Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасына сәйкес ортақ меншік құқығының түсінігі және негізгі түрлері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Меншік құқығының ұғымы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және нысандары ... ... ... .15
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Ортақ меншік құқығының ұғымы, оның түрлері мен пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.2 Ортақ үлесті меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.1 Кондоминиум ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2.2 Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік) ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Ортақ бірлескен меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3.1 Ерлі.зайыптылардың ортақ меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3.2 Шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Меншік құқығының ұғымы және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және нысандары ... ... ... .15
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.1 Ортақ меншік құқығының ұғымы, оның түрлері мен пайда болу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.2 Ортақ үлесті меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.1 Кондоминиум ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
2.2.2 Бірлескен қызмет туралы шарт (жай серіктестік) ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.3 Ортақ бірлескен меншік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.3.1 Ерлі.зайыптылардың ортақ меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3.2 Шаруа (фермер) қожалығының ортақ меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
Меншік құқығы - барлық ресурстардың және мемлекеттің экономикасының жемісінің сипатын, көлемін және пайдалану бағытын түсіндіретін қоғам мен қатынастардың дамуы жағдайына шешімді әсер ететін ерте кездегі құқықтық түсінік. Сондықтан кез келген мемлекеттің заң және қоғамдық қатынастарды реттейтін барлық құралдары оның барлық даму кезеңінде меншік қатынастарына, меншік құқығының мазмұнын анықтауға және қалыптастыруға, оны қорғауға көп көңіл бөледі. Меншік құқығы адамның абсолюттік биліктегі нақты материалдық заттарға әсер ету мүмкіндігінің құқықпен анықталған көрінісі ретінде пайда болды.
Меншік құқығының жалпы юридикалық көрінісі мемлекеттің пайда болуының алғашқы қадамдарынан ақ қалыптасты. Осы жалпы көріністер өзінің сипатын халықтың идеологиялық түсінігі, саяси инститтутардың халық әдет-ғұрыптарының қоғамдық өмірдің өзгергеніне қарамастан, бірнеше мыңдаған жылдар бойы сақтап келеді.
Бірақ осы негізгі элементтер мен белгілер қоғамның дамуымен, оның қажеттілігімен және оларды қанағаттандыру құралдарымен бірге дамиды және оның дамуын құқықта көрсетілуін қажет етеді. Бұл процесс қоғам мен адамның дамуы секілді үнемі даму үстінде болады, тоқтамайды.
Сондықтанда, “меншік құқығы” түсінігінің көп ғасыр бойы бар екендігіне қарамастан, бүгін оның көпқырлы және көпжақты қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны және тәжірибелік түсінігі, қоғаммен танылған және мемлекетпен қамтамасыз етілген мазмұны мен мәнін анықтауға талпыныс сақталуда.
Осы орайда берілген дипломдық жұмыс та ортақ меншік құқығының түсінігі мен түрлерін зерттеп талдауға арналған. Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануына көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік құқығы – субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы[1].
Меншік институты әлі де толығымен қарастырылатын және болашақта да көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын аударатын мәселе. Бұл ең алдымен басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер меншікке қатысты жүзеге асуымен байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен мемлекет қатынастары маңызды, өйткені олар мемлекеттің экономикалық функцияларын жүзеге асыруға бастапқы бағыттарын құрайды, мемлекет пен қоғамның дамуын белгілейді. Бұл орайда меншікті мемлекеттік қорғаудың проблемаларын толық жете шешуді маңызды деп ойлаймын.
Меншік құқығының жалпы юридикалық көрінісі мемлекеттің пайда болуының алғашқы қадамдарынан ақ қалыптасты. Осы жалпы көріністер өзінің сипатын халықтың идеологиялық түсінігі, саяси инститтутардың халық әдет-ғұрыптарының қоғамдық өмірдің өзгергеніне қарамастан, бірнеше мыңдаған жылдар бойы сақтап келеді.
Бірақ осы негізгі элементтер мен белгілер қоғамның дамуымен, оның қажеттілігімен және оларды қанағаттандыру құралдарымен бірге дамиды және оның дамуын құқықта көрсетілуін қажет етеді. Бұл процесс қоғам мен адамның дамуы секілді үнемі даму үстінде болады, тоқтамайды.
Сондықтанда, “меншік құқығы” түсінігінің көп ғасыр бойы бар екендігіне қарамастан, бүгін оның көпқырлы және көпжақты қоғамдық қатынастар жүйесіндегі орны және тәжірибелік түсінігі, қоғаммен танылған және мемлекетпен қамтамасыз етілген мазмұны мен мәнін анықтауға талпыныс сақталуда.
Осы орайда берілген дипломдық жұмыс та ортақ меншік құқығының түсінігі мен түрлерін зерттеп талдауға арналған. Ортақ меншік құқығы институтының маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып, немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануына көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді. Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік құқығы – субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы[1].
Меншік институты әлі де толығымен қарастырылатын және болашақта да көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын аударатын мәселе. Бұл ең алдымен басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер меншікке қатысты жүзеге асуымен байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен мемлекет қатынастары маңызды, өйткені олар мемлекеттің экономикалық функцияларын жүзеге асыруға бастапқы бағыттарын құрайды, мемлекет пен қоғамның дамуын белгілейді. Бұл орайда меншікті мемлекеттік қорғаудың проблемаларын толық жете шешуді маңызды деп ойлаймын.
1. Сапарғалиев Ғ.С. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы, 1995. - 237б.
2. Сулейменов М.К. Развитие института права собственности в законодательства Казахстана. Научные труды Әділет. – Алматы,2007. - № 1.
3. Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. - Т.46, 1-бөлім, - 799 б.
4. Суханов Е.А. Лекции о праве и собственности. – М., 1991.
5. Сулейменов М.К. Вещные права по гражданскому законодательству Республики Казахстан. – Алматы, 1999. -260б.
6. Гражданское право. Учебник. Часть 1./ Под ред А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект, 1998. – 667с.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған. (2012.17.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
8. Гражданское право. Учебник. Том 1. Под. ред. Е.А.Суханова. –М.: «БЕК», 2000. – 704с.
9. Право и собственность: Монография / Под ред. М.К. Сулейменова. - Алматы,1998. – 285б.
10. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности. / Журнал Юрист. - N3, 2003.
11. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық Құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. курс). 1-том. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. - 367б.
12. Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов, (акадй курс)/ Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, Изд. КазГЮА, 2000. – 704с.
13. Тұрғын Үй қатынастары туралы 1997 жылғы 16 сәуірдегі № 94-i Қазақстан Республикасының Заңы (2012.16.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
14. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть) Ком-й в 2-х книгах. Книга 1./ Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы, «Жеті жарғы», 2003. – 544с.
15. Жайлин Г.А. Гражданское право РК. – Алматы: Данекер, 2001. – 482б.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2011.02.02. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
17. Сулейменов М.К. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен меншік құқығы. // Конференция материалдары. – Алматы, 1997.
18. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. - Алматы, 2009.
19. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. - Алматы,2004.
20. Скрябин С.В. Право собственности в Республике Казахстан: Сравнительно- правовой комментарий.- Алматы, 2005.
21. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 22 сәуірдегі № 220-I Заңы (2012.12.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
22. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. - М., 1995. - 654с.
23. Камышанский В.П. Право собственности: пределы и ограничения.- М., 2000.
24. Архив материалдары.
25. Жеке тұрғын үй құрылысына қатысты жер дауларын қарастыратын заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі жайында шолу// Юрист құқықтық анықтамасы 5.0.
26. Гражданское право. Часть 1. Учебник. / Под ред. В.П. Мозолин, А.И. Масляев. – М.: Юриcть, 2007. – 600с.
27. Райханов Н. Қазақстанның экономикалық жолы өзінше.// Егеменді Қазақстан. 1993. №97. 2-б.
28. Қазақстан Республикасының “Жеке кәсіпкерлік туралы ” 2006 жылғы 31 қаңтардағы N 124 Заңы.
29. Маттеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. - М., 1999. - 295c.
30. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан. – Алматы, «Жеты Жаргы», 2008. – 203с.
31. Гражданское право: Учебное пособие / А.Г. Диденко, Ю.Г. Басин и др. – Алматы, ИПЦ КазГЮУ, 1999. -240с.
32. Брагинский М.И. Актуальные проблемы гражданского права. - М., 1998. - 321с.
33. Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексі.
34. Бибиков А.Н. Правовые проблемы реализиции государственной собственности, - Иванова, 1992. – 327с.
35. Витрянский В.Г., Суханов Е.А. Защита права собственности. - М., 1992.
36. Гражданское право. Учебник. Часть 1./ Под ред А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект, 1998. – 632 с.
2. Сулейменов М.К. Развитие института права собственности в законодательства Казахстана. Научные труды Әділет. – Алматы,2007. - № 1.
3. Маркс К., Энгельс Ф. Шығ. - Т.46, 1-бөлім, - 799 б.
4. Суханов Е.А. Лекции о праве и собственности. – М., 1991.
5. Сулейменов М.К. Вещные права по гражданскому законодательству Республики Казахстан. – Алматы, 1999. -260б.
6. Гражданское право. Учебник. Часть 1./ Под ред А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект, 1998. – 667с.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған. (2012.17.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
8. Гражданское право. Учебник. Том 1. Под. ред. Е.А.Суханова. –М.: «БЕК», 2000. – 704с.
9. Право и собственность: Монография / Под ред. М.К. Сулейменова. - Алматы,1998. – 285б.
10. Басин Ю.Г. К вопросу о понятии права собственности. / Журнал Юрист. - N3, 2003.
11. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық Құқығы: Жоғары оқу орындарына арналған акад. курс). 1-том. – Алматы: «Жеті жарғы», 2001. - 367б.
12. Гражданское право. Том 1. Учебник для вузов, (акадй курс)/ Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г. Басин. – Алматы, Изд. КазГЮА, 2000. – 704с.
13. Тұрғын Үй қатынастары туралы 1997 жылғы 16 сәуірдегі № 94-i Қазақстан Республикасының Заңы (2012.16.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
14. Гражданский Кодекс Республики Казахстан (общая часть) Ком-й в 2-х книгах. Книга 1./ Отв. ред. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – Алматы, «Жеті жарғы», 2003. – 544с.
15. Жайлин Г.А. Гражданское право РК. – Алматы: Данекер, 2001. – 482б.
16. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2011.02.02. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
17. Сулейменов М.К. Қазақстан Республикасының Конституциясы мен меншік құқығы. // Конференция материалдары. – Алматы, 1997.
18. Джусупов А.Т. Право собственности и иные вещные права. - Алматы, 2009.
19. Жанайдаров И.У. Проблемы реализации права государственной собственности. - Алматы,2004.
20. Скрябин С.В. Право собственности в Республике Казахстан: Сравнительно- правовой комментарий.- Алматы, 2005.
21. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы Қазақстан Республикасының 1998 ж. 22 сәуірдегі № 220-I Заңы (2012.12.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен).
22. Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права. - М., 1995. - 654с.
23. Камышанский В.П. Право собственности: пределы и ограничения.- М., 2000.
24. Архив материалдары.
25. Жеке тұрғын үй құрылысына қатысты жер дауларын қарастыратын заңдарды соттардың қолдану тәжірибесі жайында шолу// Юрист құқықтық анықтамасы 5.0.
26. Гражданское право. Часть 1. Учебник. / Под ред. В.П. Мозолин, А.И. Масляев. – М.: Юриcть, 2007. – 600с.
27. Райханов Н. Қазақстанның экономикалық жолы өзінше.// Егеменді Қазақстан. 1993. №97. 2-б.
28. Қазақстан Республикасының “Жеке кәсіпкерлік туралы ” 2006 жылғы 31 қаңтардағы N 124 Заңы.
29. Маттеи У., Суханов Е.А. Основные положения права собственности. - М., 1999. - 295c.
30. Климкин С.И. Хозяйственные товарищества по законодательству Республики Казахстан. – Алматы, «Жеты Жаргы», 2008. – 203с.
31. Гражданское право: Учебное пособие / А.Г. Диденко, Ю.Г. Басин и др. – Алматы, ИПЦ КазГЮУ, 1999. -240с.
32. Брагинский М.И. Актуальные проблемы гражданского права. - М., 1998. - 321с.
33. Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» 26.12.2011 жылғы № 518-IV Кодексі.
34. Бибиков А.Н. Правовые проблемы реализиции государственной собственности, - Иванова, 1992. – 327с.
35. Витрянский В.Г., Суханов Е.А. Защита права собственности. - М., 1992.
36. Гражданское право. Учебник. Часть 1./ Под ред А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - М.: Проспект, 1998. – 632 с.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Меншік құқығының ұғымы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және
нысандары ... ... ... .15
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІК
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1. Ортақ меншік құқығының ұғымы, оның түрлері мен пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.2 Ортақ үлесті
меншік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...38
2.2.1
Кондоминиум ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2.2 Бірлескен қызмет туралы шарт (жай
серіктестік) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Ортақ бірлескен
меншік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49
2.3.1 Ерлі-зайыптылардың ортақ
меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3.2 Шаруа (фермер) қожалығының ортақ
меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...63
КІРІСПЕ
Меншік құқығы - барлық ресурстардың және мемлекеттің экономикасының
жемісінің сипатын, көлемін және пайдалану бағытын түсіндіретін қоғам мен
қатынастардың дамуы жағдайына шешімді әсер ететін ерте кездегі құқықтық
түсінік. Сондықтан кез келген мемлекеттің заң және қоғамдық қатынастарды
реттейтін барлық құралдары оның барлық даму кезеңінде меншік қатынастарына,
меншік құқығының мазмұнын анықтауға және қалыптастыруға, оны қорғауға көп
көңіл бөледі. Меншік құқығы адамның абсолюттік биліктегі нақты материалдық
заттарға әсер ету мүмкіндігінің құқықпен анықталған көрінісі ретінде пайда
болды.
Меншік құқығының жалпы юридикалық көрінісі мемлекеттің пайда болуының
алғашқы қадамдарынан ақ қалыптасты. Осы жалпы көріністер өзінің сипатын
халықтың идеологиялық түсінігі, саяси инститтутардың халық әдет-
ғұрыптарының қоғамдық өмірдің өзгергеніне қарамастан, бірнеше мыңдаған
жылдар бойы сақтап келеді.
Бірақ осы негізгі элементтер мен белгілер қоғамның дамуымен, оның
қажеттілігімен және оларды қанағаттандыру құралдарымен бірге дамиды және
оның дамуын құқықта көрсетілуін қажет етеді. Бұл процесс қоғам мен адамның
дамуы секілді үнемі даму үстінде болады, тоқтамайды.
Сондықтанда, “меншік құқығы” түсінігінің көп ғасыр бойы бар екендігіне
қарамастан, бүгін оның көпқырлы және көпжақты қоғамдық қатынастар
жүйесіндегі орны және тәжірибелік түсінігі, қоғаммен танылған және
мемлекетпен қамтамасыз етілген мазмұны мен мәнін анықтауға талпыныс
сақталуда.
Осы орайда берілген дипломдық жұмыс та ортақ меншік құқығының түсінігі
мен түрлерін зерттеп талдауға арналған. Ортақ меншік құқығы институтының
маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып,
немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануына көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық
жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді
пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді.
Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік құқығы – субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы[1].
Меншік институты әлі де толығымен қарастырылатын және болашақта да
көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын аударатын мәселе. Бұл ең алдымен
басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер меншікке қатысты жүзеге асуымен
байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен мемлекет қатынастары маңызды,
өйткені олар мемлекеттің экономикалық функцияларын жүзеге асыруға бастапқы
бағыттарын құрайды, мемлекет пен қоғамның дамуын белгілейді. Бұл орайда
меншікті мемлекеттік қорғаудың проблемаларын толық жете шешуді маңызды деп
ойлаймын.
Меншік қатынастары бойынша әр сипатты және әртүрлі заңдар салаларымен
реттеледі, олар: конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, жер,
қылмыстық және т.б. Бұл жалпы теориялық ортақтауды қажет етеді және әр
қоғамдағы бұл институттық дамуына тән, жекелеп айтқанда ортақ нарықтық
қатынас жағдайындағы заңдылықтарын айқындайды. Әсірісе енді ғана меншік
құрылып келе жатқан, енді ғана нарықтық экономика мен нарық қатынастары
дамып келе жатқан біздің елге қолданымды. Бұл экономикалық сферада, қазіргі
жүріп жатқан реформалардың бағытын дұрыс бегілеуге, жеке қайта құрудың
алдын алуға мүмкіндік береді. Сондықтан да, азаматтық құқық жүйесінде
“Меншік құқығы” өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл тақырып
әрқашан да көптеген авторлардың назарын аудартқан. Атап айтсақ, аталған
мәселені тереңдеп зерттеумен Маркс, Толстой Ю.К., Сергеев А.П., Суханов
Е.А., Жүсіпов А.Г., Сулейменов М.К. сынды белгілі ғалымдар айналысқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты меншік құқығына қатысты жалпы ережелерді
қарастыру, бүгінгі қоладанылып жүрген заңдарымыз бойынша ортақ меншік
құқығының түсінігін ашу және оның түрлерінің ерекшеліктерін көрсету.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып біз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- Меншік құқығының ұғымы және мазмұнын ашып көрсету;.
- Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және нысандарын
зерттеу;
- Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздерін қарастыру;
- Ортақ меншік құқығының ұғымын, оның түрлері мен пайда болу
негіздерін ашып көрсету және талдау;
- Ортақ меншік құқығының ерекшеліктерін сипаттау және оның негізгі
түрлерін қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. Меншік құқығының ұғымы және мазмұны
Қазақстан Республикасының ұлттық меншігі құқығының қалыптасуы
айтарлықтай қиын жағдайда өтті.
КСРО-ның азаматтық заңдары жеке меншікті мойындамай мемлекеттік
меншікті халықтың меншігі деп жоғары деңгейде тәртіптеді. КСРО
Конституциясы социалистік меншіктің үш нысанын бөліп қарады: мемлекеттік,
колхоздық-кооперативтік және кәсіподақтары мен басқа да қоғамдық ұйымдардың
меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын өзіндік меншік (КСРО
Конституциясының 10, 11, 12-баптары, Қазақ КСР Конституциясының 10, 11, 12-
баптары).
Оның үстіне КСРО-да ұзақ уақыт бойы қоғамдық, яғни мемлекеттік
меншікті жекелеген азаматтардың өзіндік меншігінен басым бағалады. Ал оның
соңғысы тиісті құқық жағынан қорғалмады және өндіріс құралы болып
есептелмеді.
90-шы жылдардың басынан бастап “Социалистік меншіктен” бас тарту
үрдісі басталды. КСРО Конституциясының 10-бабы (КСРО Заңының редакциясы
1990 жылғы 14 наурыз) және 1990 жылғы 6 наурыз КСРО-дағы “Меншік туралы”
Заңның 4-бабы 1-тармағының негіздерінде меншік мынадай түрлерге бөлінеді:
азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік.
КСРО Конституиясының 11-бабына сәйкес мемлекеттік меншік бүкіл
халықтың игілігі деп танылды. Мемлекеттік (жалпы халықтық) меншік кеңес
мемлекетіне жататын бір қорды құрды ол бұл меншіктің дара және бірден-бір
субъектісі болды, ал ҚСРО-інің егемендігі тек сөз жүзінде қалды. КСРО-ның
“Меншік туралы” Заңы (21, 22, 23-баптары) жерді және басқа табиғи
объектілерді ешқандай мемлекеттің құрылымының қарауына жатқызбады. Бұл
объектілер КСРО-ға да республикаларға да бірдей қарайтын, сөйтіп, шын
мәнінде меншік субъектілерінің даралығына қайшы келді. Осындай жұмбақ
тұжырымдар әр республикаға өз меншік құқығын бермей қойып, мынадай салдарға
душар болды, айталық, осы баптарға сүйеніп, Қазақстан Украинаның жерін
меншіктеуге, керісінше, Украина қазақ жеріне құқылы болуына әкеп соқты.
“Жалпы игілік” деген ұғымының өзі бұл мүлікті иесіздікке душар етті, зат
бір қарағанда бәріне тиесілі болды, сонымен бірге оның нақты иесі де болған
емес. Демек, әу бастан “халықтың игілігі” категориясы заңмен бекітіле тұрса
да, ешқандай ілгерілеуді әкелген жоқ. Өз кезегінде Қазақ КСР-нің
Конституциясы да меншік бүкіл халықтікі деп жар салды, бірақ та “халық”
деген сөз де тағы келіп нақтылықты көрсете алмады. Егер меншік субъектісі
экономикалық мағынада – халық десек, оның бір де бөлігі өз бетінше меншік
иесі болып танылмады. Заттардың бүкілхалықтық болуы тауар-ақша қатынасына
қайшы келді, нәтижесінде мемлекеттік мүлік нақты қатынастардан шығып қалды.
Бірыңғай меншік иесіне тауарсыз экономика ғана тән еді. Шын мәнінде затқа
халық емес, оның бір бөлігі (заңды тұлғалар мен азаматтар) иелік етуі тиіс.
КСРО-дағы меншік туралы заңда бұрынғы “өзіндік меншік” ұғымының орнына
“азаматтардың меншігі” деген жаңа ұғым пайда болды. Заң әдебиеттерінде жеке
меншік тек капиталистік шаруашылыққа ғана тән емес, бар болғаны тауарлы
шаруашылықтың белгісі деп тұжырымдалды [2, 13б.].
КСРО-ның өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасында
Қазақстан КСРО шеңберінде дербес республика ретінде шаруашылық жүргізуді
бекіту мен дамыту жағдайларын қарастырды, сол арқылы жалджамалы еңбекті
пайдалану нәтижесінде жеке-дара (өзіндік) меншікті және жеке-дара -
өндірістік меншікті енгізу идеясы ұсынылды.
Қазақ КСР-інің 1990 жылғы 15 желтоқсанда қабылданған “Меншік туралы”
Заңында тұңғыш рет меншік құқығының принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазақ
КСР-нің жері мен басқа табиғат ресурстарына айрықша меншік жарияланды.
Меншіктің қалған басқа түрлері де республиканың меншігі болып танылды, дей
тұрғанмен, онда бүкілодақтық меншікті қалыптастыру жағы да ескерусіз қалған
жоқ. “Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы” Заңының 3-бабында
“Республика аумағындағы барлық ұлттық байлық оның меншігі болып табылады
және республиканың заңдық құзырына өтеді” деп нақты жазылды. Қазақ КСР-і
өзінің меншігін, КСРО-ның меншігін, республикалық және коммуналдық
меншіктерді құрды.
Қазақ КСР-нің меншік туралы заңындағы ең бір ұнамды тұс, оның 7-
бабының 2-тармағында азаматтың меншігі былайша тұжырымдалды: “азаматтың
дене және рухани қажеттерін табыс келтірмей қанағаттандыруға арналған
өзіндік меншігі; табыс келтіруге арналған жеке меншік түрінде көрінеді”.
Бірақ та Заңның бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер қажет еді. Сонымен,
мемлекеттік меншіктің құқық субъектісі Халық депутаттары Кеңесінің барлық
деңгейі деп танылды. Мүліктің меншік иесі Кеңестер болып табылатын органдар
емес, мемлекет немесе әкімшілік-аумақтық құрылым аталды. Бұл Заңда көңілге
қонбайтын ережелер де кездесті. Мысалы, Қазақ КСР-і мемлекет ретінде
коммуналдық меншіктің субъектісі бола алмады.
Қазақ ССР-інің “Меншік туралы” Заңында меншіктің үш түрі белгіленді:
азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік меншік. Заңның 24-бабына
сәйкес жер мемлекеттің айрықша меншігі деп айқындалды, ол тек жалға немесе
ғұмырлық мұрагерлік құқығына ғана берілетін болды. Тұңғыш рет осы Заңда
заттық құқық бекітілді (шаруашылық жүргізу құқығы және т.б.).
1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің қабылдануы меншік құқығының жағдайын түбірімен өзгертті. Бұл
заңымыз бойынша меншіктің екі нысаны анықталды: мемлекеттік және жеке. Бұл
туралы толығырақ келесі тарауларда қарастырамыз.
Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық ғылымның нәтижелерін және меншік
құқығына байланысты заңдардың қол жеткен жетістіктерінің ең таңдаулысын
заңды түрде тұжырымдады да нарық талаптарына сәйкестендірді. қазіргі кезде
меншік құқығының негізгі институт ретінде ғылыми тұрғыда дәлелденуі Ю.Г.
Басин., М.К. Сулейменов., Б.Б. Базарбаев., Н.Б. Мухитдинов т.б. отандық
ғалымдарымыздың еңбектерімен бекітіледі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді.
Сондықтан да меншік құқығын құқықтық институт ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді – табиғаттың өнімдері
мен еңбекті – меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады [3, 479б.].
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады [4, 7б.].
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі XІX ғасырдағы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір эконмикалық қатынас [4, 10б.].
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас. Ол
адамдар арасында затқа байланысты туындайды.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективтік жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс,
заңдар мен басқа да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда – шын
мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық
институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тің 188-
276-баптары). Меншік құқығының объективтік нормалары негізінде нақтылы
меншік иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған
билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы
басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде
меншік құқығының субъективтік жағына тап боламыз (Азаматтық кодекстің 188-
бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама
берілген: “Меншік құқығы дегеніміз – субъектінің заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы”. Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми
жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге “тиесілі” деген сөзбен шектеліп
қалмай, мүліктеріне өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын
береді. Меншіктің экономикалық қатынастарға қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады.
Меншік құқығына берілген анықтама бойынша меншік құқығын субъектінің
мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну
керек [5, 20б.]. Яғни субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және
оған толық құқылы. Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың
табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге,
билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толық құқы бар.
Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге
асады, өйткені, затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі
бір дәрежеде ықпалын тигізеді. Демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз
болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік
құқығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де
тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң
арқылы айқындалады. Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық
тәсілдермен жүзеге асыруға болады.
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралу керек. Бірақ, мүліктік игіліктерге және адамдардың көз-
қарастары әр түрлі. ұдай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, олар
жоғары айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулер меншігіне айналып
отырады.
Кез келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары[3, 480б.]. Сондықтан, “Меншік” заттар себебінен адамдар
арасындағы қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір
тұлғаға (олардың ұжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне
жатады, демек басқа барлық тұлғалардың бұл игіліктерден шектелуіне әкеледі.
Сонымен, меншік қатынастары былай көрсетіледі:
1. Өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынас
ретінде;
2. Экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде [4, 11б.].
С.Н. Братусь және басқа ғалымдар азаматтық құқық пәнін зерттеп,
мынадай қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра
сол арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің
негізі болып табылады. Меншікті олар екі жайда қарастырады. Статистикалық
иемдену жағдайында болуы, өндіріс қаражаты және оның өнімі белгілі бір
тұлғанікі, динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы және ауспалы
жағдайында болуы. Меншік қатынастары – мүліктік қатынас болғандықтан онда
статистикалық және динамикалық жағдайда тұруы ақырғысына тән [6, 67б.].
Шындығында, бұнымен келіспеуге болмайды, себебі, меншік иесі мүліктік
игілікті өндірумен қатар, оны пайдаланып және арғы тағдырын белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде
айтылған еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін
атқаруы тиіс еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған.
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне әрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтың негізгі
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер және арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе және білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап қойғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иеленуші мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мәселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық
заңды меншік иесі бола алады.
Меншік құқығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай,
мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда
табуды заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл және
өзге нысандарда болуы мүмкін.
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкіліттілігі –
бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуін
осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен белгілеу [7].
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілне қою және т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды. Кедергі жол болған жоюы
немесе оны лақтыруы, не болмаса мүліктің касиеттері өндіріс немесе
тұтынудың бір ғана актісінің жарамдылығы көзделсе меншікке қатысты
әрекеттерін заңды саралау анағұрлым қиындау.
Е.А. Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын “қуатты”
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде жиылады (иеленеді) [8, 374б.].
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездеседі, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақыдаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көзқарас негіссіз, өйткені басқару – меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі және
пайдалануымен қатар, оның келісуіменмүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатын өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев С.М., Сухановтар Е.А. белгілі “үштікті” атаумен шектемей, меншікті
“өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тәуелсіз” жүзеге асыруды нұсқайды.
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы - меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік және оған қатысты өз еркінше өз
мүддесі үшін,заң мен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа тұлғалардың
құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез-келген әрекет
жасауға, сондай-ақ шаруашылық билеу саласына үшінші тұлғалардың араласуын
(вмешательство) жоюға мүмкіндік.
Меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Құқықтық институт ретінде меншік
құқығы құқық нормаларының жиынтығы болып табылады, ол материалдық
игіліктердің белгілі бір адамға тиесілілік жағдайын бекітеді, реттейді,
қорғайды. Меншік құқығы – негізгі затттық құқық. Заттық құқық құқықты”
басқа типтерімен тұрақты байланыста болады [9, 74б.].
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге
асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзбауға тиіс міндетінен туындайды. Мұндай құқықты немесе заңды
мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің
монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықты көрер көзге
қиянатқа жол беруі мүмкін. Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол
бермеу үшін де осындай талап заңға енгізілді. Меншік иесі өз құқықтарын
жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға
келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті [10,
27б.].
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену,
пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен
қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік
иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет
етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса
онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын
толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабының 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін[7].
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы
меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі
аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш
өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала алады.
Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне
тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің иелігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесіне несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржыны алуға
құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік
ету өкілеттігін қалпына келтіреді. Енді осы меншік иесінің
өкілеттіліктеріне жеке –жеке талдау жасайық.
Біріншіден, иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан
толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде
үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт
жасайды.
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену заңды негізде жасаса, онда ол заңды иелену болып
табылдаы. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты
(мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасаса,
немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі
талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ
иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда
ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлелдемейінше,
зат иеленуші адал алушы қатарына жатады (АК-тің 261-бабы). Ал, керісінше,
егерде мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін алынып,
алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса (адал алушы) мүлікті меншік
иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұны”
екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп
алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3-тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар “Иелену мерзіміне” жол беріледі [11, 189б.]. Иеленудің
мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз билігінде нақты түрде
ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары болады, яғни иеленуші
мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқаларын қорғауға құқылы (АК-тің
240-бабының 2-тармағын), ал екінші жағынан, осы баптың нормалары негізінде
өзінің иелігіндегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің
мерзіміне мынадай белгілер тән: а) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік
етеді; ә) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік
етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас
бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену түрі затты иелену
құқығынан да ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты иелену құқығын өзгеге
бергенімен, меншік иесі болып қала береді (мысалы, кепілдік шарты бойынша).
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін [12, 276б.]
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы – затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі. Пайдалану – осы құқықты жүзеге
асыру болып табылады, яғни затты нақты пайдаланып немесе оны қашан кіріс
алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдалану өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни
меншікті пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық
маңызы бар объектіні пайдаланғанда, меншік иесі иек өзінің ғана емес,
қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын өкілеттік алған тұлға
оны өзі үшін пайдалана бастайды (мысалы, затты пайдалану, өнім алу). Мұндай
жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе
белгілі бір пайызды еншілейді.
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы
жүзеге асады [13].
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі [14, 53б.].
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол
билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары
беріледі). Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі - меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте
тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құқығы
сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі
ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын
жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді [15,
264б.].
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға
міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді – оны
бір өзі шешеді. Дейтұрғанмен, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс
емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам
мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық
негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы
мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің
келісімімен жүзеге асады. Мысалы, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен
билік ету құқығын асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты
талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім-шарт негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне беруге
мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырылады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін
пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), оған
меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі
жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер заңда
қаралмаған болса, өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне
болмайды. Егер мүлік заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің
мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған шығындардың егер шартта өзгеше көзделмесе,
меншік иесіні өтеуге тиіс. Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап,
баққанға кеткен шығынды айтуға болады.
Шартпен басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа біреуге
уақытша пайдалануға берген кезде оны күтіп-сақтау пайдаланушыға жүктеледі.
Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұстауға жұмсалған
шығындары өтелмейді [7].
Ауыртпалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүліну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылуы немесе
кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта ол өзгеше
белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір мезгілде соған
көшеді. Мүліктің бүлінуі не жойылуына байланысты қауіп басқа мезгілде заң
немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойнына жүктеледі. Мысалы, шарт
жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын-ала ескереді (сатып алу-
сату), яғни зат тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты. Мәселен, егер
иеліктен айырушы адам заттарды беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі
болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің өткізіліп жіберілуіне
кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупін мерзімін
өткізіп жіберген тарап көтереді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 1-тармағында:
“Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады”, - деп жазылған [16]. Бұл меншіктің нысандары.
Конституцияға бағдар алып Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанда –
жеке және мемлекеттік екендігін тәртіптейді.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке
меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне орайластырылған
[17, 43б.]. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады.
Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе тиісті
мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде
болады. Ал субъект мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар деп
танылса, онда жеке меншік деп есептелінеді.
Сонымен, меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік-аумақтық
бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Заң меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодексіне сәйкес
мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді.
Коммуналдық меншікті басқару жергілікті атқару органдарының қарауына
жатады.
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып, қарауындағы мүліктерді
өзінің органдары мен мемлекеттік заңды тұлғалары арқылы басқарады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы
қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі мен басқа
органдары өздерінің осы органдардың мәртебесін айқындайтын заң
құжаттарында, ережелерде және өзге де құжаттарды белгіленетін құзыреті
шегінде Қазақстан Республикасының атынан өз әрекеттері арқылы мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асырады,
сотта өкілдік ете алады [18, 97б.].
Заңдарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республикасының
арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады.
Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
ретінде көрінеді. Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі “жеке
меншік” деген терминніңң аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемлекеттен
бөліп қарау арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты,
мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппараттың
жөнсіз араласуынан қорғайды [19, 127б.].
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның
акциясының белгілі бір бөлігі мемлекетке тиесілі болғанымен, оны
мемлекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып қала
береді.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
жеке меншіктің кеңінен тараған түрінің бірі болып табылады.
Жекешелендіру үрдісі кезінде жеке меншікке негізделген мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың қолындағы мүліктердің саны күрт өсіп кетті.
Азаматтық кодекс мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ұйымдастыру-
құқылық түрін қарастырады. Осыған байланысты мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың меншік құқығы институты шаруашылық серіктестіктері мен
акционерлік қоғамдардың (компаниялардың) меншік құқығы және өндірістік
кооперативтердің меншік құқығы деп бөлінеді.
Арнайы қабылданған заңдар, сондай-ақ кондоминиумдерді меншік құқығын,
шетелдік заңды тұлғалардың халықаралық ұйымдардың меншік құқықтарын,
шетелдіктердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындардың меншік құқығын
қарастырады.
Көптеген дамыған елдерде мемлекеттік емес заңды тұлғалар жалпы тұжырым
бірлігімен сипатталады. Яғни, оның бәрі де заңды тұлға, сонымен бірге өз
мүлкінің меншік иесі ретінде көрінеді. Компаниялардың мүлікке
қатысушылардың ешқандай ұжымдық немесе үлестік меншігі ешқашан, еш жерде
болған емес. Әдетте олар бірлескен тұлғалар, бірлескен капитал ретінде
ерекшеленеді. Айта кететін жайт, компанияның қатысушылары қатысушылардың
қарыздарына ешқандай жауапкершілікті мойындарына алмайды. Олардың салымдары
тиісті компанияның меншігіне айналады[20].
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы ерекшеліктері: а)
мемлекеттік емес заңды тұлғаның өзі оған жататын мүліктің меншік иесі болып
табылады. Құрылтайшылар (қатысушылар) Азаматтық кодекстің 36-бабының 2-және
4-тармақтарына сәйкес мүлік қатынасына мынадай құқықтарды иеленеді: 1)
міндеттемелік құқығын (шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар
(компаниялар), өндірістік кооперативтер); 2) не заттық, не міндеттемелік
құқықтарын иеленбейді (қоғамдық бірлестіктердің, қоғамдық қорлар мен діни
бірлестіктердің құрылтайшылары).
Шаруашылық серіктестігі мен өндірістік кооперативтердің қатысушылары
міндеттемелік құқығына әдетте, өз еркімен шыққанда немесе ұйым таратылғанда
мүліктен өз үлесін талап ету құқығын (пай), сондай-ақ құқық
мирасқорлықтарының (мұрагерлердің) үлесін (жарнасын) бөлуді талап ету
құқығын қосып алады.
Мемлекет құзыретті немесе өкілетті орган ретінде тек акционер ретінде
акционерлік қоғамға мүше бола алады. Мемлекеттік органдардың жауапкершілігі
шектелген серіктестікке қатысуға құқығы жоқ [21]. Бұл олардың шаруашылық
міндеттерінің сипатына сай келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар
мен мекемелер жауапкершілігі шектелген серіктестіктерге тек мемлекеттің
өкілетті органының келісімімен қатыса алады, ал мекеме – егер заңда өзгеше
көзделмесе, меншік иесінің келісімімен жүзеге асырады.
Серіктестіктер мен өндірістік кооперативтердің қатысушыларының
міндеттемелік құқығы, біріншіден, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың шартын
жасау кезінде, ал акционерлік қоғам құру жағдайында – акцияны сатып алуда
пайда болады, екіншіден, міндеттемелік құқық тек берілген мүлікке ғана
емес, сонымен бірге мемлекеттік емес заңды тұлғаның іс басындағы кезінде
сатып алған, иеленген мүлкіне де қатысты мерзімімен бұл құқықтар уақытқа
байланысты шектеледі;
Мемлекеттік емес заңды тұлғаның мүлкі құрылтайшылардың салымынан,
сондай-ақ олардың қызметі барысында өндірген не сатып алған мүлкінен
құралады;
Мемлекеттік емес заңды тұлға, егер заңға қайшы келмесе немесе басқа
адамдардың мүдделері мен құқықтарын бұзбаса, өз мүлкіне кез келген әрекетті
жүзеге асыра алады. Заңды тұлғаның меншік құқығын жүзеге асыру көлемі құқық
қабілеттілігінен көрінеді. Мемлекеттік емес коммерциялық заңды тұлға,
әдетте жалпы құқық қабліеттілігіне ие болады, миемлекеттік тіркеуден өткен
кезден.
Мүлікке меншік мәртебесін және мүлікті иелену, пайдалану және билік
ету өкілеттіктерін анықтау үшін мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
құрылтайшылық құжаттары маңызды рөл атқарады. Осындай ерекшеліктерге
байланысты мынадай анықтама беруге болады: мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың меншік құқығы (объективтік тұрғыдан қарағанда) – мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың материалдық игіліктерді оларға ие болу мүмкіншілігін
қорғайтын, бекітетін құқық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың субъективтік (тұлғалық) меншік құқығы
заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы болып табылады.
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара (өзіндік) меншік
ұғымына сай келеді. Сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың
меншігіне деген жеке дара өзіндік (тұтынушылық) және жеке меншік ішкі
дифференциациясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік етуі, пайдалану
және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі
мүмкін. Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 40-
бабында меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны
нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта
жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады [13].
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіре беріс,
баспалдақ, лифтілер, төбелер, шатырлар, подвалдар, пәтерден тыс не үйге
ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер пайдаланатын басқа да мүліктер)
үй-жай меншігі иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі)
үлесі оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай
тиесілі заттай бөліп беруге болмайды [20].
Кондоминиумның әр алуан түрінің құқылық тәртібінің ерекшеліктері заң
құжаттарымен айқындалады, ал “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңда тұрғын үй
кондоминиумы жайында айтылған.
Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық
тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсыбір түріне жататындығына
байланысты келеді.
Жеке және мемлекеттік меншіктің сандық ара қатынасы бастапқы кезде
мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталды. Бұл ТМД елдерінің
ішінде Қазақстанда қарқынды жүргізілді.
Мемлекеттік меншіктің басымдылығынан бас тарту, мүлікті нарықтық
айналымға тарту және меншік құқығының заттық сипаттамасын дамыту меншік
құқығының туындауын реттейтін топтарында көрініс тапты. Меншік құқығының
заттық екендігіне бас аударылып, меншік иесі белгісіз болған жағдайда
меншікті заңды иегерге беру бағыты белгіленді. Сонымен қатар, меншік иесі
жоқ немесе меншік иесі белгісіз мүлікті мемлекет меншігіне міндетті түрде
беруден бас тартудың және меншік құқығынтануда сот тәртібін белгілеудің
жалпы үрдісі байқалады. Бұл иелену көнелілігі, оңай жиналатын және
өндірілетін заттарды меншікке айналдыруға байланысты еді.
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздері
Меншік құқығының пайда болу негіздеріне тоқталмас бұрын, меншік
құқығының пайда болатын кезін анықтаудың тәжірибелік маңызы зор. Иеліктен
айырылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе бүліну қауіпі, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе стаып алушыда меншік құқығының
пайда болуымен бір мезгілде көшеді.
Меншік иесі сонымен қатар егер өзгеше көзделмес, мүліктің күтіп ұстау
ауыртпалығын көтереді. Шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап
пайда болады. Заттардың алушыға тапсырылуы, сол сияқты, егер заңдарда
немесе шартта өзгеше көзделмесе, алушыға жөнелту үшін көлік ұйымына өткізу
және иеліктен айырған заттарды жеткізіп беру міндеттемесінсіз алушыға салып
жіберу үшін поштаға өткізу-берілу деп танылады. Жылжымайтын мүлікке меншік
құқығы мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әртүрлі негіздерде ала
алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие болуынна әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негіздеінде түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында
“тәсіл” ұғымы қолданылмайды (Бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды
байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай заңдық
фактілер негізделуімен көрінеді [11, 198б.].
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әр түрлі негіздерде ала-
алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқына ие болуына әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негідерінің түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында
“тәсіл” ұғымы қолданылмайды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды
байланыстыратын заңды фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұдай заңды
фактілер негізделуімен көрінеді.
Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне
бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал еклесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық
сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі. Бастапқысына жататын талап
деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және меншік құқығы оған бірінші рет
тағылды немесе зат бұрын болса, меншік құқығы оған бұрынғы меншік иесінің
құқығынан тәуелсіз жүзеге асады, сондықтан да, Азаматтық кодекстің бастапқы
негіздеріне мыналар қатысты: жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке
меншік құқығының пайда болуы; өңдеу; иелену мерзімі; олжа; қараусыз
жануарлар; меншік иесінен алынған мүлікті иелену; көмбе.
Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-
сату, заем, несие және т.б.), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет
бойынша) байланысты, ал заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты
мирасқорлық тәртібімен жүзеге асады. Сонымен бірге, туынды негіздерге
мүлікті тәркілеу, жекешелендіру (АК 249-бап, 3-тарм.), реквизициялау, жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК 249-
бап, 5-тарм.), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
ЕРЕЖЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Меншік құқығының ұғымы және
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және
нысандары ... ... ... .15
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ОРТАҚ МЕНШІК
ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
1. Ортақ меншік құқығының ұғымы, оның түрлері мен пайда болу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.2 Ортақ үлесті
меншік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...38
2.2.1
Кондоминиум ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.2.2 Бірлескен қызмет туралы шарт (жай
серіктестік) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3 Ортақ бірлескен
меншік ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49
2.3.1 Ерлі-зайыптылардың ортақ
меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.3.2 Шаруа (фермер) қожалығының ортақ
меншігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...63
КІРІСПЕ
Меншік құқығы - барлық ресурстардың және мемлекеттің экономикасының
жемісінің сипатын, көлемін және пайдалану бағытын түсіндіретін қоғам мен
қатынастардың дамуы жағдайына шешімді әсер ететін ерте кездегі құқықтық
түсінік. Сондықтан кез келген мемлекеттің заң және қоғамдық қатынастарды
реттейтін барлық құралдары оның барлық даму кезеңінде меншік қатынастарына,
меншік құқығының мазмұнын анықтауға және қалыптастыруға, оны қорғауға көп
көңіл бөледі. Меншік құқығы адамның абсолюттік биліктегі нақты материалдық
заттарға әсер ету мүмкіндігінің құқықпен анықталған көрінісі ретінде пайда
болды.
Меншік құқығының жалпы юридикалық көрінісі мемлекеттің пайда болуының
алғашқы қадамдарынан ақ қалыптасты. Осы жалпы көріністер өзінің сипатын
халықтың идеологиялық түсінігі, саяси инститтутардың халық әдет-
ғұрыптарының қоғамдық өмірдің өзгергеніне қарамастан, бірнеше мыңдаған
жылдар бойы сақтап келеді.
Бірақ осы негізгі элементтер мен белгілер қоғамның дамуымен, оның
қажеттілігімен және оларды қанағаттандыру құралдарымен бірге дамиды және
оның дамуын құқықта көрсетілуін қажет етеді. Бұл процесс қоғам мен адамның
дамуы секілді үнемі даму үстінде болады, тоқтамайды.
Сондықтанда, “меншік құқығы” түсінігінің көп ғасыр бойы бар екендігіне
қарамастан, бүгін оның көпқырлы және көпжақты қоғамдық қатынастар
жүйесіндегі орны және тәжірибелік түсінігі, қоғаммен танылған және
мемлекетпен қамтамасыз етілген мазмұны мен мәнін анықтауға талпыныс
сақталуда.
Осы орайда берілген дипломдық жұмыс та ортақ меншік құқығының түсінігі
мен түрлерін зерттеп талдауға арналған. Ортақ меншік құқығы институтының
маңызы мен мағынасы ең алдымен бірнеше тұлғалардың өздерінің тұтыну
қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі бір объектіні жария түрде құрып,
немесе иеленіп, бірлесіп пайдалануына көрінеді. Ортақ меншік шаруашылық
жүргізу тәжірибесінде, сондай-ақ өмірде мүлікті мейлінше тиімді
пайдалануына жәрдемдеседі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді.
Сондықтан да меншік құқығын құқық институты ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік құқығы – субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы[1].
Меншік институты әлі де толығымен қарастырылатын және болашақта да
көптеген елдердің зеттеушілерінің назарын аударатын мәселе. Бұл ең алдымен
басқа әлеуметтік байланыстар мен процестер меншікке қатысты жүзеге асуымен
байланыстырылады. Әсіресе, мемлекет пен мемлекет қатынастары маңызды,
өйткені олар мемлекеттің экономикалық функцияларын жүзеге асыруға бастапқы
бағыттарын құрайды, мемлекет пен қоғамның дамуын белгілейді. Бұл орайда
меншікті мемлекеттік қорғаудың проблемаларын толық жете шешуді маңызды деп
ойлаймын.
Меншік қатынастары бойынша әр сипатты және әртүрлі заңдар салаларымен
реттеледі, олар: конституциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек, жер,
қылмыстық және т.б. Бұл жалпы теориялық ортақтауды қажет етеді және әр
қоғамдағы бұл институттық дамуына тән, жекелеп айтқанда ортақ нарықтық
қатынас жағдайындағы заңдылықтарын айқындайды. Әсірісе енді ғана меншік
құрылып келе жатқан, енді ғана нарықтық экономика мен нарық қатынастары
дамып келе жатқан біздің елге қолданымды. Бұл экономикалық сферада, қазіргі
жүріп жатқан реформалардың бағытын дұрыс бегілеуге, жеке қайта құрудың
алдын алуға мүмкіндік береді. Сондықтан да, азаматтық құқық жүйесінде
“Меншік құқығы” өзекті тақырыптардың бірі болып табылады. Бұл тақырып
әрқашан да көптеген авторлардың назарын аудартқан. Атап айтсақ, аталған
мәселені тереңдеп зерттеумен Маркс, Толстой Ю.К., Сергеев А.П., Суханов
Е.А., Жүсіпов А.Г., Сулейменов М.К. сынды белгілі ғалымдар айналысқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты меншік құқығына қатысты жалпы ережелерді
қарастыру, бүгінгі қоладанылып жүрген заңдарымыз бойынша ортақ меншік
құқығының түсінігін ашу және оның түрлерінің ерекшеліктерін көрсету.
Алдымызға қойылған мақсатқа сүйене отырып біз өзімізге мынандай
міндеттерді қоямыз:
- Меншік құқығының ұғымы және мазмұнын ашып көрсету;.
- Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері және нысандарын
зерттеу;
- Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздерін қарастыру;
- Ортақ меншік құқығының ұғымын, оның түрлері мен пайда болу
негіздерін ашып көрсету және талдау;
- Ортақ меншік құқығының ерекшеліктерін сипаттау және оның негізгі
түрлерін қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және
пайдаланылған қайнар көздер тізімінен тұрады.
1 МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
1. Меншік құқығының ұғымы және мазмұны
Қазақстан Республикасының ұлттық меншігі құқығының қалыптасуы
айтарлықтай қиын жағдайда өтті.
КСРО-ның азаматтық заңдары жеке меншікті мойындамай мемлекеттік
меншікті халықтың меншігі деп жоғары деңгейде тәртіптеді. КСРО
Конституциясы социалистік меншіктің үш нысанын бөліп қарады: мемлекеттік,
колхоздық-кооперативтік және кәсіподақтары мен басқа да қоғамдық ұйымдардың
меншігі, сондай-ақ социалистік меншіктен туындайтын өзіндік меншік (КСРО
Конституциясының 10, 11, 12-баптары, Қазақ КСР Конституциясының 10, 11, 12-
баптары).
Оның үстіне КСРО-да ұзақ уақыт бойы қоғамдық, яғни мемлекеттік
меншікті жекелеген азаматтардың өзіндік меншігінен басым бағалады. Ал оның
соңғысы тиісті құқық жағынан қорғалмады және өндіріс құралы болып
есептелмеді.
90-шы жылдардың басынан бастап “Социалистік меншіктен” бас тарту
үрдісі басталды. КСРО Конституциясының 10-бабы (КСРО Заңының редакциясы
1990 жылғы 14 наурыз) және 1990 жылғы 6 наурыз КСРО-дағы “Меншік туралы”
Заңның 4-бабы 1-тармағының негіздерінде меншік мынадай түрлерге бөлінеді:
азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік.
КСРО Конституиясының 11-бабына сәйкес мемлекеттік меншік бүкіл
халықтың игілігі деп танылды. Мемлекеттік (жалпы халықтық) меншік кеңес
мемлекетіне жататын бір қорды құрды ол бұл меншіктің дара және бірден-бір
субъектісі болды, ал ҚСРО-інің егемендігі тек сөз жүзінде қалды. КСРО-ның
“Меншік туралы” Заңы (21, 22, 23-баптары) жерді және басқа табиғи
объектілерді ешқандай мемлекеттің құрылымының қарауына жатқызбады. Бұл
объектілер КСРО-ға да республикаларға да бірдей қарайтын, сөйтіп, шын
мәнінде меншік субъектілерінің даралығына қайшы келді. Осындай жұмбақ
тұжырымдар әр республикаға өз меншік құқығын бермей қойып, мынадай салдарға
душар болды, айталық, осы баптарға сүйеніп, Қазақстан Украинаның жерін
меншіктеуге, керісінше, Украина қазақ жеріне құқылы болуына әкеп соқты.
“Жалпы игілік” деген ұғымының өзі бұл мүлікті иесіздікке душар етті, зат
бір қарағанда бәріне тиесілі болды, сонымен бірге оның нақты иесі де болған
емес. Демек, әу бастан “халықтың игілігі” категориясы заңмен бекітіле тұрса
да, ешқандай ілгерілеуді әкелген жоқ. Өз кезегінде Қазақ КСР-нің
Конституциясы да меншік бүкіл халықтікі деп жар салды, бірақ та “халық”
деген сөз де тағы келіп нақтылықты көрсете алмады. Егер меншік субъектісі
экономикалық мағынада – халық десек, оның бір де бөлігі өз бетінше меншік
иесі болып танылмады. Заттардың бүкілхалықтық болуы тауар-ақша қатынасына
қайшы келді, нәтижесінде мемлекеттік мүлік нақты қатынастардан шығып қалды.
Бірыңғай меншік иесіне тауарсыз экономика ғана тән еді. Шын мәнінде затқа
халық емес, оның бір бөлігі (заңды тұлғалар мен азаматтар) иелік етуі тиіс.
КСРО-дағы меншік туралы заңда бұрынғы “өзіндік меншік” ұғымының орнына
“азаматтардың меншігі” деген жаңа ұғым пайда болды. Заң әдебиеттерінде жеке
меншік тек капиталистік шаруашылыққа ғана тән емес, бар болғаны тауарлы
шаруашылықтың белгісі деп тұжырымдалды [2, 13б.].
КСРО-ның өзін-өзі басқару және өзін-өзі қаржыландыру тұжырымдамасында
Қазақстан КСРО шеңберінде дербес республика ретінде шаруашылық жүргізуді
бекіту мен дамыту жағдайларын қарастырды, сол арқылы жалджамалы еңбекті
пайдалану нәтижесінде жеке-дара (өзіндік) меншікті және жеке-дара -
өндірістік меншікті енгізу идеясы ұсынылды.
Қазақ КСР-інің 1990 жылғы 15 желтоқсанда қабылданған “Меншік туралы”
Заңында тұңғыш рет меншік құқығының принциптері мен ұғымы бекітіліп, Қазақ
КСР-нің жері мен басқа табиғат ресурстарына айрықша меншік жарияланды.
Меншіктің қалған басқа түрлері де республиканың меншігі болып танылды, дей
тұрғанмен, онда бүкілодақтық меншікті қалыптастыру жағы да ескерусіз қалған
жоқ. “Мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру туралы” Заңының 3-бабында
“Республика аумағындағы барлық ұлттық байлық оның меншігі болып табылады
және республиканың заңдық құзырына өтеді” деп нақты жазылды. Қазақ КСР-і
өзінің меншігін, КСРО-ның меншігін, республикалық және коммуналдық
меншіктерді құрды.
Қазақ КСР-нің меншік туралы заңындағы ең бір ұнамды тұс, оның 7-
бабының 2-тармағында азаматтың меншігі былайша тұжырымдалды: “азаматтың
дене және рухани қажеттерін табыс келтірмей қанағаттандыруға арналған
өзіндік меншігі; табыс келтіруге арналған жеке меншік түрінде көрінеді”.
Бірақ та Заңның бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер қажет еді. Сонымен,
мемлекеттік меншіктің құқық субъектісі Халық депутаттары Кеңесінің барлық
деңгейі деп танылды. Мүліктің меншік иесі Кеңестер болып табылатын органдар
емес, мемлекет немесе әкімшілік-аумақтық құрылым аталды. Бұл Заңда көңілге
қонбайтын ережелер де кездесті. Мысалы, Қазақ КСР-і мемлекет ретінде
коммуналдық меншіктің субъектісі бола алмады.
Қазақ ССР-інің “Меншік туралы” Заңында меншіктің үш түрі белгіленді:
азаматтардың меншігі, ұжымдық және мемлекеттік меншік. Заңның 24-бабына
сәйкес жер мемлекеттің айрықша меншігі деп айқындалды, ол тек жалға немесе
ғұмырлық мұрагерлік құқығына ғана берілетін болды. Тұңғыш рет осы Заңда
заттық құқық бекітілді (шаруашылық жүргізу құқығы және т.б.).
1994 жылы 27 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің қабылдануы меншік құқығының жағдайын түбірімен өзгертті. Бұл
заңымыз бойынша меншіктің екі нысаны анықталды: мемлекеттік және жеке. Бұл
туралы толығырақ келесі тарауларда қарастырамыз.
Азаматтық кодекс азаматтық-құқықтық ғылымның нәтижелерін және меншік
құқығына байланысты заңдардың қол жеткен жетістіктерінің ең таңдаулысын
заңды түрде тұжырымдады да нарық талаптарына сәйкестендірді. қазіргі кезде
меншік құқығының негізгі институт ретінде ғылыми тұрғыда дәлелденуі Ю.Г.
Басин., М.К. Сулейменов., Б.Б. Базарбаев., Н.Б. Мухитдинов т.б. отандық
ғалымдарымыздың еңбектерімен бекітіледі.
Меншік қай қоғамның да сан қырлы өзекті мәселесі болып келді.
Сондықтан да меншік құқығын құқықтық институт ретінде қараған кезде оны
меншіктен шығатын экономикалық категория деп түсіну керек.
Меншік дегеніміздің өзі материалдық игіліктерді – табиғаттың өнімдері
мен еңбекті – меншіктену әрі иеленуді білдіреді. Ол тарихи қоғамның ішкі
айқындауы арқылы пайда болады [3, 479б.].
Сонымен, меншік затты иелену, меншіктену екен, оның өзі заттың пайдалы
қасиеттеріне орай жүзеге асады, демек, оны меншіктенген соң өндіріс
барысында пайдаланып, оған билік етіледі. Меншіктің экономикалық қатынасы
құқық нормаларымен реттеліп, меншік құқығына айналады [4, 7б.].
Меншіктің экономикалық санатын ұғынудың негізі XІX ғасырдағы ғылыми
жұмыстарда кездеседі. Ондағы ой меншік қоғамда, тек мемлекет ұйымдастырған
қоғамда ғана болады дегенге тіреледі. Меншік, бұл зат та емес, мүлік те
емес. Бұл - белгілі бір эконмикалық қатынас [4, 10б.].
Меншік дегеніміз тарихи қалыптасқан, белгілі бір қоғамдық қатынас. Ол
адамдар арасында затқа байланысты туындайды.
Әлемдік құқықтану доктринасы мен отандық заң ғылымы меншік құқығын
объективті жағдайдағы меншік құқығы және субъективтік жағдайдағы меншік
құқығы деп бөледі.
Материалдық игіліктерді иелену, пайдалану және билік етуге байланысты
қоғамдық қатынастарды реттейтін азаматтық құқық нормалары жөнінде (кодекс,
заңдар мен басқа да заңдық, нормативтік құжаттар) әңгіме болғанда – шын
мәнінде объективтік мағынадағы меншік құқығы, яғни меншіктің құқық
институтын құрайтын нормалардың жиынтығы екенін көреміз (мысалы, АК-тің 188-
276-баптары). Меншік құқығының объективтік нормалары негізінде нақтылы
меншік иесі өз қалауы бойынша өзіне тиесілі мүлікті пайдалануына және оған
билік етуге құқылы екендігін, яғни сату-сатып алу, жалға беру және тағы
басқа белгілі заңдық фактілерді жүзеге асыра алатындығын әңгіме еткенімізде
меншік құқығының субъективтік жағына тап боламыз (Азаматтық кодекстің 188-
бабы).
Азаматтық кодекстің 188-бабында меншік құқығына мынадай анықтама
берілген: “Меншік құқығы дегеніміз – субъектінің заң құжаттары арқылы
танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз қалауынша иелену,
пайдалану және оған билік ету құқығы”. Бұл анықтама мейлінше дәл әрі ғылыми
жағынан толық берілген. Өйткені, субъектіге “тиесілі” деген сөзбен шектеліп
қалмай, мүліктеріне өз қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығын
береді. Меншіктің экономикалық қатынастарға қарағанда меншіктің құқықтық
қатынастары адамның еркі бойынша қалыптасады, оған қатысушылардың санасынан
және ырқынан пайда болады.
Меншік құқығына берілген анықтама бойынша меншік құқығын субъектінің
мүлікке заңға сәйкес билік етуі, оны өзінің қалауынша пайдалануы деп түсіну
керек [5, 20б.]. Яғни субъектінің затқа үстемдік етуі заңдастырылған және
оған толық құқылы. Осындай үстемдікке қол жеткізу арқылы меншік иесі заттың
табиғат берген қасиеттерінің бәрін пайдаланып, оны өзгертуге, өңдеуге,
билік етуге, тіпті бөтен біреуге беруге, жойып жіберуіне толық құқы бар.
Затқа заң арқылы үстемдікті тану заң құжаттарында көрсетілген шекте жүзеге
асады, өйткені, затқа үстемдікті шектеу меншік иесінің еркіндігіне белгілі
бір дәрежеде ықпалын тигізеді. Демек, затқа меншік иесінің билігі шексіз
болуы мүмкін емес. Сондықтан да Азаматтық кодекстің 188-бабындағы меншік
құқығын шектеу мұндай құқықтың шексіз еместігін көрсетеді, сол себепті де
тұлғаның өз иелігіндегі затты иелену, пайдалану және билік ету құқығы заң
арқылы айқындалады. Меншік қатынастарын реттеуді әртүрлі құқықтық
тәсілдермен жүзеге асыруға болады.
Адам қоғамдық өндіріске ұдайы қатысып, өзіне белгілі бір игіліктер
жасайтыны белгілі. Сондықтан, меншік ең алдымен экономикалық категория
ретінде қаралу керек. Бірақ, мүліктік игіліктерге және адамдардың көз-
қарастары әр түрлі. ұдай өндірістің мәні мүліктік игіліктер жасауда, олар
жоғары айтылғандай біреулер иемденіп, немесе біреулер меншігіне айналып
отырады.
Кез келген мүліктік игілік одан оның иемдену мақсатына жасалады,
сондықтан да өндіріс қатынастарының негізі болып, меншікті иемденудің өзі
болып табылады.
К.Маркс көрсеткендей, меншік дегеніміз белгілі тұлғалардың мүліктік
игіліктерге өзіне тиесілідей, өзінікіндей қатынастары, демек барлық басқа
тұлғалардың көрсетілген игіліктерге бөтендікіндей, өзіне тиесілі еместей
қатынастары[3, 480б.]. Сондықтан, “Меншік” заттар себебінен адамдар
арасындағы қатынастары болып табылады, бұл иемдену фактісі немесе бір
тұлғаға (олардың ұжымдарына) мүліктік игіліктер тиісті болу фактісіне
жатады, демек басқа барлық тұлғалардың бұл игіліктерден шектелуіне әкеледі.
Сонымен, меншік қатынастары былай көрсетіледі:
1. Өндіріс процесінде адамдар арасында пайда болатын өндірістік қатынас
ретінде;
2. Экономикалық қатынастар ретінде, өндіріс қаражаты түрінде мүліктік
иемденуінде [4, 11б.].
С.Н. Братусь және басқа ғалымдар азаматтық құқық пәнін зерттеп,
мынадай қорытындыға келді, меншік, өндірістің керекті алғы шарты бола тұра
сол арқылы жүзеге аса отырып, өндірілген мүліктік игіліктерді иемденудің
негізі болып табылады. Меншікті олар екі жайда қарастырады. Статистикалық
иемдену жағдайында болуы, өндіріс қаражаты және оның өнімі белгілі бір
тұлғанікі, динамикалық-мүліктік игіліктердің пайдалануы және ауспалы
жағдайында болуы. Меншік қатынастары – мүліктік қатынас болғандықтан онда
статистикалық және динамикалық жағдайда тұруы ақырғысына тән [6, 67б.].
Шындығында, бұнымен келіспеуге болмайды, себебі, меншік иесі мүліктік
игілікті өндірумен қатар, оны пайдаланып және арғы тағдырын белгілей алады.
Бұған дейінгі сөз меншік ерекше экономикалық категория ретінде
айтылған еді, ол меншіктің заңды мазмұнын ашылуының бастамасы қызметін
атқаруы тиіс еді. Енді соған өтеміз.
Меншік құқығының мазмұны мен ұғымы Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 188-бабында толық ашылған.
Меншік құқығы субъектінің заң арқылы танылатын және қорғалатын өзіне
тиесілі мүлікті қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы
көрсетілген өкіліттіліктен толығымен субъективті меншік құқығындай меншік
иесіне әрекеттерін заңды қамтамасыздандырылған мүмкіндіктерін көрсетеді,
өкілеттіліктерге меншік иесі болуы уақытында ғана ие. Мүлікті иелену де
заңды және заңсыз болады. Заңды деп қандай да бір құқықтың негізгі
сүйенетін иеленуді айтамыз, яғни заңды иелену титулы.
Кейде заңды иеленуді титулды деп те айтады. Заңсыз иелену құқықтық
негізге сүйенбейді, демек, титулсыз иелену.
Заңсыз иеленушілер өз ішінде екіге бөлінеді: адал ниеттілер және арам
ниетті иеленушілер болады. Заңсыз иеленуші мүліктің заңсыз иеленгенін
білмесе және білуі мүмкін болмаса адал ниетті заңсыз иеленуші. Ал егер де
ол иеленушінің заңсыз екенін білсе немесе білуі тиіс болса, онда ол тұлға
заңсыз арам ниетті иеленуші болып табылады. Заңсыз иеленушілердің бұл
бөлінуі меншік иесі өз мүлкін виндикациялық талап қойғанда меншік иесімен
иеленуші арасында кіріс және шығыс есептеуде, сондай-ақ иеленуші мерзімінің
өтуіне байланысты меншік құқығының иеленуі туралы мәселе шешу кезінде
керек. Заңсыз және заңды иеленушілер болып бөлінуі мерзімнің өтуіне
байланысты иелену кезінде маңызды роль атқарады. Солай, меншік иесі жоқ
қозғалмайтын мүлікті 15 жыл заңды иеленген иеленуші, ол мүліктің толық
заңды меншік иесі бола алады.
Меншік құқығының ендігі элементі, пайдалану өкілеттілігі. Бұл
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 188-бабының 3-тармағына сай,
мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін алудың, сондай-ақ одан пайда
табуды заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда, кіріс, өсім, жеміс, төл және
өзге нысандарда болуы мүмкін.
Пайдалану өкілеттілігі әдетте, иелену өкілеттілігіне сүйенеді. Бірақ
кейде мүлікті иеленбей пайдалануға болмайды.
Меншік құқығының ең ақырғы негізгі элементі - билік ету өкіліттілігі –
бұл, мүліктің заң жүзіндегі тағдырын белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуін
осы мүлікке қатысты заң актілерін жасау жолымен белгілеу [7].
Меншік иесі өз мүлкін сату, жалға беру, кепілне қою және т.б. ол
мүлікке билік етуін іске асыруы күмән туғызбайды. Кедергі жол болған жоюы
немесе оны лақтыруы, не болмаса мүліктің касиеттері өндіріс немесе
тұтынудың бір ғана актісінің жарамдылығы көзделсе меншікке қатысты
әрекеттерін заңды саралау анағұрлым қиындау.
Е.А. Суханов билік ету құқығына анықтама бергенде, өте айқын “қуатты”
өкіліттілік, оның барлығымен меншік иесін басқа титулды иеленушілерден
ажыратуға болады (бірақ кей кезде басқа иеленушілер де мөлшерімен сондай
мүмкіндіктерге ие) деген. Меншік иесіне жоғарыда айтылған үш өкілеттік бір
мерзімде жиылады (иеленеді) [8, 374б.].
Кейде бұл тізімді кемітуге тырысатындар да кездеседі, мысалы, меншік
иесінің өз мүлкін бақылауда немесе бақыдаудағы ерекше өкілеттілік қосу
жолымен. Бірақ, бізше бұл көзқарас негіссіз, өйткені басқару – меншік
иесіне мүлікті нақты иеленуі басқа тұлғада болған уақытта пайда болады.
Бірақ, бірге кейде бөлек олар мүліктің меншік иесі немесе басқа мүлікті
заңды иеленушісіне тиесілі бола алады (кейбір шектеулермен). Солай, жалға
алушы (арендатор) меншік иесімен келісім шарт бойынша мүлікті иеленуі және
пайдалануымен қатар, оның келісуіменмүлікті үшінші тұлғаға жалға беруге,
оның жайын немесе пайдалану мақсатын өзгертулер енгізуге, жақсартуға құқы
болады, демек, белгілі шекте мүлікке билік етеді.
Сондықтан, көптеген ғалым-цивилисттер Венедиктов А.В., Генкин Д.М.,
Корнеев С.М., Сухановтар Е.А. белгілі “үштікті” атаумен шектемей, меншікті
“өзінің билігімен, өз мүддесі үшін, өзінің қалауымен басқа тұлғалардан
тәуелсіз” жүзеге асыруды нұсқайды.
Бұл айтылғаннан мынадай қорытынды шығаруға болады: меншіктің
субъективті құқығы - меншік иесіне бекітілген мүлікті пайдалану, иелену,
билік етуді заңмен қамтамасыз етілген мүмкіндік және оған қатысты өз
еркінше өз мүддесі үшін, заңмен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа
тұлғалардың құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез
келген әрекет жасауға, сондай-ақ өз шаруашылық билеу саласына үшінші
тұлғалардың араласуын жоюға мүмкіндік және оған қатысты өз еркінше өз
мүддесі үшін,заң мен құқықтық актілерге қайшы келмейтін, басқа тұлғалардың
құқықтары және заңмен қорғалатын мүдделерін бұзбайтын кез-келген әрекет
жасауға, сондай-ақ шаруашылық билеу саласына үшінші тұлғалардың араласуын
(вмешательство) жоюға мүмкіндік.
Меншік құқығы ұғымы көп мағыналы. Құқықтық институт ретінде меншік
құқығы құқық нормаларының жиынтығы болып табылады, ол материалдық
игіліктердің белгілі бір адамға тиесілілік жағдайын бекітеді, реттейді,
қорғайды. Меншік құқығы – негізгі затттық құқық. Заттық құқық құқықты”
басқа типтерімен тұрақты байланыста болады [9, 74б.].
Меншік иесінің еркіндігін шектеу меншік иесінің өз өкілеттігін жүзеге
асыруы басқа тұлғалар мен мемлекеттің құқықтарын және заңмен қорғалатын
мүдделерін бұзбауға тиіс міндетінен туындайды. Мұндай құқықты немесе заңды
мүддені бұзу басқа түрлерде де кездесуі мүмкін, айталық, меншік иесі өзінің
монополиялық немесе басым жағдайларын пайдаланып, нарықты көрер көзге
қиянатқа жол беруі мүмкін. Міне, осындай теріс пиғылды әрекеттерге жол
бермеу үшін де осындай талап заңға енгізілді. Меншік иесі өз құқықтарын
жүзеге асырған кезде азаматтардың денсаулығы мен айналадағы ортаға
келтірілуі мүмкін зардаптарға жол бермеу шараларын қолдануға міндетті [10,
27б.].
Азаматтық кодекстің 188-бабында қаралған меншік құқығының иелену,
пайдалану және билік ету тәрізді құрамдас бөліктерінен басқа оны заңмен
қорғау да ескерілген. Мұндай құқық өзгенің құқығына тәуелді емес, меншік
иесі өзінің мүлкін сақтауға, қорғауға, өзге адамдардың сырттан әрекет
етпеуіне тыйым салуына хақысы бар. Егер осындай құқықтары бұзылып жатса
онда ол затты қайтарып алуға, қалпына келтіруге, келген залалдың орнын
толтыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабының 5-тармағына сәйкес меншік құқығының
мерзімі шексіз болады. Мүлікке меншік құқығы Азаматтық кодексте көзделген
негіздер бойынша ғана ықтиярсыз тоқтатылуы мүмкін[7].
Меншік құқығының мазмұнын меншік иесіне тиесілі иелену, пайдалану және
билік ету тәрізді өкілеттіктер құрайды. Бұл өкілеттіктердің әрқайсысы
меншік құқығының қажетті элементтері болып табылады. Меншік иесі
аталғандардың қай-қайсысын да үшінші бір тұлғаға бере алады, тіпті үш
өкілеттіктің бәрін де беріп жіберіп, өзі меншік иесі болып қала алады.
Мысалы, ол заттарын теміржол, әуежай және қонақ үйдің зат сақтайтын жеріне
тапсырып, өз қарауындағы затты күзетшінің иелігіне береді.
Кейде заң талаптарына сәйкес меншік иесіне несие берушінің талабын
қанағаттандыру үшін мүлкі ықтиярсыз алынуы мүмкін, онда меншік иесі әлгі үш
өкілеттіктен де айрылады. Бірақ ол мұндай жағдайда меншік иесі болып қала
береді. Қарызын өтегеннен кейін мүлкін сатқаннан қалған қаржыны алуға
құқылы, сөйтіп, заттарын кері қайтарғаннан соң оның пайдалану және билік
ету өкілеттігін қалпына келтіреді. Енді осы меншік иесінің
өкілеттіліктеріне жеке –жеке талдау жасайық.
Біріншіден, иелену құқығы мүлікті нақты иелену мүмкіндігін заң жағынан
толықтай қамтамасыз етуді жүзеге асырады. Ол меншік иесіне затқа іс жүзінде
үстемдік етуге мүмкіндік беріп, затты пайдалану үшін маңызды алғышарт
жасайды.
Заң иеленуді заңды, заңсыз, адал ниетті және арам ниетті деп бөледі.
Егер мүлікті иелену заңды негізде жасаса, онда ол заңды иелену болып
табылдаы. Яғни құқық негізінде меншік құқығы жүзеге асырылуы тиіс. Затты
(мүлікті) заңсыз иелену, егер оны зорлықпен немесе заңнан жасырын жасаса,
немесе заңсыз иеленуші затты кездейсоқ иеленіп, оны қайтару жөніндегі
талапты құлағына ілмесе, бұл да құқық бұзу деп есептеледі. Сондай-ақ
иеленуші иеленген затының заңсыз екендігін білсе, білуге тиісті болса, онда
ол арам ниетті иеленуші делінген. Қарсы жақ өзінің талабын дәлелдемейінше,
зат иеленуші адал алушы қатарына жатады (АК-тің 261-бабы). Ал, керісінше,
егерде мүлік оны иеліктен айыруға құқығы болмаған адамнан тегін алынып,
алушы мұны білмесе және білуге тиіс болмаса (адал алушы) мүлікті меншік
иесі немесе меншік иесі мүлікті иеленуге берген адам жоғалтқан не мұны”
екеуінен де ұрланған, не олардың иеленуінен бұрын бұлардың еркінен тыс өзге
жолмен шығып қалған ретте ғана меншік иесі бұл мүлікті алушыдан талап етіп
алдыруға құқылы.
Азаматтық кодекстің 188-бабында иеленудің әр түрі туралы айтылмаған,
тек аталған баптың 3-тармағында ғана бөтеннің затына құқық ретінде
иеленудің жасалу жолы мен тәуелділігі көрсетіледі. Сонымен бірге заңда
ерекше негіз бар “Иелену мерзіміне” жол беріледі [11, 189б.]. Иеленудің
мұндай құқығы меншік құқығынан тұлғаның затты өз билігінде нақты түрде
ұстауымен ерекшеленеді. Бұл иеленудің заңдық салдары болады, яғни иеленуші
мүлікке меншік құқығын алғанға дейін оны басқаларын қорғауға құқылы (АК-тің
240-бабының 2-тармағын), ал екінші жағынан, осы баптың нормалары негізінде
өзінің иелігіндегі затты меншіктенуге құқық алады. Сонымен, иеленудің
мерзіміне мынадай белгілер тән: а) ол иелік ететін мүлікке нақты үстемдік
етеді; ә) осы тұлғаның затқа адал, ашық және үздіксіз түрде нақты үстемдік
етуі. Демек, иеленудің мерзімі иелену құқығынан меншік құқығының құрамдас
бір бөлігі ретінде ерекшеленеді. Оған қоса бұл иелену түрі затты иелену
құқығынан да ерекшеленеді, сонымен бір мезгілде затты иелену құқығын өзгеге
бергенімен, меншік иесі болып қала береді (мысалы, кепілдік шарты бойынша).
Пайдалану құқығы дегеніміз – мүліктен оның пайдалы табиғи қасиеттерін
алудың сондай-ақ одан пайда табудың заң жүзінде қамтамасыз етілуі. Пайда
кіріс, өсім, жеміс, төл алу және өзге нысандарында болуы мүмкін [12, 276б.]
Пайдаланудың өкілеттік құқығынан жай пайдалануды ажырата білу керек.
Пайдаланудың өкілеттік құқығы – затты пайдалануға құқықты қамтамасыз ететін
меншік құқығы субъектісінің өкілеттігі. Пайдалану – осы құқықты жүзеге
асыру болып табылады, яғни затты нақты пайдаланып немесе оны қашан кіріс
алғанша тұтыну.
Меншік иесі өзінің пайдалану өкілеттік құқығын қалай жүзеге асыруды
өзі шешеді. Бірақ та, Конституцияның 6-бабын бұрмаламауы тиіс, яғни
меншікті пайдалану қоғамдық игілікке қарсы келмеуі керек. Демек, қоғамдық
маңызы бар объектіні пайдаланғанда, меншік иесі иек өзінің ғана емес,
қоғамның да мүддесін ойлауына тура келеді. Мысалы, қазақ өнерінің көрнекті
шығармаларын, айталық мұрагер меншік иесі ретінде бүлдірмеуге міндетті.
Меншік иесі басқа тұлғаға өзінің пайдалану құқығын өкілеттік алған тұлға
оны өзі үшін пайдалана бастайды (мысалы, затты пайдалану, өнім алу). Мұндай
жағдайда меншік иесі өзінің өкілеттігіне сәйкес табысты жанама жолмен
түсіреді, айталық, затты пайдаланудан түскен кірісті иеленеді, немесе
белгілі бір пайызды еншілейді.
Заң негізінде немесе басқа да құқылық құжаттарға орай меншік иесі
өкілеттігінен айрылуы не құқығы шектелуі мүмкін. Мәселен, тұрғын үйді не
оның бір бөлігін тұрғын жай мақсатынан тыс пайдалану жағдайы заң арқылы
жүзеге асады [13].
Билік ету құқығы дегеніміз – мүліктің заң жүзіндегі тағдырын
белгілеудің заңмен қамтамасыз етілуі [14, 53б.].
Билік етудің өкілеттігі меншік құқығының объектілеріне қатысты заңды
мәмілелер жасауға өкілетті. Мысалы, меншік иесі өзінің меншік құқығын
өзгеге беріп, кепілдік құқық жасап, жалға беруді жүзеге асырса, онда ол
билік құқығын жүзеге асырғаны болып табылады. Билік ету құқығы арқылы
мәмілелер жасалған кезде меншік иесінің құқығы өзгеге толықтай не жекелеген
түрде өтеді (мысалы, арендаторға иелік ету және пайдалану құқықтары
беріледі). Билік етудің өкілеттігін жүзеге асырудың маңызды түрі - меншік
иесінің мүлікті өз иелігінен шығарып, басқа адамдарға беруі болып табылады.
Нарықта өз орнын табу үшін меншік иесіне билік ету қажет. Әдетте
тауарлар ауыстыру үшін өндіріледі. Ауыстыру кезінде меншік иесінің құқығы
сатушыдан сатып алушыға ауысады. Сондықтан да сатушы тауардың меншік иесі
ретінде меншік құқығын өзгертуге мүмкіндік алуы тиіс. Билік ету құқығын
жүзеге асыру мақсаты меншіктің әр түрлі түрлеріне сәйкес келеді [15,
264б.].
Әдетте меншік иесі өзінің билік өкілеттігін қалай да жүзеге асыруға
міндетті деген ереже жоқ. Шешімді қалай қабылдайды, қалай билік етеді – оны
бір өзі шешеді. Дейтұрғанмен, ол бұл арада заңды бұрмалауға жол беруге тиіс
емес. Әрине, кейбір жағдайда меншік иесі өзінің билік ету құқығын қоғам
мүдделі болғанда жүзеге асыруға міндетті. Заң мен басқа да құқықтық
негіздерге орай меншік иесінің билік ету құқығы алынуы не тоқтатылуы
мүмкін. Белгілі бір жағдайларда билік ету құқығы тек мемлекеттің
келісімімен жүзеге асады. Мысалы, әрекет ету қабілеті шектеулі адамдармен
билік ету құқығын асыру үшін келісім жасаған кезде заңды өкілінің рұқсаты
талап етіледі.
Билік ету құқығы затқа меншік иесі болып табылмайтын тұлға арқылы да
жүзеге асады. Бұл заңның арнайы нұсқауымен болады, немесе меншік иесімен
жасалған келісім-шарт негізінде (мысалы, теміржол жүкті иесіне беруге
мүмкіндік болмаған жағдайда басқа тұлғаға тапсырылады) болады.
Меншік иесі өз меншігінің игілігін көріп қана қоймай (мүлкін
пайдаланудан пайда тауып, тұтыну қажеттілігін қанағаттандыру), оған
меншігіндегі мүлікті күтіп ұстау ауыртпалығы да жүктеледі. Айталық, күрделі
жөндеу жүргізіп, сақтандыру шараларын жүзеге асырады және т.б. Егер заңда
қаралмаған болса, өзіне түсетін ауыртпалықты үшінші біреуге жүктеуіне
болмайды. Егер мүлік заңды түрде үшінші жақтарда болса, олардың өзгенің
мүлкін күтіп ұстауға жұмсалған шығындардың егер шартта өзгеше көзделмесе,
меншік иесіні өтеуге тиіс. Мысалы, оған қараусыз кеткен малды ұстап,
баққанға кеткен шығынды айтуға болады.
Шартпен басқа да мәселелер қаралуы мүмкін. Мүлікті басқа біреуге
уақытша пайдалануға берген кезде оны күтіп-сақтау пайдаланушыға жүктеледі.
Күтімсіз және заңсыз ұстаған адамға мүлікті күтіп ұстауға жұмсалған
шығындары өтелмейді [7].
Ауыртпалық жағдайы деп заттардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ
бүліну қаупін айтады. Иеліктен айрылған заттардың кездейсоқ жойылуы немесе
кездейсоқ бүліну қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта ол өзгеше
белгіленбесе, сатып алушыда меншік құқығы пайда болуымен бір мезгілде соған
көшеді. Мүліктің бүлінуі не жойылуына байланысты қауіп басқа мезгілде заң
немесе шарт негізінде сол мүлікті алушының мойнына жүктеледі. Мысалы, шарт
жасаушылар ондай қауіпті шарт жасау кезінде алдын-ала ескереді (сатып алу-
сату), яғни зат тұрғанда мәселенің басы ашылуы тиіс.
Екінші бір жағдай мерзімінің өтіп кетуіне байланысты. Мәселен, егер
иеліктен айырушы адам заттарды беру мерзімінің өткізіліп жіберілуіне кінәлі
болса немесе сатып алушы оларды қабылдау мерзімінің өткізіліп жіберілуіне
кінәлі болса, кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүліну қаупін мерзімін
өткізіп жіберген тарап көтереді.
1.2 Қазақстан Республикасындағы меншіктің түрлері мен нысандары
Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 1-тармағында:
“Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және
бірдей қорғалады”, - деп жазылған [16]. Бұл меншіктің нысандары.
Конституцияға бағдар алып Азаматтық кодекс меншіктің екі нысанда –
жеке және мемлекеттік екендігін тәртіптейді.
Конституцияда меншікті екі нысанға бөліп қарау олардың мемлекетке
меншік құқығының субъектісі ретіндегі қатынасының белгісіне орайластырылған
[17, 43б.]. Осыған орай жеке меншік мемлекеттік емес меншік болып саналады.
Егер меншік құқығының субъектісі мемлекет болса (тікелей немесе тиісті
мемлекеттік органдар арқылы), онда әңгіме мемлекеттік меншік жөнінде
болады. Ал субъект мемлекеттік емес заңды тұлға немесе азаматтар деп
танылса, онда жеке меншік деп есептелінеді.
Сонымен, меншікке субъектілер: мемлекет, әкімшілік-аумақтық
бөліністер, заңды тұлғалар мен азаматтар бола алады.
Заң меншікті түрлерге де бөледі. Азаматтық кодексіне сәйкес
мемлекеттік меншік республикалық және коммуналдық болып екіге бөлінеді.
Коммуналдық меншікті басқару жергілікті атқару органдарының қарауына
жатады.
Мемлекет өкілеттігін жүзеге асыра отырып, қарауындағы мүліктерді
өзінің органдары мен мемлекеттік заңды тұлғалары арқылы басқарады.
Қазақстан Республикасы азаматтық заңдармен реттелетін қатынастарға осы
қатынастардың өзге қатысушыларымен тең негіздерде кіреді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік өкімет билігі мен басқа
органдары өздерінің осы органдардың мәртебесін айқындайтын заң
құжаттарында, ережелерде және өзге де құжаттарды белгіленетін құзыреті
шегінде Қазақстан Республикасының атынан өз әрекеттері арқылы мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтар мен міндеттерді алып, оларды жүзеге асырады,
сотта өкілдік ете алады [18, 97б.].
Заңдарда көзделген реттер мен тәртіп бойынша Қазақстан Республикасының
арнайы тапсырмасымен оның атынан өзге де мемлекеттік органдар, заңды
тұлғалар мен азаматтар өкілдік ете алады.
Азаматтық кодекстің 191-бабына сәйкес жеке меншік азаматтардың және
мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
ретінде көрінеді. Сөйтіп, ұжымдық меншік пен азаматтардың меншігі “жеке
меншік” деген терминніңң аясына бірігеді. Оларды біріктіру мемлекеттен
бөліп қарау арқылы бұл меншікпен жұмысты ыңғайлы ұйымдастыруға байланысты,
мәселен, салық саясатын жүргізуге, немесе мемлекеттік әкімшілік аппараттың
жөнсіз араласуынан қорғайды [19, 127б.].
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен азаматтар өздеріне қарасты барлық
мүліктің меншік иесі болып табылады. Мысалы, акционерлік қоғамның
акциясының белгілі бір бөлігі мемлекетке тиесілі болғанымен, оны
мемлекеттік меншік деп айтуға келмейді, себебі ол жеке меншік болып қала
береді.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалар мен олардың бірлестіктерінің меншігі
жеке меншіктің кеңінен тараған түрінің бірі болып табылады.
Жекешелендіру үрдісі кезінде жеке меншікке негізделген мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың қолындағы мүліктердің саны күрт өсіп кетті.
Азаматтық кодекс мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ұйымдастыру-
құқылық түрін қарастырады. Осыған байланысты мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың меншік құқығы институты шаруашылық серіктестіктері мен
акционерлік қоғамдардың (компаниялардың) меншік құқығы және өндірістік
кооперативтердің меншік құқығы деп бөлінеді.
Арнайы қабылданған заңдар, сондай-ақ кондоминиумдерді меншік құқығын,
шетелдік заңды тұлғалардың халықаралық ұйымдардың меншік құқықтарын,
шетелдіктердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындардың меншік құқығын
қарастырады.
Көптеген дамыған елдерде мемлекеттік емес заңды тұлғалар жалпы тұжырым
бірлігімен сипатталады. Яғни, оның бәрі де заңды тұлға, сонымен бірге өз
мүлкінің меншік иесі ретінде көрінеді. Компаниялардың мүлікке
қатысушылардың ешқандай ұжымдық немесе үлестік меншігі ешқашан, еш жерде
болған емес. Әдетте олар бірлескен тұлғалар, бірлескен капитал ретінде
ерекшеленеді. Айта кететін жайт, компанияның қатысушылары қатысушылардың
қарыздарына ешқандай жауапкершілікті мойындарына алмайды. Олардың салымдары
тиісті компанияның меншігіне айналады[20].
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншік құқығы ерекшеліктері: а)
мемлекеттік емес заңды тұлғаның өзі оған жататын мүліктің меншік иесі болып
табылады. Құрылтайшылар (қатысушылар) Азаматтық кодекстің 36-бабының 2-және
4-тармақтарына сәйкес мүлік қатынасына мынадай құқықтарды иеленеді: 1)
міндеттемелік құқығын (шаруашылық серіктестіктері, акционерлік қоғамдар
(компаниялар), өндірістік кооперативтер); 2) не заттық, не міндеттемелік
құқықтарын иеленбейді (қоғамдық бірлестіктердің, қоғамдық қорлар мен діни
бірлестіктердің құрылтайшылары).
Шаруашылық серіктестігі мен өндірістік кооперативтердің қатысушылары
міндеттемелік құқығына әдетте, өз еркімен шыққанда немесе ұйым таратылғанда
мүліктен өз үлесін талап ету құқығын (пай), сондай-ақ құқық
мирасқорлықтарының (мұрагерлердің) үлесін (жарнасын) бөлуді талап ету
құқығын қосып алады.
Мемлекет құзыретті немесе өкілетті орган ретінде тек акционер ретінде
акционерлік қоғамға мүше бола алады. Мемлекеттік органдардың жауапкершілігі
шектелген серіктестікке қатысуға құқығы жоқ [21]. Бұл олардың шаруашылық
міндеттерінің сипатына сай келмейді. Сонымен бірге мемлекеттік кәсіпорындар
мен мекемелер жауапкершілігі шектелген серіктестіктерге тек мемлекеттің
өкілетті органының келісімімен қатыса алады, ал мекеме – егер заңда өзгеше
көзделмесе, меншік иесінің келісімімен жүзеге асырады.
Серіктестіктер мен өндірістік кооперативтердің қатысушыларының
міндеттемелік құқығы, біріншіден, мемлекеттік емес заңды тұлғалардың шартын
жасау кезінде, ал акционерлік қоғам құру жағдайында – акцияны сатып алуда
пайда болады, екіншіден, міндеттемелік құқық тек берілген мүлікке ғана
емес, сонымен бірге мемлекеттік емес заңды тұлғаның іс басындағы кезінде
сатып алған, иеленген мүлкіне де қатысты мерзімімен бұл құқықтар уақытқа
байланысты шектеледі;
Мемлекеттік емес заңды тұлғаның мүлкі құрылтайшылардың салымынан,
сондай-ақ олардың қызметі барысында өндірген не сатып алған мүлкінен
құралады;
Мемлекеттік емес заңды тұлға, егер заңға қайшы келмесе немесе басқа
адамдардың мүдделері мен құқықтарын бұзбаса, өз мүлкіне кез келген әрекетті
жүзеге асыра алады. Заңды тұлғаның меншік құқығын жүзеге асыру көлемі құқық
қабілеттілігінен көрінеді. Мемлекеттік емес коммерциялық заңды тұлға,
әдетте жалпы құқық қабліеттілігіне ие болады, миемлекеттік тіркеуден өткен
кезден.
Мүлікке меншік мәртебесін және мүлікті иелену, пайдалану және билік
ету өкілеттіктерін анықтау үшін мемлекеттік емес заңды тұлғалардың
құрылтайшылық құжаттары маңызды рөл атқарады. Осындай ерекшеліктерге
байланысты мынадай анықтама беруге болады: мемлекеттік емес заңды
тұлғалардың меншік құқығы (объективтік тұрғыдан қарағанда) – мемлекеттік
емес заңды тұлғалардың материалдық игіліктерді оларға ие болу мүмкіншілігін
қорғайтын, бекітетін құқық нормаларының жиынтығы болып табылады.
Мемлекеттік емес заңды тұлғалардың субъективтік (тұлғалық) меншік құқығы
заң нормалары арқылы танылатын және қорғалатын өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша иелену, пайдалану және билік ету құқығы болып табылады.
Азаматтардың жеке меншік категориясы жеке дара (өзіндік) меншік
ұғымына сай келеді. Сонымен бірге, біздің пікірімізше ол азаматтардың
меншігіне деген жеке дара өзіндік (тұтынушылық) және жеке меншік ішкі
дифференциациясы болуы қажет.
Меншік иесінің құқығын жүзеге асыру, яғни оның иелік етуі, пайдалану
және билік етуі мүліктің мүддесі мен мақсатына орай заңға сәйкес шектелуі
мүмкін. Қазақстан Республикасының “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңының 40-
бабында меншік иесінің үй-жайды, ортақ мүлікке қауіп төндіретін немесе оны
нашарлататын жұмыстар жүргізумен байланысты өзгертуіне, соның ішінде қайта
жоспарлауына және қайта жабдықтауына тыйым салынады [13].
Үйдің бөлек (өзіндік) меншікке жатпайтын бөліктері (кіре беріс,
баспалдақ, лифтілер, төбелер, шатырлар, подвалдар, пәтерден тыс не үйге
ортақ инженерлік жүйелер мен жабдықтар, жер пайдаланатын басқа да мүліктер)
үй-жай меншігі иелеріне ортақ меншік құқығы бойынша тиесілі болады.
Үй-жайдың әрбір меншік иесінің ортақ мүліктегі (ортақ меншіктегі)
үлесі оған тиесілі үй-жайға бөлек (өзіндік) меншікке бөлінбейді. Үлестің
мөлшері, егер меншік иелерінің келісімінде өзгеше көзделмесе, бөлек
(өзіндік) меншіктегі тұрғын үй-жайлардың немесе тұрғын емес үй-жайлардың
пайдалы алаңының бүкіл үйдің жалпы алаңына қатынасымен анықталады. Мұндай
тиесілі заттай бөліп беруге болмайды [20].
Кондоминиумның әр алуан түрінің құқылық тәртібінің ерекшеліктері заң
құжаттарымен айқындалады, ал “Тұрғын үй қатынастары туралы” Заңда тұрғын үй
кондоминиумы жайында айтылған.
Азаматтық кодекстің 209-бабына сәйкес екі немесе бірнеше адамның
меншігіндегі мүлік оларға ортақ меншік құқығымен тиесілі болады.
Меншік құқығының түрлеріне сипаттама берген кезде мүліктің құқықтық
тәртібінің мазмұны мен ерекшелігі мүліктің қайсыбір түріне жататындығына
байланысты келеді.
Жеке және мемлекеттік меншіктің сандық ара қатынасы бастапқы кезде
мемлекеттік меншікті жекешелендіру қарқынымен анықталды. Бұл ТМД елдерінің
ішінде Қазақстанда қарқынды жүргізілді.
Мемлекеттік меншіктің басымдылығынан бас тарту, мүлікті нарықтық
айналымға тарту және меншік құқығының заттық сипаттамасын дамыту меншік
құқығының туындауын реттейтін топтарында көрініс тапты. Меншік құқығының
заттық екендігіне бас аударылып, меншік иесі белгісіз болған жағдайда
меншікті заңды иегерге беру бағыты белгіленді. Сонымен қатар, меншік иесі
жоқ немесе меншік иесі белгісіз мүлікті мемлекет меншігіне міндетті түрде
беруден бас тартудың және меншік құқығынтануда сот тәртібін белгілеудің
жалпы үрдісі байқалады. Бұл иелену көнелілігі, оңай жиналатын және
өндірілетін заттарды меншікке айналдыруға байланысты еді.
1.3 Меншік құқығына ие болу және тоқтатылу негіздері
Меншік құқығының пайда болу негіздеріне тоқталмас бұрын, меншік
құқығының пайда болатын кезін анықтаудың тәжірибелік маңызы зор. Иеліктен
айырылған заттардың кездейсоқ жойылу немесе бүліну қауіпі, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе стаып алушыда меншік құқығының
пайда болуымен бір мезгілде көшеді.
Меншік иесі сонымен қатар егер өзгеше көзделмес, мүліктің күтіп ұстау
ауыртпалығын көтереді. Шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, зат берілген кезден бастап
пайда болады. Заттардың алушыға тапсырылуы, сол сияқты, егер заңдарда
немесе шартта өзгеше көзделмесе, алушыға жөнелту үшін көлік ұйымына өткізу
және иеліктен айырған заттарды жеткізіп беру міндеттемесінсіз алушыға салып
жіберу үшін поштаға өткізу-берілу деп танылады. Жылжымайтын мүлікке меншік
құқығы мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап пайда болады.
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әртүрлі негіздерде ала
алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқығына ие болуынна әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негіздеінде түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында
“тәсіл” ұғымы қолданылмайды (Бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды
байланыстыратын заңдық фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұндай заңдық
фактілер негізделуімен көрінеді [11, 198б.].
Меншік құқығын азаматтық құқықтың субъектілері әр түрлі негіздерде ала-
алады. Азаматтық кодекстің 235-бабы меншік құқына ие болуына әдейі
арналған. Бірақ та заң меншік құқығын алудың негідерінің түпкілікті
дәрежеде тізімін жасады деуге болмайды. Азаматтық кодекстің 235-бабында
“тәсіл” ұғымы қолданылмайды (бір нәрсені жүзеге асыру кезіндегі әрекеттер
немесе әрекеттер жүйесі). Меншік құқығы оның пайда болуымен заңды
байланыстыратын заңды фактілер негізінде алынуы мүмкін. Мұдай заңды
фактілер негізделуімен көрінеді.
Меншік құқығын алуда бастапқы және туынды негіздерін шектеу өлшеміне
бір жағдайда еркіндік өлшемі, ал еклесі бір жағдайда құқық қабылдаушылық
сай келеді, оның соңғысына ерекше баға беріледі. Бастапқысына жататын талап
деп мынаны айтамыз: зат бұрын болмады және меншік құқығы оған бірінші рет
тағылды немесе зат бұрын болса, меншік құқығы оған бұрынғы меншік иесінің
құқығынан тәуелсіз жүзеге асады, сондықтан да, Азаматтық кодекстің бастапқы
негіздеріне мыналар қатысты: жаңадан жасалып жатқан қозғалмайтын мүлікке
меншік құқығының пайда болуы; өңдеу; иелену мерзімі; олжа; қараусыз
жануарлар; меншік иесінен алынған мүлікті иелену; көмбе.
Меншік құқығының туынды негіздерінің пайда болуы шартқа (сатып алу-
сату, заем, несие және т.б.), сондай-ақ мұрагерлікке (заң мен өсиет
бойынша) байланысты, ал заңды тұлғаларды қайта құрған кездегі құқықты
мирасқорлық тәртібімен жүзеге асады. Сонымен бірге, туынды негіздерге
мүлікті тәркілеу, жекешелендіру (АК 249-бап, 3-тарм.), реквизициялау, жер
учаскесін алып қоюға байланысты қозғалмайтын мүлікті иеліктен айыру (АК 249-
бап, 5-тарм.), күтімсіз ұсталған мәдени немесе тарихи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz