әрекетті
жасау кезінде ғана бұл категориялар қылмыстық- құқықтық маңызға ие
болады.
3. Пәндік аспект қылмыстық-құқықтық аспектімен тығыз байланысты. Бұл
аспект, кінә абстрактылы түсінік ретінде көрініс таппайды, ол нақты
әрекеттің жасалуымен байланысты болуға тиіс дегенді білдіреді.
Тұлға жалпы алғанда кінәлі емес, тек нақты бір қылмыс (мысалы, адам
өлтіруде немесе зорлауда) жасағандығы үшін кінәлі деп танылады.
Кінәні тек осындай пәндік аспектіде қарастыру ғана, ой мен наным-
сенім, сондай-ақ объективті түрде қылмыспен байланысты, бірақ кінәсіз
жасалған әрекеттер үшін заңсыз үкім шығару тәуекелін азайтады.
Кінәнің әлеуметтік аспектісі тұлға қылмыс жасай отырып,
Конституция негізінде Қазақстан Республикасында бар және қылмыстық заңмен
қорғалатын маңызды әлеуметтік саяси құндылықтарға қол сұғатындығын
білдіреді.
Қылмысты қасақана жасай отырып, тұлға бұл құндылықтарға қол
сұғып отырғандығын және оның нәтижесінде болатын зардаптарын (салдарын)
біледі, және олардың болуын тілейді немесе саналы түрде оған жол береді.
Тұлғаның мемлекет үшін қауіпті әрекетке деген мұндай психикалық қатынасы,
қоғам және мемлекет тарапынан моральдық саяси кінәлауға ие.
Қылмысты абайсызда жасаған кезде тұлға, өзінің іс-әрекетіне
жеңілтектік немесе жеткіліксіз сақтық және ұқыпсыздық танытқандығынан және
нәтижесінде қылмыстық құқықтық қорғау объектісі зардап шегетіндіктен,
кінәлі болып саналады. Сонымен қатар бұл моральдық кінәлауға ие болады.
Әлеуметтік кінәлаудың құқықтық нысаны болып соттың үкімі
танылады. Бұл үкімде Қазақстан Республикасының атынан қоғамға қауіпті
жасалған әрекет қылмыс деп, ал тұлға – оны жасағандығы үшін кінәлі деп
танылады және тиісті жаза түрі мен мөлшері тағайындалатындығы бізге
белгілі.
Жоғарыда көрсетілген барлық аспектілерді ескере отырып, кінәға
келесідей анықтама беруге болады: Кінә - Қазақстан Республикасы атынан
сотпен айып тағылатын, кінәлі тұлғаның іс-әрекетінде кері әлеуметтік сипат
орын алатын, қасақаналық және абайсыздық нысаны түрінде көрініс тапқан,
жасалатын қоғамға қауіпті әрекетке және оның қоғамға қауіпті салдарына
деген тұлғаның психикалық қатынасы.
Алайда заң әдебиеттерінде кінә түсінігіне әлеуметтік аспектіні
қосу қажет емес деген пікір де айтылған болатын [5, 403 б ]. Мұндай
пікірмен біз келісе алмаймыз, себебі кінә - бұл қоғамның маңызды
құндылықтарына қатысты тұлғаның кері әлеуметтік немесе жеткіліксіз
дәрежедегі әлеуметтік нұсқамасы көрініс табатын, осы тұлғамен жасалатын
қоғамға қауіпті әрекетке деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы. Кінә түсінігіне басқаша анықтама беру мүмкін емес деп
ойлаймыз.
Қылмыстық құқық ғылымында кінә туралы ұғымның дамуы біржақты
болған емес. Әртүрлі кезеңде түрлі көзқарастар айтылған болатын. 50-ші
жылдарда заң әдебиеттерінде кінәнің екі теориясы қалыптасты:
психологиялық және бағалаушы.
Кінәнің психологиялық теориясын қолдайтын жақтастарының
көзқарастарының мәні кінә, заңгерлердің сана-сезімінен тыс, объективті
түрде болатындығында. Оны танып білуге болады. Қылмыс жасаушы тұлғаның сана-
сезімімен еркі, бір бірімен белгілі бір байланыста болады. Бұл кінәні неге
қатысты қасақаналық және абайсыздық ретінде анықтауға болатындығымен
байланысты.
Кінәнің бағалаушы теориясы тұлғаның жасайтын әрекетіне және салдарына
деген психикалық қатынасын нақты емес, қылмыспен, сондай-ақ қылмыскердің
жеке тұлғасымен байланысты, сотпен берілетін барлық объективті және
субъективті мән-жайлардың бағасы ретінде қарастырады. Кінәнің бағалаушы
теориясы негізсіз жазалауға негіздеме болар еді, себебі ол кінәні соттың
жеке тұлғаның іс-әрекетіне, мінез-құлқына берген бағасы ретінде түсінуге
септігін тигізеді.
Кінә түсінігін одан әрі зерттеу, кінәнің белгісі ретінде соттың
бағалаушы қызметін ғана емес сонымен қатар кінәлі тұлғаның әрекетін, жеке
тұлғасын және басқа да сәттерді сипаттайтын белгілерді де жоққа шығаруға
себеп болды.
Кінәнің анықтамасында, субъектінің психикалық қатынасының
пәніне-әрекет және оның салдары-нұсқау жолымен, оның әрекетпен, қылмыспен
үзіліссіз байланысы көрініс табады. Кінәнің анықтамасына мұндай тұрғыдан
қарау, субъектінің әрекетке және оның салдарына (қасақаналық немесе
абайсызыдық нысанында) деген қатынасы көрініс табатын, кінәнің нысанын
логикалық тұрғыда қамтамасыз етті. Алайда кінә нысанының дифференциациясына
деген мұндай нақты көзқарас, аралас нысанын жоққа шығармайды. Бұл нысанда
қасақаналық пен абайсыздық белгілерінің байланыстығы көрініс табады.
Кінәнің анықтамасында, оның әлеуметтік мәні қылмыстық құқыққа
қарсы әрекетінде көрініс алған, жеке тұлғамен қоғам мүддесіне субъектінің
кері қатынасы орын алады. Қылмыстық құқықтық норманы қолдана отырып, құқық
қорғау органдары, субъектінің адам мен қоғам мүддесіне бұл кері қатынасын
анықтамайды. Бұл қарым-қатынас қылмыстық құқықтық нормада заң шығарушының
өзімен өзгертіледі.
Кінәнің психологиялық мазмұны, оны сипаттайтын негізгі
категориялардың ішінен орталық басты орынға ие.
Нақты қылмыста көрініс тапқан психикалық қатынастың құрамдас
элементтері бұл сана-сезім және ерік. Сана сезім мен еріктің арақатынасының
өзгеруі, кінә нысанын құрайды. Кінәнің мазмұны интеллект, ерік және олардың
арақатынасының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Тұлға қылмысты жасай отырып, өзінің сана-сезімімен қылмыстың
объектісін, жасалатын әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипатын қамтиды,
материалды қылмыстарда оның салдарын алдын-ала болжап біледі (немесе болжап
білу мүмкіндігіне ие болады). Егер заң шығарушы қылмыс белгілерінің санына,
мысалы, орынды, уақытты, жағдайды қосса, онда осы қосымша белгілерді танып
білу, кінәнің интеллектуалды элементінің мазмұнын құрайды. Заң шығарушы
белгілі бір қылмыс үшін жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды ескере
отырып қылмыстық жауапкершілікті жеңілдетсе немесе ауырлатса онда бұл
қылмысты жасау кезінде бұл мән-жайлар кінәлі тұлғаның сана сезімін қамтуы
қажет. Субъектінің интеллектуалды қатынасы әртүрлі мән-жайларға қатысты
бірдей болмауы мүмкін. Белгілі бір мән-жайлар нақты түрде саналы болса,
басқалары болжам түрде болуы мүмкін, біреулері адамның сана-сезімінде дұрыс
бірдей көрініс тапса, ал басқалары белгілі бір дәрежеде қате көрініс табуы
мүмкін.
Көп жағдайларда тұлға нақты бір мағлұматты алдын-ала білу
(болжап білу) мүмкіндігіне ие болады, бірақ оларды оның сана сезімі
қабылдамайды. Бұл жағдайдағы жүзеге асырылмаған мүмкіндік, субъектінің
объективті мағлұматтарға ие болғандығын және оған осы мағлұматтарды
қабылдауына ешқандай кедергі болмағандығын дәлелдейді. Мұнда тұлғаның
белгілі бір мән-жайларды ұғына алмауы – ол да тұлғаның жеке дара
ерекшеліктеріне байланысты болатын, оның нақты бір психикалық қатынасы.
Субъектінің еріктік қатынасының пәні болып интеллектуалды қатынастың
пәнін құрайтын фактілі мән-жайлар табылады.
Ерік – сана сезімнің тәжірибелік жағы, оның қызметі адамның
тәжірибелік қызметін реттеуден тұрады. Мінез-құлықты еріктік тұрғыда реттеу
белгілі бір мақсатқа жетуге жан-жақты күш салудың немесе белсенділікті
тежеудің саналы түрдегі бағыты. Ерік – адамның өзінің қызметін өзі
детерминациялауда және өзі реттеуде көрініс табатын қабілеті¹. Өзінің ерік-
жігеріне байланысты, адам өзінің мінез-құлығын қадағалайды, өзінің іс-
әрекетін басқарады, өзінің мінез-құлығын құқықтық талаптарға бағындырады.
Еріктік акт мақсатты, оған жету әдіс-тәсілдерді жоспарлау, оны жасауға
бағытталған іс-әрекеттерді жоспарлауды білдіреді.
Қылмыстық заңнамада кінәлі психикалық қатынастың еріктік белгілерін,
қылмыстың ниетінде, қылмыстың салдарын саналы түрде жол беруде, олардың
алдын-алуға байланысты есеп жүргізуде көрсету көрініс алған. Кез- келген
жағдайларда еріктік қатынас өзінің пәнімен салдарға ие болады, ал кінәнің
әртүрлі нысандары; нақты салдарға қатысты, әртүрлі еріктік қатынастарымен
сипатталады.
Тұлғаның іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі ерікті түрде болуы
керек, олар оның мақсатқа жету әдіс-тәсілі болып табылады. Кейбір
жағдайларда қылмысты жасаудың себебі болып, субъектінің танытқан әлсіз
ерікті ұмтылысы болып табылады. Мысалы, дәрігер сасқалақтап қалып, ауру
адамға дұрыс көмек көрсете алмайды, оның қандай ауруға шалдыққанын анықтай
алмайды және нәтижесінде сырқаттанған адам қайтыс болады. Мұндай жағдайлар
қылмыстық жауапкершілікке әкеліп соқтыруы мүмкін. Әрине, егер субъект, одан
талап етілген еріктік ұмтылысты (күшін) таныту мүмкіндігіне ие болса ғана.
Ал еріктік акт болмаған жағдайларда (ұйықтап қалу, ұмытып кету,
жоғалтып алу), адам, өзінің мүмкіндіктерін қауіпті зардаптардың (салдардың)
алдын-алу мақсатында пайдаланбағаны үшін жауап береді. Бұл сонымен қатар,
тұлғаның жеке адамның, қоғамның мүддесіне деген қатынасын сипаттайды,
сондықтан нақты мүмкіндіктердің белгілерін анықтау, еріктің болған әлде
болмағандығын анықтау үшін маңызы бар.
Адам психикасының эмоционалды (сезімдік) құрамдас бөлігі –
адамның әрбір мінез-қылығының, соның ішінде қылмысының да міндетті
элементі. Заң шығарушы эмоцияны кінә нысандарының анықтамаларына қоспайды,
алайда, олар кінәні құрайтын психикалық қатынастың мазмұнына енеді.
Эмоциялар (аффект, сезім) кенеттен пайда болған мән–жайлардан
туындаған реакция ретінде, жүйке-психикалық тонустың өзгеруі нәтижесіндегі
эмоционалдық жағдай ретінде, белгілі бір объектіге оң жақты немесе кері
эмоционалдық қатынастардың таңдалымы ретінде көрініс табады. Эмоциялар –
бұл құбылыс пен жағдайлардың өмірлік мәнін тікелей басынан кешіру
нысанындағы психикалық көрініс.
Қылмыстық мінез-кылықта эмоциялар ниет рөлін (өшпенділік,
қорқыныш, қатыгездік және т.б.); интеллектуалды және еріктік процесстер
жүретін көрініс рөлін; қылмысқа итермелейтін, субъекті үшін маңызды өмірлік
жағдайлардың кеңеттен аяқасты өзгеруімен байланысты, қатты және қысқа
мерзімді эмоционалдық жағдай – аффектінің рөлін ойнайды.
Әрбір қылмыстың өзіне тән ерекшеліктері, психологиялық
механизмі бар. Мұнда интеллектуалды, еріктік және эмоционалды құрамдас
бөліктері әртүрлі роль ойнайды. Қылмыстың психологиялық механизмін, адамның
кез-келген қылмыстары секілді, келесідей сызба түрінде көрсетуге болады.
Адамның мұқтаждығы – бұл кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңі.
Бірдемеге мұқтаж болу (тамаққа, жылуға, әңгімелесуге, алкогольге, есірткі
заттарға және т.б.) бір нәрсеге деген қызығушылықты, соңдай-ақ оны
қанағаттандыра алатын затты сезініп білу, іс-әрекеттің ниеті мен мақсатын
туғызтады. Субъект белгілі бір ниетті басшылыққа ала отырып, өзінің
мұқтаждығын қанағаттандыру үшін, белгілі бір мақсатқа жетуге тырысады. [6,
39 б.]
Әдетте тұлға, мүмкін болатын мінез-кылықтың бірнеше нұсқасына ие
болады және олардың біреуін таңдау, ниеттердің талас- тартысымен ұштасады.
Ал мұндай процесс барысында, субъект нақты бір іс - әрекет жасау шешімін
қабылдайды. Келесі кезекте ол бұл і с-әрекетті жасауды жоспарлайды,
мақсатқа жету әдіс-тәсілдерін таңдап алады және ойындағысын жүзеге асырады.
Тұлға әр кезде бұл сызба бойынша әрекет етпейді. Психологиялық механизм
анағұрлым күрделі немесе анағұрлым жай болуы мүмкін.
Кінә нысандарының (қасақаналық және абайсыздық) заңды
түсініктемесінде ниет, мақсат және эмоциялар туралы ештеңе айтылмайды.
Алайда, бұл көрсетілген құрамдас бөліктері кінә мазмұнына енбейтінін
білдірмейді. Олар адамның кез- келген мінез-қылығына тән. Қылмысты жасаумен
байланысты, кінәлі тұлғаның психикалық іс- әрекетін сипаттай отырып, кінә,
мақсат және эмоциялар, қасақаналық және абайсыздық арқылы қылмыстың
субъективтік жағына жатады. Бұл құрамдас бөліктерді жекелеу (ерекшелеу),
оларды кінә шегінен тыс шығару және субъективті жақтың дербес өзіндік
белгілеріне жатқызу, оларды елемеушілікке әкеп соқтырады. Мұның өзі кінә
нысанын, оның әлеуметтік мазмұнын, қылмыскердің жеке тұлғалық
ерекшеліктерін анықтауды қиындатады [7, 181 б.]. Ниетті, мақсатты және
эмоцияны анықтау, кінәнің дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.
Кінә дәрежесінің түсінігі заңда көрсетілмеген, алайда,
қылмыстық құқықта оған біржақты түсінік берілмесе де жеткілікті түрде назар
аударылады. Кінәнің дәрежесі – бұл кінәнің нысандарының және мазмұнының
жиынтығымен анықталатын, кінәнің әлеуметтік мәнінің сандық сипаттамасы.
Кінә дәрежесі, тұлғаның жасаған қылмысында көрініс тапқан, жеке тұлғаның
және қоғамның мүддесіне деген кері қатынасының дәрежесімен анықталады [8,
17 б.].
Нақты тұлғаның белгілі бір қылмысты жасаудағы кінә дәрежесі –
кінәлі тұлғаның құнды бағдарын бұрмалау шараларының тікелей көрінісі [9,
102 б.]. Белгілі бір қылмысты жасаудағы нақты бір тұлғаның кінәсінің
дәрежесі – бұл тұлғаның жеке адам мен қоғамның мүддесіне деген кері
қатынасының сандық көрінісі, сондай – ақ кінәлі тұлғаның құнды бағдарын
бұрмалау көрсеткіші екенін ескеретін болсақ, оны анықтау, тұлғаның
бұрмалаудың әртүрлі шараларын, оның жауапкершілігінің шегін анықтайтындығын
көреміз. Кінәнің бар – жоғын және дәрежесін анықтау, кінәлі тұлғаның
жауапкершілігі және жазаланушылығы туралы сұрақтың объективті шешілуін
қамтамасыз етеді.
Заңда сипатталған, кінәнің нақты нысандарын құрайтын сана сезім
мен еріктің арақатынасы, адамның кез – келген мінез – қылығында секілді,
кінәнің құрамдас бөліктері болып табылатын, мінез- қылықтың ниетімен және
мақсатымен, психикалық қызметтің эмоционалды жағымен тығыз байланысты болып
келеді. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, кінә түсінігіне келесідей
анықтама беруге болады: “Кінә - жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
мүдделеріне кері немесе немқұрайлы қатынасты білдіретін, жасалатын әрекетке
және (немесе) оның салдарына қасақаналық немесе абайсыздық нысанында,
тұлғаның қылмыстық заңмен көзделген себепті байланысқан психикалық
қатынасы”. Кінә түсінігінің мұндай анықтамасы, кінәнің психологиялық
мазмұнын және әлеуметтік мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Сонымен, кінәнің және оның құрамдас бөліктерінің әртүрлі
аспектілерін қарастыру төменде көрсетілгендерге дәлел болады. Олар:
1. Кінә - қылмыстың субъективтік жағына жатады және кінәнің мазмұны
қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын сарқа пайдаланбайды (бұл түсініктер
ұқсас емес).
2. Кінә қылмыскерді оның жасайтын әрекетімен және (немесе) оның
салдарымен байланыстырады.
3. Психологиялық жағынан кінә - бұл тұлғаның өзінің жасайтын қылмысына
деген интеллектуалды, еріктік және эмоционалды қатынасы.
4. Кінә - қылмыстық жауапкершілік негізінің құрамдас бөлігі, қылмысты
және қылмыссыз мінез – қылықты айыруға мүмкіндік береді. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің қабылдануымен, кінә мәселесін
регламенттейтін нормалар, қылмыстық құқық ғылымының жетістіктеріне және
заңды қолдану тәжірибесіне негізделе отырып, өзгерістерге ұшырады: кінә
түсінігі туралы, кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстар туралы, кінәсіз
зиян келтіру туралы жаңа нормалар пайда болды, ал қалған нормалар
терминологиялық және мәні бойынша жаңартылды.
1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің маңызды
жетістігі – бұл кінәнің мәні мен маңызын, оның заңда көрсетілген нысандары
арқылы анықтау.
1.2 Кінәнің нысандары
Кінә нысандары – бұл қылмыстық заңмен белгіленген, қылмыс
жасайтын тұлғаның өзінің әрекетіне деген қатынасын сипаттайтын сана-сезім
мен ерік элементтерінің нақты бір арақатынасы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 20 және 21
баптарында, заң шығарушы кінәнің екі нысанын көрсеткен – қасақаналық және
абайсыздық. Кінә нақты түрде заң шығарушының көрсеткен нысандарында ғана
танылады, бұл нысандар көрініс таппаса онда кінәнің де болуы мүмкін емес.
Бұл кінәлі жауапкершілік қағидасы - Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық
құқықтың маңызды қағидаларының бірі болып табылады және ол ҚР ҚК-ң 19
бабының 3 тармағында өз көрінісін тапқан. Онда: Қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады делінген [10].
Менмендікпен немесе немқұрайлықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады. Ал егер адам қажетті ұқыптылық
пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс (объективті критерий)
және болжап біле алатын бола тұра (субъективті критерий) өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Адамның қоғамға пайдалы қызметі секілді, оның қоғамға зиянды
қызметі де, оның материалды және рухани қажеттілігінен туындайды. Бұларды
өз кезегінде адамның өмір сүру жағдайлары тудырады. Қажеттілік негізінде
адамның белгілі бір қызығушылықтары (мүдде) пайда болады, ал мұның
негізінде нақты бір мақсаттың қойылымына себепші болатын талап қалыптасады.
Барлық осы психикалық процесс белгілі бір қызу сипатқа ие болады және сана-
сезімнің бақылауымен жүзеге асады. Сондай-ақ ол адамның еркіне бағыт
береді. Өз кезегінде адам ниет пен мақсатты, сондай-ақ оларға жету жолдарын
ұғынып, нақты бір іс-әрекеттерді жасауға (немесе олардан бас тарту туралы)
шешім қабылдайды.
Шынымен кінә нысандарының (қасақаналық пен абайсызыдықтың)
заңды анықтамасы ниет, мақсат және эмоцияны тікелей көрсетпейді, бірақ бұл
кінәнің мазмұнына олар кірмейтіндігін білдірмейді. Заң шығарушының осы
құрамдас бөліктерді кінә нысандарының анықтамасына енгізбейтін себебі, ол
психологиялық қызметтің бұл құрамдас бөліктері кез-келген адамның мінез-
қылығына тән деп есептейді. Сондықтан, кінә нысандарын анықтай отырып, заң
шығарушы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бөлімінде кінәнің
бар екенін тану үшін қажетті және жеткілікті, сонымен қатар оларсыз
қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайтын, психикалық қызметтің міндетті
элементтерін ғана, сондай-ақ олардың өзара және сыртқы дүниемен
арақатынасын көрсетеді. Сонымен, Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық
жүйесінде кінә нысандарының қызметтік ролі, қылмыстық жауапкершіліктің
субъективтік негіздерін анықтаудан тұрады. Ниет пен мақсатты анықтамай,
қылмысқа итермелеуші себептермен жағдайларды, кінә дәрежесін анықтау мүмкін
емес, нәтижесінде қоғамға қауіпті әрекет жасаған
тұлғаның жауапкершілігі мен жазасын да жекелеу мүмкін емес.
Жоғарыда аталып кеткендей, кінәнің әрбір нысаны психикалық
қызметтің интеллектуалды және еріктілік элементтерінен тұрады.
Интеллектуалды элемент – бұл тұлғаның өзі жасайтын іс-әрекетінің сипатын
ұғыну. Ерік адамның қызметін, әрбір нақты жағдайларда белгілі бір іс-
әрекеттерді жасау немесе олардын бас тарту шешімін таңдауды қабылдау жолы
арқылы реттеуден тұрады.
Қылмыстық тұрғыдағы кінәнің мазмұны үлкен және көп жоспарлы.
Кінә - қылмыстық жауапкершіліктің субъективті негізі болып табылады. Кінә,
оның нысандары, ниет және мақсат объективті белгілері бойынша ұқсас
көптеген қылмыстарды айыруға мүмкіндік береді. Кінәнің нысанын және түрін
дұрыс анықтау, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны жекелендіру үшін үлкен
маңызға ие.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе (тікелей қасақаналық) немесе тілемесе, бірақ бұған саналы түрде жол
берсе немесе бұған немқұрайлы қараса (жанама қасақаналық), қылмыс қасақана
жасалған деп танылады.
Қасақаналық - кінәнің анағұрлым кең таралған және аса
қауіптілік тудыратын нысаны болып табылады, себебі саналы түрде қоғамға
зиян келтіруге бағытталған қасақана әрекеттер, абайсызда жасалған
әрекеттерге қарағанда, осы зиян келтірудің үлкен мүмкіндігін тудырады.
Қасақана қылмыс жасаған тұлғада, үлкен қауіп төндіреді. Осыған байланысты
қасақана жасалатын қылмыстар, абайсызда жасалатын қылмыстарға қарағанда
қатаң жазаланады. Мұның құқықтық салдары да анағұрлым қатаң болады:
қасақана жасалған қылмыс үшін соттылық, адамды кепілдікпен шығаруға кедергі
жасайды, жазадан шартты мерзімінен бұрын босатудың анағұрлым қатаң
ережелері белгіленген, тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тануға мүмкін
береді, кешірім жасау актісі шектелген көлемде қолданылады .
Абайсыздық, жоғарыда айтылғандай, кінәнің нысаны болып
табылады. Ол қасақаналық пен салыстырғанда анағұрлым қауіпті емес кінәнің
нысаны ретінде қарастырылады.
Соған қарамастан абайсыздық қасақаналыққа қарағанда кінәнің
анағұрлым қауіпті емес нысаны болып саналса да, абайсыздықпен жасалатын
қылмыстар қоғамға елеулі зиян келтіреді және салыстырмалы түрде көп
таралады. Дамымаған нарықтық қатынастар кезіндегі ғылыми –техникалық
прогресс пен еңбекті интенсификациялау жағдайларында, абайсызда жасалатын
қылмыстардың саны өседі, және қылмыстардың осы түрлерімен күресу мәселесі
бүгінгі күн тәртібінде тұр.
Мінез-құлықты еріктік тұрғыда реттеу белгілі бір мақсатқа жетуге жан-жақты
күш салудың немесе белсенділікті тежеудің саналы түрдегі бағыты. Ерік –
адамның өзінің қызметін өзі детерминациялауда және өзі реттеуде көрініс
табатын қабілеті¹. Өзінің ерік-жігеріне байланысты, адам өзінің мінез-
құлығын қадағалайды, өзінің іс-әрекетін басқарады, өзінің мінез-құлығын
құқықтық талаптарға бағындырады. Еріктік акт мақсатты, оған жету әдіс-
тәсілдерді жоспарлау, оны жасауға бағытталған іс-әрекеттерді жоспарлауды
білдіреді.
Абайсызда зиян келтіру, әрдайым сақтандырудың белгілі бір
ережелерінің бұзылуын білдіреді. Аңғырт мінез – қылық - абайсызда
жасалатын қылмыстарға тән белгі және ол адамның қызметтік іс-әрекетінде
немесе күнделікті өмірде талап етілетін қауіпсіздік шараларын орындамауын
білдіреді. Қауіпсіздік ережелері адамның кез-келген іс- әрекетінің
зиянды салдары туындау мүмкіндігіне байланысты жасалады және осындай
салдардың болу мүмкіндігін алдын-алу немесе азайту міндетін алдына қояды.
Осылай өрт қауіпсіздігі туралы бірнеше ережелер пайда болды. Сонымен қатар
тұрмыс тіршілігінде, өндірісте, кәсіби қызметті жүзеге асыру барысында да
қауіпсіздіктің басқа ережелері пайда болады.
Абайсызда жасалатын қылмыстар әртүрлі. Техниканы пайдалану саласында
жасалатын абайсыз қылмыстарға мыналар жатады: жол жүру қауіпсіздігін және
әртүрлі көлік түрлерін пайдалану ережелерін бұзу, тау және құрылыс
жұмысының қауіпсіздік ережелерін бұзу және т.б.
Бұл қылмыстар әртүрлі техникалық құрал-жабдықтарын қауіпсіз пайдалану
мақсатында бекітілген арнайы ережелерді бұзумен байланысты. Мұндай
қылмыстар ауыр салдарға әкеп соқтыруы мүмкін: адам өлімі немесе оның
денсаулығына зиян келтіру, ірі материалды зиян, өндірістің бұзылуы және
т.б. Басқару қызметі саласында лауазымды тұлғалармен жасалатын абайсыз
қылмыстарға: салақтық, қырсыздық, сапасыз өнімді шығару, табиғатты қорғау
аясындағы қылмыстар және т.б. қылмыстар жатады.
Бұл қылмыстар лауазымды тұлғалардың өзінің міндеттерін орындамау
немесе тиісінше орындамауынан көрініс табады, нәтижесінде азаматтар мен
қоғамның мүдделеріне зиян келтіріледі.
Кәсіби қызмет аясында жасалатын абайсыз қылмыстарға, мысалы, мал
дәрігерлік ережелерін немесе аурумен және зиянкестермен күресу үшін
бекітілген ережелерді бұзу және т.б. жатады. Ал тұрмыстық абайсызда
жасалатын қылмыстарға, ауыр салдарға әкеп соғатын, денсаулыққа абайсызда
орташа немесе ауыр зиян келтіру, абайсызда мүлікті жою немесе бүлдіру,
сондай-ақ ауыр зардаптарға әкеп соғатын атыс қаруын ұқыпсыз сақтау секілді
қылмыстар жатады.
Абайсызда жасалатын қылмыстар ережеге сай салдары бойынша, сондай-ақ
оларды келтіру әдіс-тәсілдері бойынша, олар жасалатын қызмет аясы бойынша
сараланады. Жалпы ереже бойынша, зиян келтіретін салдардың болмауы,
абайсызда зиян келтіру қаупін туғызғандығы үшін жауапкершілік туындамайды.
Кінә нысанының заңды маңызы әр түрлі:
Біріншіден, кінә нысаны – қылмысты міңез-қылықты қылмысты емес міңез-
қылықтан айырушы, объективті шекара болып табылады.
Екіншіден, кінә нысаны - егер заң шығарушы объективті белгілері
бойынша ұқсас, бірақ кінәнің нысаны бойынша айрықшаланатын қоғамға қауіпті
әрекетті жасағандығы үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын болса онда
қылмыстың сапалық дәрежесін анықтайды.
Үшіншіден, кінә нысаны көп жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктің
заңды жеке тұрғыда қаралуының негізі болып табылады: кез-келген бір іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қасақана жасалса, абайсызда жасалғанмен
салыстырғанда анағұрлым қатаң жазаланады.
Қылмысты жасаумен байланысты, кінәлі тұлғаның психикалық іс- әрекетін
сипаттай отырып, кінә, мақсат және эмоциялар, қасақаналық және абайсыздық
арқылы қылмыстың субъективтік жағына жатады. Бұл құрамдас бөліктерді
жекелеу (ерекшелеу), оларды кінә шегінен тыс шығару және субъективті жақтың
дербес өзіндік белгілеріне жатқызу, оларды елемеушілікке әкеп соқтырады.
Төртіншіден, қасақаналық немесе абайсыздықтың түрі саралануына әсерін
тигізбестен, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны индивидуализациялаудың
маңызды критериі болып табылады.
Бесіншіден, кінә нысаны қоғамға қауіпті әрекеттің дәрежесімен бірге,
қылмыстардың заңды саралануының критериі болып табылады.
Алтыншыдан, кінә нысаны бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу
жағдайларын алдын-ала анықтайды.
1.3 Кінә концепциясын сынға алу
Қасаналықты интеллектуалды және еріктілік сәттерге дәстүрлі түрде
болу, құқықты қолдану тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар психологиялық
әдептілік көзқарас тұрғысынан да қарсылық тудырады. Осыған орай шет
елдердің тәжірибесіне сүйену дұрыс болар еді және заңшығарушыға да бұл
едәуір пайдасын тигізер еді. Сонымен, ГФР-ң Қылмыстық Кодексінде
қасақаналықтың түсінігі берілмейді, алайда оның мазмұны 16-тарауда (Тыйым
салудағы қате) білу деген психологиялық терминімен сипатталады: Кім
әрекет жасау кезінде қылмыстың көзделінген құрамына жатпайтын мән-жай
туралы білмесе, сол қасақанасыз әрекет етеді. Одан басқа, Францияның
Қылмыстық Кодекстің 132 бабында қасақаналық секілді заңды түсінік
көрсетілген. Ол да білу деген ұғымымен түсіндіріледі: Қасақаналық деп
акцияға дейін нақты бір ылмысты немесе қылықтыжасау ниетінің қалыптасуын
айтамыз. Қасақаналықты шамамен алғанда дәл осылай Испанияның Қылмыстық
Кодексінде де анықталған. Австрия заңнамасында қасақаналық үш түрге
бөлінеді: тікелей ниет, әдеі және саналы. Біріншісінде: қылмыстың
көрінісіне сәйкес келетін істің мән-жайын жүзеге асырғысы келген адам ғана,
қасақана әрекет етеді; бұл үшін қылмыскердің осылай жүзеге асыру
мүмкіндігін шынымен болжауы және осы болжауды қанағат тұтуы жеткілікті деп
көрсетілген. Екіншісінде: заң арам ниетті іс-әрекеттерді бекітетін мән-
жайды жүзеге асыру немесеісте сәттілікке жетуді қажет деп тапса, қылмыскер
қасақана әрекет етеді деп анықталған. Ал үшіншісінде: ...егер қылмыскер
сана-сезімнің бар екенін заң анықтайтын мән-жайлар немесе сәттілікке жету
жай мүмкін ғана емес, сонымен қатар оның болуы міндетті екенін анықтаса,
онда ол саналы түрде әрекет етеді.
Сонымен, атап кететін болсақ, барлық Еуропалық Қылмыстық Кодекстерде
қасақаналық сана сезім арқылы анықталады, ал сана-сезімнің түрлері көбінесе
доктринада, кейбір жағдайларда заңның өзінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде қасақаналыққа заңды
ұғым беру, ең алдымен, материалды құрамды қылмыстарға бағытталған. Адамның
іс-әрекетінде қасақаналықтың бар екенін дәлелдеу үшін, құқық қолданушы,
субъект өзінің жасаған іс-әрекетінің нәтижесінде қоғамға қауіпті
зардаптардың болуы мүмкін екенін алдын ала білгенін және осы зардаптардың
болуын тілегенін немесе кем дегенде мінез-қылығының қорытынды
негативизіміне саналы түрде жол бергенін анықтау қажет. Сонымен қатар
қылмыстық заңнама, құрамы формальды болып келетін қылмыс жасаған үшін де
жауапкершілік көздейді.
Формальды құрамды қылмыстардың зардабы, дәлелдеу заты болып
табылмайды, мысалы жала жабу, зорлау т.с.с. Мұндай қылмыстардың
субъективтік жағы, ережеге сай, қасақаналықпен сипатталады. Бірақ
қасақаналықтың заңды тұжырымы мұндай қылмыстарға қолданылмайды, себебі
зардап әрекеттің белгісі болып табылмайды, ал қасақаналық тек қана
объективті нәтижеге бағытталған.
Құқық қолданушы осындай қиын жағдайдан, алдын-ала білу сәтін толық
бұрмалап, ал тілеу сәтін зардаптан іс-әрекетке көшіру арқылы шығуға мәжбүр
болады. Қасақаналықтың заңды құрылымы, материалды құрамды қылмыстарды
саралау кезінде ойда жоқ оғаш пікірді жарыққа шығаруға қабілетті. Мысалы,
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудың объективті жағының міндетті белгісі
болып, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін немесе
заңмен қорғалатын қоғамның және мемлекеттің мүдделерін елеулі түрде бұзу
табылады. Субъективті жағынан әрекет қасақаналықпен сипатталады, яғни ол
субъективті жақтың келесідей құрылымын білдіреді: субъект қызмет
өкілеттігін теріс пайдалануда көрініс алған қоғамға қауіпті әрекетті
жасағандығын ұсынады, әрекеттің нәтижесі азпмпттардың немесе ұйымдардың
құқықтарымен заңды мүдделері немсе заңмен қорғалатын қоғамның немесе
мемлекеттің мүдделері елеулі түрде бұзылатындығын алдын ала біледі және
мұндай зардаптардың болуын тілейді, немесе кем дегенде олардың болуына жол
береді. Бірақ егер субъект жеке тұлғаның немесе мемлекеттің мүддесіне
елеулі зиян келтіруін тілесе, онда әрекет диверсияға (мемлекетке елеулі
зиян келтіру) немесе адам мен азаматтың конституциялық құқықтарымен
бостандықтарына қарсы бағытталған қылмыстардың біреуіне ұқсас болады.
Психологиялық постулаттардың көз қарас тұрғысынан қасақаналықтың заңды
түсіндірілуі сынды көтермейді. Психологтар сана–сезімд,і сезіну ұғыну
термині арқылы анықтайды: сана сезім өзінің әлеуметтік табиғатымен
қамтамасыз етілген, адам миының, шындықтың процестерінің көрінісінің
ұғынуды білдіреді. Алайда сана сезімнің мазмұнын тек сыртқы дүние
шындығының көрінісі ғана құрмайды, сонымен қатар өзінің субъективті
мүмкіндіктерін де ұғыну, яғни өзін-өзі тану құрайды. Сонымен сана сезім
ниетке айнала отырып, мінез-қылық реакцияларын детерминациялайтын ішкі және
сыртқы объектілерді тануды білдіреді. Өз кезегінде ниет, қанағаттанбаған
жағдайда ұлғаятын қасиеті бар мұқтаждық болып табылады. Бұдан көретініміз,
қылмыстық құқық аясында қасақаналықтың маңызды бөлігін құрайтын сана
сезім, мінез-қылықты детерминациялайтын мұқтаждықтар туралы білім болып
табылады.
Қасақаналықтың заңды анықтамасында тілек немесе саналы түрде жол
беру терминдерімен көрініс тапқан ерік, әйгілі психофизиолог П. В.
Симоновтың тұжырымы бойынша, ерекше мұқтаждықты білдіреді және шындықтың
көрінісінің бір нысаны ретінде қарастырылуы мүмкін емес. Еріктің өзі, басқа
мұқтаждықтарға сай, адам басында көрініс алады, ұғынылады. Мұндай ракурста
ҚР ҚК-де қасақаналықты жаңаша түсіндіруге қатысты анағұрлым дұрыс көрініс
орын алады: субъект өзінің мінез-қылығының қоғамға қауіптігін ұғынады, өз
кезегінде бұл тілек оның бойын билеп, жасайтын қылықтарын бағыттайды және
оның іс-әрекет жасауға тілегі пайда болады. Осындай мүлдем мағынасынан
айырылған тавтология, нақты саралау жағдайларында түсінбестік тудыруы
мүмкін. ҚР ҚК-ң 288 бабында заңсыз аңшылық үшін, жеке алып қарастырғанда
қорықтың территориясында жасалған заңсыз аңшылық үшін жауапкершілік
бекітеді. Егер субъект аңшылықты қорықтың территориясында жасап жүргенін
ұғынса, оның осы территорияда аңшылықпен айналасқысы келдіме, мұны анықтау
орынды ма? Бұл қорықтың территориясында аң аулауға болмайтынын ұғынатын
аңшы, оны жасағысы келмеуі де мүмкін деген қиял тудыруы мүмкін.
Кінә дәрежесінің түсінігі заңда көрсетілмеген, алайда, қылмыстық
құқықта оған біржақты түсінік берілмесе де жеткілікті түрде назар
аударылады. Кінәнің дәрежесі – бұл кінәнің нысандарының және мазмұнының
жиынтығымен анықталатын, кінәнің әлеуметтік мәнінің сандық сипаттамасы.
Кінә дәрежесі, тұлғаның жасаған қылмысында көрініс тапқан, жеке тұлғаның
және қоғамның мүддесіне деген кері қатынасының дәрежесімен анықталады.
Сонымен, ҚР ҚК-де қасақаналықты жаңаша заңды түсіндіру не теориялық
тұрғыдан, не тәжірибе тұрғысынан қолайлы емес. Еуропалық Қылмыстық
Кодекстерінің тұғырын негізге ала отырып, тәжірибе және ғылыми көз қарас
тұрғысынан, қасақаналыққа келесідей анықтама беру орынды болар еді: Егер
қылмыс жасаған субъект, өзінің әрекетінің қоғамға қауіптілігін және құқыққа
қарсы сипатын ұғынса, қылмыс қасақана жасалды деп танылады. Егер субъект
өзінің әрекеті нәтижесінде, кез-келген нәтижені күте отырып (анықталмаған
ниет), көптеген зардаптардың келтіру мүмкіндігін ұғынса, жауапкершілік
нақты істелгенге қатысты туындайды. Сонымен қатар бұл объективті түрде
айып тағу мүмкін еместігін көрсетеді.
Қылмыстық құқықта бұрыннан бері кінәні психологиялық түсіну, тек қана
қасақаналық және абайсыздық ретінде орын алған. Егер кінә - бұл қасақаналық
немесе абайсыздық болса, ал қылмыс құрамының субъективті жағының соңғы
белгілері нақты белгіленген мазмұнға ие болса, онда, демек, аз ғана
қасақаналық, аз ғана немесе жарым-жарты абайсыздықтың болуы мүмкін емес.
Мұндай көз-қарастар, әрине, кінәні психологиялық түсінуден пайда болған.
Кінәнің дәрежелері туралы мәселе революцияға дейінгі кезеңнен бастап,
оның түсінігін бағалаушы жақтастарымен қойылған болатын. Қасақаналық пен
абайсыздықтың қатаң түрде белгіленген мазмұнды сәттерден басқа кінәнің
түрлеріне, әрине, кінәні психологиялық түсінудің ортодокстары үшін жол
берілмейді.
Сонымен бірге Скандинавия елдерінің ҚК-і кейін ГФР, Австрия ҚК-і
өздеріне тек кішігірім немесе шектелген есі дұрыстықты ғана енгізіп қойған
жоқ, сонымен қатар кінәнің қағидасын толық шамада көрсететін басқа
нормалар да көзделінген. Халықаралық заңды форумдарда Кеңес Одағының
қылмыстық заңнамасына қатысты түсінбестік орын алған болатын. Бүгінгі таңда
кінәлі психологиялық түсіну, Қылмыстық Кодекстің маңызды қосымшаларын
қолдануды қиындатады.
Егер ҚР ҚК-ң 19 бап түрі және ұқсастығы бойынша кінәні талдайтын
жақтастарының артынан ерсек, онда құқық қолданушы ҚР ҚК-ң 17 бабындағы
(Есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық
жауаптылығы) және 18 бабындағы (Мас күйінде қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауаптылығы) нормалардың алдында қиын жағдайға тап болады. ҚР ҚК-
ң 17 бабының нормасында ұғыну туралы емес, керісінше толық көлемде ұғына
алмау туралы сөз болып отыр. Сонда, кінәнің психологиялық түсінігі шегінде
есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылуын қалай түсінуге
болады? Жартылай қасақаналықтың болғаны ма?
Австриялық қылмыстық құқықтың доктринасында кінәлі қылмыстағы кінәға
және қылмыскердің кінәсіна болу орын алған. Жасалған қылмыстағы кінә қылмыс
құрамының түріне байланысты. Бұл, құқық бұзушы адам, тек қана жасаған
әрекеті үшін ғана жауап беретінін білдіреді. Ал қоғам тарапынан жасалатын
сөгіс, тек қана қылмыстық кодекстегі нақты бір тыйымды бұзған іс-әрекетке
ғана арналады. Бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде
қабылданған жеке жауаптылық қағидасына толық сәйкес келеді. Қылмыстағы кінә
құқық бұзушы адамға ауыртпалық түсірмейді, бірақ артық жазадан
сақтандырады. Жазаның мөлшері, құқық-бұзушы адамның жеке ерекшеліктерін
назарға алу арқылы анықталады. Қылмыскердің кінәсі (жеке тұлғасы, мінезі,
мұқтаждығы) қылмыс кінәсінің шеңберінде ауырлататын мән - жай болып
табылады. Әрине, егер біз құқық бұзушыны кенеттен пайда болған ниет үшін
емес, оның ішкі құнды бағдары үшін жазаласақ, бұл әлеуметтік тайымдарды
елемеу дәрежесі болып табылады. Міне сондықтан, Австрияның Қк-де, ГФР-ң ҚК-
Де, сондай-ақ Франция мен Испанияның ҚК-де, ҚР-Ң ҚК-ң 19 бабында
көрсетілген норма жоқ Батыс Еуропа мемелекеттерінің доктринасында орын
алған, кінәні бағалау арқылы түсіну, оларға жазалау кезінде, тұлғаның
жасаған іс-әрекетіне деген субъективті қатынасын ескеруге мүмкіндік береді.
Кінәнің дәрежесі туралы мәселенің шешімі Испанияның қылмыстық кодексінде
қызықты түрде көрсетілген. Испанияның ҚК-ң 21-бабында тұлғаны кінәлі деп
санау, тек қана ол кішігірім есі дұрыс жағдайында іс әрекет жасағанда ғана
емес, сонымен қатар алкогольді улану жағдайында (егер бұл жағдай
субъектінің өзі жасаған қылмысын әдейі жеңілдету үшін арандатылмаса) әрекет
жасағанда ұсынылады. Қатты қорқыныш әсерінен әрекет жасаған субъект кінәсіз
деп саналады. (Барлық Еуропа ҚК-і өзінің нормаларына алдынғы қатарлы
Еуропалық құқықтық ойлар тәжірибесін салғанын байқау артық емес деп
ойлаймын).
Қылмыстың көрінісіне сәйкес келетін істің мән-жайын жүзеге асырғысы
келген адам ғана, қасақана әрекет етеді; бұл үшін қылмыскердің осылай
жүзеге асыру мүмкіндігін шынымен болжауы және осы болжауды қанағат тұтуы
жеткілікті деп көрсетілген. Екіншісінде: заң арам ниетті іс-әрекеттерді
бекітетін мән-жайды жүзеге асыру немесеісте сәттілікке жетуді қажет деп
тапса, қылмыскер қасақана әрекет етеді деп анықталған.
ҚР-ң жаңа Қылмыстық Кодексін құрастырушылар, негізінде Ресей
Федерациясының қолданыстағы Қылмыстық Кодексін пайдаланды, ал олар өз
кезегінде 1903 жылғы Қылмыстық уложениенің конструкциясын және, әрине кеңес
кезіндегі қылмыстық кодексті пайдаланды. Бұл егер олардың құрылысын сәйкес
қойса, көзге түседі. Алайда тұлғаның жасаған іс-әрекетіне деген
психологиялық қатынасының түрін ескеруге мүмкіндік беретін, уложениедегі
кінә қағидасы қажет болады. Келесідей тұжырым береді: қылмысты-әрекет
қасақана болып, тек кінәлі тұлға оны келтіргіш келгенде ғана емес, сонымен
қатар, кінәлі тұлға оның зардабының болуына саналы түрде жол бергенде де
танылады. Егер ҚР ҚК-ң 19 бабы кінәлілікті тікелей қасақаналықпен немесе
абайсыздықпен байланыстырса, қылмыстық уложение соңғысын тек қана кінәнің
бір түрі ретінде қарастырады.
Уложениемен ұсынылған құрылымдар еш қиндықсыз, ҚР ҚК-ң 17 және 18
бабына ұқсас нормаларды “құқықтық мазмұнымен” қамтамассыз етуге мүмкіндік
береді. Біздің білуімізше, сот жазаны жеңілдететін мән жай ретінде кез-
келгенді тани алады. әрине істің мән жайына байланысты). Алайда тіпті бұл
жағдайда мынадай маңызды сұрақ жауапсыз қалады: тек қана субъект қылмыстық
жауаптылыққа тартылады деп көрсетілген ҚР ҚК-ң 17-178 баптарындағы
нормаларды абстарктілі түрде тұжырымдау қажеттілігі неге туындады: Бұл
онсыз да түсінікті.
Сондықтан, жоғарыдағы айтылғандарға қарап, келесідей қорытындыға
келеміз: заңнама жүйесіндегі қылмыстық- құқықтық нормаларын құрастыруда
Еуропалық тәжірибені ескере отырып, кінә туралы түсінікті түп тамырымен
өзгерту қажет.
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян келтіру
Теорияда және тәжерибеде бұрыннан бері кінәнің екі нысанымен жасалатын
қылмыстарға қатысты өзіндік бір позиция қалыптасты. Бір заң шығарушы оны
тек 1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 22-бабында
бектті: Егер қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң бойынша неғұрлым
қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның ниетімен қамтылмаған ауыр
зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық, егер адам
олардың пайда болатынын алдын ала білсе, бірақ осы менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптың пайда болуы мүмкін екенін алдын-ала
білсе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана пайда
болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс құрамының өзіндік ерекшелігі
мынада: заң шығарушы бір құрамға екі өзіндік дербес қылмыстарды
тоғыстырғандай, олардың біреуі қасақана, ал екіншісі абайсыз болып
табылады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстар келесідей үлгілердің біреуі
бойынша құрастырылған.
Бірінші үлгі заңда көрсетілген және әртүрлі заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ ... ... ..6
1.1 Кінәнің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Кінәнің
нысандары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..12
1.3 Кінә концепциясын сынға
алу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян
келтіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 КІНӘНІҢ ҚАСАҚАНА
НЫСАНЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
8
2.1 Қасақаналықтың түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.2 Жанама қасақаналықты қылмыстық менмендіктен
ажырату ... ... ... ... ... 35
3 ҚЫЛМЫСТЫҚ
АБАЙСЫЗДЫҚ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...39
3.1 Қылмысты менмендік және
немқұрайдылық ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 39
3.2 Абайсыз қылмыстардың
техникасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .55
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген қағида бойынша,
қылмыстық жауаптылыққа қылмыс жасаған тұлғаның кінәсі бар болғанда ғана
жол беріледі. Әрбір айыпталушы тұлғаның кінәлілігі, заңмен көрсетілген
тәртіпте дәлелденбегенше дейін, ол кінәсіз болып саналады. Қазіргі
қолданыстағы қылмыстық заңнамаға сәйкес кінә - бұл қылмыстың қажетті әрі
маңызды белгісі, оның психологиялық мазмұны. 1997 жылғы Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодексінде, “адам соларға қатысты өз кінәсі
анықталған қоғамдық қауіпті әрекеті (іс-әрекет немесе әрекетсіздігі) және
пайда болған қоғамдық қауіпті зардаптар үшін ғана қылмыстық жауапқа
тартылуға тиіс” деп айтылған. Бұл ережелер, біздің заңнамаға “ойы”,
”қауіпті жағдайы”, “наным-сенім”, абайсызда зиян келтіргендігі үшін
жауапкершілік секілді объективті айып арту жат нәрсе екенін дәлелдейді.
Әрбір қылмыста азамат өзінің сыртқы әлемге, қоғамға, жеке тұлғаға
деген қатынасын білдіреді. Қылмыстың психологиялық мазмұны да осымен
көрініс табады.
Дипломдық зерттеудің осы тақырыбын таңдап алудың бір себебі - бұл
қылмыстық іс-жүргізудегі ақиқат (шыңдық) туралы сұрақ болып отыр. Бір
жағынан ойлап қарасақ, бұл мәселе бойынша пікір - талас жүргізу үшін түпкі
тамыр жоқ секілді. Фактілердің дұрыс екенін анықтау – істің дұрыс
шешілуінің алғашқы шарты болып келеді, кем дегенде – айыптау үкімінің дұрыс
тағайындалуын алайық. Тәжірибеге анализ жүргізу барысында, біз дәл осы
шарттың орындалмауы соттың қателіктер жіберуіне себепкер болатынын көреміз.
Егер іс бойынша фактілер және қылмыс жасаған тұлға, яғни қылмыстың
объективтік жағы мен субъектіні барлық болған мән-жайларға дұрыс анализ
жүргізу барысында анықтауға болса, бұл жағдайда қылмыстың субъективтік жағы
ең ауыр және түсініксіз болып қала береді.
Көптеген жылдар бойы заңгерлер кінә дегеніміз не деген сұраққа пікір –
талас жүргізуде: бұл моральдық категория ма әлде әлеуметтік пе, жеке
тұлғалық па әлде заңды ма? Оны жан-жақты қарастыра отырып, ғалымдар ол
жөнінде қылмыстық жауапкершіліктің негізі ретінде, сондай-ақ ниет және
мақсатпен қатар қылмыстың субъективті жағын құрастырушы белгілерінің бірі
ретінде сөз қозғайды. Кінә нысаны ретіндегі қылмыстық құқық теориясының
мұндай түсінігі, онда маңызды орындарының біріне ие.
Кінә нысаны, объектілері бойынша ұқсас қылмыстарды бір- бірінен
айыруға мүмкіндік береді, соңдай-ақ жазаны жекешелендіруге әсерін тигізеді
және әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесімен бірге қылмыстардың заңды
саралануының критериі болып табылады (мысалы, аса ауырға тек қана қасақана
жасалған қылмыстар жатады). Кінә нысаны, бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаны өтеу үшін түзеу мекемесінің түрін тағайындауға, сонымен қатар жазаны
өтеуден мерзімнен бұрын шартты түрде босатуға да әсерін тигізеді. Кінәнің
қасақана түрі қылмыс рецидивін тануға да әсер етеді.
Қылмыстық құқықта субъективті жақтың, сонымен бірге, кінә мәселесіне
ерекше назар аударылады, себебі кінәлі жауаптылық қағидасынан кішігірім
ауытқудың өзі заңдылықтың бұзылуына, сондай-ак жауапкершілік, оның көлеміне
қатысты сұрақтың әділетсіз шешімін табуына әкеп соқтыруы мүмкін. Өткен
ғасырдың өзінде Г.С.Фельдштейн: “Кінәлілікті зерттеу мен оның үлкен
немесе кішігірім тереңдігі, қылмыстық құқықтың өлшеуіші болып табылады”
деген [1, 2 б.].
Кінә мәселелеріне қылмыстық құқықта әрдайым назар бөліп отырған,
олардың көпшілігі монографиялық және оқу әдебиеттерінде, соның ішінде
Кригер Г.А., Нерсесян В.А., Рарог А.И., Утевский Б.С., Козаченко И.Я.,
Никифоров Б.С., Нуртаев Р.Т., Сергеева Т.А. және т.б. заңгер- ғалымдардың
еңбектерінде жан- жақты көрініс тапқан. Алайда, осы күнге дейін осы
сұрақтардың кейбіреулері қиындық туғызады, сол себептен олар әртүрлі
шешіледі. Кінәнің әртүрлі аспектілеріне әртүрлі көзқарас, соттық
қателіктерінің анағұрлым көп санына себепкер болады (20%-дан 50%-ға
дейін). [2, 101 б.]
Бұл жұмыстың маңыздылығы казіргі кезде болып жатқан қазақстандық
заңнаманың жүйесін өзгерту кезінде, кінәнің нысанын (түрін) дұрыс анықтау
мәселесі, және онымен байланысты жазалаудың мәні мен көлемі өте маңызды
болып табылатындығынан көрінеді.
“Кінә” сөзіне тоғышар қандай ой салады және сотталушы тұлға оған
қандай ой салады, ал құқыққолданушы тұлға мен ғалымдар оған қандай ой
салады?
Бұл жұмыста кінәнің түсінігі, мазмұны және әлеуметтік мәні, сондай-ақ
кінә нысандары қарастырылады, кінәнің екі нысаны туралы мәселе қозғалады.
Соңында кінә сөзінің өзіне түсінік беру мысалдары және бұл сөздің
астарында не жатқандығы келтіріледі, сондай-ақ европалық елдерде кінә
түсінігі мен нысандарына қатысты тәжірибелер де келтіріледі.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен, тоғыз параграфтан, кіріспеден,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ КІНӘНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ
1.1 Кінәнің түсінігі
Кінә, жалпы таным бойынша, қылмыстың субъективтік жағына жатады, бірақ
осы категориялардың қылмыстық – құқықтық әдебиеттердегі ара қатынасы – ұзақ
уақыт бойы дау туғызатын пән болып табылады. Қылмыстың субъективті жағының
түсінігі мен кінә түсінігі сәйкес келе ме, әлде бұл түсініктер ұқсас емес
пе ? Бұл сұраққа екі әртүрлі жауап бар. Кейбір авторлар, ”кінәнің өзі
қылмыстың субъективті жағын білдіреді (құрады), бұл түсініктер өздерінің
мазмұны бойынша сәйкес келеді” деп тұжырымдайды [3, 15 б.].
Ал кейбір авторлар: “Қылмыстың субъективтік жағы деген түсінік
анағұрлым кең көлемді болғандықтан, ол кінә мазмұнымен шектеліп қалмайды,
яғни субъективтік жақ кінәмен қатар басқа да психикалық сәттерден (ниет,
мақсат, эмоция) тұрады” деп есептейді. Мұндай көзқарас оқу әдебиеттерінде
де көрініс тапқан. [4, 182 б.] Бұл сұраққа жауапты және пікір-таластың
мазмұны жайлы анағұрлым толық көріністі, тек қана кінәнің және оның
компоненттерін ашқаннан кейін ғана алуға болады.
Кінә әлеуметтік категория болып табылады, себебі онда қылмыс жасаған
тұлғаның маңызды әлеуметтік құндылықтарға деген қатынасы көрініс табады.
Теориялық тұрғыда кінәні, әрбіреуі осы түсініктің белгілі бір қырын
сипаттайтын бірнеше аспектілерде қарастыру қажет:
1. Психологиялық аспект: кінәнің мәнін аша отырып, заңгерлер
интеллектуалды және еріктік (сезіну, салдарды алдын-ала болжау,
ниет) секілді қасақаналықтың және абайсыздықтың психологиялық
түсініктерін қолданады.
2. Қылмыстық- құқықтық аспект: қасақаналық пен абайсыздықтың
түсініктері тек қылмыстарға қатысты пайдаланылады деген мән-жайды
ерекше бөліп көрсетеді. Бір жағынан алып қарасақ, қасақаналық пен
абайсыздықтың түсініктері адамның кез-келген мінез- қылығымен
байланысты. Алайда, қылмыс деп танылатын қоғамға қауіпті әрекетті
жасау кезінде ғана бұл категориялар қылмыстық- құқықтық маңызға ие
болады.
3. Пәндік аспект қылмыстық-құқықтық аспектімен тығыз байланысты. Бұл
аспект, кінә абстрактылы түсінік ретінде көрініс таппайды, ол нақты
әрекеттің жасалуымен байланысты болуға тиіс дегенді білдіреді.
Тұлға жалпы алғанда кінәлі емес, тек нақты бір қылмыс (мысалы, адам
өлтіруде немесе зорлауда) жасағандығы үшін кінәлі деп танылады.
Кінәні тек осындай пәндік аспектіде қарастыру ғана, ой мен наным-
сенім, сондай-ақ объективті түрде қылмыспен байланысты, бірақ кінәсіз
жасалған әрекеттер үшін заңсыз үкім шығару тәуекелін азайтады.
Кінәнің әлеуметтік аспектісі тұлға қылмыс жасай отырып,
Конституция негізінде Қазақстан Республикасында бар және қылмыстық заңмен
қорғалатын маңызды әлеуметтік саяси құндылықтарға қол сұғатындығын
білдіреді.
Қылмысты қасақана жасай отырып, тұлға бұл құндылықтарға қол
сұғып отырғандығын және оның нәтижесінде болатын зардаптарын (салдарын)
біледі, және олардың болуын тілейді немесе саналы түрде оған жол береді.
Тұлғаның мемлекет үшін қауіпті әрекетке деген мұндай психикалық қатынасы,
қоғам және мемлекет тарапынан моральдық саяси кінәлауға ие.
Қылмысты абайсызда жасаған кезде тұлға, өзінің іс-әрекетіне
жеңілтектік немесе жеткіліксіз сақтық және ұқыпсыздық танытқандығынан және
нәтижесінде қылмыстық құқықтық қорғау объектісі зардап шегетіндіктен,
кінәлі болып саналады. Сонымен қатар бұл моральдық кінәлауға ие болады.
Әлеуметтік кінәлаудың құқықтық нысаны болып соттың үкімі
танылады. Бұл үкімде Қазақстан Республикасының атынан қоғамға қауіпті
жасалған әрекет қылмыс деп, ал тұлға – оны жасағандығы үшін кінәлі деп
танылады және тиісті жаза түрі мен мөлшері тағайындалатындығы бізге
белгілі.
Жоғарыда көрсетілген барлық аспектілерді ескере отырып, кінәға
келесідей анықтама беруге болады: Кінә - Қазақстан Республикасы атынан
сотпен айып тағылатын, кінәлі тұлғаның іс-әрекетінде кері әлеуметтік сипат
орын алатын, қасақаналық және абайсыздық нысаны түрінде көрініс тапқан,
жасалатын қоғамға қауіпті әрекетке және оның қоғамға қауіпті салдарына
деген тұлғаның психикалық қатынасы.
Алайда заң әдебиеттерінде кінә түсінігіне әлеуметтік аспектіні
қосу қажет емес деген пікір де айтылған болатын [5, 403 б ]. Мұндай
пікірмен біз келісе алмаймыз, себебі кінә - бұл қоғамның маңызды
құндылықтарына қатысты тұлғаның кері әлеуметтік немесе жеткіліксіз
дәрежедегі әлеуметтік нұсқамасы көрініс табатын, осы тұлғамен жасалатын
қоғамға қауіпті әрекетке деген қасақаналық немесе абайсыздық нысанындағы
психикалық қатынасы. Кінә түсінігіне басқаша анықтама беру мүмкін емес деп
ойлаймыз.
Қылмыстық құқық ғылымында кінә туралы ұғымның дамуы біржақты
болған емес. Әртүрлі кезеңде түрлі көзқарастар айтылған болатын. 50-ші
жылдарда заң әдебиеттерінде кінәнің екі теориясы қалыптасты:
психологиялық және бағалаушы.
Кінәнің психологиялық теориясын қолдайтын жақтастарының
көзқарастарының мәні кінә, заңгерлердің сана-сезімінен тыс, объективті
түрде болатындығында. Оны танып білуге болады. Қылмыс жасаушы тұлғаның сана-
сезімімен еркі, бір бірімен белгілі бір байланыста болады. Бұл кінәні неге
қатысты қасақаналық және абайсыздық ретінде анықтауға болатындығымен
байланысты.
Кінәнің бағалаушы теориясы тұлғаның жасайтын әрекетіне және салдарына
деген психикалық қатынасын нақты емес, қылмыспен, сондай-ақ қылмыскердің
жеке тұлғасымен байланысты, сотпен берілетін барлық объективті және
субъективті мән-жайлардың бағасы ретінде қарастырады. Кінәнің бағалаушы
теориясы негізсіз жазалауға негіздеме болар еді, себебі ол кінәні соттың
жеке тұлғаның іс-әрекетіне, мінез-құлқына берген бағасы ретінде түсінуге
септігін тигізеді.
Кінә түсінігін одан әрі зерттеу, кінәнің белгісі ретінде соттың
бағалаушы қызметін ғана емес сонымен қатар кінәлі тұлғаның әрекетін, жеке
тұлғасын және басқа да сәттерді сипаттайтын белгілерді де жоққа шығаруға
себеп болды.
Кінәнің анықтамасында, субъектінің психикалық қатынасының
пәніне-әрекет және оның салдары-нұсқау жолымен, оның әрекетпен, қылмыспен
үзіліссіз байланысы көрініс табады. Кінәнің анықтамасына мұндай тұрғыдан
қарау, субъектінің әрекетке және оның салдарына (қасақаналық немесе
абайсызыдық нысанында) деген қатынасы көрініс табатын, кінәнің нысанын
логикалық тұрғыда қамтамасыз етті. Алайда кінә нысанының дифференциациясына
деген мұндай нақты көзқарас, аралас нысанын жоққа шығармайды. Бұл нысанда
қасақаналық пен абайсыздық белгілерінің байланыстығы көрініс табады.
Кінәнің анықтамасында, оның әлеуметтік мәні қылмыстық құқыққа
қарсы әрекетінде көрініс алған, жеке тұлғамен қоғам мүддесіне субъектінің
кері қатынасы орын алады. Қылмыстық құқықтық норманы қолдана отырып, құқық
қорғау органдары, субъектінің адам мен қоғам мүддесіне бұл кері қатынасын
анықтамайды. Бұл қарым-қатынас қылмыстық құқықтық нормада заң шығарушының
өзімен өзгертіледі.
Кінәнің психологиялық мазмұны, оны сипаттайтын негізгі
категориялардың ішінен орталық басты орынға ие.
Нақты қылмыста көрініс тапқан психикалық қатынастың құрамдас
элементтері бұл сана-сезім және ерік. Сана сезім мен еріктің арақатынасының
өзгеруі, кінә нысанын құрайды. Кінәнің мазмұны интеллект, ерік және олардың
арақатынасының жиынтығымен қамтамасыз етіледі.
Тұлға қылмысты жасай отырып, өзінің сана-сезімімен қылмыстың
объектісін, жасалатын әрекеттің (әрекетсіздіктің) сипатын қамтиды,
материалды қылмыстарда оның салдарын алдын-ала болжап біледі (немесе болжап
білу мүмкіндігіне ие болады). Егер заң шығарушы қылмыс белгілерінің санына,
мысалы, орынды, уақытты, жағдайды қосса, онда осы қосымша белгілерді танып
білу, кінәнің интеллектуалды элементінің мазмұнын құрайды. Заң шығарушы
белгілі бір қылмыс үшін жеңілдететін немесе ауырлататын мән-жайларды ескере
отырып қылмыстық жауапкершілікті жеңілдетсе немесе ауырлатса онда бұл
қылмысты жасау кезінде бұл мән-жайлар кінәлі тұлғаның сана сезімін қамтуы
қажет. Субъектінің интеллектуалды қатынасы әртүрлі мән-жайларға қатысты
бірдей болмауы мүмкін. Белгілі бір мән-жайлар нақты түрде саналы болса,
басқалары болжам түрде болуы мүмкін, біреулері адамның сана-сезімінде дұрыс
бірдей көрініс тапса, ал басқалары белгілі бір дәрежеде қате көрініс табуы
мүмкін.
Көп жағдайларда тұлға нақты бір мағлұматты алдын-ала білу
(болжап білу) мүмкіндігіне ие болады, бірақ оларды оның сана сезімі
қабылдамайды. Бұл жағдайдағы жүзеге асырылмаған мүмкіндік, субъектінің
объективті мағлұматтарға ие болғандығын және оған осы мағлұматтарды
қабылдауына ешқандай кедергі болмағандығын дәлелдейді. Мұнда тұлғаның
белгілі бір мән-жайларды ұғына алмауы – ол да тұлғаның жеке дара
ерекшеліктеріне байланысты болатын, оның нақты бір психикалық қатынасы.
Субъектінің еріктік қатынасының пәні болып интеллектуалды қатынастың
пәнін құрайтын фактілі мән-жайлар табылады.
Ерік – сана сезімнің тәжірибелік жағы, оның қызметі адамның
тәжірибелік қызметін реттеуден тұрады. Мінез-құлықты еріктік тұрғыда реттеу
белгілі бір мақсатқа жетуге жан-жақты күш салудың немесе белсенділікті
тежеудің саналы түрдегі бағыты. Ерік – адамның өзінің қызметін өзі
детерминациялауда және өзі реттеуде көрініс табатын қабілеті¹. Өзінің ерік-
жігеріне байланысты, адам өзінің мінез-құлығын қадағалайды, өзінің іс-
әрекетін басқарады, өзінің мінез-құлығын құқықтық талаптарға бағындырады.
Еріктік акт мақсатты, оған жету әдіс-тәсілдерді жоспарлау, оны жасауға
бағытталған іс-әрекеттерді жоспарлауды білдіреді.
Қылмыстық заңнамада кінәлі психикалық қатынастың еріктік белгілерін,
қылмыстың ниетінде, қылмыстың салдарын саналы түрде жол беруде, олардың
алдын-алуға байланысты есеп жүргізуде көрсету көрініс алған. Кез- келген
жағдайларда еріктік қатынас өзінің пәнімен салдарға ие болады, ал кінәнің
әртүрлі нысандары; нақты салдарға қатысты, әртүрлі еріктік қатынастарымен
сипатталады.
Тұлғаның іс-әрекеті немесе әрекетсіздігі ерікті түрде болуы
керек, олар оның мақсатқа жету әдіс-тәсілі болып табылады. Кейбір
жағдайларда қылмысты жасаудың себебі болып, субъектінің танытқан әлсіз
ерікті ұмтылысы болып табылады. Мысалы, дәрігер сасқалақтап қалып, ауру
адамға дұрыс көмек көрсете алмайды, оның қандай ауруға шалдыққанын анықтай
алмайды және нәтижесінде сырқаттанған адам қайтыс болады. Мұндай жағдайлар
қылмыстық жауапкершілікке әкеліп соқтыруы мүмкін. Әрине, егер субъект, одан
талап етілген еріктік ұмтылысты (күшін) таныту мүмкіндігіне ие болса ғана.
Ал еріктік акт болмаған жағдайларда (ұйықтап қалу, ұмытып кету,
жоғалтып алу), адам, өзінің мүмкіндіктерін қауіпті зардаптардың (салдардың)
алдын-алу мақсатында пайдаланбағаны үшін жауап береді. Бұл сонымен қатар,
тұлғаның жеке адамның, қоғамның мүддесіне деген қатынасын сипаттайды,
сондықтан нақты мүмкіндіктердің белгілерін анықтау, еріктің болған әлде
болмағандығын анықтау үшін маңызы бар.
Адам психикасының эмоционалды (сезімдік) құрамдас бөлігі –
адамның әрбір мінез-қылығының, соның ішінде қылмысының да міндетті
элементі. Заң шығарушы эмоцияны кінә нысандарының анықтамаларына қоспайды,
алайда, олар кінәні құрайтын психикалық қатынастың мазмұнына енеді.
Эмоциялар (аффект, сезім) кенеттен пайда болған мән–жайлардан
туындаған реакция ретінде, жүйке-психикалық тонустың өзгеруі нәтижесіндегі
эмоционалдық жағдай ретінде, белгілі бір объектіге оң жақты немесе кері
эмоционалдық қатынастардың таңдалымы ретінде көрініс табады. Эмоциялар –
бұл құбылыс пен жағдайлардың өмірлік мәнін тікелей басынан кешіру
нысанындағы психикалық көрініс.
Қылмыстық мінез-кылықта эмоциялар ниет рөлін (өшпенділік,
қорқыныш, қатыгездік және т.б.); интеллектуалды және еріктік процесстер
жүретін көрініс рөлін; қылмысқа итермелейтін, субъекті үшін маңызды өмірлік
жағдайлардың кеңеттен аяқасты өзгеруімен байланысты, қатты және қысқа
мерзімді эмоционалдық жағдай – аффектінің рөлін ойнайды.
Әрбір қылмыстың өзіне тән ерекшеліктері, психологиялық
механизмі бар. Мұнда интеллектуалды, еріктік және эмоционалды құрамдас
бөліктері әртүрлі роль ойнайды. Қылмыстың психологиялық механизмін, адамның
кез-келген қылмыстары секілді, келесідей сызба түрінде көрсетуге болады.
Адамның мұқтаждығы – бұл кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңі.
Бірдемеге мұқтаж болу (тамаққа, жылуға, әңгімелесуге, алкогольге, есірткі
заттарға және т.б.) бір нәрсеге деген қызығушылықты, соңдай-ақ оны
қанағаттандыра алатын затты сезініп білу, іс-әрекеттің ниеті мен мақсатын
туғызтады. Субъект белгілі бір ниетті басшылыққа ала отырып, өзінің
мұқтаждығын қанағаттандыру үшін, белгілі бір мақсатқа жетуге тырысады. [6,
39 б.]
Әдетте тұлға, мүмкін болатын мінез-кылықтың бірнеше нұсқасына ие
болады және олардың біреуін таңдау, ниеттердің талас- тартысымен ұштасады.
Ал мұндай процесс барысында, субъект нақты бір іс - әрекет жасау шешімін
қабылдайды. Келесі кезекте ол бұл і с-әрекетті жасауды жоспарлайды,
мақсатқа жету әдіс-тәсілдерін таңдап алады және ойындағысын жүзеге асырады.
Тұлға әр кезде бұл сызба бойынша әрекет етпейді. Психологиялық механизм
анағұрлым күрделі немесе анағұрлым жай болуы мүмкін.
Кінә нысандарының (қасақаналық және абайсыздық) заңды
түсініктемесінде ниет, мақсат және эмоциялар туралы ештеңе айтылмайды.
Алайда, бұл көрсетілген құрамдас бөліктері кінә мазмұнына енбейтінін
білдірмейді. Олар адамның кез- келген мінез-қылығына тән. Қылмысты жасаумен
байланысты, кінәлі тұлғаның психикалық іс- әрекетін сипаттай отырып, кінә,
мақсат және эмоциялар, қасақаналық және абайсыздық арқылы қылмыстың
субъективтік жағына жатады. Бұл құрамдас бөліктерді жекелеу (ерекшелеу),
оларды кінә шегінен тыс шығару және субъективті жақтың дербес өзіндік
белгілеріне жатқызу, оларды елемеушілікке әкеп соқтырады. Мұның өзі кінә
нысанын, оның әлеуметтік мазмұнын, қылмыскердің жеке тұлғалық
ерекшеліктерін анықтауды қиындатады [7, 181 б.]. Ниетті, мақсатты және
эмоцияны анықтау, кінәнің дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.
Кінә дәрежесінің түсінігі заңда көрсетілмеген, алайда,
қылмыстық құқықта оған біржақты түсінік берілмесе де жеткілікті түрде назар
аударылады. Кінәнің дәрежесі – бұл кінәнің нысандарының және мазмұнының
жиынтығымен анықталатын, кінәнің әлеуметтік мәнінің сандық сипаттамасы.
Кінә дәрежесі, тұлғаның жасаған қылмысында көрініс тапқан, жеке тұлғаның
және қоғамның мүддесіне деген кері қатынасының дәрежесімен анықталады [8,
17 б.].
Нақты тұлғаның белгілі бір қылмысты жасаудағы кінә дәрежесі –
кінәлі тұлғаның құнды бағдарын бұрмалау шараларының тікелей көрінісі [9,
102 б.]. Белгілі бір қылмысты жасаудағы нақты бір тұлғаның кінәсінің
дәрежесі – бұл тұлғаның жеке адам мен қоғамның мүддесіне деген кері
қатынасының сандық көрінісі, сондай – ақ кінәлі тұлғаның құнды бағдарын
бұрмалау көрсеткіші екенін ескеретін болсақ, оны анықтау, тұлғаның
бұрмалаудың әртүрлі шараларын, оның жауапкершілігінің шегін анықтайтындығын
көреміз. Кінәнің бар – жоғын және дәрежесін анықтау, кінәлі тұлғаның
жауапкершілігі және жазаланушылығы туралы сұрақтың объективті шешілуін
қамтамасыз етеді.
Заңда сипатталған, кінәнің нақты нысандарын құрайтын сана сезім
мен еріктің арақатынасы, адамның кез – келген мінез – қылығында секілді,
кінәнің құрамдас бөліктері болып табылатын, мінез- қылықтың ниетімен және
мақсатымен, психикалық қызметтің эмоционалды жағымен тығыз байланысты болып
келеді. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, кінә түсінігіне келесідей
анықтама беруге болады: “Кінә - жеке тұлғаның, қоғамның және мемлекеттің
мүдделеріне кері немесе немқұрайлы қатынасты білдіретін, жасалатын әрекетке
және (немесе) оның салдарына қасақаналық немесе абайсыздық нысанында,
тұлғаның қылмыстық заңмен көзделген себепті байланысқан психикалық
қатынасы”. Кінә түсінігінің мұндай анықтамасы, кінәнің психологиялық
мазмұнын және әлеуметтік мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Сонымен, кінәнің және оның құрамдас бөліктерінің әртүрлі
аспектілерін қарастыру төменде көрсетілгендерге дәлел болады. Олар:
1. Кінә - қылмыстың субъективтік жағына жатады және кінәнің мазмұны
қылмыстың субъективтік жағының мазмұнын сарқа пайдаланбайды (бұл түсініктер
ұқсас емес).
2. Кінә қылмыскерді оның жасайтын әрекетімен және (немесе) оның
салдарымен байланыстырады.
3. Психологиялық жағынан кінә - бұл тұлғаның өзінің жасайтын қылмысына
деген интеллектуалды, еріктік және эмоционалды қатынасы.
4. Кінә - қылмыстық жауапкершілік негізінің құрамдас бөлігі, қылмысты
және қылмыссыз мінез – қылықты айыруға мүмкіндік береді. Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің қабылдануымен, кінә мәселесін
регламенттейтін нормалар, қылмыстық құқық ғылымының жетістіктеріне және
заңды қолдану тәжірибесіне негізделе отырып, өзгерістерге ұшырады: кінә
түсінігі туралы, кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстар туралы, кінәсіз
зиян келтіру туралы жаңа нормалар пайда болды, ал қалған нормалар
терминологиялық және мәні бойынша жаңартылды.
1997 жылғы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің маңызды
жетістігі – бұл кінәнің мәні мен маңызын, оның заңда көрсетілген нысандары
арқылы анықтау.
1.2 Кінәнің нысандары
Кінә нысандары – бұл қылмыстық заңмен белгіленген, қылмыс
жасайтын тұлғаның өзінің әрекетіне деген қатынасын сипаттайтын сана-сезім
мен ерік элементтерінің нақты бір арақатынасы.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 20 және 21
баптарында, заң шығарушы кінәнің екі нысанын көрсеткен – қасақаналық және
абайсыздық. Кінә нақты түрде заң шығарушының көрсеткен нысандарында ғана
танылады, бұл нысандар көрініс таппаса онда кінәнің де болуы мүмкін емес.
Бұл кінәлі жауапкершілік қағидасы - Қазақстан Республикасындағы Қылмыстық
құқықтың маңызды қағидаларының бірі болып табылады және ол ҚР ҚК-ң 19
бабының 3 тармағында өз көрінісін тапқан. Онда: Қасақана немесе абайсызда
әрекет жасаған адам ғана қылмысқа кінәлі деп танылады делінген [10].
Менмендікпен немесе немқұрайлықпен жасалған әрекет абайсызда
жасалған қылмыс деп танылады. Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің)
қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды
жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе, қылмыс
менмендікпен жасалған қылмыс деп танылады. Ал егер адам қажетті ұқыптылық
пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс (объективті критерий)
және болжап біле алатын бола тұра (субъективті критерий) өз іс-әрекетінің
(әрекетсіздігінің) қоғамдық қауіпті зардаптарының болуы мүмкін екенін
болжап білмесе, қылмыс немқұрайлықпен жасалған қылмыс деп танылады.
Адамның қоғамға пайдалы қызметі секілді, оның қоғамға зиянды
қызметі де, оның материалды және рухани қажеттілігінен туындайды. Бұларды
өз кезегінде адамның өмір сүру жағдайлары тудырады. Қажеттілік негізінде
адамның белгілі бір қызығушылықтары (мүдде) пайда болады, ал мұның
негізінде нақты бір мақсаттың қойылымына себепші болатын талап қалыптасады.
Барлық осы психикалық процесс белгілі бір қызу сипатқа ие болады және сана-
сезімнің бақылауымен жүзеге асады. Сондай-ақ ол адамның еркіне бағыт
береді. Өз кезегінде адам ниет пен мақсатты, сондай-ақ оларға жету жолдарын
ұғынып, нақты бір іс-әрекеттерді жасауға (немесе олардан бас тарту туралы)
шешім қабылдайды.
Шынымен кінә нысандарының (қасақаналық пен абайсызыдықтың)
заңды анықтамасы ниет, мақсат және эмоцияны тікелей көрсетпейді, бірақ бұл
кінәнің мазмұнына олар кірмейтіндігін білдірмейді. Заң шығарушының осы
құрамдас бөліктерді кінә нысандарының анықтамасына енгізбейтін себебі, ол
психологиялық қызметтің бұл құрамдас бөліктері кез-келген адамның мінез-
қылығына тән деп есептейді. Сондықтан, кінә нысандарын анықтай отырып, заң
шығарушы Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінің 2 бөлімінде кінәнің
бар екенін тану үшін қажетті және жеткілікті, сонымен қатар оларсыз
қылмыстық жауапкершілікке тартуға болмайтын, психикалық қызметтің міндетті
элементтерін ғана, сондай-ақ олардың өзара және сыртқы дүниемен
арақатынасын көрсетеді. Сонымен, Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық
жүйесінде кінә нысандарының қызметтік ролі, қылмыстық жауапкершіліктің
субъективтік негіздерін анықтаудан тұрады. Ниет пен мақсатты анықтамай,
қылмысқа итермелеуші себептермен жағдайларды, кінә дәрежесін анықтау мүмкін
емес, нәтижесінде қоғамға қауіпті әрекет жасаған
тұлғаның жауапкершілігі мен жазасын да жекелеу мүмкін емес.
Жоғарыда аталып кеткендей, кінәнің әрбір нысаны психикалық
қызметтің интеллектуалды және еріктілік элементтерінен тұрады.
Интеллектуалды элемент – бұл тұлғаның өзі жасайтын іс-әрекетінің сипатын
ұғыну. Ерік адамның қызметін, әрбір нақты жағдайларда белгілі бір іс-
әрекеттерді жасау немесе олардын бас тарту шешімін таңдауды қабылдау жолы
арқылы реттеуден тұрады.
Қылмыстық тұрғыдағы кінәнің мазмұны үлкен және көп жоспарлы.
Кінә - қылмыстық жауапкершіліктің субъективті негізі болып табылады. Кінә,
оның нысандары, ниет және мақсат объективті белгілері бойынша ұқсас
көптеген қылмыстарды айыруға мүмкіндік береді. Кінәнің нысанын және түрін
дұрыс анықтау, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны жекелендіру үшін үлкен
маңызға ие.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті
екенін ұғынып, оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін
немесе болмай қоймайтынын алдын ала білсе және осы зардаптардың болуын
тілесе (тікелей қасақаналық) немесе тілемесе, бірақ бұған саналы түрде жол
берсе немесе бұған немқұрайлы қараса (жанама қасақаналық), қылмыс қасақана
жасалған деп танылады.
Қасақаналық - кінәнің анағұрлым кең таралған және аса
қауіптілік тудыратын нысаны болып табылады, себебі саналы түрде қоғамға
зиян келтіруге бағытталған қасақана әрекеттер, абайсызда жасалған
әрекеттерге қарағанда, осы зиян келтірудің үлкен мүмкіндігін тудырады.
Қасақана қылмыс жасаған тұлғада, үлкен қауіп төндіреді. Осыған байланысты
қасақана жасалатын қылмыстар, абайсызда жасалатын қылмыстарға қарағанда
қатаң жазаланады. Мұның құқықтық салдары да анағұрлым қатаң болады:
қасақана жасалған қылмыс үшін соттылық, адамды кепілдікпен шығаруға кедергі
жасайды, жазадан шартты мерзімінен бұрын босатудың анағұрлым қатаң
ережелері белгіленген, тұлғаны аса қауіпті рецидивист деп тануға мүмкін
береді, кешірім жасау актісі шектелген көлемде қолданылады .
Абайсыздық, жоғарыда айтылғандай, кінәнің нысаны болып
табылады. Ол қасақаналық пен салыстырғанда анағұрлым қауіпті емес кінәнің
нысаны ретінде қарастырылады.
Соған қарамастан абайсыздық қасақаналыққа қарағанда кінәнің
анағұрлым қауіпті емес нысаны болып саналса да, абайсыздықпен жасалатын
қылмыстар қоғамға елеулі зиян келтіреді және салыстырмалы түрде көп
таралады. Дамымаған нарықтық қатынастар кезіндегі ғылыми –техникалық
прогресс пен еңбекті интенсификациялау жағдайларында, абайсызда жасалатын
қылмыстардың саны өседі, және қылмыстардың осы түрлерімен күресу мәселесі
бүгінгі күн тәртібінде тұр.
Мінез-құлықты еріктік тұрғыда реттеу белгілі бір мақсатқа жетуге жан-жақты
күш салудың немесе белсенділікті тежеудің саналы түрдегі бағыты. Ерік –
адамның өзінің қызметін өзі детерминациялауда және өзі реттеуде көрініс
табатын қабілеті¹. Өзінің ерік-жігеріне байланысты, адам өзінің мінез-
құлығын қадағалайды, өзінің іс-әрекетін басқарады, өзінің мінез-құлығын
құқықтық талаптарға бағындырады. Еріктік акт мақсатты, оған жету әдіс-
тәсілдерді жоспарлау, оны жасауға бағытталған іс-әрекеттерді жоспарлауды
білдіреді.
Абайсызда зиян келтіру, әрдайым сақтандырудың белгілі бір
ережелерінің бұзылуын білдіреді. Аңғырт мінез – қылық - абайсызда
жасалатын қылмыстарға тән белгі және ол адамның қызметтік іс-әрекетінде
немесе күнделікті өмірде талап етілетін қауіпсіздік шараларын орындамауын
білдіреді. Қауіпсіздік ережелері адамның кез-келген іс- әрекетінің
зиянды салдары туындау мүмкіндігіне байланысты жасалады және осындай
салдардың болу мүмкіндігін алдын-алу немесе азайту міндетін алдына қояды.
Осылай өрт қауіпсіздігі туралы бірнеше ережелер пайда болды. Сонымен қатар
тұрмыс тіршілігінде, өндірісте, кәсіби қызметті жүзеге асыру барысында да
қауіпсіздіктің басқа ережелері пайда болады.
Абайсызда жасалатын қылмыстар әртүрлі. Техниканы пайдалану саласында
жасалатын абайсыз қылмыстарға мыналар жатады: жол жүру қауіпсіздігін және
әртүрлі көлік түрлерін пайдалану ережелерін бұзу, тау және құрылыс
жұмысының қауіпсіздік ережелерін бұзу және т.б.
Бұл қылмыстар әртүрлі техникалық құрал-жабдықтарын қауіпсіз пайдалану
мақсатында бекітілген арнайы ережелерді бұзумен байланысты. Мұндай
қылмыстар ауыр салдарға әкеп соқтыруы мүмкін: адам өлімі немесе оның
денсаулығына зиян келтіру, ірі материалды зиян, өндірістің бұзылуы және
т.б. Басқару қызметі саласында лауазымды тұлғалармен жасалатын абайсыз
қылмыстарға: салақтық, қырсыздық, сапасыз өнімді шығару, табиғатты қорғау
аясындағы қылмыстар және т.б. қылмыстар жатады.
Бұл қылмыстар лауазымды тұлғалардың өзінің міндеттерін орындамау
немесе тиісінше орындамауынан көрініс табады, нәтижесінде азаматтар мен
қоғамның мүдделеріне зиян келтіріледі.
Кәсіби қызмет аясында жасалатын абайсыз қылмыстарға, мысалы, мал
дәрігерлік ережелерін немесе аурумен және зиянкестермен күресу үшін
бекітілген ережелерді бұзу және т.б. жатады. Ал тұрмыстық абайсызда
жасалатын қылмыстарға, ауыр салдарға әкеп соғатын, денсаулыққа абайсызда
орташа немесе ауыр зиян келтіру, абайсызда мүлікті жою немесе бүлдіру,
сондай-ақ ауыр зардаптарға әкеп соғатын атыс қаруын ұқыпсыз сақтау секілді
қылмыстар жатады.
Абайсызда жасалатын қылмыстар ережеге сай салдары бойынша, сондай-ақ
оларды келтіру әдіс-тәсілдері бойынша, олар жасалатын қызмет аясы бойынша
сараланады. Жалпы ереже бойынша, зиян келтіретін салдардың болмауы,
абайсызда зиян келтіру қаупін туғызғандығы үшін жауапкершілік туындамайды.
Кінә нысанының заңды маңызы әр түрлі:
Біріншіден, кінә нысаны – қылмысты міңез-қылықты қылмысты емес міңез-
қылықтан айырушы, объективті шекара болып табылады.
Екіншіден, кінә нысаны - егер заң шығарушы объективті белгілері
бойынша ұқсас, бірақ кінәнің нысаны бойынша айрықшаланатын қоғамға қауіпті
әрекетті жасағандығы үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын болса онда
қылмыстың сапалық дәрежесін анықтайды.
Үшіншіден, кінә нысаны көп жағдайларда қылмыстық жауапкершіліктің
заңды жеке тұрғыда қаралуының негізі болып табылады: кез-келген бір іс-
әрекет немесе әрекетсіздік қасақана жасалса, абайсызда жасалғанмен
салыстырғанда анағұрлым қатаң жазаланады.
Қылмысты жасаумен байланысты, кінәлі тұлғаның психикалық іс- әрекетін
сипаттай отырып, кінә, мақсат және эмоциялар, қасақаналық және абайсыздық
арқылы қылмыстың субъективтік жағына жатады. Бұл құрамдас бөліктерді
жекелеу (ерекшелеу), оларды кінә шегінен тыс шығару және субъективті жақтың
дербес өзіндік белгілеріне жатқызу, оларды елемеушілікке әкеп соқтырады.
Төртіншіден, қасақаналық немесе абайсыздықтың түрі саралануына әсерін
тигізбестен, қылмыстық жауапкершілік пен жазаны индивидуализациялаудың
маңызды критериі болып табылады.
Бесіншіден, кінә нысаны қоғамға қауіпті әрекеттің дәрежесімен бірге,
қылмыстардың заңды саралануының критериі болып табылады.
Алтыншыдан, кінә нысаны бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу
жағдайларын алдын-ала анықтайды.
1.3 Кінә концепциясын сынға алу
Қасаналықты интеллектуалды және еріктілік сәттерге дәстүрлі түрде
болу, құқықты қолдану тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар психологиялық
әдептілік көзқарас тұрғысынан да қарсылық тудырады. Осыған орай шет
елдердің тәжірибесіне сүйену дұрыс болар еді және заңшығарушыға да бұл
едәуір пайдасын тигізер еді. Сонымен, ГФР-ң Қылмыстық Кодексінде
қасақаналықтың түсінігі берілмейді, алайда оның мазмұны 16-тарауда (Тыйым
салудағы қате) білу деген психологиялық терминімен сипатталады: Кім
әрекет жасау кезінде қылмыстың көзделінген құрамына жатпайтын мән-жай
туралы білмесе, сол қасақанасыз әрекет етеді. Одан басқа, Францияның
Қылмыстық Кодекстің 132 бабында қасақаналық секілді заңды түсінік
көрсетілген. Ол да білу деген ұғымымен түсіндіріледі: Қасақаналық деп
акцияға дейін нақты бір ылмысты немесе қылықтыжасау ниетінің қалыптасуын
айтамыз. Қасақаналықты шамамен алғанда дәл осылай Испанияның Қылмыстық
Кодексінде де анықталған. Австрия заңнамасында қасақаналық үш түрге
бөлінеді: тікелей ниет, әдеі және саналы. Біріншісінде: қылмыстың
көрінісіне сәйкес келетін істің мән-жайын жүзеге асырғысы келген адам ғана,
қасақана әрекет етеді; бұл үшін қылмыскердің осылай жүзеге асыру
мүмкіндігін шынымен болжауы және осы болжауды қанағат тұтуы жеткілікті деп
көрсетілген. Екіншісінде: заң арам ниетті іс-әрекеттерді бекітетін мән-
жайды жүзеге асыру немесеісте сәттілікке жетуді қажет деп тапса, қылмыскер
қасақана әрекет етеді деп анықталған. Ал үшіншісінде: ...егер қылмыскер
сана-сезімнің бар екенін заң анықтайтын мән-жайлар немесе сәттілікке жету
жай мүмкін ғана емес, сонымен қатар оның болуы міндетті екенін анықтаса,
онда ол саналы түрде әрекет етеді.
Сонымен, атап кететін болсақ, барлық Еуропалық Қылмыстық Кодекстерде
қасақаналық сана сезім арқылы анықталады, ал сана-сезімнің түрлері көбінесе
доктринада, кейбір жағдайларда заңның өзінде қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде қасақаналыққа заңды
ұғым беру, ең алдымен, материалды құрамды қылмыстарға бағытталған. Адамның
іс-әрекетінде қасақаналықтың бар екенін дәлелдеу үшін, құқық қолданушы,
субъект өзінің жасаған іс-әрекетінің нәтижесінде қоғамға қауіпті
зардаптардың болуы мүмкін екенін алдын ала білгенін және осы зардаптардың
болуын тілегенін немесе кем дегенде мінез-қылығының қорытынды
негативизіміне саналы түрде жол бергенін анықтау қажет. Сонымен қатар
қылмыстық заңнама, құрамы формальды болып келетін қылмыс жасаған үшін де
жауапкершілік көздейді.
Формальды құрамды қылмыстардың зардабы, дәлелдеу заты болып
табылмайды, мысалы жала жабу, зорлау т.с.с. Мұндай қылмыстардың
субъективтік жағы, ережеге сай, қасақаналықпен сипатталады. Бірақ
қасақаналықтың заңды тұжырымы мұндай қылмыстарға қолданылмайды, себебі
зардап әрекеттің белгісі болып табылмайды, ал қасақаналық тек қана
объективті нәтижеге бағытталған.
Құқық қолданушы осындай қиын жағдайдан, алдын-ала білу сәтін толық
бұрмалап, ал тілеу сәтін зардаптан іс-әрекетке көшіру арқылы шығуға мәжбүр
болады. Қасақаналықтың заңды құрылымы, материалды құрамды қылмыстарды
саралау кезінде ойда жоқ оғаш пікірді жарыққа шығаруға қабілетті. Мысалы,
қызмет өкілеттігін теріс пайдаланудың объективті жағының міндетті белгісі
болып, азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін немесе
заңмен қорғалатын қоғамның және мемлекеттің мүдделерін елеулі түрде бұзу
табылады. Субъективті жағынан әрекет қасақаналықпен сипатталады, яғни ол
субъективті жақтың келесідей құрылымын білдіреді: субъект қызмет
өкілеттігін теріс пайдалануда көрініс алған қоғамға қауіпті әрекетті
жасағандығын ұсынады, әрекеттің нәтижесі азпмпттардың немесе ұйымдардың
құқықтарымен заңды мүдделері немсе заңмен қорғалатын қоғамның немесе
мемлекеттің мүдделері елеулі түрде бұзылатындығын алдын ала біледі және
мұндай зардаптардың болуын тілейді, немесе кем дегенде олардың болуына жол
береді. Бірақ егер субъект жеке тұлғаның немесе мемлекеттің мүддесіне
елеулі зиян келтіруін тілесе, онда әрекет диверсияға (мемлекетке елеулі
зиян келтіру) немесе адам мен азаматтың конституциялық құқықтарымен
бостандықтарына қарсы бағытталған қылмыстардың біреуіне ұқсас болады.
Психологиялық постулаттардың көз қарас тұрғысынан қасақаналықтың заңды
түсіндірілуі сынды көтермейді. Психологтар сана–сезімд,і сезіну ұғыну
термині арқылы анықтайды: сана сезім өзінің әлеуметтік табиғатымен
қамтамасыз етілген, адам миының, шындықтың процестерінің көрінісінің
ұғынуды білдіреді. Алайда сана сезімнің мазмұнын тек сыртқы дүние
шындығының көрінісі ғана құрмайды, сонымен қатар өзінің субъективті
мүмкіндіктерін де ұғыну, яғни өзін-өзі тану құрайды. Сонымен сана сезім
ниетке айнала отырып, мінез-қылық реакцияларын детерминациялайтын ішкі және
сыртқы объектілерді тануды білдіреді. Өз кезегінде ниет, қанағаттанбаған
жағдайда ұлғаятын қасиеті бар мұқтаждық болып табылады. Бұдан көретініміз,
қылмыстық құқық аясында қасақаналықтың маңызды бөлігін құрайтын сана
сезім, мінез-қылықты детерминациялайтын мұқтаждықтар туралы білім болып
табылады.
Қасақаналықтың заңды анықтамасында тілек немесе саналы түрде жол
беру терминдерімен көрініс тапқан ерік, әйгілі психофизиолог П. В.
Симоновтың тұжырымы бойынша, ерекше мұқтаждықты білдіреді және шындықтың
көрінісінің бір нысаны ретінде қарастырылуы мүмкін емес. Еріктің өзі, басқа
мұқтаждықтарға сай, адам басында көрініс алады, ұғынылады. Мұндай ракурста
ҚР ҚК-де қасақаналықты жаңаша түсіндіруге қатысты анағұрлым дұрыс көрініс
орын алады: субъект өзінің мінез-қылығының қоғамға қауіптігін ұғынады, өз
кезегінде бұл тілек оның бойын билеп, жасайтын қылықтарын бағыттайды және
оның іс-әрекет жасауға тілегі пайда болады. Осындай мүлдем мағынасынан
айырылған тавтология, нақты саралау жағдайларында түсінбестік тудыруы
мүмкін. ҚР ҚК-ң 288 бабында заңсыз аңшылық үшін, жеке алып қарастырғанда
қорықтың территориясында жасалған заңсыз аңшылық үшін жауапкершілік
бекітеді. Егер субъект аңшылықты қорықтың территориясында жасап жүргенін
ұғынса, оның осы территорияда аңшылықпен айналасқысы келдіме, мұны анықтау
орынды ма? Бұл қорықтың территориясында аң аулауға болмайтынын ұғынатын
аңшы, оны жасағысы келмеуі де мүмкін деген қиял тудыруы мүмкін.
Кінә дәрежесінің түсінігі заңда көрсетілмеген, алайда, қылмыстық
құқықта оған біржақты түсінік берілмесе де жеткілікті түрде назар
аударылады. Кінәнің дәрежесі – бұл кінәнің нысандарының және мазмұнының
жиынтығымен анықталатын, кінәнің әлеуметтік мәнінің сандық сипаттамасы.
Кінә дәрежесі, тұлғаның жасаған қылмысында көрініс тапқан, жеке тұлғаның
және қоғамның мүддесіне деген кері қатынасының дәрежесімен анықталады.
Сонымен, ҚР ҚК-де қасақаналықты жаңаша заңды түсіндіру не теориялық
тұрғыдан, не тәжірибе тұрғысынан қолайлы емес. Еуропалық Қылмыстық
Кодекстерінің тұғырын негізге ала отырып, тәжірибе және ғылыми көз қарас
тұрғысынан, қасақаналыққа келесідей анықтама беру орынды болар еді: Егер
қылмыс жасаған субъект, өзінің әрекетінің қоғамға қауіптілігін және құқыққа
қарсы сипатын ұғынса, қылмыс қасақана жасалды деп танылады. Егер субъект
өзінің әрекеті нәтижесінде, кез-келген нәтижені күте отырып (анықталмаған
ниет), көптеген зардаптардың келтіру мүмкіндігін ұғынса, жауапкершілік
нақты істелгенге қатысты туындайды. Сонымен қатар бұл объективті түрде
айып тағу мүмкін еместігін көрсетеді.
Қылмыстық құқықта бұрыннан бері кінәні психологиялық түсіну, тек қана
қасақаналық және абайсыздық ретінде орын алған. Егер кінә - бұл қасақаналық
немесе абайсыздық болса, ал қылмыс құрамының субъективті жағының соңғы
белгілері нақты белгіленген мазмұнға ие болса, онда, демек, аз ғана
қасақаналық, аз ғана немесе жарым-жарты абайсыздықтың болуы мүмкін емес.
Мұндай көз-қарастар, әрине, кінәні психологиялық түсінуден пайда болған.
Кінәнің дәрежелері туралы мәселе революцияға дейінгі кезеңнен бастап,
оның түсінігін бағалаушы жақтастарымен қойылған болатын. Қасақаналық пен
абайсыздықтың қатаң түрде белгіленген мазмұнды сәттерден басқа кінәнің
түрлеріне, әрине, кінәні психологиялық түсінудің ортодокстары үшін жол
берілмейді.
Сонымен бірге Скандинавия елдерінің ҚК-і кейін ГФР, Австрия ҚК-і
өздеріне тек кішігірім немесе шектелген есі дұрыстықты ғана енгізіп қойған
жоқ, сонымен қатар кінәнің қағидасын толық шамада көрсететін басқа
нормалар да көзделінген. Халықаралық заңды форумдарда Кеңес Одағының
қылмыстық заңнамасына қатысты түсінбестік орын алған болатын. Бүгінгі таңда
кінәлі психологиялық түсіну, Қылмыстық Кодекстің маңызды қосымшаларын
қолдануды қиындатады.
Егер ҚР ҚК-ң 19 бап түрі және ұқсастығы бойынша кінәні талдайтын
жақтастарының артынан ерсек, онда құқық қолданушы ҚР ҚК-ң 17 бабындағы
(Есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасы бұзылған адамның қылмыстық
жауаптылығы) және 18 бабындағы (Мас күйінде қылмыс жасаған адамның
қылмыстық жауаптылығы) нормалардың алдында қиын жағдайға тап болады. ҚР ҚК-
ң 17 бабының нормасында ұғыну туралы емес, керісінше толық көлемде ұғына
алмау туралы сөз болып отыр. Сонда, кінәнің психологиялық түсінігі шегінде
есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын психиканың бұзылуын қалай түсінуге
болады? Жартылай қасақаналықтың болғаны ма?
Австриялық қылмыстық құқықтың доктринасында кінәлі қылмыстағы кінәға
және қылмыскердің кінәсіна болу орын алған. Жасалған қылмыстағы кінә қылмыс
құрамының түріне байланысты. Бұл, құқық бұзушы адам, тек қана жасаған
әрекеті үшін ғана жауап беретінін білдіреді. Ал қоғам тарапынан жасалатын
сөгіс, тек қана қылмыстық кодекстегі нақты бір тыйымды бұзған іс-әрекетке
ғана арналады. Бұл Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексінде
қабылданған жеке жауаптылық қағидасына толық сәйкес келеді. Қылмыстағы кінә
құқық бұзушы адамға ауыртпалық түсірмейді, бірақ артық жазадан
сақтандырады. Жазаның мөлшері, құқық-бұзушы адамның жеке ерекшеліктерін
назарға алу арқылы анықталады. Қылмыскердің кінәсі (жеке тұлғасы, мінезі,
мұқтаждығы) қылмыс кінәсінің шеңберінде ауырлататын мән - жай болып
табылады. Әрине, егер біз құқық бұзушыны кенеттен пайда болған ниет үшін
емес, оның ішкі құнды бағдары үшін жазаласақ, бұл әлеуметтік тайымдарды
елемеу дәрежесі болып табылады. Міне сондықтан, Австрияның Қк-де, ГФР-ң ҚК-
Де, сондай-ақ Франция мен Испанияның ҚК-де, ҚР-Ң ҚК-ң 19 бабында
көрсетілген норма жоқ Батыс Еуропа мемелекеттерінің доктринасында орын
алған, кінәні бағалау арқылы түсіну, оларға жазалау кезінде, тұлғаның
жасаған іс-әрекетіне деген субъективті қатынасын ескеруге мүмкіндік береді.
Кінәнің дәрежесі туралы мәселенің шешімі Испанияның қылмыстық кодексінде
қызықты түрде көрсетілген. Испанияның ҚК-ң 21-бабында тұлғаны кінәлі деп
санау, тек қана ол кішігірім есі дұрыс жағдайында іс әрекет жасағанда ғана
емес, сонымен қатар алкогольді улану жағдайында (егер бұл жағдай
субъектінің өзі жасаған қылмысын әдейі жеңілдету үшін арандатылмаса) әрекет
жасағанда ұсынылады. Қатты қорқыныш әсерінен әрекет жасаған субъект кінәсіз
деп саналады. (Барлық Еуропа ҚК-і өзінің нормаларына алдынғы қатарлы
Еуропалық құқықтық ойлар тәжірибесін салғанын байқау артық емес деп
ойлаймын).
Қылмыстың көрінісіне сәйкес келетін істің мән-жайын жүзеге асырғысы
келген адам ғана, қасақана әрекет етеді; бұл үшін қылмыскердің осылай
жүзеге асыру мүмкіндігін шынымен болжауы және осы болжауды қанағат тұтуы
жеткілікті деп көрсетілген. Екіншісінде: заң арам ниетті іс-әрекеттерді
бекітетін мән-жайды жүзеге асыру немесеісте сәттілікке жетуді қажет деп
тапса, қылмыскер қасақана әрекет етеді деп анықталған.
ҚР-ң жаңа Қылмыстық Кодексін құрастырушылар, негізінде Ресей
Федерациясының қолданыстағы Қылмыстық Кодексін пайдаланды, ал олар өз
кезегінде 1903 жылғы Қылмыстық уложениенің конструкциясын және, әрине кеңес
кезіндегі қылмыстық кодексті пайдаланды. Бұл егер олардың құрылысын сәйкес
қойса, көзге түседі. Алайда тұлғаның жасаған іс-әрекетіне деген
психологиялық қатынасының түрін ескеруге мүмкіндік беретін, уложениедегі
кінә қағидасы қажет болады. Келесідей тұжырым береді: қылмысты-әрекет
қасақана болып, тек кінәлі тұлға оны келтіргіш келгенде ғана емес, сонымен
қатар, кінәлі тұлға оның зардабының болуына саналы түрде жол бергенде де
танылады. Егер ҚР ҚК-ң 19 бабы кінәлілікті тікелей қасақаналықпен немесе
абайсыздықпен байланыстырса, қылмыстық уложение соңғысын тек қана кінәнің
бір түрі ретінде қарастырады.
Уложениемен ұсынылған құрылымдар еш қиндықсыз, ҚР ҚК-ң 17 және 18
бабына ұқсас нормаларды “құқықтық мазмұнымен” қамтамассыз етуге мүмкіндік
береді. Біздің білуімізше, сот жазаны жеңілдететін мән жай ретінде кез-
келгенді тани алады. әрине істің мән жайына байланысты). Алайда тіпті бұл
жағдайда мынадай маңызды сұрақ жауапсыз қалады: тек қана субъект қылмыстық
жауаптылыққа тартылады деп көрсетілген ҚР ҚК-ң 17-178 баптарындағы
нормаларды абстарктілі түрде тұжырымдау қажеттілігі неге туындады: Бұл
онсыз да түсінікті.
Сондықтан, жоғарыдағы айтылғандарға қарап, келесідей қорытындыға
келеміз: заңнама жүйесіндегі қылмыстық- құқықтық нормаларын құрастыруда
Еуропалық тәжірибені ескере отырып, кінә туралы түсінікті түп тамырымен
өзгерту қажет.
1.4 Кінәнің күрделі нысаны және кінәсіз зиян келтіру
Теорияда және тәжерибеде бұрыннан бері кінәнің екі нысанымен жасалатын
қылмыстарға қатысты өзіндік бір позиция қалыптасты. Бір заң шығарушы оны
тек 1997 жылы Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 22-бабында
бектті: Егер қасақана қылмыс жасаудың салдарынан заң бойынша неғұрлым
қатаң жазаға әкеп соқтыратын және адамның ниетімен қамтылмаған ауыр
зардаптар келтірілсе, мұндай зардаптар үшін қылмыстық жауаптылық, егер адам
олардың пайда болатынын алдын ала білсе, бірақ осы менмендікпен сенген
жағдайда немесе егер адам бұл зардаптың пайда болуы мүмкін екенін алдын-ала
білсе, бірақ болжауға тиіс және болжай алатын болған жағдайда ғана пайда
болады. Тұтас алғанда мұндай қылмыс қасақана жасалған деп танылады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыс құрамының өзіндік ерекшелігі
мынада: заң шығарушы бір құрамға екі өзіндік дербес қылмыстарды
тоғыстырғандай, олардың біреуі қасақана, ал екіншісі абайсыз болып
табылады.
Кінәнің екі нысанымен жасалатын қылмыстар келесідей үлгілердің біреуі
бойынша құрастырылған.
Бірінші үлгі заңда көрсетілген және әртүрлі заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz