Маңғыстау өлкесі туризмінің дамуына ықпал ететін табиғи туристік-рекреациялық ресурстар
1 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСі ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ТАБИҒИ ТУРИСТІК.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР
1.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
1.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
1.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
2 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІНІҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАРҚЫНДЫ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ТАРИХИ.МӘДЕНИ, ДІНИ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІНЕ ЭКСКЛЮЗИВТІ СИПАТТАМА
2.1. Батыс Қазақстанда Ұлы Жібек жолының қалыптасу тарихынан туристерге бағытталған тарихи деректер
2.2. Маңғыстау өлкесінің Ұлы Жібек жолындағы қазіргі кездегі жаңғыртылған тарихи.мәдени, діни туристік объектілері
ҚОРЫТЫНДЫ
1.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
1.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
1.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
2 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСІНІҢ ТУРИСТІК ИНДУСТРИЯСЫНЫҢ ҚАРҚЫНДЫ ДАМУЫНА ӘСЕР ЕТЕТІН ТАРИХИ.МӘДЕНИ, ДІНИ ТУРИСТІК ОБЪЕКТІЛЕРІНЕ ЭКСКЛЮЗИВТІ СИПАТТАМА
2.1. Батыс Қазақстанда Ұлы Жібек жолының қалыптасу тарихынан туристерге бағытталған тарихи деректер
2.2. Маңғыстау өлкесінің Ұлы Жібек жолындағы қазіргі кездегі жаңғыртылған тарихи.мәдени, діни туристік объектілері
ҚОРЫТЫНДЫ
Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса, оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып табылады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық – 75,1%, құмдық жер – 5,5%, сор – 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап – 6,4%, тақырлар – 0,6%, сулы жерлер – 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер – 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен – 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен – 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай – 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен – 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау – ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық – 75,1%, құмдық жер – 5,5%, сор – 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап – 6,4%, тақырлар – 0,6%, сулы жерлер – 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер – 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен – 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен – 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай – 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен – 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау – ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Маңғыстау энциклопедиясы. Алматы, 1997, 384б.
2. Б.Залесский. Қазақ сахарасына саяхат. Алматы, 1991, 146б.
3. М.Меңдіқұлов. Батыс Қазақстандағы халық өнерінің ескерткіштері. Алматы, 1987, 214б.
4. Г.Новожилов. Қазақстанның сәулетті ескерткіштері. Алматы, 1968, 144б.
5. А.Костенко, Е.Өмірбаев. Гүлденеді дала. Алматы, 1984, 215б.
6. Б.Буренков. Маңғыстау. Алматы, 1984, 118б.
7. А.С.Кривов, М.И.Левин. Шевченко. Алматы, 1982, 218б.
8. Қ.Сыдықұлы. Ақын, жыраулар. Алматы, 1974, 248б.
9. С.Жанғабылов. Ой толғау. Алматы, 1986, 148б.
10. Г.Медоев. Жақпар тастардағы гравюралар. Алматы, 1979, 218б.
11. Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. Алматы, 1979, 245б.
12. С.Әбішев, Д.Әріпов. Маңғыстау облысы. Алматы, 1981, 186б.
13. Қ.Есполов. Шөл жайылымдарының су қоры. Алматы, 1975, 240б.
14. М.Тұсынова. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Маңғыстау қазақтары. Алматы, 1977, 114б.
15. Қазақ ауыл шаруашылық министірінің жайылымдық – мелиоративтік энциклопедиясы. КазГипрозем, Ақтау, 1988, 218б.
16. С.Тілепов. Маңғыстау тарихы беттерінен. Алматы, 1980, 155б.
17. С.Шалабаев, С.Сыдықов, Е.Өмірбаев. Маңғыстау. Алматы, 1973, 212б.
18. Қ.Елемесов. Түлеген түбек. Алматы, 1981, 118б.
19. В.М. Массон, В.И. Сарианида. Каракумы. Заря цивилизации. Алматы, 1972, 116с.
20. С.Р.Ердаулетов. Казахстан туристский. Алматы, 1998, 216с.
21. О государственной программе республики Казахстан «Возрождение исторических центров Великого Шелкового пути». Алматы, 1998, 58с.
22. А.А.Саипов. Теория и практика туризма Казахстана. Алматы, 2001. 166с.
23. А.В.Чигаркин. Памятники природы Казахстана (примечательные ландшафты и их охрана). Алматы, 1980, 164с.
1. Маңғыстау энциклопедиясы. Алматы, 1997, 384б.
2. Б.Залесский. Қазақ сахарасына саяхат. Алматы, 1991, 146б.
3. М.Меңдіқұлов. Батыс Қазақстандағы халық өнерінің ескерткіштері. Алматы, 1987, 214б.
4. Г.Новожилов. Қазақстанның сәулетті ескерткіштері. Алматы, 1968, 144б.
5. А.Костенко, Е.Өмірбаев. Гүлденеді дала. Алматы, 1984, 215б.
6. Б.Буренков. Маңғыстау. Алматы, 1984, 118б.
7. А.С.Кривов, М.И.Левин. Шевченко. Алматы, 1982, 218б.
8. Қ.Сыдықұлы. Ақын, жыраулар. Алматы, 1974, 248б.
9. С.Жанғабылов. Ой толғау. Алматы, 1986, 148б.
10. Г.Медоев. Жақпар тастардағы гравюралар. Алматы, 1979, 218б.
11. Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. Алматы, 1979, 245б.
12. С.Әбішев, Д.Әріпов. Маңғыстау облысы. Алматы, 1981, 186б.
13. Қ.Есполов. Шөл жайылымдарының су қоры. Алматы, 1975, 240б.
14. М.Тұсынова. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Маңғыстау қазақтары. Алматы, 1977, 114б.
15. Қазақ ауыл шаруашылық министірінің жайылымдық – мелиоративтік энциклопедиясы. КазГипрозем, Ақтау, 1988, 218б.
16. С.Тілепов. Маңғыстау тарихы беттерінен. Алматы, 1980, 155б.
17. С.Шалабаев, С.Сыдықов, Е.Өмірбаев. Маңғыстау. Алматы, 1973, 212б.
18. Қ.Елемесов. Түлеген түбек. Алматы, 1981, 118б.
19. В.М. Массон, В.И. Сарианида. Каракумы. Заря цивилизации. Алматы, 1972, 116с.
20. С.Р.Ердаулетов. Казахстан туристский. Алматы, 1998, 216с.
21. О государственной программе республики Казахстан «Возрождение исторических центров Великого Шелкового пути». Алматы, 1998, 58с.
22. А.А.Саипов. Теория и практика туризма Казахстана. Алматы, 2001. 166с.
23. А.В.Чигаркин. Памятники природы Казахстана (примечательные ландшафты и их охрана). Алматы, 1980, 164с.
1 МАҢҒЫСТАУ ӨЛКЕСі ТУРИЗМІНІҢ ДАМУЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ТАБИҒИ ТУРИСТІК-РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАР
1.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса, оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып табылады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық – 75,1%, құмдық жер – 5,5%, сор – 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап – 6,4%, тақырлар – 0,6%, сулы жерлер – 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер – 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен – 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен – 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай – 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен – 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау – ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс аймақ – Түпқараған түбегі. Түбек солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті солтүстігіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі Ақтаулар оңтүстік-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салалармен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5-6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңтүстікке қарай Ұзынбас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен Қарақия ойпатына құлайды.
Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір тегіс 0,03 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз деңгейімен салыстырғанда кей жері – 8, орта жері – 20, ал теңіз жағасына жақындаған сайын – 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі.
Шығыс құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда өз ерекшеліктерімен көзге түсіп оқшауланады. Шығыс құмдық ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Итқара құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктегі шың таулармен қоршалған. Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан ары құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтың ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар болып есептелінеді. Шығыс құмдық ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен, Жетібай бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік-батыс беті Каспий теңізін жағалай бегдашыға тірелсе, оңтүстік-шығысы Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақсорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі. Оңтүстік Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі мұнда су көздері өте тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңтүстікке жүрген сайын ащы-карбонатты қопыраңқы, бос көпіршік атып қабыршақтанып жатады. Жаңбырға қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықтықта сай-сала, су ағар жыра өте сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзеген төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршақ тас араласып, соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын сабақты боз жусан, ол да көлдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортаңдығы мен шөбінің ащылығына байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Үстірт. Үстірт жонын Маңғыстаудың Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті, Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты жағалай ұшпа шыңдар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады. Солтүстіктегі Бейнеу мен Ақжігіттен шыға басталып, оңтүстіктегі түрікмен жеріне сұғына кіріп, Қырықсегіз теппеден аяқталатын, ал батысы Қараған-Босағадан шығып, қарақалпақтың қасқа жолына тірелетін ұлан-ғайыр дала Үстірт жоны болып табылады. Оңтүстігінде Қожантай, Ботақан, Алтынтапқан, Түзелбай, Жаңбыршы құдықтарының үстімен Қара елді мекеніне қарай тартылған шекарада
Қарақалпақ пен Маңғыстау малшылары жылма-жыл көктем шыға кездесіп жатады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл, Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу келеді. Оңтүстік-шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын, сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік-шығысқа қаптаған қара баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт жонының құқайлы жері негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ ең жақын деген Сыпыра шың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде 50-70 км-ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердің жайылысы құнарлы болып келеді. Үстірт жонын негізінен көктемнен бастап қоңыр күзге дейін пайдаланады.
Оңтүстік Үстірт жоны мен солтүстік Үстірт жонын Сам және Матай құмдары бөліп жатыр. Сам және Матай құмдарының терістігінен басталатын солтүстік Үстірт жоны батысында Қарақұм, Жем ойпаты мен терістігінде Шалқар, шығысында Борсықтың құмы мен Арал теңізіне тіреледі.
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазындылары. Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады. Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне дәуірімен тұтас келеді.
Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас шамасындағы пермь, триас кезеңдерінен (бұдан бұрын 190 млн. жыл шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм, саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай, Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр.
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жыныстарының бірі бор (бұдан 115-120 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары.
Солтүстік пен оңтүстік Ақтау және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор дәуірінің шөгінділері құм, тастан ақмергель бор, әктас, саз тастардан тұрады. Бор дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр түрлі бейнедегі қотыр тастарды жиі кездестіруге болады.
Кайнозой дәуірінің палеоген (30-65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында (бұдан 30-40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып, тау жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды.
Неоген тұсы (20-30 млн. жыл шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы, Қарақия ойпаты мен Бозашы түбегі сол ширектік кезең шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190-200 млн. жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда болған.
Қалған өңір көп уақытқа дейін су астында жатқан; Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен орталық Үстірт судан босаған; Бозашы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістер Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті географ, бұрынғы Одақтық дәрежедегі ҒА-ның корр.-мүшесі Б.А. Феодоровичтің пайымдауынша ежелгі өзендер Палео-Амудария, Палео-Еділ, Палео-Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалыңдықта қордалана жинақталған тұнбалар, шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палеогеограф, геология-минералогия ғылымдарының докторы Н.И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орнынан табылып отыр. Ол айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бұрын Каспийге құйып жатқан көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2, 1976, 107-б). Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады. Сондай-ақ бұл өлкенің төменгі және жоғарғы юра қабатынан тас көмір табылды. Ал бор дәуірінің
шөгінділері қабаттарында фосфорит кені көп кездеседі. Н.И. Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады.
Маңғыстау мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс материалдары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек, күкірт, ақ бор кендері бар.
1.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
Маңғыстаудың ауа райы континентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны өте аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы, теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райы жөнді әсер ете қоймайды. Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26-30шамасы, ал максимумы – 34-35. Ауа температурасының жылдық амплитудасы 70-75. Жылдық температура 4300-4600 жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа жылдық температурасы (С) Форт-Шевченкода – 11,2, Тұшыбекте – 10,4, Қарақияда – 12,2, Аққұдықта – 14,4, Самда – 8,5 болады. Ал жауын-шашынның жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247, 175, 155, 179 мм болып келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м) Самда – 17, Бейнеуде – 25, Форт-Шевченкода, Ералыда – 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0-дан 15-қа дейінгіні көктем және күз, 15-тан жоғарыны жаз деп айтуға болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы төмендегідей болады.
а) Көктем – наурыз, сәуір – 16 күн.
ә) Жаз – мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек – 153 күн.
б) Күз – қазан, қараша – 61 күн.
в) Қыс – желтоқсан, қаңтар, ақпан – 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5С-тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым бойына түсуі төмендегіше болып келеді.
а) Көктем – 61 күн – 25 мм.
ә) Жаз – 153 күн – 57 мм.
б) Күз – 61 күн – 20 мм.
в) Қыс – 90 күн – 30 мм.
Барлығы: - 132 мм.
Облыстың көлемін агрометеорологиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ – Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада 10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500 , жауын-шашын мөлшері 80-100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші онкүндігінде бітеді де, күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60-70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600-3850. Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-ден аспайды.
3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері – Үстірт жоны мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі аудандарының оңтүстік-шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800-4300. Жылдық жауын-шашын мөлшері 90-160 мм.
Қардың жату ұзақтығы солтүстік-шығысында 60-70 күнге, оңтүстік – батысында 30-40 күнге созылады.
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайылымдарда малды жыл бойы ұстауға қолайлы келеді.
Мал шаруашылығына байланысты барлық шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай белгіленеді.
Су қорлары. Маңғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы, малшының табаны тимеген жер де кем. Сол шаруагердің бар болмысының бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің көзі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей тұрақты орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдық та жоқ. Бірақ сол төңіректе тақыр мен тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағанда ескі шырлаудың жосағы табылады. Егер көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып, оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызыл тұран, Көктастың тұраны, Қаншым
тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры, Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның сулары 1950-60 жылдарға дейін кәдеге асты. Маңғыстау жерінде Шаңырақкүп, Қоңыркүп, Шайтанкүп, Саураның күбі сияқты талай заман ел игілігіне жараған атақты күптер көптеп саналады.
Бұл өлкенің саяси, экономикалық тіршілігінің негізі болған құдықтардың тарихы сонау орта ғасырлардан бермен қарай белгілі бола бастады. Бірақ олар азды-көпті сонау ежелгі дәуірдің өзінде де болғанға ұқсайды. Сондай-ақ жер бетіне жақын құм етектеріндегі ыза, тау аңғарларындағы қайраңнан шығатын еспе, қоңырлықтағы орталық ---су көздерін өлке тұрғындары кезінде жақсы пайдаланған. Өнімділігі төмен тек қана қора басына есеп жасалған қол суларын үй орнындай етіп қазып, түбі құмсақ құламалы болса жүзген, жыңғыл, сексеуіл сияқты бұталармен сыпыра қазандық жасап, іргесін шегендеп қауіпсіз халге келтірген апан құдықтар да болған.
Шымды, тепсенді қатқылдықтар арқылы жаңбырдан кейінгі жүретін қоңырдаң суларын мал шаруашылығына, ал әр түрлі ағыстар мен құйылыстардың сағасын бөгеп, егіншілік мақсаттарға пайдаланған. Құдықтың тереңдігі 4-5 құлаштан асқасын-ақ қол суы емес терең шыңырау құдықтар санатына қосылатын. Шыңыраулар қырық құлаш, тіпті одан да терең болады, жүз адым деп аталуы да сол тереңдікті бейнелейді.
Құмдық пен шыңырауды қазуға көп еңбек жұмсалған. Олар құламайтындай болып таспен өріліп, ауызы әйкелмен көмкеріледі. Құдық түбіндегі адамның қуаіпсіздігі үшін қазылу кезінде қашыртқылар дайындалған. Тебін суы құдыққа кетпес үшін әйкелдің айналасы топырақпен көміліп, дөңестелген. Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде ХІХ ғасырдың 70 жылдарында 812 тұщы, 322 ащы, барлығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 1899ж. – 1211 тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдық санының бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Красноводск уездерінің қосылып, мәлімет аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі Маңғыстауды қоныстанған шаруагерлер мен мал басының кему не өсу қарқынына тікелей байланысты болып отырған.
Маңғыстауды суландыру, жайылымды игеру шаралары 1960 жылдардан бастап қолға алынды. Бұрынғы шахтылы құдықтарды жөндеу, аршу жұмыстары саябырсып, оның орнына техника қуатымен қазылатын тұрбалы құдықтар пайда болды. Енді бұрынғыдай суды шығырмен емес арнайы су көтеретін механизм ВЛМ - 100-дің қуатымен шығаратын болды. Техниканың күшімен 56-65 метрге дейінгі тереңдіктегі суды алып пайдалануға мүмкіндік туды. Бұл әдіспен тәулігіне жоғарыдағыдай тереңдіктен 35-40 текше метрдей, ал 20-25 метр тереңдіктен 70 текше метрдің үстінде су алуға болады. Бірқатар жерде атпалы су көздері өмірге келді. Атпалы су көздерін кран арқылы белгілі тәртіппен пайдалану шаруашылықтар үшін өте тиімді, ал ондай су көздері қамқорлықсыз қалған жерлерде, шамадан тыс малдың шоғырлануы нәтижесінде жайылыстың істен шығуы, малдың арасында әр түрлі аурудың таралуы сияқты жағымсыз жақтары да көрініс береді.
Жайылымды суландырумен қатар жерасты суларының жалпы қорын анықтау, оның ішінде тұщы сулардың мүмкіндіктерін білу, оларды пайдаланудың ғылыми жүйелерін жасау жұмыстары 1949-1950 жылдардан басталған болатын. Жер асты сулары халық шаруашылығының әр түрлі мұқтаждарын өтеу үшін ерекше орын алады. 1970-1980 жылдардағы қорытынды бойынша жер асты суының қоры күн тәулігіне 850 мың текше метрден асады, ал іс жүзінде оның пайдаланатын мөлшері халық шаруашылығының өсу қарқынына байланысты өзгеріп отырады.
Қаратау жоны. Бұлар үш бөліктен: Таушық, Батыс және Шығыс Қаратау жондарынан құралып, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Қаратау сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең ірілері – Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары, Күркіреуік, Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Оңды), кей жерлерде 23 лс дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су көздерінің (Тұщыбек, Шайыр) өнімділігі көктемде 15-25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры әр түрлі әдіспен есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші, үшінші, төртінші қабаттарының суы 150-240 м тереңдікте жатыр, суының ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950ж. зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады. Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс есепсіз алынуынан судың деңгейі 250-270 м төмендеп кеткен, ал Шетпе маңайындағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40-50 м-ге төмендеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір тәулігіне 45-55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше метрі ауыз суға пайдаланып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының
тұздылығы литріне 0,24 г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астындағы альб-сеноман шөгіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың қоры 50 лс.
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2 . Оның ұзындығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында.
Сулы аумақ су ұстайтын 6 қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасында. Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасында болады. Суы неғұрлым молырағы және тұщысы – жоғары қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес, минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400-500 лс жобасында.
Сам құмы. Сам құмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр. Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасында, ұзындығы 70-80 шақырым. Су қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5-1,5 м, орталығында 25-30м. Тұщы судың көзі төрт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың мі су қоры пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік, 11,9 лс шығыс линзада.
Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқұм сулы аумағы Бозащы түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4-10 шақырым шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты жер асты суларының жату тереңдігі 1-5 м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды. Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге дейін ауытқиды. Судың беткейінде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан аспайды, ал тереңдегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 граммға дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі секундына 60 литр болады, ал тұзыдылығы литріне 1 граммға дейінгі тұщы су қорының мүмкіндігі секундына 25-30 литр деп бағаланған.
Қызылқұм сулы аумағының басқа сулардан айырмашылығы оның тұщы суы ащы судың үстінде жатыр. Есепсіз пайдалану, тепе-теңдіктің бұзылуы судың ашып кетуіне соқтырары сөзсіз. Қазіргі кезде есептегі 38 су түтікшелерінің 7-еуі ашып кеткен, 7-еуі құмығып қалған. Егерде алға қарай су пайдаланудағы жүйесіздік жолға қойылмаса, халықтың сумен қамтылуы болашақта қиындауы күмән келтірмейді. Сондықтан да ауыз суды өндірістік бағытқа пайдалануды жан-жақты ойластырып, ғылыми негізде бұдан әрі шектеудің шараларын алу қажет.
Жер асты суларының негізгі сипаттамалары
Су көздері
Тұздылығы гл
Түтікшенің орташа су беру мүмкіндігі лс
Түтікшенің орташа тереңдігі м
Су шығатын жердің орташа тереңдігі м
Іске асырудың бекітілген қоры лс
1
2
3
4
5
6
Қаратау жоны
1
3
100
20
260
Ұланақ аңғары (1 - қабат)
1
5
100
30
110
Ұланақ аңғары (ІІ,ІІІ,ІV-қабаттары)
1,3
5
180
30
110
Басқұдық құмы
0,5
2
50
20
50
Сам құмы
1,0
3
50
20
412
Қызылқұм
1,0
2
30
20
50
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні
3,0
20
800
-
1500
Төңірекшың
3
30
750
-
500
Орталық Маңғыстау
1,3
2
100
80
780
Үстірт жоны
1,3
1
70
60
480
Оңтүстік Маңғыстау
1,3
10
400
-
320
Құмсауысқан сулы аумағы. Құмсауысқан-Бостан сулы аумағы Басқұдық құмының шамасына орналасқан, сулы қабаттың көлденеңі 4-5, ұзындығы 29 шақырымға созылады, ал қалыңдығы 0,4-21,5 метрге дейін өзгереді. Құмды аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз судың тұздылығы 03-06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне жақындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде – 5-10 грамға дейін жетеді. Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны 1964 жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей пайдаланылып, одан 30 милл су алынады, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта 16 жылға есеп жасалған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі 1,5-5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр. Алынатын судың мөлшері жылдан-жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне 5 мың су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м дейін азайған.
Түйесу құмы сулы аумағы. Түйесу құмының жалпы ауданы 180-190 шаршы км. Оның сулы қабаты батыстан шығысқа қарай 22-24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8 шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1г шамасына дейінгі жер асты суы кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза – 65 км2 солтүстік батыс линза – 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3г-ға дейінгі алғаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су қоры 15 жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді. Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5-17 метр болса, ол қазір 17-35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйесудан тәулігіне 9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалыңдығы 1,5-13,5м, көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалыңдығы 0,25-12,8 м, құмдағы тұщы су линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін, тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2, құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен 3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарында су жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2. Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалыңдығы 14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер аста суының орналасу тереңдігі арна бөлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне 0,8-1,0 г болады.
Арнадан қашықтаған сайын судың тұздылығы арта түседі. Қала халқын сумен қамтамасыз ету үшін барлау жасалған және тұщы су линзасы аумағындағы тұщы суды пайдалану қоры секундына 10,5 л болып анықталған.
Үстірт жоны су көздері. Арал теңізі мен Каспий теңізінің аралығында Сам құмымен Қаратүлей, Есенқазық, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл түлейлерін ортасына алып жатқан байтақ дала Үстірт жоны Маңғыстаудың жазғы мал жайылымы болып табылады. Мұндағы жер асты су көздері шахталы, түтікті құдықтар арқылы бір кездердегі шығырдан бастап қазіргі замандағы күрделі, әр түрлі су көтеру механизмдерінің көмегімен шаруашылық мақсатқа пайдаланылады.
Сам құмынан бастап оңтүстік шеттегі Қырықсегіз теппеге, Сай Өтестен шығыс оңтүстік шекарадағы Жаңбыршы құдығына дейінгі кеңістікке орналасқан мыңдаған құдық суларының 90%-ке жуығы мал шаруашылығына пайдалануға болатын тұздылығы 1 л-ден 3 г-нан 5 г-ға дейін ауытқып отыратын жер асты сулары. Көбіне тұздылығы басымдау, суы мол, тереңдігі 20-40 м-ден шығатын су көздері Қаратүлей, Есенқазықтан терістік және терістік шығысқа қараған беттегі құдықтарда кездеседі. Ал Үстірт жонының шыңға жақын Қарнау бөлігі және орталық Үстірттегі: Уәлі, Ұлықыз, Ұзын, Қараш, Ақоты, Астауой, Қосқызыл, Жаңасу, Төлеп, Қожантай желісінде жатқан су көздері тұздылығы орта есеппен 3 г-нан аспайтын, тереңдігі 45-65 метрдің жобасынан келетін малға өте жұғымды су болып табылады.
Үстірт жонындағы тұщы су көздері көбіне ащы судың үстінде орналасқан сулар. Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай құдықтары маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м тереңдіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50м. Өздігінен ағатын атпалы судың өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3 гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл
жайылыстарда қазір 588 шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған.
Елді мекендер мен сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974-90 жылдар арасында бірқатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау мүмкіндігі тәулігіне 0,25-1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам 2 – Бейнеу, Ақжігіт – Сам құмы, Қызылқұм – Қызан, Басқұдық – Бекі, Тереңорпа – Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан шаруашылықтар жылына орта есеппен 170-180 мың текше метр арасында тұщы су көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде жинау және оны шаруашылық мақсаттарына пайдалану бағытында 1974-80 жылдарда Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ су қоймаларының орнын таңдауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырғызбай, Қарасай бөгеттерін жатқызуға болады [3; 4; 5; 6; 7; 8].
1.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
Маңғыстау өлкесінің өсімдіктер дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А.И. Шренк, И.Г. Бощов, П.П. Семенов-Тян-Шанский, И.А. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825-26 жылдары жарық көрген Эйхвальдтың – Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға (Красноводск қ.) дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.С. Карелин 1832ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды пікірлер қалдырды. И.Г. Борщовтың 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды.
Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марни, Баярунас, Андусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктер дүниесі туралы көптеген мағлұматтар алуға болады.
Бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау жайылым және мелиоративтік тресінің 1948 ж. Аққұдық-Қарынжарық және Оңтүстік Үстірттің оған шектес жерлеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Маңғыстаудың оңтүстік құмдақ ауданының өсімдіктер дүниесі мен жайылымдық шөбінің өнімділігі туралы нақты деректемелер жинақталды.
Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түлейлерде, сондай-ақ, Сам, Матай құмдарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау, шағыр, құсқанбас, Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс бөлігінде баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының ойпақ тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында – сүттіген, Бозашы түбегінің теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі бөлігінде тітір шөбі өседі. Итсигек пен адыраспан, құртқашаш пен сүттіген көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі.
Еркек, боз, бидайық, ақ шөптер көбіне құмды аудандар мен Бозашыда, Түпқараған жазығында кездеседі.
Маңғыстаудағы жайылымның негізін құрайтын басты мал азығы – жусан. Жусан аймақтың барлық жерінде өседі. Жусаннан кейінгі төрт түлік малдың талғамай жейтін шөбі – күйреуік. Қоныссыз жылдары күйреуік жақсы шықса, малшы қауым жусанды көп іздемей, қанағат тұтады. Ал бұйрығынды көктемей тұрғанда, не шала көктеу кезінде, содан кейін күз, қыс қарсаңында жақсы пайдаланады. Сондай-ақ, изен, жапақ, тітір, жантақ барлық жерде біркелкі кездесе бермейтін шөптер, бірақ төртеуінің де малға жұғымдылығы, қоректік сапасы өте жоғары.
Маңғыстауда тұрақты қоныс бола бермейді. Қысы қарлы, көктемі желсіз жылы, жазы жаңбырлы болған жылдары шөптің қай түрі де: қызғалдақ, сарғалдақ, раң, мортық, сіргеқара, беде, мысыққұйрық, аққайың, жауылша, қазтабан, шытыр, қоңырбас, сіңбірік, қоянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқұны, қына, түйежапырақ, қызылша; ащылы жерлерде: көкпек, домалатпа, түйеқарын, алабұта, кекіре, торғай-от, балықкөз т.б. қаптап шығып, дала құлпырып кетеді. Бірақ, бұл сирек, 7-10 жылда бір кездесетін өзгермелі құбылыс.
Көктемгі шөптердің ішінде шаруашылық үшін ең пайдалысы – мортық. Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көпшілік жерінде шығады. Көктемде бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де дайындайды. Азықтық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес шөптердің бірі – ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде кездеседі. Мортықтан ерекшелігі – жаңбырлы жылдары көктемнен қоңыр күзге дейін мезгіл таңдамай шыға береді. Малдың барлық түрі, оның ішінде жылқы малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз. Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды.
Малға жұғымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі – ажырық. Ол тау қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр тегістіктерінде тұтаса өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты мал азығы үшін де дайындайды.
Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктердей кең көлемде кездесе бермейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында, құмның қоңырлыққа айқасар сулы, тепсеңді алқаптарында кездестіруге болады. Ши сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады.
Суармалы жерлерде мал азығы үшін жоңышқа, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен, көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ. Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Мал азықтық өсімдіктердің орташа өнімділігі бір гектардан 1,8-2,5 центнер шамасынан келеді. Мал азығының көлемі ең көп дайындалған жылдары облыс шаруашылықтары бойынша 80 мың тоннаға дейін жетеді. Бірақ бұл көрсеткіш соңғы 20 жылда екі-ақ рет қайталанады. Көпшілік жерде, әсіресе, топырағы карбонатты Оңтүстік Маңғыстау жазығы мен Оңтүстік Үстіртте шабылған жердің өсімдігі 4-5 жылға дейін жетіспейді. Сондықтан да Маңғыстау жағдайында мал өз аяғымен жайылатын жердің шөбін шаппаған дұрыс.
Емдік шөптер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Өз заманында өмір талабына сай Маңғыстауда кездесетін емдік шөптерді іздеп тауып, қажетіне пайдалана білген Қожық, Айтқұл, Қойсары сияқты халық емшілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Жер бедерінің әркелкі табиғи экзотикалық танымдылық ерекшеліктері
Каспий мен Арал, Жем мен Бегдашы аралығын алып жатқан байтақ дала бір-біріне ұқсамайтын шөл далаға тән қандай да көрініс болатын болса, оларды көпсінбестен айқара ашылған құшағына рет-ретімен сыйғызып, табиғатқа тән өсімдікпен орналастырылған ұлан-ғайыр кеңістік Маңғыстау жері болып табылады.
Маңғыстауды 1950ж. далалық байқаудан өткізген жайылымдық-мелиоративтік трестің мәліметіне қарағанда түбектегі жер бедерінің алуан түрлілігі айқын байқалады. Осы экспедиция байқау жүргізген 6 млн. 245 мың га жерден егіншіліктің үлесі 0,01%, жайылымдық – 75,1%, құмдық жер – 5,5%, сор – 10,2%, аңғар, жар, егістік алқап – 6,4%, тақырлар – 0,6%, сулы жерлер – 1,3%, басқалай пайдасыз, қолайсыз жерлер – 0,89% болып келеді.
Маңғыстау облысына қарасты жер өзінің рельефтік ерекшеліктеріне қарай бірнеше аймақтарға бөлінеді.
Бозащы түбегі. Бұған Бозащы жарты аралы түгелімен кіреді. Бұл жарты аралдың орта жоны бір қалыпты қоңырлы, құмды, бұйратты жазықтық болады да, теңізге қарай ойысқан етегі сортаң, сор мен ащылы сораңды кебіртең, кейбір жері қайраңды тегістік болып келеді. Жарты аралдың шығысты теңіз деңгейінен – 26 м төмен жатқан Қайдақ сорымен көмкеріле келіп, оңтүстігінде теңіз деңгейінен – 24 м төмен жатқан Қаракешу, содан батысқа қарай – 19 м белгідегі Қошақ сорымен жалғасады. Ал терістік батысы мен терістігі теңіз деңгейінен – 19-27м төмен жатқан Каспий теңізімен қоршалған.
Орталық таулы Маңғыстау. Бұған батыс және шығыс Қаратау жоталары мен оңтүстік және солтүстік Ақтау тізбектері кіреді. Бұл өңір өзінің жер бедері жағынан тектоника-эрозиялық және аридті-денудациялық (судан, желден, мұздан беті тегістеліп кеткен) аласа таулар тіркесіне жатады. Бұл ауданның жер бедері сан алуан биік шоқылар, таулар, жоталар, адырлар мен аңғарлар, бөктерлер, жекелеген төрткілдер, эрозиялық өңірлер және су ағатын сайлардан құрылады. Таулы Маңғыстау – ұзындығы 117 км, ені 10-15 км-ге созылған батыс және шығыс Қаратаумен оған жарыса жатқан оңтүстік және солтүстік Ақтаулардан тұрады. Орташа биіктігі 300-400м, биіктігі 532-556 м-ге жететін Отман, Бесқошы Қаратаудың ең биік тау-шоқыларының санатына жатады.
Қаратау сілемдері тек Шығыс Қаратаумен бітпейді, ол одан әрі жалғасып Бесоқты тауы, Қарашық, Қарамая, Кендірлі сілемдерімен ұштасып жалпы ұзындығы 300 км-ге дейін созылады. Сол сияқты солтүстік және оңтүстік Ақтауларда батыс басын Таушық, Дәніспан маңынан бастап тұмсығын Үстірт шыңына тіреп, терістік беті Күйекжол арқылы Түзбайыр тауына жетіп жығылса, екінші беті Алаешкі, Жабайұшқан таулары арқылы жалғаса Бекет ата шыңына үңіле Үкінің ойынан таусылады. Солтүстік Ақтаудың орташа биіктігі 300-327 м болады. Тау жоталары терістікке қарай қоңырлық баурай, ірілі-уақты сала болып Бозащы жазығына жалғасып кетеді.
Ал оңтүстік Ақтау солтүстік Ақтауларға қарағанда аласалау болып келеді де оңт. және оңт. батысқа қарай аласарып, бірте-бірте оңтүстік Маңғыстау жазығына жалғасады.
Батыс аймақ – Түпқараған түбегі. Түбек солтүстік және батыс беті Каспий теңізімен қоршала келіп үстіңгі беті бір тегіс жазықтық бола биіктігі 140-200 м теңізге үңілген жағалық шыңдар сілемін құрайды. Шың жағалауында солтүстіктен оңтүстікке қарай әр түрлі ұзындықта орналасқан және бірнеше бұтақтарға тарамдалған ірілі-уақты сулы, сусыз алқаптар, тұйық сайлар кездеседі. Түпқараған түбегінің оңтүстік беті солтүстігіне қарағанда аласалау: 200 м-ден 70 м-ге дейін, кей жерлері 30 м-ге дейін аласарып сай-салалары адырлы алқаптарға айналады. Бұлардың ішіндегі ең ірілері Саура, Түлкілі, Сақа Құдық, Қарлыбас алқапты-аңғарлары Түпқараған дөңінен басталып теңізге барып тіреледі. Алқаптың аяқталар жерлерінде азды-көпті су көздері бар, оларды шаруашылықтар пайдаланады.
Оңтүстік батыс адырлы аймақ. Таулы Маңғыстаудың оңтүстік бетіндегі Ақтаулар оңтүстік-батысқа қарай аласара түседі де бірқатар жері тегістікке ұштаса көпшілік жері жыра, сай, әр түрлі салалармен жинақтала келіп, сусыз үлкен аңғар-алқап құрайды. Батыс жағының ені 5-6 км-дей болып Шақырған, Сартаған, Қарақыздан басталған алқап Құйылысқа келіп жинақталып, одан әрі оңтүстікке қарай Ұзынбас сайымен ұштаса Байқасқа тауының астымен Қарақия ойпатына құлайды.
Қарақия сорын Қарақия тауы қоршап жатыр. Сордың батысы Боржақты адыры арқылы исан түбегіне жалғасып одан әрі құмды мүйіс арқылы теңізге сұғына бітеді. Сордың жалпы көлемі 27000 га. Қарақия ойпаты теңіз деңгейінен 132 м төменде жатыр. Қарақия сорының теңіз беті бір тегіс 0,03 м-лік белгідегі қоңырлық болып келеді де арасында табиғи деңгейі төмен, ұзындығы 20 км-ге жуық ағысты алқаптар кездеседі. Оның теңіз деңгейімен салыстырғанда кей жері – 8, орта жері – 20, ал теңіз жағасына жақындаған сайын – 28 м-ге дейін төмендейтін жерлері кездеседі.
Шығыс құмдық аймақ. Шығыс құмдық аймақ жер бедері мен өсімдік құрамына сәйкес жоғарыда айтылған 4 ауданға қарағанда өз ерекшеліктерімен көзге түсіп оқшауланады. Шығыс құмдық ауданға кіретін Мырзайыр, Басқұдық, Итқара құмы, Тышқан құм, Сеңгір құм, Бостан құм, Сенек, Аққұдық, Қарынжарық құмдары бірі жақын, бірі алыс әр түрлі биіктегі шың таулармен қоршалған. Құмдық аудандардың тау сілемдері қойнауына орналасқан аралық сор, одан ары құмға ауысып бұталы болып келуі өзіндік микроклиматтың ерекшеліктерімен Маңғыстаудың шаруамен айналысатын тұрғындары үшін ең қолайлы қыстақ орындар болып есептелінеді. Шығыс құмдық ауданның жалпы жер көлемі 220 мың га-ға жуық.
Оңтүстік Маңғыстау жазығы. Оңтүстік Маңғыстау жазығы терістігін Өзен, Жетібай бастап оңтүстікке қарай бірте-бірте аласарып, оңтүстік-батыс беті Каспий теңізін жағалай бегдашыға тірелсе, оңтүстік-шығысы Тайғыр, Көкімбай дөңі арқылы Сақсорқа, Қарынжарық құмдарын жағалай Шағала сорға барып тіреледі. Жалпы көлемі бүкіл Маңғыстау жерінің жетіден біріне жуығын алып жатқан бұл тегістік өзінің жер бедері, топырақ және климаттық ерекшеліктерімен өз алдына бөлек, бір аймақ болып есептеледі. Оңтүстік Маңғыстау жазығының ең бірінші ерекшелігі мұнда су көздері өте тапшы, бар суының өзі ащы болып келеді. Топырағы оңтүстікке жүрген сайын ащы-карбонатты қопыраңқы, бос көпіршік атып қабыршақтанып жатады. Жаңбырға қар сулары топыраққа тез сіңіп кетеді, сондықтан бұл жазықтықта сай-сала, су ағар жыра өте сирек кездеседі. Керісінше ойдым-ойдым қазаншұңқырлар, ортасы сор (Қауынды, Жазыгүрлі) немесе әр түрлі формадағы жан-жағы төрткіл қыраттарымен көмкерілген терең шұқыр, астау ойлар, шөпті-шөпсіз төбелер, бір-біріне тіркесе қатар түзеген төрткіл белес-белес қаражалдар, адырлар болып келіп, шыңға жақындағанда топырағы қатайып, қабыршақ тас араласып, соған сәйкес жер бедері, өсімдіктер дүниесі өзгере бастайды.
Оңтүстік Маңғыстау жазығының негізгі өсімдігі татыр, түбі бос ұзын сабақты боз жусан, ол да көлдеу-көлдеуде ғана кездеседі. Сонымен қатар қатқылдық-тегістікке ауысар тұста күйреуік, бұйрығын, бұталардан қаттықара өседі. Оңтүстік Маңғыстау жазығы жерінің сортаңдығы мен шөбінің ащылығына байланысты тек қана күз, қыс айларында болмаса наурыз айы туысымен мал ұстауға қолайсыз.
Үстірт жоны немесе Оңтүстік Үстірт. Үстірт жонын Маңғыстаудың Қаройынан Күйкеннің тұмсығынан басталатын Ақшабас, Қаратүйе, Кертті, Аққуыс, Жосалы, Қараған-Босаға, Көкесем, Кендірлі, Елшібек, Сүйірше сияқты жағалай ұшпа шыңдар мен жарқабақты таулар бөліп тұрады. Солтүстіктегі Бейнеу мен Ақжігіттен шыға басталып, оңтүстіктегі түрікмен жеріне сұғына кіріп, Қырықсегіз теппеден аяқталатын, ал батысы Қараған-Босағадан шығып, қарақалпақтың қасқа жолына тірелетін ұлан-ғайыр дала Үстірт жоны болып табылады. Оңтүстігінде Қожантай, Ботақан, Алтынтапқан, Түзелбай, Жаңбыршы құдықтарының үстімен Қара елді мекеніне қарай тартылған шекарада
Қарақалпақ пен Маңғыстау малшылары жылма-жыл көктем шыға кездесіп жатады.
Үстірт жонына Қаратүлей, Есенқазақ, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл, Белсексеуілдің түлейлері орналасқан. Түлейдің өзі және оны маңайлаған жердің топырағы бос, сортаң тартып, соған сәйкес шөбі де бұталы күйректеу келеді. Оңтүстік-шығыс Үстіртке қарай шөп, жусан азайып көбіне бұйрығын, сиректеу күйреуікпен алмасады. Одан әрі солтүстік-шығысқа қаптаған қара баялыш, ойдым-ойдым жусан, бұйрығынды құба жондар жалғасып кетеді. Үстірт жонының құқайлы жері негізінен Көкесем құдығынан басталып Сарықамыс бағытына қарай созылып жатқан Мұзбел жотасынан терістікке қарай, сондай-ақ ең жақын деген Сыпыра шың ернегінен бастап Үстіртке қарай есептегенде 50-70 км-ге дейінгі Қарнау деп аталатын жердің жайылысы құнарлы болып келеді. Үстірт жонын негізінен көктемнен бастап қоңыр күзге дейін пайдаланады.
Оңтүстік Үстірт жоны мен солтүстік Үстірт жонын Сам және Матай құмдары бөліп жатыр. Сам және Матай құмдарының терістігінен басталатын солтүстік Үстірт жоны батысында Қарақұм, Жем ойпаты мен терістігінде Шалқар, шығысында Борсықтың құмы мен Арал теңізіне тіреледі.
Геологиялық құрылымы және пайдалы қазындылары. Маңғыстау жер қыртысының құрылымы негізінен пермь, триас, юра, бор дәуірі шөгінділерінің нәтижесінде пайда болған әр түрлі жыныстардан тұрады. Маңғыстау жерін Каспий теңізінің жартылай қоршап жатуы және оның деңгейінің бірде жоғарылап, бірде төмендеуі маңайында орналасқан аймақтардың ауа-райына немесе өсімдіктер дүниесіне ғана емес, геологиялық құрылымына да айтарлықтай әсер еткені даусыз. Түбектің кез келген бұрышынан мұнай мен газдың атқылауында бір кездегі осы аймақты қымтай құшағына алып, кейін тартылып қалған Тетис мұхиты мен оның қазіргі замандағы көзі Каспийдің атқарар орны орасан зор. Сондықтан да мамандардың дәлелдегеніндей қазіргі Маңғыстаудың жер қыртысындағы көрер көзге сайрап жатқан геологиялық түзілімдердің көпшілігі бұл аймақтың түгелімен су астында жатқан көне дәуірімен тұтас келеді.
Палеозой дәуірінің соңы мен мезозой дәуірінің бас шамасындағы пермь, триас кезеңдерінен (бұдан бұрын 190 млн. жыл шамасы) қалған құм, тас, саз, сланец, көк сұр әк тастар қазіргі Қаратау баурайларынан жиі кездеседі. Батыс және шығыс Қаратау мен оның сілемдері сол пермь және триас кезеңінің шөгінділерінен түзілген ежелгі жыныстары болып табылады.
Юра (бұдан 140-150 млн. жылдар бұрын шамасы) кезеңінің қалдықтары құм, саз карбонатты жыныстар күйінде түбектің өне бойынан түгел табылады.
Маңғыстаудағы юра қабаты шамамен 1300 м-ге дейін жетеді. Жетібай, Өзен кен орындарында бұл қабаттан қазірде мұнай алынып отыр.
Маңғыстауда ең көп кездесетін тау жыныстарының бірі бор (бұдан 115-120 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің қалдықтары.
Солтүстік пен оңтүстік Ақтау және олардың арасындағы ірілі-уақты алқаптар негізінен бор дәуірінің шөгінділері құм, тастан ақмергель бор, әктас, саз тастардан тұрады. Бор дәуірінен қалған, жел мен судың және күннің әсерінен адам таңқаларлық әр түрлі бейнедегі қотыр тастарды жиі кездестіруге болады.
Кайнозой дәуірінің палеоген (30-65 млн. жыл шамасы бұрын) кезеңінің жұрнақтары түбектің кез келген пұшпағында кездеседі. Палеогеннің аяқ кезеңі олигоцен тұсында (бұдан 30-40 млн. жыл шамасы бұрын) теңіз қайтадан тасып, қазіргі Маңғыстау түп-түгел су астында жатады. Бірақ теңіз қайтадан қайтып, тау жоталары пайда болып, қара жер көріне бастайды.
Неоген тұсы (20-30 млн. жыл шамасы бұрын) кезінде Каспий оқтын-оқтын тасып, Оңтүстік Маңғыстау жоталарын қайта-қайта су басып, қазіргі ұлутастар қабатын құраған.
Геологиялық жас дәуір бас-аяғы ең соңғы бір млн. жыл ауқымымен шектелетін ширектік кезеңнің қалдықтары да бұл түбекте өте мол. Каспий жағалығы, Қарақия ойпаты мен Бозашы түбегі сол ширектік кезең шөгінділерінен тұрады. Жоғарыдағы көріністерге қарағанда Маңғыстауда алғашқы құрғақ жер триас дәуірінің аяқ кезеңінде, бұдан 190-200 млн. жылдар шамасында қазіргі Қаратау қыраты жатқан тұстан пайда болған.
Қалған өңір көп уақытқа дейін су астында жатқан; Қаратаудан кейін орталық Маңғыстау мен орталық Үстірт судан босаған; Бозашы түбегі тіптен беріде құрғаққа айналған деген қорытынды шығарылуда.
Сан ғасырлар бойы табиғаттың осыншама таңқаларлық мол өзгерістер Маңғыстау жер қойнауын қабат-қабат қазынаға толтыра берген.
Маңғыстау даласын мұқият зерттеген көрнекті географ, бұрынғы Одақтық дәрежедегі ҒА-ның корр.-мүшесі Б.А. Феодоровичтің пайымдауынша ежелгі өзендер Палео-Амудария, Палео-Еділ, Палео-Кура, Оңтүстік Каспий ойпатына құйғанда, теңізге орасан көп тұнба ағызып әкеліп отырған. Әр түрлі қалыңдықта қордалана жинақталған тұнбалар, шөгінділер кейін мұнайлы алқаптарға айналған. Белгілі палеогеограф, геология-минералогия ғылымдарының докторы Н.И. Марковскийдің пікірінше, Жетібай және Өзен кендері ежелгі Өзеннің сағасының орнынан табылып отыр. Ол айтылып отырған өзен шамасы осыдан екі мың жыл бұрын Каспийге құйып жатқан көне Яксарт (Амудария) болса керек (Природа журналы, № 2, 1976, 107-б). Маңғыстауда мұнаймен бірге табиғи газдың да қоры өте көп мөлшерде аталады. Сондай-ақ бұл өлкенің төменгі және жоғарғы юра қабатынан тас көмір табылды. Ал бор дәуірінің
шөгінділері қабаттарында фосфорит кені көп кездеседі. Н.И. Андрусов олигоцен қалдықтары қабатынан марганец кен көзін ашты. Қаратаудағы пермь, триас қабаттарының бірнеше жерінен мыс, темір кендері табылды. Темір кендері сол сияқты юра және төмендегі бор қабаттарында ұшырасады.
Маңғыстау мен Үстірттегі плиоцен қалдықтары қабаттарынан аса құнды құрылыс материалдары ұлутас кен орындары көптеп ашылуда. Өлкеде бұлардан басқа силикат, құм, кобальт, қорғасын, калий, магний, ас тұздары, кесек, күкірт, ақ бор кендері бар.
1.2. Табиғи жағдайы мен су қорлары
Маңғыстаудың ауа райы континентальды. Жазы ыстық, қысы суық, жыл маусымдары бір-біріне кенет ауысады, күннің көзі көп түседі, жауын-шашыны өте аз, ауа ылғалдылығы болымсыз, күн радиациясы жоғары және желі тұрақты күшті болады. Түбекті үш жағынан қоршап тұрған Каспий теңізінің жақындығы, теңіз жағалық азғана жерін қоспағанда, ауа райы жөнді әсер ете қоймайды. Температураның жылдық абсолюттік минимумы 26-30шамасы, ал максимумы – 34-35. Ауа температурасының жылдық амплитудасы 70-75. Жылдық температура 4300-4600 жылылыққа жетеді, жерден ұшатын ылғал жылына 1500 мм-ге дейін барады.
Көп жылдық (55 жылға дейін) мәліметтер бойынша жасалған ауаның орташа жылдық температурасы (С) Форт-Шевченкода – 11,2, Тұшыбекте – 10,4, Қарақияда – 12,2, Аққұдықта – 14,4, Самда – 8,5 болады. Ал жауын-шашынның жылдық жиынтығы тиісінше аталған жерлерде 214, 247, 175, 155, 179 мм болып келеді. Жыл бойына күшті дауылды күндер саны (секундына 15 м) Самда – 17, Бейнеуде – 25, Форт-Шевченкода, Ералыда – 37 мөлшерін көрсетеді.
Жалпы аймақ бойынша ауаның температурасы 0 градустан төмен болса қыс, ал 0-дан 15-қа дейінгіні көктем және күз, 15-тан жоғарыны жаз деп айтуға болады. Осы ретпен есептегенде әр маусымның ұзақтығы төмендегідей болады.
а) Көктем – наурыз, сәуір – 16 күн.
ә) Жаз – мамыр, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек – 153 күн.
б) Күз – қазан, қараша – 61 күн.
в) Қыс – желтоқсан, қаңтар, ақпан – 90 күн.
Көп жылғы байқаудың нәтижесінде аязсыз күндердің саны 273 күнге, 5С-тан жоғары күндер саны 232 күнге жуықтайды. Ал жылдық ылғалдың маусым бойына түсуі төмендегіше болып келеді.
а) Көктем – 61 күн – 25 мм.
ә) Жаз – 153 күн – 57 мм.
б) Күз – 61 күн – 20 мм.
в) Қыс – 90 күн – 30 мм.
Барлығы: - 132 мм.
Облыстың көлемін агрометеорологиялық үш аймаққа бөлуге болады.
1. Құрғақ ыссы шөл аймақ – Бейнеу әкімшілік ауданын алып жатыр. Бұл арада 10 градустан жоғары температураның жалпы мөлшері 3500 , жауын-шашын мөлшері 80-100 мм төңірегінде ауытқып, өзгеріп отырады.
Көктемгі суық, орта есеппен сәуірдің екінші онкүндігінде бітеді де, күзгі суық қазанның бірінші онкүндігінде түседі. Ал жылы кезең орта есеппен 180 күнге созылады. Қар әдетте желтоқсанның үшінші онкүндігінде жата бастайды. Қардың тұрақты жатуы орта есеппен 60-70 күнге созылады.
2. Теңіз жағалық құрғақ және ыстық шөл аймағы Маңғыстау және Қарақия әкімшілік аудандарының жағалық бөліктерін алып жатыр.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3600-3850. Жауын-шашын мөлшері 80-85 мм шамасы. Қардың қалыңдығы орта есеппен 5 см-ден аспайды.
3. Өте ыссы құрғақ шөл аймақтың алып жатқан жері – Үстірт жоны мен Маңғыстау таулары, негізінен Маңғыстау мен Қарақия әкімшілігі аудандарының оңтүстік-шығыс жақтары.
10 градустан жоғары жылы температураның жалпы мөлшері 3800-4300. Жылдық жауын-шашын мөлшері 90-160 мм.
Қардың жату ұзақтығы солтүстік-шығысында 60-70 күнге, оңтүстік – батысында 30-40 күнге созылады.
Маңғыстаудың ауа-райы (ауытқу жылдарын айтпағанда) жайылымдарда малды жыл бойы ұстауға қолайлы келеді.
Мал шаруашылығына байланысты барлық шараларды жүргізу мерзімдері әрбір нақты жағдайда, ауа-райына орай белгіленеді.
Су қорлары. Маңғыстаудың қай түпкіріне барсаң да малдың тұяғы, малшының табаны тимеген жер де кем. Сол шаруагердің бар болмысының бұлтартпас куәсіндей сәлекей күнгейді, болмашы ықтасынды сағалаған ескінің көзі, не заманғы қара жұрттар алдыңнан шығады. Олардың бәрі бірдей тұрақты орын емес, шаруаның маусымды қонысты пайдаланған уақытша аялдамасы.
Қара жұрт маңында құдық та жоқ. Бірақ сол төңіректе тақыр мен тастақтың, қоңырдаң мен күптің, болмағанда ескі шырлаудың жосағы табылады. Егер көктемде ұқыпты қолмен көмілген қар суы шырлауы азғана шаруаны ыссы түскенше ілдалдалайды. Маңғыстау шаруагерінің осылайша суды айрықша қастерлеп жаңбыр мен қар суларының жиналатын орнын есепке алып, оларға айрықша ат беріп айдар тағуы да осыдан. Құсымның тұраны, Қызыл тұран, Көктастың тұраны, Қаншым
тұран немесе су тұратын тақырлардың аты да атадан балаға мұра болып Айранның тақыры, Құсқонбастың тақыры, Ұланақтың тақыры, Елейдің тақыры, Бәйменнің тақыры дейтін орындар бар. Ал жан-жағы тасты жарқабақ, табаны қатқыл тұйықтағы Қазан шұқыр күп деп аталып, оның сулары 1950-60 жылдарға дейін кәдеге асты. Маңғыстау жерінде Шаңырақкүп, Қоңыркүп, Шайтанкүп, Саураның күбі сияқты талай заман ел игілігіне жараған атақты күптер көптеп саналады.
Бұл өлкенің саяси, экономикалық тіршілігінің негізі болған құдықтардың тарихы сонау орта ғасырлардан бермен қарай белгілі бола бастады. Бірақ олар азды-көпті сонау ежелгі дәуірдің өзінде де болғанға ұқсайды. Сондай-ақ жер бетіне жақын құм етектеріндегі ыза, тау аңғарларындағы қайраңнан шығатын еспе, қоңырлықтағы орталық ---су көздерін өлке тұрғындары кезінде жақсы пайдаланған. Өнімділігі төмен тек қана қора басына есеп жасалған қол суларын үй орнындай етіп қазып, түбі құмсақ құламалы болса жүзген, жыңғыл, сексеуіл сияқты бұталармен сыпыра қазандық жасап, іргесін шегендеп қауіпсіз халге келтірген апан құдықтар да болған.
Шымды, тепсенді қатқылдықтар арқылы жаңбырдан кейінгі жүретін қоңырдаң суларын мал шаруашылығына, ал әр түрлі ағыстар мен құйылыстардың сағасын бөгеп, егіншілік мақсаттарға пайдаланған. Құдықтың тереңдігі 4-5 құлаштан асқасын-ақ қол суы емес терең шыңырау құдықтар санатына қосылатын. Шыңыраулар қырық құлаш, тіпті одан да терең болады, жүз адым деп аталуы да сол тереңдікті бейнелейді.
Құмдық пен шыңырауды қазуға көп еңбек жұмсалған. Олар құламайтындай болып таспен өріліп, ауызы әйкелмен көмкеріледі. Құдық түбіндегі адамның қуаіпсіздігі үшін қазылу кезінде қашыртқылар дайындалған. Тебін суы құдыққа кетпес үшін әйкелдің айналасы топырақпен көміліп, дөңестелген. Астаудың астына арнайы дере жасалады. Маңғыстауда құдық қазуды кәсіп еткен рулар мен әулеттер болған. Өлкеде ХІХ ғасырдың 70 жылдарында 812 тұщы, 322 ащы, барлығы 1139 құдық болған. Ал, олардың саны 1899ж. – 1211 тұщы, 2957 ащы, барлығы 4168 құдыққа жетіпті. Соңғы мәліметтегі құдық санының бұлайша екі есе көбеюі патша Үкіметінің 1881 жылғы Каспий сырты облысын құрып, әуелгі мәліметтерге Теке, Красноводск уездерінің қосылып, мәлімет аумағының кеңеюіне сәйкес келеді.
Түбектегі құдық санының бірде көбейіп, бірде азайып көрінуі Маңғыстауды қоныстанған шаруагерлер мен мал басының кему не өсу қарқынына тікелей байланысты болып отырған.
Маңғыстауды суландыру, жайылымды игеру шаралары 1960 жылдардан бастап қолға алынды. Бұрынғы шахтылы құдықтарды жөндеу, аршу жұмыстары саябырсып, оның орнына техника қуатымен қазылатын тұрбалы құдықтар пайда болды. Енді бұрынғыдай суды шығырмен емес арнайы су көтеретін механизм ВЛМ - 100-дің қуатымен шығаратын болды. Техниканың күшімен 56-65 метрге дейінгі тереңдіктегі суды алып пайдалануға мүмкіндік туды. Бұл әдіспен тәулігіне жоғарыдағыдай тереңдіктен 35-40 текше метрдей, ал 20-25 метр тереңдіктен 70 текше метрдің үстінде су алуға болады. Бірқатар жерде атпалы су көздері өмірге келді. Атпалы су көздерін кран арқылы белгілі тәртіппен пайдалану шаруашылықтар үшін өте тиімді, ал ондай су көздері қамқорлықсыз қалған жерлерде, шамадан тыс малдың шоғырлануы нәтижесінде жайылыстың істен шығуы, малдың арасында әр түрлі аурудың таралуы сияқты жағымсыз жақтары да көрініс береді.
Жайылымды суландырумен қатар жерасты суларының жалпы қорын анықтау, оның ішінде тұщы сулардың мүмкіндіктерін білу, оларды пайдаланудың ғылыми жүйелерін жасау жұмыстары 1949-1950 жылдардан басталған болатын. Жер асты сулары халық шаруашылығының әр түрлі мұқтаждарын өтеу үшін ерекше орын алады. 1970-1980 жылдардағы қорытынды бойынша жер асты суының қоры күн тәулігіне 850 мың текше метрден асады, ал іс жүзінде оның пайдаланатын мөлшері халық шаруашылығының өсу қарқынына байланысты өзгеріп отырады.
Қаратау жоны. Бұлар үш бөліктен: Таушық, Батыс және Шығыс Қаратау жондарынан құралып, батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Қаратау сілемдерінен су алатын 20 шақты орын бар. Олардың ішінде ең ірілері – Тұщыбек, Шайыр, Шетпе, Қарақұдық, Оңды, Жармыш, Ағашты, Аусары, Күркіреуік, Керіз, Доллы апа. Бұлардағы су мүмкіндігі 1,5-тен 6,3 лс-ке дейін (Тұщыбек, Шайыр, Оңды), кей жерлерде 23 лс дейін (Қарақұдық), кей жылдары бірсыпыра су көздерінің (Тұщыбек, Шайыр) өнімділігі көктемде 15-25 лс жетеді. Пайдаланатын су қоры әр түрлі әдіспен есептегенде 260 лс деп бағаланады.
Ұланақ аңғары. Ұланақ аңғарының бірінші қабатының суы тұщы, екінші, үшінші, төртінші қабаттарының суы 150-240 м тереңдікте жатыр, суының ащылығы азырақ (3 гл дейін). Жалпы қоры 220 лс шамасындай. Ұланақ 1950ж. зерттеліп 27 жылдық қоры белгіленген, 1961 жылдан бастап суы алына бастады. Сол жылдан бері 70 түтіктен 600 мм-дің үстінде су алынды. Судың шамадан тыс есепсіз алынуынан судың деңгейі 250-270 м төмендеп кеткен, ал Шетпе маңайындағы жер асты суларының шет жерлерінде судың деңгейі 40-50 м-ге төмендеген. Ол маңдағы құдықтардың суы тартыла бастаған. Құйылыстан қазір тәулігіне 45-55 мың текше метр су сорылып, оның тек қана 4,5 мың текше метрі ауыз суға пайдаланып, қалғаны өндірістік мақсатқа жұмсалады.
Басқұдық құмы. Жер көлемі 150 км2 Басқұдық құмды аумағы Бекі-Басқұдық солтүстік қанатын алып жатыр. Мұның барлық жері сулы болып келмейді, тек терістік ойпаттары ғана сулы болады. Жер асты суының
тұздылығы литріне 0,24 г-ға дейін, тұщы су құмның орталық бөлігін алып жатыр. Жер асты суы жауын-шашын суының сүзіліп өтуінен және ішінара құмды аумақ астындағы альб-сеноман шөгіндісінде ашық жер деп аталатын саңылаудан ағу арқылы көбейеді. Судың қоры 50 лс.
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні. Аталған сулы аумақ батыс және шығыс Қаратау жондарының солтүстік жағына орналасқан, жалпы аумағы 500 км2 . Оның ұзындығы 100, ені 40-50 шақырым шамасында.
Сулы аумақ су ұстайтын 6 қабаттан тұрады. Жалпы олардың тереңдігі 700-1100 метрдің арасында. Әрқайсысының қабаты 50-60 метр шамасында болады. Суы неғұрлым молырағы және тұщысы – жоғары қабаттары. Екінші және үшінші қабаттарының практикалық мәні зор, бірақ судың тараған аумағы оларда салыстырмалы түрде үлкен емес, минералдығы 3 гл төңірегінде. Екінші қабаттағы судың қоры 400-500 лс жобасында.
Сам құмы. Сам құмы Үстірт жонының солтүстік шығыс жағын алып жатыр. Оның жалпы аумағы 2320 шаршы км шамасында, ұзындығы 70-80 шақырым. Су қабатының қалыңдығы шет жағында 0,5-1,5 м, орталығында 25-30м. Тұщы судың көзі төрт линзадан тұрады. Олар бір-бірінен тұздылығы жоғарылау сумен бөлініп тұрады. Орташа тұздылығы 1 гл тәулігіне 35,6 мың мі су қоры пайдаланылады, оның 110 лс батыс линзада, 200 оңтүстік, 89,4 солтүстік, 11,9 лс шығыс линзада.
Қызылқұм сулы аумағы. Қызылқұм сулы аумағы Бозащы түбегінің орталық бөлігіне орналасқан. Жалпы көлемі 800 шаршы километрден астам ауданды алып жатқан құмды аумақ. Ұзындығы 40, көлденеңі 4-10 шақырым шамасында. Құмды аумақ түгелге жуық сулы.
Құмды аумақтың және су ұстағыш шөгінділердің жер бедеріне байланысты жер асты суларының жату тереңдігі 1-5 м-ден 10-12 м-ге дейін ауытқиды. Құмдағы су молшылығы тұтасымен алғанда онша үлкен емес. Судың деңгейі 0,3-1,0 м төмендегенде құдықтардың өнімділігі секундына 0,1-ден 6,8 литрге дейін ауытқиды. Судың беткейінде судың тұздылығы литріне 0,6-0,9 грамнан аспайды, ал тереңдегенде және құмның шетіне қарай ол көрсеткіш 3 граммға дейін жоғарылайды. Қызылқұм сулы аумағының жалпы табиғи мүмкіндігі секундына 60 литр болады, ал тұзыдылығы литріне 1 граммға дейінгі тұщы су қорының мүмкіндігі секундына 25-30 литр деп бағаланған.
Қызылқұм сулы аумағының басқа сулардан айырмашылығы оның тұщы суы ащы судың үстінде жатыр. Есепсіз пайдалану, тепе-теңдіктің бұзылуы судың ашып кетуіне соқтырары сөзсіз. Қазіргі кезде есептегі 38 су түтікшелерінің 7-еуі ашып кеткен, 7-еуі құмығып қалған. Егерде алға қарай су пайдаланудағы жүйесіздік жолға қойылмаса, халықтың сумен қамтылуы болашақта қиындауы күмән келтірмейді. Сондықтан да ауыз суды өндірістік бағытқа пайдалануды жан-жақты ойластырып, ғылыми негізде бұдан әрі шектеудің шараларын алу қажет.
Жер асты суларының негізгі сипаттамалары
Су көздері
Тұздылығы гл
Түтікшенің орташа су беру мүмкіндігі лс
Түтікшенің орташа тереңдігі м
Су шығатын жердің орташа тереңдігі м
Іске асырудың бекітілген қоры лс
1
2
3
4
5
6
Қаратау жоны
1
3
100
20
260
Ұланақ аңғары (1 - қабат)
1
5
100
30
110
Ұланақ аңғары (ІІ,ІІІ,ІV-қабаттары)
1,3
5
180
30
110
Басқұдық құмы
0,5
2
50
20
50
Сам құмы
1,0
3
50
20
412
Қызылқұм
1,0
2
30
20
50
Солтүстік Ақтау артезиан бассейні
3,0
20
800
-
1500
Төңірекшың
3
30
750
-
500
Орталық Маңғыстау
1,3
2
100
80
780
Үстірт жоны
1,3
1
70
60
480
Оңтүстік Маңғыстау
1,3
10
400
-
320
Құмсауысқан сулы аумағы. Құмсауысқан-Бостан сулы аумағы Басқұдық құмының шамасына орналасқан, сулы қабаттың көлденеңі 4-5, ұзындығы 29 шақырымға созылады, ал қалыңдығы 0,4-21,5 метрге дейін өзгереді. Құмды аумақтың көп бөлігінде су тұщы және алғаулы болып келеді. Ауыз судың тұздылығы 03-06 грамнан аспайды. Құмның солтүстік бетінде құм жиегіне жақындағанда судың тұздылығы шұғыл артып, литрінде – 5-10 грамға дейін жетеді. Жер асты суы жауын-шашын есебінен көбейеді. Құмсауысқан кен орны 1964 жылдан бастап Жаңаөзен қаласын, Өзен және Теңге поселкаларын сумен қамтамасыз етуге пайдаланылып келеді. Құмсауысқан кен орны 29 жыл үзбей пайдаланылып, одан 30 милл су алынады, ал оның жалпы қоры қорғалған уақытта 16 жылға есеп жасалған болатын. Алғашқы жылдары судың жер бетінен деңгейі 1,5-5 метрге дейін болса, қазір бұл қашықтық 9-15 метрге дейін жетіп отыр. Алынатын судың мөлшері жылдан-жылға кеміп барады. 1977 жылдары тәулігіне 5 мың су сорылса, қазір оның мөлшері 3,25 мың м дейін азайған.
Түйесу құмы сулы аумағы. Түйесу құмының жалпы ауданы 180-190 шаршы км. Оның сулы қабаты батыстан шығысқа қарай 22-24 шақырымға, ал көлденеңі 1,5-6,8 шақырымға созылады. Тұздылығы 1 литрде 1г шамасына дейінгі жер асты суы кен орнының жалпы ауданы 82 км2, оның ішінде негізгі линза – 65 км2 солтүстік батыс линза – 17 км2, ал егер тұздылығы литріне 1-ден 3г-ға дейінгі алғаулы су көлемін алсақ, оның көлемі 30 км2-ден асады. Оның негізгі өнімділігі орта есеппен секундына 0,54 л болады. Түйесу су қоры 15 жылға қорғалып, 1972 жылдан бері Өзен өндіріс орнына пайдаланылып келеді. Осы жылдар ішінде одан 74 милл су сорылған. Судың жер асты деңгейі жылдан-жылға төмендеуде. Алғашқы кезде судың жер бетінен қашықтығы 5-17 метр болса, ол қазір 17-35 метрге дейін төмен кеткен. Қазір Түйесудан тәулігіне 9,25 мың м3 су сорылады. Су деңгейінің төмендеуі құмдағы бұталардың жоғалуына, сөйтіп соңғы жылдары құм көшкініне соқтырып, елді мекендерді құм баса бастады.
Құмды мүйіс. Исан түбегінің сүйірлене барып теңізге сұғына кірген тұмсығы Құмды мүйіс Құрық кентінен 25 шақырым солтүстік батысқа қарай орналасқан. Кен орны екі қабатты сулы қабаттан тұрады. Түбектің оңтүстік жағалығын бойлай тұзды ортада қалқып таралған құм маңында тұщы су созылыңқы линза тәрізді болып жатады. Құмды жамылғының қалыңдығы 1,5-13,5м, көлденеңі 3 км және ұзындығы 10 км-ге дейін созылады.
Құмның сулы бөлігінің қалыңдығы 0,25-12,8 м, құмдағы тұщы су линзасының орташа қалыңдығы 2 м болады. Тұзды ортада қалқып жүретін, тұздылығы литріне 1 г-ға дейінгі тұщы су линзасының жалпы ауданы 11 км2, құмда 3 км2, әк тастарда 22 км2 болады, судың өнімділігі секундына 1,3-тен 3,7 л аралығында ауытқиды.
Кетік аңғары. Кетік аңғарында су жиналатын алқаптың ауданы 190 кмм2. Тұщы және алғаулы жер асты суларының мол қоры аңғардың арна бөлігіне тура келеді, бірақ онша енді емес (1,5 км-ге дейін) тілімделген, оның қалыңдығы 14,0-тен 63,9 м-ге дейін жетеді.
Жер бетінің бедеріне байланысты жер аста суының орналасу тереңдігі арна бөлігінде 15-тен 35 м-ге дейін, аңғар беткейлерінде 50-ден 70 м-ге дейін ауытқиды. Сулы қабаттың бүкіл қалыңдығында судың тұздылығы литріне 0,8-1,0 г болады.
Арнадан қашықтаған сайын судың тұздылығы арта түседі. Қала халқын сумен қамтамасыз ету үшін барлау жасалған және тұщы су линзасы аумағындағы тұщы суды пайдалану қоры секундына 10,5 л болып анықталған.
Үстірт жоны су көздері. Арал теңізі мен Каспий теңізінің аралығында Сам құмымен Қаратүлей, Есенқазық, Елтеже, Шылпық, Ақсексеуіл түлейлерін ортасына алып жатқан байтақ дала Үстірт жоны Маңғыстаудың жазғы мал жайылымы болып табылады. Мұндағы жер асты су көздері шахталы, түтікті құдықтар арқылы бір кездердегі шығырдан бастап қазіргі замандағы күрделі, әр түрлі су көтеру механизмдерінің көмегімен шаруашылық мақсатқа пайдаланылады.
Сам құмынан бастап оңтүстік шеттегі Қырықсегіз теппеге, Сай Өтестен шығыс оңтүстік шекарадағы Жаңбыршы құдығына дейінгі кеңістікке орналасқан мыңдаған құдық суларының 90%-ке жуығы мал шаруашылығына пайдалануға болатын тұздылығы 1 л-ден 3 г-нан 5 г-ға дейін ауытқып отыратын жер асты сулары. Көбіне тұздылығы басымдау, суы мол, тереңдігі 20-40 м-ден шығатын су көздері Қаратүлей, Есенқазықтан терістік және терістік шығысқа қараған беттегі құдықтарда кездеседі. Ал Үстірт жонының шыңға жақын Қарнау бөлігі және орталық Үстірттегі: Уәлі, Ұлықыз, Ұзын, Қараш, Ақоты, Астауой, Қосқызыл, Жаңасу, Төлеп, Қожантай желісінде жатқан су көздері тұздылығы орта есеппен 3 г-нан аспайтын, тереңдігі 45-65 метрдің жобасынан келетін малға өте жұғымды су болып табылады.
Үстірт жонындағы тұщы су көздері көбіне ащы судың үстінде орналасқан сулар. Бұлар Жолбаян, Қырықыстау, Шаңғала, Түкібай құдықтары маңдарындағы су көздерінде кездеседі.
Төңірекшың су көзі аумағы. Бұл аумақтың суының тұздылығы 1 л-де 3 г-ға дейін болып, жалпы көлемі 1,5 мың км2 жерді алып жатады. Суы 550-700 м тереңдіктен кездесіп, түтікшелер арқылы жер бетіне өз бетінше атқылап шығады. Сулы қабаттың орташа қалыңдығы 50м. Өздігінен ағатын атпалы судың өнімділігі 30-40 лсек болып келеді. Күн ілгері алынған мәлімет бойынша, 3 гл-ға дейінгі тұздылықтағы су қоры кемінде 50 лс деп есептелінген.
Маңғыстау облысы бойынша ауыл шаруашылығына бағытталған 11599,6 мың га жайылыстың 5275 мың га жайылымы суландырылған. Бұл
жайылыстарда қазір 588 шахталы, 691 тұрбалы, барлығы 1279 құдық бар. Әр түрлі жарамсыздық себептерімен 1511 мың га жайылымды қамтитын 1357 құдық (оның 337-сі шахталы, 1020-сы тұрбалы құдықтар) есептен шығарылған.
Елді мекендер мен сусыз аймақтардағы жайылымдық жерлерді игеру мақсатында 1974-90 жылдар арасында бірқатар жұмыстар атқарылып, ұзындығы 403 шақырымдық, су айдау мүмкіндігі тәулігіне 0,25-1,663 м3 арасындағы болатын Опорный-Қарақұм, Сам 2 – Бейнеу, Ақжігіт – Сам құмы, Қызылқұм – Қызан, Басқұдық – Бекі, Тереңорпа – Сеңгірқұм су құбырлары пайдалануға берілді. Аталған су құбырларынан шаруашылықтар жылына орта есеппен 170-180 мың текше метр арасында тұщы су көздерін пайдаланып келеді. Сондай-ақ жаңбыр, қар суларын үлкен көлемде жинау және оны шаруашылық мақсаттарына пайдалану бағытында 1974-80 жылдарда Қаратау, Ақтау жондарынан түсетін үлкен аңғарлардан ағын су кедергілері жасалынып, Ақмыш, Жармыш, Құйылыс су бөгеттері пайдалануға берілді. Бірақ су қоймаларының орнын таңдауда, оның гипсометриялық, гидравликалық және алқаптық параметрлерін жасаудағы есеп-қисаптарының ғылымға негізделіп мұқият зерттелмеуінен бөгеттердің көпшілігі мезгілсіз істен шықты, ал бірқатары жердің ащылығы, сондай-ақ су ағыстарының жолшыбай сорлы аумақтарды басып өтуіне байланысты бөгет сулары тұзданып пайдасызданып қалды.
Маңғыстау облысы бойынша көп жылдардан бері шаруашылықтар үшін тұрақты пайдаланылып келе жатқан бөгеттердің есебіне Ырғызбай, Қарасай бөгеттерін жатқызуға болады [3; 4; 5; 6; 7; 8].
1.3. Туристерге арналған өсімдік жамылғысы мен жануарлар дүниесі жайлы арнайы мәліметтер
Маңғыстау өлкесінің өсімдіктер дүниесін зерттеу жұмыстары ерте кезден басталып, 150 жыл бұрын ботаник және әуесқой табиғат зерттеушілері: А.И. Шренк, И.Г. Бощов, П.П. Семенов-Тян-Шанский, И.А. Северцов, Эйхвальдтардың еңбектері арқылы ғылымға белгілі бола бастады. Оның ішінде 1825-26 жылдары жарық көрген Эйхвальдтың – Каспий теңізінің Маңғыстаудан Шағадамға (Красноводск қ.) дейінгі жағалауындағы өсімдіктер дүниесі туралы еңбегі айрықша маңызды. Г.С. Карелин 1832ж. Каспий теңізінің терістік шығысынан қамал салу үшін қолайлы орын іздей жүріп, Маңғыстаудың өсімдіктер дүниесі жөнінде құнды пікірлер қалдырды. И.Г. Борщовтың 1965 ж. жарық көрген Арал-Каспий аймағының ботаникалық географиясына материалдар атты еңбегінде Маңғыстау жарты аралының өсімдіктер дүниесі жөнінде көптеген ескертпелер жасалды.
Маңғыстау жерін зерттеген атақты геологтар Барбот де Марни, Баярунас, Андусов, Алексейчиктердің еңбектерінен де бұл аймақтың өсімдіктер дүниесі туралы көптеген мағлұматтар алуға болады.
Бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау жайылым және мелиоративтік тресінің 1948 ж. Аққұдық-Қарынжарық және Оңтүстік Үстірттің оған шектес жерлеріне жүргізген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Маңғыстаудың оңтүстік құмдақ ауданының өсімдіктер дүниесі мен жайылымдық шөбінің өнімділігі туралы нақты деректемелер жинақталды.
Маңғыстаудың құмды аймақтары мен Үстірт жонындағы түлейлерде, сондай-ақ, Сам, Матай құмдарында: сексеуіл, жүзген, жыңғыл, қоянсүйек, ақшаотау, шағыр, құсқанбас, Орталық Үстірт жонының шығыс, терістік шығыс бөлігінде баялыш; тау бойы мен Түпқараған аймағында және Оңтүстік Маңғыстау жазығының ойпақ тұстарында қарағаш, қаттықара, қараған, түйесіңір өседі. Сонымен қатар, жердің бедері мен құрылымына, топырағының ащы, тұщылығына қарай теріскен, күйреуік, жантақ; құм жағаларында – сүттіген, Бозашы түбегінің теңіз жағалауында сораң мен садақ, Оңтүстік Маңғыстау жазығының үштен екі бөлігінде тітір шөбі өседі. Итсигек пен адыраспан, құртқашаш пен сүттіген көбіне елді мекенде немесе мал көп жайлаған тұяқкесті жерлерде кездеседі.
Еркек, боз, бидайық, ақ шөптер көбіне құмды аудандар мен Бозашыда, Түпқараған жазығында кездеседі.
Маңғыстаудағы жайылымның негізін құрайтын басты мал азығы – жусан. Жусан аймақтың барлық жерінде өседі. Жусаннан кейінгі төрт түлік малдың талғамай жейтін шөбі – күйреуік. Қоныссыз жылдары күйреуік жақсы шықса, малшы қауым жусанды көп іздемей, қанағат тұтады. Ал бұйрығынды көктемей тұрғанда, не шала көктеу кезінде, содан кейін күз, қыс қарсаңында жақсы пайдаланады. Сондай-ақ, изен, жапақ, тітір, жантақ барлық жерде біркелкі кездесе бермейтін шөптер, бірақ төртеуінің де малға жұғымдылығы, қоректік сапасы өте жоғары.
Маңғыстауда тұрақты қоныс бола бермейді. Қысы қарлы, көктемі желсіз жылы, жазы жаңбырлы болған жылдары шөптің қай түрі де: қызғалдақ, сарғалдақ, раң, мортық, сіргеқара, беде, мысыққұйрық, аққайың, жауылша, қазтабан, шытыр, қоңырбас, сіңбірік, қоянжын; таулы жерлерде: киікоты, ерқұны, қына, түйежапырақ, қызылша; ащылы жерлерде: көкпек, домалатпа, түйеқарын, алабұта, кекіре, торғай-от, балықкөз т.б. қаптап шығып, дала құлпырып кетеді. Бірақ, бұл сирек, 7-10 жылда бір кездесетін өзгермелі құбылыс.
Көктемгі шөптердің ішінде шаруашылық үшін ең пайдалысы – мортық. Мортық қонысты жылдары Маңғыстаудың көпшілік жерінде шығады. Көктемде бас жарғанға дейін мал жақсы жейді. Кей жылдары мортықты мал азығы үшін де дайындайды. Азықтық және шығымдылық сапасы жағынан мортықпен деңгейлес шөптердің бірі – ебелек. Ол да мортық сияқты Маңғыстаудың көпшілік жерінде кездеседі. Мортықтан ерекшелігі – жаңбырлы жылдары көктемнен қоңыр күзге дейін мезгіл таңдамай шыға береді. Малдың барлық түрі, оның ішінде жылқы малы ебелекті жақсы жейді. Дәнденіп, қатайған уақытта қозы үшін тиімсіз. Әдетте қазан айының соңғы он күндігінен бастап ебелек ұша бастайды.
Малға жұғымдылығы жағынан бағалы шөптердің бірі – ажырық. Ол тау қойнауларында, ағыстардың түйіскен, су жиналатын жартылай тақыр тегістіктерінде тұтаса өседі. Ғылымда ажырықты мал семірткіш азық деп бағалайды. Шаруашылықтар қалың шыққан жылдары ажырықты мал азығы үшін де дайындайды.
Маңғыстау даласында ши басқа өсімдіктердей кең көлемде кездесе бермейді. Бұл су сағалайтын, жоғарғы қабаттағы тұщы сулардан нәр алатын өсімдік. Шиді тау бөктерлерінде, ызалы, еспелі бұлақтар маңында, құмның қоңырлыққа айқасар сулы, тепсеңді алқаптарында кездестіруге болады. Ши сақалдарын мал жақсы жейді. Ал шидің өзін тартып дайындап, тоқып үй тұрмысына және малға ықтасын ретінде пайдаланады.
Суармалы жерлерде мал азығы үшін жоңышқа, жүгері, судан шөбі жақсы өседі. Бірақ су көздерінің тапшылығына байланысты, өсімдіктің бұл түрлері кең көлемде тарамаған. Өзен, көл, жайылма судың жоқтығына байланысты Маңғыстауда тұрақты шабындық жоқ. Қоныс реттеріне қарай әр жылда әр жерден мал азығы дайындалады. Мал азықтық өсімдіктердің орташа өнімділігі бір гектардан 1,8-2,5 центнер шамасынан келеді. Мал азығының көлемі ең көп дайындалған жылдары облыс шаруашылықтары бойынша 80 мың тоннаға дейін жетеді. Бірақ бұл көрсеткіш соңғы 20 жылда екі-ақ рет қайталанады. Көпшілік жерде, әсіресе, топырағы карбонатты Оңтүстік Маңғыстау жазығы мен Оңтүстік Үстіртте шабылған жердің өсімдігі 4-5 жылға дейін жетіспейді. Сондықтан да Маңғыстау жағдайында мал өз аяғымен жайылатын жердің шөбін шаппаған дұрыс.
Емдік шөптер. Маңғыстаудың байтақ даласында кездесетін сан алуан өсімдіктер дүниесінде емдік шөптердің алатын орны ерекше. Өз заманында өмір талабына сай Маңғыстауда кездесетін емдік шөптерді іздеп тауып, қажетіне пайдалана білген Қожық, Айтқұл, Қойсары сияқты халық емшілері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz