Қазақ дәстүріндегі неклесу түрлері

Мазмұны:

І Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

ІІ Негізгі бөлім
2.1. Ертедегі қазақ халқының некелесу дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.2. Қазақ дәстүріндегі неклесу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.3. Қазіргі отбасы және некелік қатынастар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19

ІІІ Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25

Ү сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

І Кіріспе
Отбасы және неке туралы заңға байланысты қазіргі жастар арасындағы неке құру үшін қазіргі жастар арасындағы неке құру үшін қажетті жағдай – екі жыныстың да кәмелетке келуі, яғни 18 жасқа толуы болып есептеледі. Қазақ жұртшылығы да негізінен осы жас мөлшерін дұрыс көред, бұған дейін қызын ұзатуға, ұлын үйлендіруге асықпайды. Өйткені әрбір ата-ана балаларының оқу бітіріп, өз бетінше өмір сүруге дайын болған кезінде ғана жеке отбасы болуын қалайды. Олай болса, қазіргі күнде орта мектепті 17-18 жасқа толмай, ал жоғарғы оқу орнын негізінен 22-23 жасқа толмай бітіре алмайтындықтан, оның үстіне өзіне өмірлік жар таңдау жастардың өз еркінде болғандықтан, неке құру жолы бұрынғымен салыстырғанда әжептеуір жоғарылады. Бізде жиналған деректерге қарағанда, қазіргі ауыл жастарының арасындағы алғашқы неке құру негізінен 18-бен 25-тің арасы болып отыр. Кейбір жағдайларға байланысты бұл шамадан әрлі-берлі ауытқуы да мүмкін. Қыз балаларда негізінен 20 жаса дейін тұрмыс құруды ұнатса, ер балалалар армия қатарында қызмет ету борышын өтеп қайтқаннан кейін үй болуды қалайды. Мұның өзі қазіргі өмір талабына байланысты қалыптасқан заңдылық.
Қазіргі неке құратын жастар негізінен бірге оқу, бірге жұмыс істеу, ауылдас болу арқылы ұзақ уақыт бірін-бірі біліп, өзара сынасып, ұнатысу, ұғынысудың нәтижесінде болашақ тағдырларын бір отбасын құру арқылы ұштастыруға келіседі. Жастар арасындағы мұндай ұзаққа созылған достықты әдетте екі жастың да ата-аналары білетін болады. Сондықтан қыз да, жігіт те әке-шешесімен, жақын туыстарымен ақылдасып, олардың келісімін алады, өздері де уәделеседі. Әрине, шешуші дауыс әрқашан жастардың өзінде болады. Сондықтан қай жағының туыстары болсын келісімін береді. Әдетте, қыздың ата-анасы баласын той жасап, қолынан бергісі келсе, жігіт жағының ресми түрде құда түсуінің қажеттілігін білдіреді. Мұндай жағдайда жігіттің ата-анасы туған туыстары алдын-ала дайындалып, 3-4 кісіні құдалық сөйлесуге аттандырады.
Олар қыз әкесіне келіп, жастардың өзара келіскендігін айтып, осы некеге олардың ризашылық беруін өтінеді. Мұндайда қыз әкесі ризалығын айтып, баласына той жасап қолынан ұзататындығын білдіреді.
Содан соң жастар жағынан келген құдалар рахметін айтып, «үкі тағарға» әкелген ақшасын қыздың әке-шешесіне, аға-жеңгесіне әкелген сыйлықтарын ұсынып, ұзату тойын өткізуге қажет болған көмектің қандайына болсын дайын екендігін айтады. Мұның сыртында «өлі-тірі», «той малы», «Қоржын апару» әдеттеріне байланысты апаратын малдары мен бұйымдары өз алдына. Бұған қосымша келін түсіру тойын ұйымадстыру да жігіт жағының мойнында болатындығын еске алсақ, мұның бәрі туған-туысқандардың көмегінің болмайтындығы да шындық.
Құдалық келісімі аяқталғаннна кейінгі міндетті түрде орындайтын ғұрып- «қоржын аапару». Құдалар ауылдары бір –бірінен алыс болса қоржынмен «өлі-тіріні» ұзату тойына барғанда апарады. Ал ауыл арасы жақын немесе ауылдас болған жағдайда ұзату тойының алдында ұзату тойының алдында апарылады.
Қазіргі кезде, Қазақстанның қай өңірінде болса да, қыз ұзату, келін түсіру тойын өткізу тәртібінде айтарлықтай өзгешеліктер жоқ деуге болады. Мұндай тойға ауыл адамдары жас және қызмет ерекшеліктеріне қарай бір-бірінен бөлек шақырады. Сондықтан кейбір тойлар 2-3 күнге созылады.
Қазақстанның қай өңірінде болмасын неке қиюдың тағы бір жолы – қызды өз еркімен алып қашу арқылы үйлену. Бірақ қазіргі күндегі қыз алып қашудың себебі де, мазмұны да бұрынғыдан өзгеше. Қыздың күйеуге қашып кетуі немесе оны алып қашудың негізгі себебі – екі жақтан да жұмсалатын толып жатқан шығынды, қыруар еңбекті азайту мақсатына байланысты.
Жоғары оқу орнында оқып жүрген жастардың үйлену тәртібі тіпті басқа, олар бірнеше жыл бір институтта немесе бір қаладағы институттарда оқып жүріп танысады да, қалада жүріп неке құрады.
Қазақстанның кең байтақ жерін мекндеген қазақ халқының төңкеріске дейінгі некелесу және үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректер бар. Қазақстанның әр өңіріне тжолы түскен саяхатшылар, белгілі ғалымдар, қызмет бабымен келген жергілікті қызметкерлер түрлі ру-ұлыстар арасынан сан алуан құнды деректер жинап, баспа жүзін көрсетсе, кейбрі архив қоймаларынан орын алған. Кезінде ешбір зерттеушінің көзіне түсіп, құлағына шалынбай, ұмытылғаны да болған. Дегенмен ел арасында қазірге дейін сақталып келе жатқан дәстүрлер жайында осы деректерге, кәрі құлақ қариялардың айтқандарына, ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп, белгі бір тұжырымдар жасауға болады.

ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер
1. Отбасы және денсаулық. 1/2006.
2. Отбасы және денсаулық. 5/2005.
3. Отбасы және денсаулық. 1/2005.
4. Отбасы және денсаулық. 7/2004.
5. Отбасы және денсаулық. 8/2005.
6. Отбасы және денсаулық. 9/2005.
7. Мұқажанов А. Отбасы саясаты // Ақиқат №6, 1999.
8. Тажин М. Аяғанов Б. Социология негіздері. Алматы 1993.
9. Антонов А.А. Медков Б.М. Социология семии. Москва 1996.
10. Халел Арғынбаев. Қазақ отбасы дәстүрлері. Алматы. Қайнар 2005.