Әкімшілік заңдардағы кодификациялау институты
КІРІСПЕ
1. ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРДАҒЫ КОДИФИКАЦИЯЛАУ ИНСТИТУТЫ: ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1. Әкімшілік заңдарды кодификациялаудын түсінігі,
оның функциялары және негізгі белгілері
1.2. Қоғамдық қатынастарды әкімшілік.құқықтық реттеудің және әкімшілік құқықты кодификациялаудың қағидалары.
1.З.Әкімшілік құқықты кодификациялау және заң техникасы
1.З.Әкімшілік құқықты кодификациялау және заң техникасы
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРЫН КОДИФИКАЦИЯЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңдарын кодификация.лаудың объективті алғышарттары (конституциялық.нормативтік негізін құру).
2.2. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңдарының кодифика.циялануы және оны жетілдіру қажеттілігі.
2.3. Қазақстан Республикасында әкімшілік.процессуалдық заңдарды кодификациялау: жағдайы, мәселелері және болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ
1. ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРДАҒЫ КОДИФИКАЦИЯЛАУ ИНСТИТУТЫ: ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ, ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1. Әкімшілік заңдарды кодификациялаудын түсінігі,
оның функциялары және негізгі белгілері
1.2. Қоғамдық қатынастарды әкімшілік.құқықтық реттеудің және әкімшілік құқықты кодификациялаудың қағидалары.
1.З.Әкімшілік құқықты кодификациялау және заң техникасы
1.З.Әкімшілік құқықты кодификациялау және заң техникасы
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРЫН КОДИФИКАЦИЯЛУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.1. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңдарын кодификация.лаудың объективті алғышарттары (конституциялық.нормативтік негізін құру).
2.2. Қазақстан Республикасының әкімшілік заңдарының кодифика.циялануы және оны жетілдіру қажеттілігі.
2.3. Қазақстан Республикасында әкімшілік.процессуалдық заңдарды кодификациялау: жағдайы, мәселелері және болашағы.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ
Қазақстанда жүріп жатқан әлеуметтік-экономикалық және құқықтық өзгерістер, қоғам өміріндегі мемлекеттің орны мен рөлінің өзгеруі мемлекеттің маңызды конституциялық міндеттерінің бірі ретінде адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығын мойындау әкімшілік құқықтық ғылымның алдына шешуді талап ететін бірнеше өзекті мәселелерді қояды. Әкімшілік құқық ғылымының өзекті мәселелерінің бірі әрқилы қоғамдық қатынастарды неғұрлым саналуан әлеуметтік салада – мемлекеттік басқару саласында, атқарушы билік қызметінде әкімшілік-құқықтық реттеуді одан әрі жетілдіру болып табылады. Әкімшілік құқық тек қана қазақстандық құқық жүйесінің ірі саласы ғана емес сонымен қатар, дүние жүзінің көптеген елдеріндегі құқық жүйесінің, соның ішінде ТМД елдерінің де құқық жүйесінің ірі саласы болып табылады. Әкімшілік құқық нормалары басқару саласындағы неғұрлым орынды, мақсатқа сай қоғамдық қатынастарды реттейді және бекітеді, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғайды, басқару саласынан қазіргі күннің талаптарына сай келмейтін, оған жауап бере алмайтын қатынастарды ығыстырып шығарады, жаңа қоғамдық қатынастардың пайда болуына және дамуына ықпал етеді.
Әкімшілік – құқықтық нормалардың көмегімен азаматтардың басқару саласының құқықтық мәртебесі, атқарушы биліктің мемлекеттік органдарының құқықтық жағдайы және олардың азаматтармен өзара қарым-қатынасы анықталады. Әкімшілік құқық нормалары жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдық және басқа да мемлекеттік емес бірлестіктердің әкімшілік-құқықтық мәртебесін, сонымен қатар, мемлекеттік, муниципальдық қызметшілердің және мемлекеттік емес бірлестіктердің қызметшілерінің құқықтық мәртебесін анықтайды.
Әкімшілік құқық нормалары басқарудың салааралық, әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-мәдени және шаруашылық саласындағы қоғамдық басқарушылық қатынастарды реттейді.
Жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, құқық бұзушылықтың алдын алатын және оны ескертетін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын, қоғамдық қауіпсіздікті және қоғамдық тәртіпті қорғайтын әкімшілік құқықтық нормалар маңызды рөлді атқарады.
Айтылғандардың барлығы әкімшілік құқықтың Қазақстанның құқықтық жүйесінде маңызды орын алатынын қуәландырады. Әкімшілік-құқықты реттеудің тиімділігі көпшілік жағдайда әкімшілік құқық нормаларының жүйесін жетілдіруге,оны кодификациялауды жетілдіруге байланысты.
Әкімшілік – құқықтық нормалардың көмегімен азаматтардың басқару саласының құқықтық мәртебесі, атқарушы биліктің мемлекеттік органдарының құқықтық жағдайы және олардың азаматтармен өзара қарым-қатынасы анықталады. Әкімшілік құқық нормалары жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдық және басқа да мемлекеттік емес бірлестіктердің әкімшілік-құқықтық мәртебесін, сонымен қатар, мемлекеттік, муниципальдық қызметшілердің және мемлекеттік емес бірлестіктердің қызметшілерінің құқықтық мәртебесін анықтайды.
Әкімшілік құқық нормалары басқарудың салааралық, әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-мәдени және шаруашылық саласындағы қоғамдық басқарушылық қатынастарды реттейді.
Жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, құқық бұзушылықтың алдын алатын және оны ескертетін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын, қоғамдық қауіпсіздікті және қоғамдық тәртіпті қорғайтын әкімшілік құқықтық нормалар маңызды рөлді атқарады.
Айтылғандардың барлығы әкімшілік құқықтың Қазақстанның құқықтық жүйесінде маңызды орын алатынын қуәландырады. Әкімшілік-құқықты реттеудің тиімділігі көпшілік жағдайда әкімшілік құқық нормаларының жүйесін жетілдіруге,оны кодификациялауды жетілдіруге байланысты.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының өсуi. Ел Президентiнiң Қазақстан халқына жолдауы 1997ж.//Қазақстан-2030-Алматы: Юрист,-152 С. 11;
2. Панова И.В. Актуальные проблемы административного процесса в Российской Федерафии. дисс…докт.юрид. наук –Екатеринбург, 2000. –с.24-25. Таранов А.А. Административная ответственность в Республике Казахстан. Алматы, 1997; Таранов А.А. Административное право РК: Академический курс. Алматы, 2002; Жетписбаев Б.А. Административная ответственность в Республике Казахстан. Алматы, 2000; Жатканбаев А.Е. Правовые основы административной ответственности в Республике Казахстан. автореферат канд. дисс, Алматы, 1998; Жумагулов М.И. Пути совершенствования законодательства об административных правонарушениях в условиях экономических и социально - культурных преобразований в РК // Актуальные проблемы развития суверенного и светского государства Казахстана. Алматы, 2001; Жумагулов М. И. Социально-психологические особенности формирования административного законодательства // Материалы международного симпозиума // ч. 1. 12 ноября 2002 г., Кострома; Ибрагимов X. Ю. Административное право (общ. часть) : Учебное пособие. -Алматы, Данекер, 2002; Омаров И.А., Татарян В. Г. Административно - деликтный процессуальный кодекс РК: итоги разработки концепции структуры и основных положений альтернативного авторского законопроекта // Научн. труды КВШ, Караганда, 1998 и др.
3. Поленина С.В.Теоретические проблемы системы советского законодательства –М, 1979.-С.25
4. Система советского законодательства-М.1980-С-8-9
5. Дрейщев Б.В. Правотворчество в Советском государственном управлении-Л., 1978.-С.24
6. Алексеев С.С. Социальная ценность права в советском обществе -М., 1978.- С. 93
7. Пиголкин А.С. Подготовка проекта нормативных актов (организация и методика) М., 1968.-С. 54.
8. Кудрявцев Ю.В. Нормы права как социальная информация г.М, 1981.-С. 47
9. Козлов Ю.М. Проблемы эффективности административного правотворчества. - // Актуальные проблемы социалистического административного и финансового права. М.. 1978.-С. 13-16
10. Шебенов А.Ф. Система законодательства как научная основа кодификации //Советское государство и право, 1971, № 9.-С.34.
11. Тихомиров Ю.А., Юртаева Е.А. Кодекс в системе законодательных и иных актов //Журнал Российского права 1997 № 4-С.7.
12. Кленова Т.В. Принципы уголовного право и принципы кодификации // Государство и право. 1997. -№1- С- 25.
13. Нормативтiк құқықтық актiлер туралы. Қазақстан Республикасының заңы –Алматы, 2004. -3б
14. Стросьцяк Е.Правовые формы деятельности .-М., 1959.-С 195-196
15. Добровольская Т.Н.Принципы советского уголовного процесса. –М.. 1972. С.9.
16. Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного права.-М.,1988; Лукашева Е.А. Социалистическое права и личность-М., 1987; Лория В.А. Проблемы кодификации советского административно-процессуального права. Афтореф. дисс. доктора юрид. Наук –М.1986; Кленова Т.В.Принципы уголовного права и принципы кодификации. //Государство и право 1997 г №1; Костенников М.В.Куракин А.В. К вопросу о кодификации административного права России// Государство и право 2002, №4; Костенников М.В.Теоретичекие проблемы кодификации административного права России.-М., 2000; Коренев А.П.Административное право России. Ч.1-М., 2000; Татарян В.Г. Конституцинные права и свободы человека и гражданина и проблемы кодификации административно-деликтного законадательства. (Итоги разработки единой кодификации принципов структуры и содержания основных положений альтернативного авторского проекта Администравтино –деликтного кодекса Республики Кахастан.) В 2-х частях Часть 1-Астана: Министерство юстиции Республики Казахстан, 1998 и т.д.
Сборник нормативных актов по административному праву Республики Казахстан /сост. Р.А.Подопригора. Кн.-1.Алматы: Юрист, 2002-264С; -Книга 2.2002-236с. С.С.Алексеев. Общая теория права.-Т. 1-М.,1981-С.261
17. Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Сборник переводов, вып.2-М.:ИНИОН, 1988, - С.7-23, 111-152
18. Коренов А.П. Кодификация советского административного права. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. -Л., 1961. –С.16.
19. Костенников М.В. Теоретические проблемы кодификации административного права России. Автореф. дисс. докт. юрид. наук. Екатеринбург, 2001.-С.22.
20. «Дiни сенім бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы» ҚР заңы. 15.01.1992, №1129, -Алматы, 1992. 22б.; «Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсiпкерлiк қызмет бостандығына құқығын қорғау туралы» ҚР Президентiнiң Жарлығы; 27.05.1998, № 3928. //Егемен Қазақстан. 30.05.1998.
21. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы бойынша нормативтік актілер жинағы –Алматы. 2004. –185б.
22. ҚР Әділет Министрлігі туралы ереже. ҚР Үкіметінің 11.03.1999ж. №233 қаулысымен бектілген//Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы бойынша нормативтік актілер жинағы...238б.
23. Ильин И.К., Мировно Н.В. О форме и стиле правовых актов //Советское госдарство и право. 1960 №12-С.66
24. Пиголкин А.С. Совершенствование законодательной техники //Советское государство и право. 1968 №1-С.50-57
25. Керимов Д.А. Кодификация и законодательная техника. –М., 1962-С.47.
26. Красавчиков О.А. Юридическая техника и вопросы дальнейшего совершенствования советского гражданского законодательства. -М., 1961.-С.3; Пиголкин А.С. Демократия и право развитого социалистического общества //материалы всесоюзной научной конференции 21-23 ноября 1973; МГУ. 1975-С.85
27. Табанов С.А. Совершенствование законодательства: теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы: Жетi Жарғы, 1999-.С-.92-95
28. И.Л.Брауде. проблемы законодательной техники //Советское государство и право. 1957, № 8.-Б.54-55/.Бұдан әрi, заңдылық.
29. Маркс К, Энгельс Ф. Немецкая идеология. -М., 1979.С.25
30. Ушаков А.А. Очерки законодательной техники –Пермь, 1967-с.106.
31. Рахимов Р.А., Хабибуллина И.И. Проблемы семиотического анализа государственной власти и язык закона //Проблемы юридической техники. Сборник статьей. Нижн.Новгород, 1989.С-294.
32. Розенталь Д.Э. Практическая стилистика русского языка. -М. 1977-С.-37
33. Чернобль Г.Т. Проблемы истинности и научной достоверности в правоведение //Методические проблемы советской юридической науки.-М., 1980-С.106
34. Табанов С.А. Совершенствование законодательства: теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы, 1999-С.106.
35. Монтескье Ш. Избранные произведения.-М., 1955.-С. 160.
36. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республика Казахстан.
37. Алматы, Жетi-Жарғы, 1996.-С. 147.
38. Ибраева А.С. Правовая культура закондателя как одно из условий качественного законотворчества // В кн.: Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. -Алматы, 1997.-С. 136.
39. Ильинский И. Язык закона // Советское строительство. 1927. -№8-9. -С. 77.
40. КСРО Конституциясы –Алматы, 1978.5б. 1936
41. Қазақстан Республикасының Әкімшлік құқықбқзушылық туралы Кодексі. –Алматы, 200.-211 б.
42. РСФСР ҚПК 34б.
43. 1997 жылғы ҚР ҚК: б.б. 9.12.13.21.26.32.34.40. және т.б.
44. Полянский Н. О терминологии советского закона //Проблемы социалистического право, -1938, №5.-С.132.
45. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 30 тамызда бүкiл халықтық референдум арқылы қабылданған –Алматы,2004.64-бап.
46. Перетерский С. Техника оформления кодексов. //Проблемы социалистического права.1939.№1-С.112
47. Кодекс об административных правонарушениях Украинский ССР.-Киев. 1928, -432с.
48. Основы законодательства Союза ССР и союзных республик об административных правонарушениях. -М., 1980. 571с.
49. Кодекс об административных правонарушениях Республики Узбекистан //Ведомости верховного совета РУз., 1995, №3, ст.6: ҚР ӘҚБҚ-Алматы, 2004, 6-бап; Кодекс об административных правонарушениях Республик Белорусь-Минск, 2001, ст.18; Кодекс об административных правонарушениях Республики Кыргызстан. -Бишкек. 1998.ст.19.
50. Кодекс об административных правонарушениях Российской Федерации –М., 2001-580с.
51. Қазақ ССР Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi –Алматы, 1992-375 б.
52. .Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь -Минск, 1995 № 572/65
53. Бюллетень нормативно-правовых актов Российской Федерации 20 июля 2000г.-№2330
54. Қазақ КСР-ның мемлекеттiк егемендiгi туралы Декларация. 1990ж. 25 қазан.-Алматы, 1990.-15с.
55. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993ж. 28 қаңтар-Алматы, 1993.-43б.
56. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы. ҚР-ның Конституциялық заңы. 1991ж. 16 желтоқсан. //Ведомости Верховного Совета Казахской ССР.1991 №51.с.62
57. Сапарғалиев Г.С. Статья в газете «Вести Казахстана» 1995г. 25 октября.
58. Қазақастанның Президентi қызмет орнын құру туралы заң. 1990ж. 24 сәуiр //Социалистiк Қазақстан 1990ж. 25 сәуiр.
59. Қазақ ССР-нiң Министрлер кабинетi туралы заңы. 1991ж. 25 маусым //Социалистiк Қазақастан. 1991ж. 27 маусым
60. Котов А.К.Суверенный Казахстан: гражданин, нация народ. Алматы: Жетi Жарғы, 1997.-С.66
61. О трудовом обеспечений населения. Закон Украинской ССР.// Ведомости Верховного Совета УССР.1991г.-№21.-С.253.
62. Об основах социальной защиты инвалидов. Закон УССР. //Ведомости Верховного Совета УССР.1991г.-№21, -с.263.
63. О свободе совести и о религиозных организациях. Закон УССР.// Ведомости Верховного Совета УССР.1991г. №30.с.379
64. О предприятиях. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР 1992.-№24, -с.272.
65. О национальной гвардии. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР.1992г.-№4.-с.20
66. Об экономической самостоятельности УССР. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР.1992-№2.-106.
67. Халықты еңбекпен қамтамасыз ету туралы. КазССР-ның заңы 1900 15 желтоқсан //Заңдылық, Үкiметтiк және ведомствалық нормативтiк актiлер.-Алматы, 1993-.-17-23.
68. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы. КазССР-ның заңы//Үкiметтiк және ведомствалық нормативтiк актiлер.-Алматы, 1993.32-40б.б.
69. Қазақстан Республикасындағы мүгедектердiң әлеуметтiк қорғалуы туралы. 1991ж.21 маусым. //1991 ж 20-28 маусымда Қазақ ССР-ның.
Жоғарғы Кеңесiнiң 12-шақырылған 4-сессиясында қабылданған заңдар мен қаулылар-Алматы, 1991ж. 105б; ҚР Президентiнiң 12.04.1994ж. №1652 заң күшi бар Жарлығына сәйкес, 14.07.1994ж. №137-ХІІ, 22.09.94ж. №168ХІІ ҚР Заңдарымен. 05.10.95ж. №2488 ҚР Президентiнiң заң күшi бар Жарлығымен. 02.04.94ж. №88-1, 19.06.1997ж. №134-1, 16.07.97ж. № 166-1. 17.12.98ж. №323-1, 07.04.99ж. №374-1: 15.01.01.ж. №138-ii; 11.06.01ж. №207-ii; 21.03.02ж. № 308-ii ҚР Заңдарымен өзгерiстер енгiзiлген.
70. Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы. 1992ж. 15 қаңтар. Қазақстан Республикасының заңы. –Алматы, 21б.
71. Қазақ ССР-дағы шаруашылық қызметтiң бостандығы және кәсiпкерлердiң дамуы туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1990ж. 11 желтоқсан.-Алматы, 1992ж.-23б.
72. Кәспорындар туралы 1991ж. 13 ақпан. Қазақстан Республикасының заңы. //Ведомости Верховного Совета КазССР.1991-№8.-С96.
73. Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1992 ж. 4 шiлде. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. 1992, № с.25
74. Қазақстан Республикасының ұлттық гвардиясы туралы. 1995ж. 5 желтоқсан. // Егемен Қазақстан. 1995. 9 желтосқан. Заңға мынадай өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi. 19.06.97ж. №134-1; 30.06.97ж. №140-1; 26.06.98ж. № 234-1; 22.12.98ж. № 327-i; 10.10.01ж. №247-ii; 10.07.02ж. № 338-ii; 08.01.04ж. № 516-ii; 20.12.04ж. № 13-iii ҚР Заңдарымен.
75. Қазақстан Республикасының Қаулы күштерi және Қорғанысы туралы 1993 15 мамыр Қазақстан Республикасының заңы // Ведомости Верховного Совета Республики Казахста. 1993.-№8-с.24.
76. Қазақстан Республикасының Президентiне және жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшыларына қосымша өкiлеттiктердi уақытша беру туралы. Қазақстан Республикасының заңы. 1993ж. 10 желтоқсан//Егемен Қазақстан.1993.12 желтосқан.
77. Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы заңы 1992ж. 18 қаңтар.-Алматы.-1992ж. 21б.
78. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан , 1992г.., № 110; №13-14, ст.327; №16, ст.402; 1993г.., №8ст. 154; 1994г., №9-10ст., 158; 1995г. №16-15.ст.104; №20ст.120; Ведомости Парламента Республики Казахстан, 1996г., №2.ст.183.
79. Қазақстан Республикасының ақша жүйесi туралы Қазақстан Республикасының заңы.1993ж. 13 желтоқсан -№25-91-ХІІ//Ведомости Верховного Совета РК.1993г. №12.-с.19.
80. «Дәрi-дәрмектердiң әртүрлi топтарын және медициналық сипаттағы өнiмдердi дәрiхана ұйымдарында, фармацевтикалық кәсiпорындарда және емдеу –профилактикалық мекемелерде сақтау бойынша Нұсқамалар» Денсаулық сақтау бiлiм және спорт Министрлiгiнiң денсаулық сақтау Комитетiнiң 1999ж. 10-мамырдағы №238 Бұйрығы.
81. Административное право зарубежных стран-М., 1996-с.207.
82. Табанов С.А. Совершенствование законодательства теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы,1999; Тихомиров Ю.Л. О концепции развития административного права и процесса // Государство и право.-М.,1998, № 1 Тихомиров Ю.А.Ноздрачев Л.Ф., Хангельдыев Б.Б. и др. Концепция развития административного и административно-процессуального законодательства. М.,1998 и др.
83. Үшiншi сайланған Қазақстан Республикасы Парламентi мәжiлiсiнiң бiрнiшi сессиясы қызметiнiң қорытындылары –Астана, 2005ж. 38-39б.
84. Административная ответственность и проблемы административного права. Четвертые «Лазаревские чтения» к 70-летию Б.М.Лазерева. //Государство и право. 2000 10.-С.39
85. Масленников М.Я.Администратвино-юридикционный процесс: понятие и соотношение с иынми видами процессуально-видовой деятельнсоти //Материалы «Лазеревских чтении» -М.-2001.-С.33.
86. Чечина А.Н.Норма права и судебное решение .-Л., 1961.-С.-27-28
87. Никеров Г.И. Административное право США.-М., 1977-С.-19-20
88. Костенников М.В., Куракин А.В. К вопросу о кодификации норм административного права России //Государство и право, 2002 №4.-С.27.
89. Омаров И.А., Сатыбалды К.С. О концепции развития административно-процессуального законодательства в странах СНГ. //Актуальные проблемы правовой реформы в государствах –участниках СНГ.-Алматы, 2003.-Т.1.-С.48
90. Демин А.А. Понятие административного процесса и кодификация административно-процессуального законодательства Российской Федерации //Государство и право. 2000, № 11.-С..5.
91. Корнев А.П. О соотношении административно –правовых институтов и отрасли административного права//Сборник «Институты административного права России».-М., Институт государства и права РАН, 1999,-С.41-43.
92. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право Российской Федерации: Учебник.-С.301
93. .Merkl. Teoria general de derecho administrativo. -Mexico , 1975
94. Vidal Perdomo, Jaime. Derecho administrativo: 8 ed. Bogota, 1985. 1/393.
95. .Советское государство и право. 1963. № 1.-С. 13.
96. Лунев А.Е.Вопросы административного процесса // Правоведение. 1962. №2. -С. 43.
97. Салищева Н.Г. Административный процесс в СССР. М., 1964. - С. 12.
98. Чечот Д.М. Административная юстиция. Теоретические проблемы. -Л. 1973.-С. 28.
99. Демин А.А. Понятие административного процесса и кодифика-ция административно - процессуального законодательства Российской Федерации // Государство и право. 2000, № 11.-С. 10.
100. Студеникина М.С. Пути кодификации административного законодательства // Государство и право. 19998, № 8.-С.22.
101. Якимов A.Ю. Поинципы административно - юрисдикционного /процесса // Государство и право. 1998, №5.-С. 5-11; Якимов А.Ю. Статус субьекта административной юрисдикции и проблемы его реализации. -М.1999.-С.25.
102. Масленников М.Я. Порядок применения административных взысканий. С-М., 1998.-С1-11:
103. Лория В.А. Проблемы кодификации советского административно-процессуального права. Дисс., докт., юрид.наук. Тбилиси, 1976.-С.248.
104. Алексеев С.С. Общая теория права Т.2.-М., 1982.-С.С.-321-322, 324-326.
105. Коренев А.П. Нормы административного права и их приме-нения. -М., 1978, -С. 135.
106. Сергун П.П. Охрана прав и свобод личности в производстве по летам об административных правонарушениях. Автореферат дисс. канд, юрид. наук. -Саратов 1987. -С. 9-10.
107. Якуба О.М. Административная ответственность. М, 1972. -С.117.
108. Бахрах Д.Н., Ренов Э.Н. Производство по делам об админис-тративных правонарушениях. -М., 1989. -С. 11.
109. Михайлеико Л. 11.Организация и осуществление производства по делам об административных правонарушениях в органах внутренних дел. Автореф... диссер..., канд., юрид., наук. -М., 2000.-С. 14.
110. Серегин А.В. Советский общественный порядок и административно-правовые средства его укрепления. -М., 1975. -С. 144-145.
111. Салищева Н.Г. Гражданин и административная юрисдикция в СССР, М., 1970. -С. 44-45.
112. Махина С.Н. Управленческий и административный процессы: проб-лемы теории и перспективы правового регулирования. Автореф. дисс, канд., юрид., наук.-Саратов. 1998.-С. 5.
113. Скитович В.В. Проблемы административной юстиции как формы реализации судебной власти. Автореф... дисс..., доктр., юрид., наук. -М, 1999. -С.5.
114. Указ Президиума Верховного Совета СССР об 12 апреля 1968г. « О порядке рассмотрения предложений, заявлений и жалоб граждан » (в ред., Указов Президиума Верховного Совета СССР от 4-марта 1980 г. и от 2-февраля 1988г.) // Ведомости Верховного Совета СССР. 1980, №11. ст. 192; №27, ст. 540; 1988, № 6, ст. 95; Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 19-июня 1995г. за № 2340 « О порядке рассмотрения обращений граждан» // Сборник нормативных актов по административному праву Республики Казахстан. Кн. 1 - .Алматы, 2004. -С. 52.
115. Мемлекеттiк наградалар туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1995ж. 20 желтоқсан.//Егемен Қазақстан,1995ж.-24 желтоқсан.
116. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқығы бойынша нормативтiк актiлердiң Жинағы 2-кiтап, Алматы.2004-3-18; 52-59б.б.
117. Коренев А.П. О соотношений административно-правовых институтов и отраслей административного права // Сборник «Институты административного права России». -М., Институт государства и права РАН, 1999, с.41-43.
118. Лицензиялау туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1995ж. 17 сәуiр № 2220. Егемен Қазақстан 1995ж. 20 сәуiр.
119. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бойынша нормативтiк актiлерiнiң Жинағы. 1,2 кiтап, Алматы. 2004.
2. Панова И.В. Актуальные проблемы административного процесса в Российской Федерафии. дисс…докт.юрид. наук –Екатеринбург, 2000. –с.24-25. Таранов А.А. Административная ответственность в Республике Казахстан. Алматы, 1997; Таранов А.А. Административное право РК: Академический курс. Алматы, 2002; Жетписбаев Б.А. Административная ответственность в Республике Казахстан. Алматы, 2000; Жатканбаев А.Е. Правовые основы административной ответственности в Республике Казахстан. автореферат канд. дисс, Алматы, 1998; Жумагулов М.И. Пути совершенствования законодательства об административных правонарушениях в условиях экономических и социально - культурных преобразований в РК // Актуальные проблемы развития суверенного и светского государства Казахстана. Алматы, 2001; Жумагулов М. И. Социально-психологические особенности формирования административного законодательства // Материалы международного симпозиума // ч. 1. 12 ноября 2002 г., Кострома; Ибрагимов X. Ю. Административное право (общ. часть) : Учебное пособие. -Алматы, Данекер, 2002; Омаров И.А., Татарян В. Г. Административно - деликтный процессуальный кодекс РК: итоги разработки концепции структуры и основных положений альтернативного авторского законопроекта // Научн. труды КВШ, Караганда, 1998 и др.
3. Поленина С.В.Теоретические проблемы системы советского законодательства –М, 1979.-С.25
4. Система советского законодательства-М.1980-С-8-9
5. Дрейщев Б.В. Правотворчество в Советском государственном управлении-Л., 1978.-С.24
6. Алексеев С.С. Социальная ценность права в советском обществе -М., 1978.- С. 93
7. Пиголкин А.С. Подготовка проекта нормативных актов (организация и методика) М., 1968.-С. 54.
8. Кудрявцев Ю.В. Нормы права как социальная информация г.М, 1981.-С. 47
9. Козлов Ю.М. Проблемы эффективности административного правотворчества. - // Актуальные проблемы социалистического административного и финансового права. М.. 1978.-С. 13-16
10. Шебенов А.Ф. Система законодательства как научная основа кодификации //Советское государство и право, 1971, № 9.-С.34.
11. Тихомиров Ю.А., Юртаева Е.А. Кодекс в системе законодательных и иных актов //Журнал Российского права 1997 № 4-С.7.
12. Кленова Т.В. Принципы уголовного право и принципы кодификации // Государство и право. 1997. -№1- С- 25.
13. Нормативтiк құқықтық актiлер туралы. Қазақстан Республикасының заңы –Алматы, 2004. -3б
14. Стросьцяк Е.Правовые формы деятельности .-М., 1959.-С 195-196
15. Добровольская Т.Н.Принципы советского уголовного процесса. –М.. 1972. С.9.
16. Келина С.Г., Кудрявцев В.Н. Принципы советского уголовного права.-М.,1988; Лукашева Е.А. Социалистическое права и личность-М., 1987; Лория В.А. Проблемы кодификации советского административно-процессуального права. Афтореф. дисс. доктора юрид. Наук –М.1986; Кленова Т.В.Принципы уголовного права и принципы кодификации. //Государство и право 1997 г №1; Костенников М.В.Куракин А.В. К вопросу о кодификации административного права России// Государство и право 2002, №4; Костенников М.В.Теоретичекие проблемы кодификации административного права России.-М., 2000; Коренев А.П.Административное право России. Ч.1-М., 2000; Татарян В.Г. Конституцинные права и свободы человека и гражданина и проблемы кодификации административно-деликтного законадательства. (Итоги разработки единой кодификации принципов структуры и содержания основных положений альтернативного авторского проекта Администравтино –деликтного кодекса Республики Кахастан.) В 2-х частях Часть 1-Астана: Министерство юстиции Республики Казахстан, 1998 и т.д.
Сборник нормативных актов по административному праву Республики Казахстан /сост. Р.А.Подопригора. Кн.-1.Алматы: Юрист, 2002-264С; -Книга 2.2002-236с. С.С.Алексеев. Общая теория права.-Т. 1-М.,1981-С.261
17. Чистое учение о праве Ганса Кельзена. Сборник переводов, вып.2-М.:ИНИОН, 1988, - С.7-23, 111-152
18. Коренов А.П. Кодификация советского административного права. Автореф. дисс. канд. юрид. наук. -Л., 1961. –С.16.
19. Костенников М.В. Теоретические проблемы кодификации административного права России. Автореф. дисс. докт. юрид. наук. Екатеринбург, 2001.-С.22.
20. «Дiни сенім бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы» ҚР заңы. 15.01.1992, №1129, -Алматы, 1992. 22б.; «Азаматтар мен заңды тұлғалардың кәсiпкерлiк қызмет бостандығына құқығын қорғау туралы» ҚР Президентiнiң Жарлығы; 27.05.1998, № 3928. //Егемен Қазақстан. 30.05.1998.
21. Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы бойынша нормативтік актілер жинағы –Алматы. 2004. –185б.
22. ҚР Әділет Министрлігі туралы ереже. ҚР Үкіметінің 11.03.1999ж. №233 қаулысымен бектілген//Қазақстан Республикасының әкімшілік құқығы бойынша нормативтік актілер жинағы...238б.
23. Ильин И.К., Мировно Н.В. О форме и стиле правовых актов //Советское госдарство и право. 1960 №12-С.66
24. Пиголкин А.С. Совершенствование законодательной техники //Советское государство и право. 1968 №1-С.50-57
25. Керимов Д.А. Кодификация и законодательная техника. –М., 1962-С.47.
26. Красавчиков О.А. Юридическая техника и вопросы дальнейшего совершенствования советского гражданского законодательства. -М., 1961.-С.3; Пиголкин А.С. Демократия и право развитого социалистического общества //материалы всесоюзной научной конференции 21-23 ноября 1973; МГУ. 1975-С.85
27. Табанов С.А. Совершенствование законодательства: теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы: Жетi Жарғы, 1999-.С-.92-95
28. И.Л.Брауде. проблемы законодательной техники //Советское государство и право. 1957, № 8.-Б.54-55/.Бұдан әрi, заңдылық.
29. Маркс К, Энгельс Ф. Немецкая идеология. -М., 1979.С.25
30. Ушаков А.А. Очерки законодательной техники –Пермь, 1967-с.106.
31. Рахимов Р.А., Хабибуллина И.И. Проблемы семиотического анализа государственной власти и язык закона //Проблемы юридической техники. Сборник статьей. Нижн.Новгород, 1989.С-294.
32. Розенталь Д.Э. Практическая стилистика русского языка. -М. 1977-С.-37
33. Чернобль Г.Т. Проблемы истинности и научной достоверности в правоведение //Методические проблемы советской юридической науки.-М., 1980-С.106
34. Табанов С.А. Совершенствование законодательства: теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы, 1999-С.106.
35. Монтескье Ш. Избранные произведения.-М., 1955.-С. 160.
36. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республика Казахстан.
37. Алматы, Жетi-Жарғы, 1996.-С. 147.
38. Ибраева А.С. Правовая культура закондателя как одно из условий качественного законотворчества // В кн.: Законотворческий процесс в Республике Казахстан: состояние и проблемы. -Алматы, 1997.-С. 136.
39. Ильинский И. Язык закона // Советское строительство. 1927. -№8-9. -С. 77.
40. КСРО Конституциясы –Алматы, 1978.5б. 1936
41. Қазақстан Республикасының Әкімшлік құқықбқзушылық туралы Кодексі. –Алматы, 200.-211 б.
42. РСФСР ҚПК 34б.
43. 1997 жылғы ҚР ҚК: б.б. 9.12.13.21.26.32.34.40. және т.б.
44. Полянский Н. О терминологии советского закона //Проблемы социалистического право, -1938, №5.-С.132.
45. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995ж. 30 тамызда бүкiл халықтық референдум арқылы қабылданған –Алматы,2004.64-бап.
46. Перетерский С. Техника оформления кодексов. //Проблемы социалистического права.1939.№1-С.112
47. Кодекс об административных правонарушениях Украинский ССР.-Киев. 1928, -432с.
48. Основы законодательства Союза ССР и союзных республик об административных правонарушениях. -М., 1980. 571с.
49. Кодекс об административных правонарушениях Республики Узбекистан //Ведомости верховного совета РУз., 1995, №3, ст.6: ҚР ӘҚБҚ-Алматы, 2004, 6-бап; Кодекс об административных правонарушениях Республик Белорусь-Минск, 2001, ст.18; Кодекс об административных правонарушениях Республики Кыргызстан. -Бишкек. 1998.ст.19.
50. Кодекс об административных правонарушениях Российской Федерации –М., 2001-580с.
51. Қазақ ССР Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексi –Алматы, 1992-375 б.
52. .Национальный реестр правовых актов Республики Беларусь -Минск, 1995 № 572/65
53. Бюллетень нормативно-правовых актов Российской Федерации 20 июля 2000г.-№2330
54. Қазақ КСР-ның мемлекеттiк егемендiгi туралы Декларация. 1990ж. 25 қазан.-Алматы, 1990.-15с.
55. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1993ж. 28 қаңтар-Алматы, 1993.-43б.
56. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы. ҚР-ның Конституциялық заңы. 1991ж. 16 желтоқсан. //Ведомости Верховного Совета Казахской ССР.1991 №51.с.62
57. Сапарғалиев Г.С. Статья в газете «Вести Казахстана» 1995г. 25 октября.
58. Қазақастанның Президентi қызмет орнын құру туралы заң. 1990ж. 24 сәуiр //Социалистiк Қазақстан 1990ж. 25 сәуiр.
59. Қазақ ССР-нiң Министрлер кабинетi туралы заңы. 1991ж. 25 маусым //Социалистiк Қазақастан. 1991ж. 27 маусым
60. Котов А.К.Суверенный Казахстан: гражданин, нация народ. Алматы: Жетi Жарғы, 1997.-С.66
61. О трудовом обеспечений населения. Закон Украинской ССР.// Ведомости Верховного Совета УССР.1991г.-№21.-С.253.
62. Об основах социальной защиты инвалидов. Закон УССР. //Ведомости Верховного Совета УССР.1991г.-№21, -с.263.
63. О свободе совести и о религиозных организациях. Закон УССР.// Ведомости Верховного Совета УССР.1991г. №30.с.379
64. О предприятиях. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР 1992.-№24, -с.272.
65. О национальной гвардии. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР.1992г.-№4.-с.20
66. Об экономической самостоятельности УССР. Закон УССР.//Ведомости Верховного Совета УССР.1992-№2.-106.
67. Халықты еңбекпен қамтамасыз ету туралы. КазССР-ның заңы 1900 15 желтоқсан //Заңдылық, Үкiметтiк және ведомствалық нормативтiк актiлер.-Алматы, 1993-.-17-23.
68. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы. КазССР-ның заңы//Үкiметтiк және ведомствалық нормативтiк актiлер.-Алматы, 1993.32-40б.б.
69. Қазақстан Республикасындағы мүгедектердiң әлеуметтiк қорғалуы туралы. 1991ж.21 маусым. //1991 ж 20-28 маусымда Қазақ ССР-ның.
Жоғарғы Кеңесiнiң 12-шақырылған 4-сессиясында қабылданған заңдар мен қаулылар-Алматы, 1991ж. 105б; ҚР Президентiнiң 12.04.1994ж. №1652 заң күшi бар Жарлығына сәйкес, 14.07.1994ж. №137-ХІІ, 22.09.94ж. №168ХІІ ҚР Заңдарымен. 05.10.95ж. №2488 ҚР Президентiнiң заң күшi бар Жарлығымен. 02.04.94ж. №88-1, 19.06.1997ж. №134-1, 16.07.97ж. № 166-1. 17.12.98ж. №323-1, 07.04.99ж. №374-1: 15.01.01.ж. №138-ii; 11.06.01ж. №207-ii; 21.03.02ж. № 308-ii ҚР Заңдарымен өзгерiстер енгiзiлген.
70. Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы. 1992ж. 15 қаңтар. Қазақстан Республикасының заңы. –Алматы, 21б.
71. Қазақ ССР-дағы шаруашылық қызметтiң бостандығы және кәсiпкерлердiң дамуы туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1990ж. 11 желтоқсан.-Алматы, 1992ж.-23б.
72. Кәспорындар туралы 1991ж. 13 ақпан. Қазақстан Республикасының заңы. //Ведомости Верховного Совета КазССР.1991-№8.-С96.
73. Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1992 ж. 4 шiлде. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. 1992, № с.25
74. Қазақстан Республикасының ұлттық гвардиясы туралы. 1995ж. 5 желтоқсан. // Егемен Қазақстан. 1995. 9 желтосқан. Заңға мынадай өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi. 19.06.97ж. №134-1; 30.06.97ж. №140-1; 26.06.98ж. № 234-1; 22.12.98ж. № 327-i; 10.10.01ж. №247-ii; 10.07.02ж. № 338-ii; 08.01.04ж. № 516-ii; 20.12.04ж. № 13-iii ҚР Заңдарымен.
75. Қазақстан Республикасының Қаулы күштерi және Қорғанысы туралы 1993 15 мамыр Қазақстан Республикасының заңы // Ведомости Верховного Совета Республики Казахста. 1993.-№8-с.24.
76. Қазақстан Республикасының Президентiне және жергiлiктi әкiмшiлiктiң басшыларына қосымша өкiлеттiктердi уақытша беру туралы. Қазақстан Республикасының заңы. 1993ж. 10 желтоқсан//Егемен Қазақстан.1993.12 желтосқан.
77. Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы заңы 1992ж. 18 қаңтар.-Алматы.-1992ж. 21б.
78. Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан , 1992г.., № 110; №13-14, ст.327; №16, ст.402; 1993г.., №8ст. 154; 1994г., №9-10ст., 158; 1995г. №16-15.ст.104; №20ст.120; Ведомости Парламента Республики Казахстан, 1996г., №2.ст.183.
79. Қазақстан Республикасының ақша жүйесi туралы Қазақстан Республикасының заңы.1993ж. 13 желтоқсан -№25-91-ХІІ//Ведомости Верховного Совета РК.1993г. №12.-с.19.
80. «Дәрi-дәрмектердiң әртүрлi топтарын және медициналық сипаттағы өнiмдердi дәрiхана ұйымдарында, фармацевтикалық кәсiпорындарда және емдеу –профилактикалық мекемелерде сақтау бойынша Нұсқамалар» Денсаулық сақтау бiлiм және спорт Министрлiгiнiң денсаулық сақтау Комитетiнiң 1999ж. 10-мамырдағы №238 Бұйрығы.
81. Административное право зарубежных стран-М., 1996-с.207.
82. Табанов С.А. Совершенствование законодательства теория и опыт Республики Казахстан.-Алматы,1999; Тихомиров Ю.Л. О концепции развития административного права и процесса // Государство и право.-М.,1998, № 1 Тихомиров Ю.А.Ноздрачев Л.Ф., Хангельдыев Б.Б. и др. Концепция развития административного и административно-процессуального законодательства. М.,1998 и др.
83. Үшiншi сайланған Қазақстан Республикасы Парламентi мәжiлiсiнiң бiрнiшi сессиясы қызметiнiң қорытындылары –Астана, 2005ж. 38-39б.
84. Административная ответственность и проблемы административного права. Четвертые «Лазаревские чтения» к 70-летию Б.М.Лазерева. //Государство и право. 2000 10.-С.39
85. Масленников М.Я.Администратвино-юридикционный процесс: понятие и соотношение с иынми видами процессуально-видовой деятельнсоти //Материалы «Лазеревских чтении» -М.-2001.-С.33.
86. Чечина А.Н.Норма права и судебное решение .-Л., 1961.-С.-27-28
87. Никеров Г.И. Административное право США.-М., 1977-С.-19-20
88. Костенников М.В., Куракин А.В. К вопросу о кодификации норм административного права России //Государство и право, 2002 №4.-С.27.
89. Омаров И.А., Сатыбалды К.С. О концепции развития административно-процессуального законодательства в странах СНГ. //Актуальные проблемы правовой реформы в государствах –участниках СНГ.-Алматы, 2003.-Т.1.-С.48
90. Демин А.А. Понятие административного процесса и кодификация административно-процессуального законодательства Российской Федерации //Государство и право. 2000, № 11.-С..5.
91. Корнев А.П. О соотношении административно –правовых институтов и отрасли административного права//Сборник «Институты административного права России».-М., Институт государства и права РАН, 1999,-С.41-43.
92. Алехин А.П., Кармолицкий А.А., Козлов Ю.М. Административное право Российской Федерации: Учебник.-С.301
93. .Merkl. Teoria general de derecho administrativo. -Mexico , 1975
94. Vidal Perdomo, Jaime. Derecho administrativo: 8 ed. Bogota, 1985. 1/393.
95. .Советское государство и право. 1963. № 1.-С. 13.
96. Лунев А.Е.Вопросы административного процесса // Правоведение. 1962. №2. -С. 43.
97. Салищева Н.Г. Административный процесс в СССР. М., 1964. - С. 12.
98. Чечот Д.М. Административная юстиция. Теоретические проблемы. -Л. 1973.-С. 28.
99. Демин А.А. Понятие административного процесса и кодифика-ция административно - процессуального законодательства Российской Федерации // Государство и право. 2000, № 11.-С. 10.
100. Студеникина М.С. Пути кодификации административного законодательства // Государство и право. 19998, № 8.-С.22.
101. Якимов A.Ю. Поинципы административно - юрисдикционного /процесса // Государство и право. 1998, №5.-С. 5-11; Якимов А.Ю. Статус субьекта административной юрисдикции и проблемы его реализации. -М.1999.-С.25.
102. Масленников М.Я. Порядок применения административных взысканий. С-М., 1998.-С1-11:
103. Лория В.А. Проблемы кодификации советского административно-процессуального права. Дисс., докт., юрид.наук. Тбилиси, 1976.-С.248.
104. Алексеев С.С. Общая теория права Т.2.-М., 1982.-С.С.-321-322, 324-326.
105. Коренев А.П. Нормы административного права и их приме-нения. -М., 1978, -С. 135.
106. Сергун П.П. Охрана прав и свобод личности в производстве по летам об административных правонарушениях. Автореферат дисс. канд, юрид. наук. -Саратов 1987. -С. 9-10.
107. Якуба О.М. Административная ответственность. М, 1972. -С.117.
108. Бахрах Д.Н., Ренов Э.Н. Производство по делам об админис-тративных правонарушениях. -М., 1989. -С. 11.
109. Михайлеико Л. 11.Организация и осуществление производства по делам об административных правонарушениях в органах внутренних дел. Автореф... диссер..., канд., юрид., наук. -М., 2000.-С. 14.
110. Серегин А.В. Советский общественный порядок и административно-правовые средства его укрепления. -М., 1975. -С. 144-145.
111. Салищева Н.Г. Гражданин и административная юрисдикция в СССР, М., 1970. -С. 44-45.
112. Махина С.Н. Управленческий и административный процессы: проб-лемы теории и перспективы правового регулирования. Автореф. дисс, канд., юрид., наук.-Саратов. 1998.-С. 5.
113. Скитович В.В. Проблемы административной юстиции как формы реализации судебной власти. Автореф... дисс..., доктр., юрид., наук. -М, 1999. -С.5.
114. Указ Президиума Верховного Совета СССР об 12 апреля 1968г. « О порядке рассмотрения предложений, заявлений и жалоб граждан » (в ред., Указов Президиума Верховного Совета СССР от 4-марта 1980 г. и от 2-февраля 1988г.) // Ведомости Верховного Совета СССР. 1980, №11. ст. 192; №27, ст. 540; 1988, № 6, ст. 95; Указ Президента РК, имеющий силу закона, от 19-июня 1995г. за № 2340 « О порядке рассмотрения обращений граждан» // Сборник нормативных актов по административному праву Республики Казахстан. Кн. 1 - .Алматы, 2004. -С. 52.
115. Мемлекеттiк наградалар туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1995ж. 20 желтоқсан.//Егемен Қазақстан,1995ж.-24 желтоқсан.
116. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқығы бойынша нормативтiк актiлердiң Жинағы 2-кiтап, Алматы.2004-3-18; 52-59б.б.
117. Коренев А.П. О соотношений административно-правовых институтов и отраслей административного права // Сборник «Институты административного права России». -М., Институт государства и права РАН, 1999, с.41-43.
118. Лицензиялау туралы. Қазақстан Республикасының заңы 1995ж. 17 сәуiр № 2220. Егемен Қазақстан 1995ж. 20 сәуiр.
119. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк құқық бойынша нормативтiк актiлерiнiң Жинағы. 1,2 кiтап, Алматы. 2004.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 126 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 126 бет
Таңдаулыға:
ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
Осы диссертацияда мынадай қысқарған сөздер қолданылады:
ҚР – Қазақстан Республикасы
Қазақ ССР – Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
Қазақ КСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
РКФСР – Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы
РФ – Ресей Федарациясы
УССР – Украин Советтік Социалистік Республикасы
УР – Украин Республикасы
БССР – Беларусь Советтік Социалистік Республикасы
ӨзССР – Өзбек Советтік Социалистік Республикасы
ӨР - Өзбекстан Республикасы
ҚырССР – Қырғыз Советтік Социалистік Республикасы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚР ӘКБтК – Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылық туралы
кодексі
ҚР ҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚР ҚІЖтК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу туралы кодексі
ҚР АІЖтК – Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу туралы
кодексі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүріп жатқан әлеуметтік-
экономикалық және құқықтық өзгерістер, қоғам өміріндегі мемлекеттің орны
мен рөлінің өзгеруі мемлекеттің маңызды конституциялық міндеттерінің бірі
ретінде адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығын
мойындау әкімшілік құқықтық ғылымның алдына шешуді талап ететін бірнеше
өзекті мәселелерді қояды. Әкімшілік құқық ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі әрқилы қоғамдық қатынастарды неғұрлым саналуан әлеуметтік салада –
мемлекеттік басқару саласында, атқарушы билік қызметінде әкімшілік-құқықтық
реттеуді одан әрі жетілдіру болып табылады. Әкімшілік құқық тек қана
қазақстандық құқық жүйесінің ірі саласы ғана емес сонымен қатар, дүние
жүзінің көптеген елдеріндегі құқық жүйесінің, соның ішінде ТМД елдерінің де
құқық жүйесінің ірі саласы болып табылады. Әкімшілік құқық нормалары
басқару саласындағы неғұрлым орынды, мақсатқа сай қоғамдық қатынастарды
реттейді және бекітеді, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғайды,
басқару саласынан қазіргі күннің талаптарына сай келмейтін, оған жауап бере
алмайтын қатынастарды ығыстырып шығарады, жаңа қоғамдық қатынастардың пайда
болуына және дамуына ықпал етеді.
Әкімшілік – құқықтық нормалардың көмегімен азаматтардың басқару
саласының құқықтық мәртебесі, атқарушы биліктің мемлекеттік органдарының
құқықтық жағдайы және олардың азаматтармен өзара қарым-қатынасы анықталады.
Әкімшілік құқық нормалары жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдық
және басқа да мемлекеттік емес бірлестіктердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесін, сонымен қатар, мемлекеттік, муниципальдық қызметшілердің және
мемлекеттік емес бірлестіктердің қызметшілерінің құқықтық мәртебесін
анықтайды.
Әкімшілік құқық нормалары басқарудың салааралық, әлеуметтік-саяси,
әлеуметтік-мәдени және шаруашылық саласындағы қоғамдық басқарушылық
қатынастарды реттейді.
Жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, құқық бұзушылықтың алдын
алатын және оны ескертетін, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғайтын, қоғамдық қауіпсіздікті және қоғамдық тәртіпті
қорғайтын әкімшілік құқықтық нормалар маңызды рөлді атқарады.
Айтылғандардың барлығы әкімшілік құқықтың Қазақстанның құқықтық
жүйесінде маңызды орын алатынын қуәландырады. Әкімшілік-құқықты реттеудің
тиімділігі көпшілік жағдайда әкімшілік құқық нормаларының жүйесін
жетілдіруге,оны кодификациялауды жетілдіруге байланысты.
Әкімшілік құқықты жетілдіру және оны кодификациялаудың жолдары мен
нысандары туралы мәселе қазіргі кезде ерекше маңызға ие болуда. Бұл бір
жағынан, нарықтық экономикаға өтуге байланысты рөлі төмендеп қалған
әкімшілік құқықтың рөлін қайта қөтеруге байланысты болса, ал екінші жағынан
әкімшілік заңнаманы кодификациялауды жетілдірудің қажеттілігінен туындайды.
Осыған байланысты әкімшілік-процессуалдық құқық мәселесі де өзекті болып
табылады. Оның мәселелері шеңберін зерттеу осыған дейін әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы істер бойынша іс жүргізумен шектеліп келеді.
Азаматтардың позитивтік құқықтарын жүзеге асыру тәртібі, сонымен қатар
оларды әкімшілік-процессуалдық қорғау тәртібі Қазақстандық ғылымда
тәжірибелік тұрғыдан зерттелмеген [1].
Материалдық құқық нормаларының одан әрі жетілдірілуі әкімшілік-
процессуалдық нормалардың кодификациялануын да талап етеді. 1970-жылдарда
кеңестік құқықтық ғылымы ұсынған және қазіргі замандағы ресейлік
юриспруденция арқылы дамытылған, процессуалдық нормаларды кодификациялау
туралы ұсыныстарды [2] есепке ала отырып, іс жүргізудің маңызды түрлерін
ретке келтіретін, әсіресе, басқару саласындағы азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыру тәртібін ретке келтіретін
әкімшілік-процессуалдық кодекстің жобасының құрылымы мен тұжырымдамасын
жасауға кіріскен орынды болар еді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев еліміздегі заңдарды жетілдіріп отыруға ерекше мән
береді. Ол өзінің “Қазақстан – 2030” атты ұзақ мерзімдік стратегиясында
былай деп көрсеткен: “Ақыр соңында бізге заңдарымыздың жартыкештігіне және
тұрлаусыздығына көңіл бөлу қажет” [1].
Осы стратегияны іске асыру мақсатында “Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы” қабылданып, оның “Заң шығару
қызметі” атты бөлімінде “қолданыстағы заңнаманы жүйелеу, оны ескірген және
қайталайтын нормалардан арылту, қоғамдық қатынастардың кейбір салаларын
құқықтық реттеудегі олқылықтардың орнын толтыру жөніндегі жұмыс жалғасын
табады” деп көрсетілген [1,93].
Біздің зерттеп отырған тақырыбымыз, алдмызға қойып отырған мақсатымыз
Елбасы стратегиясы мен Үкіметтік бағдарлама бағытында жүріп отыр.
Осы және басқа да бірнеше мән-жайлар Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың шиеленіскен мәселелерін теориялық жағынан жетілдіруді
қажет еді. Осы және басқа да мәселелердің өзектілігі, күрделілігі және көп
жақтылығы диссертациялық зерттеудің тақырыбын таңдауда анықтаушы фактор
болды.
Қазақстанның және ТМД елдерінің әкімшілік құқығын кодификациялаудың
теориялық мәселелерін кешенді зерттеу құқық-шығармашылық процесінің
тиімділігін арттыруға, мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының және құқық қолданушы органдарының тәжірибелік
қызметінде заңдылықты нығайтуға, әкімшілік құқық нормаларын жетілдіруге,
Қазақстанда адам және азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды
күшейтуге байланысты ұсыныстарды жетілдіруге ықпал етеді.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты – Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың өзекті мәселелерін кешенді зерттеу, қазақстандық құқықтың
ірі саласы ретінде әкімшілік құқықты кодификациялауды одан әрі жетілдірудің
басым бағыттарын анықтау. Қазіргі күннің талаптарына сай әкімшілік-
процессуалдық құқықты кодификациялаудың келешекке арналған жүзеге
асырылуының үлгісін ұсыну.
Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылған:
– әкімшілік-құқықтық реттеудің объектісі мен қызмет бағыттарын
(функциясы) ғылыми талдау жасау;
– әкімшілік құқықты кодификациялаудың қағидаларын және кодификациялаудың
мәнін жан-жақты ашу;
– әкімшілік құқықты кодификациялауға қатысты заңдылық техникасының
мәселелерін зерттеу;
– ТМД елдеріндегі әкімшілік заңнамаларды кодификациялаудың ерекшеліктерін
салыстырмалы-құқықтық талдау;
– Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамаларын кодификациялаудың
объективтік алғышарттарын қарастыру;
– Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамаларын одан әрі жетілдірудің
қазіргі кезеңдегі міндеттерін тұжырымдау;
– әкімшілік құқықтың материалдық және процессуалдық нормаларының ара
қатынасын анықтау және әкімшілік-процессуалдық нормаларды
кодификациялаудың жүйесін ұсыну.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Еңбекте тұңғыш рет
қазақстандық ғылымда диссертациялық деңгейде Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың қазіргі замандағы мәселелері кешенді түрде ғылыми
тұжырымдалған.
Бұған дейін әкімшілік құқықты кодификациялау жүйесінің қағидалары,
материалдық және процессуалдық әкімшілік құқықтың бөліну мәселелері
қазақстандық заң ғылымында тәжірибе жүзінде зерттелмеген.
Зерттеудің сонылығы, сонымен қатар, мына жағдаймен анықталады. Ол
құқықтық мемлекетті құру, мемлекет пен қоғам қызметінің барлық салаларында
жеке тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету және қорғау
мақсатында заңнамаларды үнемі жаңартып және жетілдіріп отыру екендігінде.
Бұл авторға қоғамдық қатынастарды әкімшілік-құқықтық реттеуді одан әрі
жетілдіру бойынша ойларын тұжырымдауға және әкімшілік-процессуалдық
нормаларды кодификациялау жөніндегі ұсыныстарын жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі – әкімшілік-құқықтық
реттеу саласында, сонымен қатар, мемлекеттік билік органдарының
нормашығармашылық, кодификациялық қызметінің барысында, әкімшілік құқықты
жүйелендіру мен кодификациялау процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар
болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстанның әкімшілік құқығын кодификациялаудың
ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері, қағидалары және тәжірибесі,
кодификациялаудың субъектілерінің шеңбері және олардың құзыреті,
кодификациялаудың жүйелері және нысандары, заңдылық техникасы, оның
әдістері мен тәсілдері, ТМД елдерінің әкімшілік заңнамаларын
кодификациялаудың ерекшеліктері, Қазақстандағы кодификациялаудың ықтимал
мүмкіндіктері және заңнамаларды жетілдірудің жолдары болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемеліқ негізі. Диссертация тақырыбымен
жұмыс жасау барысында автор ғылыми танымның әрқилы әдістерін пайдаланады:
индуктивті, дедуктивті,талдау, синтез, диалектикалық, тарихи. Жеке ғылыми
әдістер де қолданылды: соның ішінде салыстырмалы-құқықтық талдауға басымдық
берілді (Қазақстанның және ТМД-ның басқа да елдерінің әкімшілік құқығының
кодификацияланған нормалары талданды); құжаттарды талдау (заңдар және өзге
де құқықтық нормативтік актілер, солардың ішінде ведомостволық бұйрықтар,
нұсқаулар, ережелер) қарастырылды.
Зерттеудің теориялық негізі ретінде заңнамаларды жүйелендіру және
кодификациялау мәселелерімен айналысқан ғалымдар: Б.А. Жетпісбаевтың, М.И.
Жұмагұловтың, А.Е. Жатқанбаевтың, С.З. Зимановтың, Ғ.С. Сапаргалиев-тың,
Х.Ю. Ибрагимовтың, С.Н. Омаровтың, С.А. Табановтың, И.А. Тарановтың, В.Г.
Татарянның, А.С. Ибраеваның, Д.Н. Бахрахтың, В.В. Лазаревтың, В.А. Ло-
рияның, А.Е. Луневтың, А.С. Пиголкинаның, А.П. Кореневтың, Н.Г. Салищева-
ның, М.С. Студеникинаның, В.Д. Сорокинның, Д.А. Керимовтың, М.В. Костен-
никовтың, И.В. Панованың, Н. Поленскийдің, О.М. Якубтың және тағы
басқалардың еңбектері пайдаланды [3].
Қарастырылып отырған мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл мәселенің кейбір
жақтарын зерттеуге қазақстандық әкімшілік танушылардың арасынан А.А.
Таранов, И.А. Омаров, С.Н. Досымбеков, Б.А. Жетпісбаев, М.И. Жұ-магұлов,
Х.Ю. Ибрагимова, М.Ш. Какимова және басқалар, ал Ресейлік
әкімшіліктанушыларының арасынан Ю.М. Козлов, В.Д. Сорокин, А.П. Коренев,
М.С. Студеникина, Г.И. Петровты атап айтуға болады. Арнайы құқық
шығармашылық қатынастарына Б.В.Дрейщевтің Еңбектері арналған. Алайда, осы
тақырып бойынша арнайы ғылыми зерттеу әлі де жоқ болып тұр.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
– әкімшілік құқықты кодификациялаудың авторлық анықтамасының берілуі.
Яғни оның мемлекеттік басқару саласындағы құқықтық негіздерді дамытуға
және бекітуге бағытталған, әкімшілік құқықтың жаңа жинақталған,
бірыңғайланған кодификациялық актісін құру мақсатын көздейтін нормаларды
жүйелендірудің бір нысаны ретінде қарастырылған;
– кодификациялау пәнін анықтау, автордың пікірінше, мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін және мемлекеттік қызметтің
басқа да нысандарын (заң шығармашылығы, сот төрелігі) жүзеге асыру
кезінде пайда болатын басқарушылық сипаттағы (атқарушылық қызмет)
қатынастарды реттейтін, сонымен қатар, мемлекеттік емес басқару
саласында қоғамдық бірлестіктердің атқарушы биліктің, мемлекеттік
басқарудың кейбір функцияларын жүзеге асырумен байланысты екендігін
көрсету;
– әкімшілік құқықты кодификациялау қағидаларының жүйесі: объективтілік,
ғылымилық, нақтылық, тиімділік, жоспарлылық, конституциялылық және
заңдылық, адамгершілік, ізгілік, халықаралық құқық нормаларына
сәйкестілік, жүйелілік және демократиялылық, қабылдаушылық және
жаңарушылық, кешенділік және оңтайлылық, азаматтардың мемлекетті
басқаруға қатысуы туралы әкімшілік құқық ғылымы тұрғысынан кейбір жаңа
пайымдаулар;
– қазақстандық әкімшілік заңнамалардың тиімділігінің шарты мынадай
факторлармен негізделеді: а)құқықтық нұсқамаларда әлеуметтік-
экономикалық және саяси заңдылықтардың дұрыс негізделуімен; ә) норма
шығармашылық қызмет барысында басқарудың қағидалары мен жалпы заңдарын
есепке алумен дәлелденетінін анықтау; б) мұнда жүйелік бағыт қағидаларын
пайдаланумен;
в) құқықтың спецификалық заңдылықтарының және заңдылық техникасының
қатаң сақталуын есепке алумен;
– әрқилы деңгейдегі әкімшілік-құқықтық нормаларды кодификациялау кезінде
заңдылық техникасының ережелерін пайдалану және жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
– әкімшілік-процессуалдық құқықтың дербес саласы туралы идеяны қолдайтын
аргументтер және материалдық және процессуалдық әкімшілік құқық
нормаларын жеке-жеке кодификациялау туралы қорытынды; әкімшілік құқықтың
материалдық және процессуалдық нормаларын жеке-жеке кодификациялау, жеке
алғанда, кодификациялаудың ең қиын мәселесі-материалдық әкімшілік құқық
нормаларын кодификациялаудың көлемін анықтауды шешуді жеңілдетеді;
– Қазақстанның қазіргі кезеңдегі дамуы барысында әкімшілік құқықтың
материалдық және процессуалдық нормаларын кодификациялау бойынша құқық
шығармашылық органдары қызметінің негізгі басым бағыттары екендігін
қөрсету.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік құндылығы және
теориялық маңыздылығы. Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік
құндылығы және теориялық маңыздылығы әкімшілік құқықты кодификациялаудың
өзекті мәселелері және ғылыми негіздерін кешенді жетілдірумен, нормаларды
әкімшілік-құқықты реттеу және кодификациялауды Қазақстан Республикасының
қызметінің объективті қалыптасқан саяси, әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық шындығына сәйкес жетілдірумен анықталады. Диссертант ұсынған
әкімшілік құқықты кодификациялау жүйесін дамыту жағдайы және болашағы
әкімшілік құқық нормаларын кодификациялаудың теориялық пайымдаудағы
олқылықтардың орнын белгілі бір деңгейде толықтырады. Диссертацияда, автор,
жеке алғанда, кодификациялаудың мәнін, мазмұнын және қағидаларын ашатын
теориялық ережелерді жетілдірген, ол ТМД-ның басқа да елдеріндегі әкімшілік
заңнамаларды кодификациялау кезінде де қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік мәні әкімшілік құқықты кодификациялаудың жүйесін
болашақта жүзеге асыруды анықтау әдістемесі мен әдіснамасын жетілдірумен
қорытылады. Диссертанттың жарыққа шыққан жұмыстарында жарияланған зерттеу
нәтижелері кодификациялық жұмыстарды жүзеге асыру кезінде пайдаланылуы
мүмкін, бұл құқықшығармашылық органдарына өздеріне жүктелген міндеттерді
табысты орындауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері, сонымен қатар,
ғылыми – зерттеу қызметінде, және де тәжірибелік қызметкерлермен
нормативтік құқықтық актілерді дайындау кезінде, заңдатуға қатысты білім
беру мекемелерінде мемлекет және құқық теориясы, әкімшілік құқық және басқа
да пәндерді оқыту барысында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Теориялық ережелері және
тәжірибелік ережелері мен нұсқамалары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
қонференцияларда, семинарларда баяндалды және сонымен қатар ғылыми
мақалаларда Әкімшілік құқық дәрістік курсында, арнаулы курстарда
бейнеленді.
Диссертациялық зерттеудің көлемі мен құрылымы. Көлемі мен құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Диссертациялық зерттеу
128 бетте баяндалған, ол кіріспеден, қысқартылған сөздердің тізімінен, екі
тараудан, жеті параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған қайнар
көздердің тізімінен тұрады.
1. ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРДАҒЫ КОДИФИКАЦИЯЛАУ ИНСТИТУТЫ: ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ,
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1. Әкімшілік заңдарды кодификациялаудын түсінігі,
оның функциялары және негізгі белгілері
Әлеуметтік өзгерістерді енгізу барысының жеделдетілуі, Республиканың
күрделі халық шаруашылығы кешенін басқарудын міндеттерінің күннен-күнге
күрделенуі. Қоғамның демократиялануы заңдардың тиісінше өсуін, бүгінгі
күннің қажеттіліктеріне жақындауын талап етеді. Сонымен қатар, заң шығару
процесінің тұрақты түрде жетілдірілуі – Республикалық заңның беделінің
бекітілгендігінің маңызды көрсеткіші, біздің өміріміздің барлық негізгі
салаларына анық және бекем құқықтық ережелердің енгізілуінің кепілі.
Қоғамның әрбір мүшесінің құқықтық қорғалуын қамтамасыз ететін тиімді
нормативтік-құқықтық механизмді құру мақсатындағы - заң шығару саласындағы
қайта құру алдымен осыған бағытталуы тиіс. Өкінішке орай, заңдардың жағдайы
мемлекет алдында тұрған міндеттерге әлі де толық жауап бере алмайды. Мұндай
жағдайды, құқықтың өзінің кертартпалығымен және оның көбінше, қоғамда болып
жатқан өзгерістерге жете алмауымен түсіндіруге болады. Сонымен қатар
құқықтық ретсіздікті және тәртіпсіздікті болдырмау үшін, заңдар, тұрақты
болуы тиіс. Қоғамдық қатынастардың дамуын ынталандыруы тиіс.
Құқықтың сыртқы нысанына оның ішкі құрылымының элементтері анықтаушы
әсерін тигізеді. Бұл әсер әсіресе әкімшілік құқық нормалары деңгейінде
айқын байқалады. Ішкі нысанының құрылымында нормалар алдыңғы орынды алады,
өйткені оларда неғұрлым тұрақты мінез-құлық ережелері бекітілген. Әкімшілік
құқықтың әрбір жеке алынған нормасы әлеуметтік және мемлекеттік басқару
бағдарламасының бір бөлігін қамтамасыз етеді. Ол әрқашан басқа нормалармен
байланысты болады, тек кейбір жағдайда, қандай да бір бекітілген кешенде
олар бағдарламаны тұтас жүзеге асыру процесін реттеуі мүмкін. Әдетте,
құқықтық реттеу объектісінің бірлігі өкілетті мемлекеттік органдарды
әкімшілік құқық нормаларын нормативтік заң актілеріне біріктіруге
итермелейді. Ал соңғылары әкімшілік заңдар жүйесіне кіреді.
Жалпы құқық теориясында заңдардың түсінігі мен функциялары туралы
мәселе жеткілікті өңделген, алайда ол негізінен әкімшілік-құқықтық
нормаларды жүйелендіру түрлерінің барлық жиынтығы аспектісінде жасалған.
Бізге бұл мәселені жүйелендірудің нақты бір түрі кодификациялауға қатысты
қарастыру қажет.
Заңдар түсінігі заң әдебиеттерінде әртүрлі сипатталады. Мысалы,
С.В.Поленинаның пікірінше, бұл иерархия және өзара бағыныштылығы бойынша
байланысқан, тұтас түрінде және өзінің құрылымдық бөлімдері бойынша да
өзара әрекеттесуші және мемлекеттік басқару салалары мен функциялары. Құқық
салаларына қатысты қоғамдық қатынастарды реттеуші жаппы одақтық және
Республикалық заңдар мен басқа да нормативтік актілердің жиынтығы [3].
Кеңестік заңдар жүйесі деп аталатын ұжымдық монографияның
авторларының пікірінше, заңды нормативті актілер және заңдар деген екі
түсінікті ажырата білу қажет. Соңғысы тек мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік биліктік жоғарғы органдарының заңды нормативтік актілерін
сипаттайды. Сондықтан да, - дейді, монография авторлары,- заңдар жүйесі
тұтас мемлекеттің нормативтік актілер жүйесінің өкілі ретінде
қарастырылуы мүмкін [4].
Заңдылық түсінігін тек қана басқару мен биліктің жоғарғы органдарының
нормативтік актілерінің шеңберімен шектеп қана қою дұрыс емес сияқты.
Жоғарғы, орталық және жергілікті органдардың барлық нормативтік актілері
біртұтас жүйені білдіреді. Қандай да бір органдардың құзыретін жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін оның элементтері қызмет бағыттары бойынша өзара
байланысты болады. Алайда, құзырет - жеке құбылыс болғандықтан, басқару
органдарының актілері салыстырмалы түрде оқшауланған және дербес. Олардың
әрқайсысы қандай да бір деңгейде заңдар жүйесін толықтырып, оның мазмұндық
сипатына ықпал етеді. Бұл жүйеде алдыңғы сатыдағы басқарушы актілерді бөліп
қарау қажет, ол өз алдына басқа іс. Барлық Республикалардың мемлекеттік
басқару органдарының және мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының
актілері осыларға жатады.
Әкімшілік заңдардың қалыптасуы Қазақстан құқығының бүкіл жүйесінің
үздіксіз дамуы барысында жүзеге асырылып келеді. Мемлекеттік басқару
органдарының норма шығармашылық қызметі заңға негізделген. Бұл олардың
ұйымдастырушылық қызметінің қажеттіліктерімен, мемлекеттік билік
органдарының немесе жоғарғы тұрған басқару органдарының ұйғарымдарымен
анықталады.
Сондықтан да әкімшілік заң актілері заң нормаларының басым туынды
кешендері болып табылады, және тек екі жағдайда ғана олар алғашқы құрылым
ретінде жасалады. Бұл мынадай жағдайларда болуы мүмкін: біріншіден,
мемлекеттік билік органдары өздері әкімшілік акт қабылдайды, екіншіден,
заңда немесе жоғарғы тұрған атқару-орындау органының актісінде тікелей
ұйғарым жоқ ал нормалар кешені әкімшіліктің қалауы бойынша шығарылады.
Әкімшілік заңдарды жасау барынша мемлекеттік басқару саласында норма
шығармашылық қатынастар туындайды, дамиды және тоқтатылады. Олардың дамуы
арнаулы нормалармен және атқару-орындау қызметінің қалыптасқан
тәжірибесімен анықталады.
Әкімшілік-құқықтық әдебиеттерде норма шығармашылық теориясы
проблемаларына салыстырмалы түрде аз жұмыс арналған. Оны белгілі қандай да
бір деңгейде қазақстандық әкімшіліктанушылардың арасынан А.А.Таранов,
И.А.Омаров, С.Н.Досымбеков, Б.А. Жетпісбаев, М.И.Жұмағұлов, Х.Ю.Ибрагимова
және басқалар жасаған 3, ал Ресейлік әкімшіліктанушыларының арасынан
Ю.М.Козлов, В.Д.Сорокин, А.П.Коренев, М.С.Студеникина, Г.И.Петров жасаған.
Арнайы құқық шығармашылық қатынастарына Б.В.Дрейщевтің еңбектері арналған
[5].
Бұл мәселемен айналысатын авторлардың көпшілігі құқықшығар-машылық
және нормашығармашылық түсініктерінін арасына теңдік белгісін қояды.
Осылайша, Б.В.Дрейщев тура жазады: құқықтық нысандардын бірі ретінде
басқарудың нормативтік актілерін шығару (өзгерту, жою), яғни мемлекеттік
басқару органдарының құқықшығармашылық қызметі жатады [5, 546].
Мәселенің бұлай қойылуымен келісу мүмкін емес тәрізді. Нормалар құқық
жүйесінің тек қана бір элементін құрайды. Олардың құрылуы, өзгеруі немесе
жойылуы нормашығармашылық қатынастарын ғана тудырады. Ал әкімшілік
құқыққолданушылық актілерінің қалыптасуы басқару органдарының бұл
қызметінің барысын қамтамасыз ететін өзінің арнаулы қоғамдық байланыстарын
тудырады.
Мұнда сонымен қатар әкімшілік құқық та туындайды. Ақырында, азаматтар
мен лауазымды тұлғалардың субъективтік құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асыруы - бұл да әкімшілік норма шығармашылық процесі, субъективтік
әкімшілік құқықтың құрылу, өзгертілу және тоқтатылу процесі. Сондықтан
әкімшілік құқық шығармашылық түсінігі қең болып есептеледі және өзінің
мазмұнында әкімшілік норма шығармашылық түсінігін де қамтиды. Әкімшілік
құқықтың нормативтік актілері күрделі ұйымдастырушылық құрылымға ие заңдар
жүйесіне қалыптасады.
Біз, әкімшілік заңдар жүйесінің күрделілігі, оның әлеуметтік
функцияларының ерекшелігімен, мемлекеттік-басқарушылық қатынастардың
көпқабаттылығымен және атқарушы-орындаушы органдардың көптігімен
түсіндірілетінін басшылыққа аламыз. Осы арадан әкімшілік заңдардың
функцияларына тоқталу өте маңызды. Бұл мәселе әдебиеттерде әлі де
зерттелмеген, алайда әкімшілік құқықтың сыртқы нысанының әрекеттерінің
әлеуметтік-құқықтық механизмін тануда үлкен маңызға ие.
Заңдардың функцияларын зерттеу барысында оларға құқықтық және
әлеуметтік шындыққа біртұтас ықпал етуге мүмкіндік беретін нормативтік
актілердің барлық кешендерінің тығыз байланысы анықталады.
Сонымен қатар нормалардың фунқциональдық және салалық топтасты-рылуы
байқалады. Және жүйенің әрбір бөлігі мемлекеттік-басқарушылық қатынастарына
дербес ықпал етеді. Осы мағынада басқарушылық процесінің негізгі
кезеңдерінің заңды нысаны ретінде және мемлекеттік басқару механизмінің
жекелеген бөліктерінін қызметін қамтамасыз ету тәсілі ретінде заңдардың
функциясын бөліп қөрсету қажет.
Әкімшілік заңдардың жалпы құқықтық функциялары тұтас алғанда бұл
жүйенің алдында тұрған міндеттердің орындалуын және оның элементтерінің
негізгі мақсаттарын анықтауды қамтамасыз етеді.
Әкімшілік заңдар жүйесінің функциялары әкімшілік құқықтың сыртқы
нысанының негізгі мақсатын - мемлекеттің басқарушылық еркінің білдірілуінің
анықтылығы мен дәлдігін қамтамасыз етуді бейнелейді. Сонымен қатар оларда
әкімшілік құқық нормаларының ақпараттық, қорғаушы және әлеуметтік-рухани
мақсаттары жүзеге асырылады. Бұл мақсаттар дербес заңды құбылыс болып
табылатын сыртқы нысанның дамуының ерекшеліктерін есепке ала отырып жүзеге
асырылады.
Әкімшілік заңдар жүйесінің үш жалпы функциясын бөліп қарауға болады:
қоғамдық қатынастарға мемлекеттің басқарушылық еркі ретінде әкімшілік
құқықтың әсер етуінің негізгі бағыттарын тұжырымдау; жекелеген
нормалардың мақсатқа сәйкес біріктірілуі; нормашығармашылық механизмінің
моделденуі және әкімшілік құқықтың жүзеге асырылуы.
Бірінші функциясы өз мазмұнын сыртқа көрсетуге мүмкіндігі бар және
қоғамдық қатынастарға жекелеген актілер түрінде ықпал ете алатын әкімшілік
құқықтың анықтылығын қамтамасыз етеді. Формальды анықтылық және
дәлділіктің көмегімен қоғамдық реттеу мазмұнының жоғары айқындылығына қол
жеткізуге болады,- деп С.С.Алексеев әділ көрсетіп кетті [6]. Бұл қызмет
бағытын жүзеге асыру барысында әкімшілік құқықтың мазмұны органның
құзіретімен белгіленген ұйғарымның түріне ғана сай емес, сонымен қатар
әрекет етуші құқықтық актілермен жанасатын құқықтық өңдеуге тап болады.
Қандай да бір басқару актісінің қалыптасу барысында субъективті қозғаушы
қүш құқықшығармашылығы субьектісінің тікелей еркі үлкен рөл атқарады.
Алайда ол органның құзіреті аясымен және әрекет етуші мемлекеттік басқару
актілерінің мазмұнымен шектеледі.
Мемлекеттің басқарушылық еркінің негізгі бағыттарын бекіте отырып,
әкімшілік заңдар жүйесі өзінің мазмұнына нормативтік актілерді қамтиды. Тек
кейбір жекелеген актілерде ғана, нормалармен бірге оларды қолдану жайында
ұйғарым болуы мүмкін.
Әкімшілік заңдардың екінші жалпы функциясы - нормалардың мақсатқа
сәйкес біріктірілуі - құқықтық қатынастардың қандай да бір топтарын кешенді
реттеу үшін жекелеген мемлекеттік биліктік бұйрықтардың біріктірілуін
қамтамасыз етеді. Оны жүзеге асыруда маңызды рөлді заңдылық техникасы
алады. Кез-келген нормативтік акт мемлекеттік басқару субъектілерінің
құқыққа сай мінез-құлығын реттеудің толықтығы мен жан-жақтылығын қамтамасыз
ететін нормаларды ұштастыруды ұйғарады. Сонымен қатар нормаларды ұштастыру
заңдылық материалды пайдалануға қолайлы жағдай туғызады. Кез-келген
нормативтік акт оған енгізілген мемлекеттік - биліктік ұйғарымдарды мәні
бойынша біріктіреді. Қарастырылып отырған қызмет бағыты әкімшілік заңдардың
бүкіл жүйесін жетілдіру процесінде ерекше маңызға ие. Бұл жағдайда,
А.С.Пиголкин әділ атап кеткендей, біріктіру құқықшығармашылық органдарының
арнаулы қызметіне айналады. Ол бір нақты мәселені реттейтін, бірақ әртүрлі
уақытта қабылданған нормативтік актілерде жинақталған барлық әрекет етуші
нормативтік ережелерді тұтас біріктіруге бағытталады [6.94].
Әкімшілік заңдарды жетілдіру үздіксіз процесс болып табылады. Ол
мемлекеттік басқарудың үнемі дамып отырган тәжірибесінің қажеттілігімен
және басқарушылық қатынастарды әкімшілік құқықтық реттеудің дәлдігін
қамтамасыз етудің қажеттілігімен талап етіледі. Бұл, кез кезегінде,
нормалар-дың мақсатқа сай біріктірілуі функциясының есепке алынуы және
кеңінен қолданылуы қажеттілігін тудырады [7].
Әкімшілік заңдар жүйесі сонымен бірге құқықшығармашылық механизмін
моделдеу және әкімшілік құқықты жүзеге асыру функциясын атқарады. Мұнда
әсіресе оның ақпараттық-басқарушылық жағы анық көрінеді. Құқықшығар-машылық
процесін анықтайтын нормалар кешені, нормативтік немесе құқыққолданушылық
актілердің жобаларын әзірлеу механизмін, оларды талқылау-және қабылдау
тәртібін қалыптастырады. Осымен бір мезгілде заңдар жүйесінде басқарушы
субъектілердің басқарылатындарға ықпал ету тәсілдері тіркеледі. Мұндай
ақпарат құқықты жүзеге асыру механизмін қамтамасыз етеді, осының
нәтижесінде әкімшілік құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік
құқықтары мен міндеттері тағайындалады, өзгертіледі және тоқтатылады.
Әдебиеттерде құқықтық ақпараттың үш негізгі түрі көрсетілген: бағыт беруші,
бағдарламалық және болжамдық [8].
Осылайша, әкімшілік заңдар – бұл құқыққа қайшы мінез-құлықтың мақсаты,
оған жету жолдары, салдары туралы қисынды байланысқан ақпарат-тарды
білдіретін актілер жүйесі. Бұл мәліметтер мемлекеттік басқарудың барлық
субъектілерінің тәжірибелік ұйымдастырушылық қызметінің негізіне жатады.
Әкімшілік заңдарды жетілдіру мынадай факторларға байланысты екендігі
көрсетілген:
а) құқықтық ұйғарымдарда әлеуметтік-экономикалық және саяси
заңдылықтардың талаптарын дұрыс орнату ;
б) нормашығармашылық қызметі процесінде басқарудың жалпы заңдары мен
қағидаларын есепке алу;
в) онда жүйелік тәсіл қағидасын қолдану;
г) заңдылық техникасын сақтау және құқықтың спецификалық заңдылықтарын
есепке алу.
Осының негізінде, әкімшілік заңдардың тиімділігінің кейбір шарттарын
тұжырымдауға болады.
Бұл шарттардың біріншісі әлеуметтік экономиқалық шындықтың үдемелі
дамуына сай мемлекеттік басқару актілерін қалыптастыру болып табылады.
Аумақтық кешенді даму қажеттілігі қазіргі кезеңде салалық және аумақтық
басқарудың тиімді үйлестігін қамтамасыз ететін актілерді әзірлеу қажеттігін
тудырады. Әрбір әкімшіліқ құқықтық акт нақты, салыстырмалы оқшауланған
қоғамдық қатынастар тобына бағытталуы тиіс.Ондағы нормалар реттелуші
процестердің барлық тараптары мен бағыттарын ескеруі қажет. Олар әлеуметтік
байланыстардың бүкіл кешенін олардың әрбір тобын анық белгілеп,
ерекшеліктерін ескере отырып қамтуы тиіс [9].
Аталған шарттардың екіншісі әкімшілік актілердің мазмұнында мемлекеттік
басқарудың ғылыми қағидаларын есепке алу және бекітумен жасалады.
Әкімшілік заңдардың тиімділігінің үшінші шарты ұйғарымдар мазмұнын
мемлекеттік басқарудың дамуы болжамына және оны қамтамасыз ететін заңды
нормалардың жүйесіне бейімдеумен сипатталады.
Өкінішке орай, мемлекеттік басқару саласындағы болжау мәселесі
зерттелмеген күйінде тұр. Мемлекеттік басқарудың тәжірибесі үшін атқарушы -
орындаушы органдардың механизмін жетілдіру жолдары туралы ұcыныс беру
қажет. Нормативтік құқықтық жүйенің диалектикасын есепке ала отырып,
әкімшілік зандар жүйесінің даму болжамын жасау да маңызды болып есептеледі.
Олар өз кезегінде заңдар жинағының жетілдірлуі жолдары анықтауға қолданылуы
мүмкін.
Қарастырылып отырған шарттардың төртіншісі нормашығармашылық
органдардың басқару функцияларын мақсатқа сай оңтайлы етуі, түзетуі.
Әрбір әкімшілік құқықтық акт атқарушылық-орындаушылық қызметтің бүкіл
механизмімен байланысты функциялардың пайда болуы мен жүзеге асырылуының
қайнар көзі болып табылады. Сондықтан да әкімшілік құқықтық нормаларда
басқарушылық процестің жекелеген элементтерінің фунқционалдық байланыстарын
есепке алу қажет.
Ақырында, әкімшілік заңдардың тиімділігінің бесінші шарты
нормашығармашылық процесінде заңдылық техникасы ережелерін сақтау.
Бұл мәселе бойынша еңбектерде нормативтік актілерге қойылатын кейбір
жалпы талаптар тұжырымдалған. Бұлар оның мазмұнына да, сыртқы нысанына да
қатысты. Осылайша, әкімшілік санкциясы бар актілер өз құрылымында гипотеза
мен санкцияны ғана емес, сонымен қатар нақты санкцияны да қамтуы қажет.
Басқа көптеген басқару актілері үшін санкция міндетті емес. Актілердің
сыртқы нысанына да белгілі бір талаптар қойылады.
Мысалы, актінің шығарылған уақыты, орны, оның нысаны, шығарған органның
атауы көрсетілуі тиіс [6,108- 126]. Заң техникасы тәсілдерінің ішінде
терминология манызды орын алады. Ол бірдей құбылыстар үшін біртұтас болуы,
басқару органдарының еркін дәл және анық бейнелеуі тиіс.
Ю.М.Козлов былай деп көрсетеді: ...нормативтік актілердің заңды тілі
заңи еместерден немесе реттеу пәнін анық және дәл түсінуге мүмкіндік
бермейтін оларга енгізілген формулалардан тазартуға мұқтаж. Бұл әрине,
нормативтік актілердің тиімділігінің бір шартының мәнін білдіреді [9,12].
Заңдарды жетілдіру процесінің өзі, алдында айтып кеткеніміздей, күрделі
процесс, оның екі негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады: 1) ағымдағы құқық
шығармашылығы және 2) кодификация. Бұлардың арасындағы айырмашылық алдымен
былай анықталады, ағымдағы құқықшығармашылығында заң шығарушы саяси,
экономикалық, мәдени өмірдің нақты пісіп жетіліп тұрған мәселелерін шешуді
басты мақсат етіп қояды. Заң шығарушы бұл мәселелерді қоғамдық өмірдің
бұрын реттелмеген мәселелері бойынша нормативтік акті шығару жолымен, ескі
актілердің орнына жаңа ұқсас актілер шығару, заңдарды ескірген, қайшы
келетін, факт жүзінде күшін жойған актілерден тазарту, әрекет етуші
актілердің мәтіндерін түзету және толықтыру, белгілі бір қоғамдық
қатынастар тобын реттейтін көптеген актілерді бір немесе бірнеше кезеңдерге
біріктіру жолымен шешеді. Кодификацияда, сонымен қатар, заңдардың осы
саласындағы барлық мәселелер бойынша бұрын шығарылған нормаларды жетілдіру,
реттеу. Басты мақсаттарының өзгешелігі аталған бағыттардың әрқайсысында заң
шығарушының қызметінің нәтижесі болып табылатын актілердің сипатында,
мазмұнында, нысанында белгілі бір өзгешелік тудырады. Біздің
мемлекетімізде, ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты, екі бағыт бойынша да
заңдарды жетілдіру үшін көп жұмыс атқарылуда. Бұл жұмыста бастысы және
беделдісі оның құқық салалары мен институттары бойынша кодификациясы.
Заңдардың әрбір саласы - бұл, көлденең және тік құрылымға ие жүйе. Бұл
қатынаста әкімшілік заңдарда да ерекшелік жоқ [10].
Сонымен, әкімшілік заңдарды тігінен конституциялық заңдардың,
Президент жарлықтарының, үкімет қаулыларының, Қазақстан Республикасы-ның
орталық және жергілікті атқарушы органдарының актілерінің жүйесі түрінде
және көлденеңінен мемлекеттік қызмет туралы актілерге, атқарушы билік
органдары туралы актілерге бөлінетін актілер жүйесі ретінде түсінуге
болады. Заңдардың қандай да бір саласының қөлденең құрылымы туралы нақтырақ
түсінікті заңдардың осы саласының негізгі заңы мен кодексі береді.
Заңдардың әрбір саласына және жеке әкімшілік заңдарға бұл саланың
негізгі нормаларын қамтитын, оның актілерін толықтыратын, кішірек заңды
қүшке ие негізгі занның (кейде бірнеше негізгі заңдардың) болуы тән.
Осылайша, бізді Қазақстан мемлекеттілігінің негізін қалыптастыруды аяқтаған
соң, басқару механизмін реттеу бойынша еңбекті көп талап ететін жүмыс күтіп
тұр. Бұл механизмдегі негізгі қозғаушы күш ең алдымен заңдар болуы тиіс.
Оған мынадай факторлар себепші болады: біріншіден, заңның басқа нормативтік-
құқықтық актілерден ерекшелігі, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы неғұрлым мәнді қоғамдық қатынастарды бекітеді және реттейді;
екіншіден, Республикада өткізілетін әлеуметтік -экономикалық және саяси-
құқықтық өзгерістердің сипаты мен қарқынына, дүниежүзінің басқа елдерімен
өзара тиімді қарым-қатынас орнатуға анықтаушы ықпалын тигізетін ұлттық-
құқықтық жүйенің заңды базасы қызметін атқарады.
Жалпыға белгілі, біздің Республикамыздың заңдарының жағдайы мемлекет
алдында тұрған міндеттерге толық жауап бере алмайды. Көптеген әрекет етуші
нормалар ескірген, заңдарда қарама-қайшылық, кемшілік көп, кейбір маңызды
мәселелер әлі де заңмен реттелмеген, заң техникасы төмен.
Заңдардың қандай да бір саласын құрайтын актілер жүйесінің
міндетті белгілері: оның құрылымының сатылылығы, актілердің өзара бағыныш-
тылығы, үйлесімділігі, бірін-бірі толықтыруы, жоғарғы тұрған актілердің
төменгі актілерді нақтылауы және ізбе-із дамуы. Заңдардың әрбір саласы,
жеке алғанда әкімшілік зандар үшін, бұл саланың негізгі нормаларын құрайтын
негізгі заңның болуы және оны толықтыратын заңды күші төмен актілердің
болуы тән. Бір ғана негізгі заң немесе бір ғана кодекс қоғамдық
қатынастардың қандай да бір саласын реттейтін барлық нормаларды
қамти алмайды. Және бұл орынды да емес. Заңдардың нақты саласында негізгі
актіні ағымдағы әлеуметтік-экономикалық шындыққа сай толықтырып отыратын,
әртүрлі деңгейдегі нормативтік актілерге қажеттілік әрқашан болады.
Актілердің бұл иерархиялық жүйесінде сатылар саны заңдардың қандай да
бір саласының мазмұны мен сипатына қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Кодификация - неғұрлым түбегейлі нысан, оның көмегімен құқықтық
реттеудің ағымдағы ғана емес болашақтағы мәселелері шешіледі, салыстыр-малы
ұзақ мерзім ішінде қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтың
нормалары мен қағидалары бекітіледі [11]. Диссертанттың пікірінше,
кодификация терминін сөзбе-сөз түсіндіруге және оны заң шығарушы органның
кодекс шығару қызметімен ғана байланыстыруға болмайды деген пікірді қолдау
қажет [12].
Кодификация барысында қатан логиқалық тәртіппен орналасқан құқықтық
дәйеқтемелерді құрайтын және белгілі бір мәселелер тобын барынша толық
реттейтін актілер шығарылады.
Кодификация, өзінің кең мағынасында, заңдарды жетілдіру мен реттеудің
әдеттегі және неғұрлым тиімді нысанын білдіреді. Ол, белгілі бір қоғамдық
қатынастардын жеткілікті көлемдегі саласын реттейтін және ереже бойынша
құқықтын белгілі саласын, жеке құқықтық институтты құратын барлық әрекет
етуші нормативтік материалдарды қарау, жан-жақты талдау негізінде жүзеге
асырылады.
Өткізілген талдау нәтижесінде, заң шығарушы ғылыми белгілері негізінде
болашақ кодификациялық актінің тақырыбын анықтайды. Қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің қажеттіліктері бойынша, уақыт сынынан өткен және өзінің
мәнін сақтап қалған әрекет етуші нормативтік ұйғарымдарды таңдап, оларды
кодификациялық актінің жобасына енгізеді; ескірген нормативтік ережелерді
және қандай да бір түзетуді қажет ететін ережелерді анықтайды, қоғамдық
өмірдің дамуының белгілі беталысын бейнелейтін жаңа ұйғарымдарды жасайды.
Осылайша, дамыған құқықтық жүйедегі кодификациялық акт, қағида бойынша,
тиісті мәселеге байланысты барлық негізгі нормативтік ережелерді белгілі
бір тәртіп бойынша жүйелендіріп өзіне енгізіп алатын өгей акт. Бір мезгілде
ол қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге белгілі, кейде едәуір маңызды
өзгерістер және жаңа өзіндік ережелер енгізеді, әрекет етуші заңдардың
сапалы қайта өңделуінің нәтижесі болып табылады.
Кодификациялық акт тиісті құқықшығармашылық орган арқылы бекітіледі
және осы тұрғыда кодификация құқық шығармашылыгынын басты нысандарынын бірі
болып есептеледі. Кодификациялық қызмет барысында, жаңа актіні бекітумен
қатар, әдетте кодификациялық актіні қабылдау нәтижесінде факт жүзінде қүшін
жоятын әрекет етуші нормативтік актілер және олардың бөлімдері өзгертуге
ұсынылады.
Егер бұл актілердің ережелері кодификациялық актіге енбеген болса және
оның қабылдануына байланысты белгілі бір түзетулер енгізуді қажет етсе,
әрекет етуші актілерге өзгерістер енгізу туралы ережелер дайындалады.
Осылайша, заңдардан ескірген, тиімділігі аз, моралдық тозған актілерді алып
тастау мәселесі шешіледі.
Кодификацияның негізгі белгілері туралы айтқанда, мынадай белгілерді
бөліп көрсетуге болады:
1) Құқықтық нормаларды ішкі және сыртқы жүйелеу кодификацияның
барлығына тән. Бұл тәсілдердің көмегімен кодификациялық акт дайындау
кезінде, қоғамдық қатынастардың әрқилы салаларын реттейтін құқықтық
норманың едеуір бөлігін қайта қарап шығуға, алдыңғы заңның
кемшіліктерінің орнын толтыруға, оның құрылымын өзгертуге болады.
Кленова Т.В. былай деп көрсетеді: ішкі жүйелеу әдісі әрбір қылмыстық-
құқықтық норманы әлеуметтік себептері тұрғысынан қайта бағалауды және де
заңның мәтінін мемлекет және құқық теориясында өңделген талаптарға
сәйкес келтіруді ұйғарады. Соңынан, ағымдағы құқықшығармашылық нысанында
кодификацияланған қылмыстық, құқық нормалары жаңа мән-жайлардың есебінен
толықтырылады және өзгертіледі, осылайша, кодификация кезінде
құрылған заңдар жүйесі шешіледі [12.59].
2) Кодификациялық акт өзара байланысты ұйғарымдардың
реттелген жиынтығын білдіретін жинақталған акт. Ол, тәжірибеде
тексерілген, әрекет етуші нормалармен бірге, әлеуметтік өмірдің өсуімен,
қоғам дамуының қажеттіліктерімен байланысты жаңа ережелерді де
қамтитын, біртұтас, іштей байланысқан құжат болып табылады.
3) Кодификация ұзақ әрекет етуге негізделген, тұрақты нормаларды құруға
бағытталған. Кодификациялық актінің тиімділігі көбінесе заң шығарушының
мұндай актілердің реттеу пәні болып табылатын қатынастардың
дамуының объективтік беталысын ескере алуымен байланысты болады.
4) Кодификация пәні, әдетте, заңдар жүйесін салалар мен институттарға
бөлуге байланысты анықталады. Кодификация нормативтік актілердің
жүйелілігін, олардың заңды біртұтастығын және үйлесімділігін күшейтеді.
Кодификациялық акт заңдардың белгілі бір саласын, сала бөліктерін немесе
жеке ииститутын құрайтын өзара байланысты нормативтік актілердің жүйесін
басқарады.
5) Кодификациялық акт әрқашан көлемі бойынша маңызды, күрделі құрылымға
ие.
Әдетте, заң әдебиеттерінде және тәжірибеде кодификацияның бірнеше түрін
бөліп көрсетеді.
Бірінші түрі - жалпы кодификация, мұнда заңдардың барлық негізгі
салалары бойынша кодификациялық актілердің тұтас тобы қабылданады және
келесі саты - кодекстер кодексі-сияқты біріккен, іштей үйлесімді актілер
жүйесі құрылады.
Екінші түрі - қандай да бір саланың (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік
және т.б.) заңдарын қамтитын салалық кодификация.
Үшінші түрі - арнаулы (кешенді) кодификация - бұл қандай да бір
құқықтық институтты (салық, кеден кодексі және т.б.) реттейтін актілерді
шығару.
Кодификациялық актілер сыртқы көрінісі әртүрлі нысанда, көбінше кодекс
нысанында бейнеленуі мүмкін. Бұл белгілі бір қатынастар аясын нақты
реттейтін және тікелей қолдануға жататын ірі жинақталған акт. Ол не тиісті
саланың барлық нормаларын толық қамтиды, не бұл нормалардың ең маңызды,
көлемі бойынша негізгі бөлігін қамтиды. Норма-қағидалар және норма-
дефинициялармен қатар кодекстерде тікелей реттеу нормалары, олардың негізгі
мазмұнын құрайтын мінез-құлықтың нақты нұсқалары қалыптасады.
ҚР-ның “Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңында кодекстің мынадай
анықтамасы берілген “Кодекс – біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқықтық нормалар біріктіріліп, жүйеге келтірілген заң”. Қазірде ұлттық
заңдар саласының көпшілігінің басында кодекстер тұр және қазір олардың
көпшілігі мәнді өзгерістерге ұшырауда. Реттейтін қоғамдық қатынастарынын
сипатына қарай кодекстер не салалық не кешенді (салааралық) болады.
Біріншісі құқықты салалар мен институттарға бөлуді көздейтін қоғамдық
қатынастардың нақты сферасын реттейді. Ал кешенді кодекс құқық салалары
бойынша емес, ал басқа негіздер бойынша (мемлекеттік сала, шаруашылық және
әлеуметтік мәдени құрылыс сфералары) жиналған және бұл қатынастардың едәуір
аймағын реттеудің жалпы қағидаларымен, біртұтас тұжырыммен біріккен
нормаларды жүйелендіреді. Біртұтас, логикалық үйлесімді заңдар жүйесін
құру, заңдылық қызметінде ең алдымен құқықтық реттеу әдісі және пәні
бойынша нормативтік материалдардың ғылыми-негізделген бөлінуін тікелей
бейнелейтін актілер ретінде, салалық кодекстерге басымдық береді. Құқықтық
жүйеде кодификациялық актінің басқа да түрлері болуы мүмкін: ереже, қағида,
жарғы және т.б.
Ереже – мемлекеттік органдардың, ұйымдар мен мекемелердің құқықтық
мәртебесін, ұйымдастырылуын, қызмет ету тәртібін нақтырақ реттейтін және
олардың басқа органдармен, ұйымдармен, мекемелермен және азаматтармен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын, нормативтік құқықтық акт [13.5].
Қағида – қандай да бір қызмет түрінің ұйымдастырылуын нақты реттейтін
нормативтік құқықтық акт [13.5].
Жарғы – мемлекеттік қызметтің қандай да бір сферасын реттейтін
нормативтік құқықтық акт. Олар белгілі бір органдардың, ұйымдардың және
мекемелердің қызметін, олардың құқықтары мен міндеттерін, басқа
органдармен, ұйымдармен, мекемелермен, азаматтармен қарым-қатынасының
негізін реттейді.
Кейбір жағдайларда, салалық кодификацияның басымдығы, құқық жүйесіне
кодификация жүйесінің міндетті сәйкестігін білдірмейді. Әрбір нақты
жағдайда барлығы осы сала қамтыған құқықтық материалдың сипаты, әртүрлілігі
және көлеміне байланысты болады. Сонымен қатар, негізгі құқықтық
институттарды, заңдылық кешендерді және де заңшығармашылық тәжірибесінде
қалыптасатын дәстүрлерді доктринальдық талдау едәуір маңызга ие.
Әкімшілік заңдарды кодификациялауда екі аспектіні ажырата білу қажет.
Ең алдымен, кодификация - бұл заңдарды жетілдіру бойынша мемлекеттік
биліктің атқарушы және өкілді органдары арқылы жүзеге асырылатын
мемлекеттің қызметі. Мұнда қызмет қағидалары және заң шығарушы жетуге
ұмтылған мақсаттары едәуір маңызға ие. Алайда кодификация - өңделген,
толықтырылған нормативтік актілерді шығарудың, кодификациялық қызметтің де
нәтижесі. Бұл тұрғыдан, кодификация нәтижелерінің кодификатор өз алдына
қойған және кодификациялық қызметтің қағидаларына ықпал ететін мақсаттарға
сәйкес келуі маңызды болып табылады.
Әрине, заң шығарушы, ең алдымен кодекстерде, негіздерде және т.б.
нормативті новелланың негізгі мазмұнын анықтайтын, маңызды қоғамдық
мақсаттарды көздейді. Бұл мақсаттардың нақты беталысы мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының қандай да бір кезеңіне тән, әлеуметтік-
экономикалық, саяси және басқа да шарттарының ықпалымен қалыптасады.
Алайда кодификациялау кезінде, заң шығарушы, өзінің алдына
кодификацияның әлеуметтік мақсаттарына сәйкес келетін мазмұнымен әр кезде
толықтырылып отыратын жеке құқықтық мақсаттарды да қояды.
Әкімшілік заңдарды кодификациялаудың құқықтық мақсаттарына мыналар
жатады: құқықтың нормативті негізін реттеу, нормативтік актілердің
құрылымын жақсарту, олардың стилі мен тілінің құрылымын жетілдіру. Заңдарды
кодификациялау қажеттілігімен әрбір мемлекет кездеседі. Кодификация заң
шығарушыға да, құқық қолданушыға да және мемлекеттің барлық азаматтарына да
қажет. Ол біртұтас құқықтық база құруға, әсіресе әлеуметтік реформалар
өткізу кезінде өзекті болып табылатын құқықтағы қайшылықтар меи
проблемаларды жоюға көмектеседі. Әкімшілік заңдарды реттеу және оны
кодификациялау жолдары туралы мәселе қазіргі уақытта ерекше мәнді иеленуде.
Бұл нарықтық экономикага өтумен байланысты өзінің мәнін біраз жойған тұтас
әкімшілік құқыққа қызығушылықтың қайта жандануымен байланысты. Өзгеріс
енгізудің басында тұрақты экономикалық даму үшін тек қана экономикалық
бостандық және өзін-өзі реттеу жеткілікті болатындай көрінген. Басқарудың
әкімшілік әдістерімен қүресу өзгеріс енгізудің негізгі міндеті сияқты
сезілген. Іс жалпы мемлекеттік -басқарушылық қызметтің қандай да бір
тетігінің қажеттілігін жоққа шығаруға дейін барды. Нәтижесінде бізде
қоғамдық өмірге мемлекеттің әсер етуі, тіпті күшті нарықтық бағдардағы
мемлекеттерден де неғұрлым әлсіз болып шықты. Мұның кері зардаптары өзін
көп күттірген жоқ. Тек соңғы уақытта ғана қалыптасқан келеңсіздік жөнделе
бастады. Еркін экономикалық қызмет пен мемлекеттік басқару механизмі
бірлесіп әрекет жасауы қажеттігі түсінікті бола бастады.
Құқықтық сферада, бұл әкімшілік құқықтың мәнін қайта бағалаудан, оны
негізгі салалардың бірі ретінде түсінудің қайта жандануынан көрінеді.
Әкімшілік құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу үшін қайта жандануы заң
шығармашылық жұмыстардың әлеуметтік жоспарында өз көрінісін тапты, мұнда
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексті [14] өңдеуге байланысты дербес
ұстанымдар пайда болды. Әкімшілік кодекс нысанындағы біртұтас
кодификациялық акт құру мүмкін еместігін мойындайтын авторлар әділ,
дегенмен, біздің еліміздің тарихында бірнеше талпыныстар жасалды: 1922-
1925жж. РҚФСР және Белоруссияда, 1927 жылы Украинада, бірақ олардың бәрі
сәтсіз аяқталды [15].
Кодекс зандылық актінің ерекше нысаны ретінде, қоғамдық қатынастардың
белгілі бір сферасын реттейтін нормалардың барлығын немесе негізгі
жиынтығын жүйеленген түрде құрайтын және біркелкі реттеуді қамтамасыз
ететін заңды білдіруі тиіс. Кодекс тәрізді актіге, әкімшілік құқықпен
реттелген атқарушылық қызметтің төтенше жан-жақтылығына байланысты, оның
нормашығармашылық пен құқыққолдануында моноцентризмнің болмауына байланысты
мұндай міндетті талаптарды іс жүзінде орындау мүмкін емес.
Әкімшілік кодексті жақтаушылардың өзі, оның әкімшілік құқығының барлық
нормаларын қамтуы мүмкін еместігін мойындауға мәжбүр. Олардың пікірінше,
кодексте неғүрлым толық, мемлекеттік басқарудың мәнін білдіретін немесе
атқарушы қызмет үшін анықтаушы мәні бар нормалар ғана қамтылуы
тиіс. Бұл пікірлер нормаларды мәнді не мәнсіз деп бөлуге негіз болатын
объективтік критерийлердің болмауын біріктіреді.
Кодификатордың белгілі бір субъективтілігі іс жүзінде әкімшілік құқықты
толық кодификациялауды қамтамасыз ете алмайды. Әрине, бүкіл атқарушылық
қызмет үшін негізгі қағидалар жалпы ережелерді анықтайтын қандай да бір
заң шығару мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Бірақ, мұндай заң өзінің реттеу
сферасы бойынша Әкімшілік кодекс атауына таласуы мүмкін емес.
1959 жылы белгілі поляк заңгері Е.Старосьцяк былай деп жазды: өзінің
анық еместігіне байлайысты біртұтас әкімшілік кодекс жасау идеясы
әкімшілік өндірістің неғүрлым тар, біртектес бөліктерінде жетістікке жетуге
кедергі жасайды [14.195-196].
Әкімшілік құқықты кодификациялау мемлекеттік өмірдің жеке салалары не
сфералары, жеке құқықтық институттар бойынша дербес кодификациялық
актілерді жасау жолымен өтеді. Бұл беталыс қазір де байқалуда.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мынадай қорытындылар шығаруға
болады, кеңес одағындағы кеңістікте болып жатқан саяси және экономикалық
өзгерістер құқықтық сферада, оның ішінде әкімшілік-құқықтық реттеудін пәні
мен әдістерінде тиісті өзгерістерді туғызады.
Біріншіден, әміршіл - әкімшілдіктен, таза әкімшілдіктен және
шаруашылық өмірді нормативтік реттеуден ақырындап шегіну байқалады.
Екіншіден, рұқсат етудің, ұсыныстың, ынталандырудың кеңінен қолданылуы,
соның ішінде экономикалық та, мемлекет пен қоғамды тиімді жұмыс істеуі
қызықтыратын жекелеген шаруашылық субъектілері, кәсіпорын топтары, салалары
үшін қолайлы жағдай жасалуы байқалады.
Үшіншіден, мемлекеттік әсер етудің ауырлығы тікелей әкімшілдіктен
әртүрлі салалардың қызметін үйлестіруге өзгертілді.
Төртіншіден, елдің экономикасына мемлекеттің әсер етуінің мәні көп
өзгеріске ұшырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осы диссертацияда мынадай қысқарған сөздер қолданылады:
ҚР – Қазақстан Республикасы
Қазақ ССР – Қазақ Советтік Социалистік Республикасы
Қазақ КСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
РКФСР – Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы
РФ – Ресей Федарациясы
УССР – Украин Советтік Социалистік Республикасы
УР – Украин Республикасы
БССР – Беларусь Советтік Социалистік Республикасы
ӨзССР – Өзбек Советтік Социалистік Республикасы
ӨР - Өзбекстан Республикасы
ҚырССР – Қырғыз Советтік Социалистік Республикасы
ТМД – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ҚР ӘКБтК – Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқықбұзушылық туралы
кодексі
ҚР ҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
ҚР АК – Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
ҚР ҚІЖтК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу туралы кодексі
ҚР АІЖтК – Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу туралы
кодексі
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда жүріп жатқан әлеуметтік-
экономикалық және құқықтық өзгерістер, қоғам өміріндегі мемлекеттің орны
мен рөлінің өзгеруі мемлекеттің маңызды конституциялық міндеттерінің бірі
ретінде адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының басымдығын
мойындау әкімшілік құқықтық ғылымның алдына шешуді талап ететін бірнеше
өзекті мәселелерді қояды. Әкімшілік құқық ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі әрқилы қоғамдық қатынастарды неғұрлым саналуан әлеуметтік салада –
мемлекеттік басқару саласында, атқарушы билік қызметінде әкімшілік-құқықтық
реттеуді одан әрі жетілдіру болып табылады. Әкімшілік құқық тек қана
қазақстандық құқық жүйесінің ірі саласы ғана емес сонымен қатар, дүние
жүзінің көптеген елдеріндегі құқық жүйесінің, соның ішінде ТМД елдерінің де
құқық жүйесінің ірі саласы болып табылады. Әкімшілік құқық нормалары
басқару саласындағы неғұрлым орынды, мақсатқа сай қоғамдық қатынастарды
реттейді және бекітеді, құқықпен реттелетін қоғамдық қатынастарды қорғайды,
басқару саласынан қазіргі күннің талаптарына сай келмейтін, оған жауап бере
алмайтын қатынастарды ығыстырып шығарады, жаңа қоғамдық қатынастардың пайда
болуына және дамуына ықпал етеді.
Әкімшілік – құқықтық нормалардың көмегімен азаматтардың басқару
саласының құқықтық мәртебесі, атқарушы биліктің мемлекеттік органдарының
құқықтық жағдайы және олардың азаматтармен өзара қарым-қатынасы анықталады.
Әкімшілік құқық нормалары жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қоғамдық
және басқа да мемлекеттік емес бірлестіктердің әкімшілік-құқықтық
мәртебесін, сонымен қатар, мемлекеттік, муниципальдық қызметшілердің және
мемлекеттік емес бірлестіктердің қызметшілерінің құқықтық мәртебесін
анықтайды.
Әкімшілік құқық нормалары басқарудың салааралық, әлеуметтік-саяси,
әлеуметтік-мәдени және шаруашылық саласындағы қоғамдық басқарушылық
қатынастарды реттейді.
Жеке тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, құқық бұзушылықтың алдын
алатын және оны ескертетін, адамның және азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын қорғайтын, қоғамдық қауіпсіздікті және қоғамдық тәртіпті
қорғайтын әкімшілік құқықтық нормалар маңызды рөлді атқарады.
Айтылғандардың барлығы әкімшілік құқықтың Қазақстанның құқықтық
жүйесінде маңызды орын алатынын қуәландырады. Әкімшілік-құқықты реттеудің
тиімділігі көпшілік жағдайда әкімшілік құқық нормаларының жүйесін
жетілдіруге,оны кодификациялауды жетілдіруге байланысты.
Әкімшілік құқықты жетілдіру және оны кодификациялаудың жолдары мен
нысандары туралы мәселе қазіргі кезде ерекше маңызға ие болуда. Бұл бір
жағынан, нарықтық экономикаға өтуге байланысты рөлі төмендеп қалған
әкімшілік құқықтың рөлін қайта қөтеруге байланысты болса, ал екінші жағынан
әкімшілік заңнаманы кодификациялауды жетілдірудің қажеттілігінен туындайды.
Осыған байланысты әкімшілік-процессуалдық құқық мәселесі де өзекті болып
табылады. Оның мәселелері шеңберін зерттеу осыған дейін әкімшілік құқық
бұзушылықтар туралы істер бойынша іс жүргізумен шектеліп келеді.
Азаматтардың позитивтік құқықтарын жүзеге асыру тәртібі, сонымен қатар
оларды әкімшілік-процессуалдық қорғау тәртібі Қазақстандық ғылымда
тәжірибелік тұрғыдан зерттелмеген [1].
Материалдық құқық нормаларының одан әрі жетілдірілуі әкімшілік-
процессуалдық нормалардың кодификациялануын да талап етеді. 1970-жылдарда
кеңестік құқықтық ғылымы ұсынған және қазіргі замандағы ресейлік
юриспруденция арқылы дамытылған, процессуалдық нормаларды кодификациялау
туралы ұсыныстарды [2] есепке ала отырып, іс жүргізудің маңызды түрлерін
ретке келтіретін, әсіресе, басқару саласындағы азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыру тәртібін ретке келтіретін
әкімшілік-процессуалдық кодекстің жобасының құрылымы мен тұжырымдамасын
жасауға кіріскен орынды болар еді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев еліміздегі заңдарды жетілдіріп отыруға ерекше мән
береді. Ол өзінің “Қазақстан – 2030” атты ұзақ мерзімдік стратегиясында
былай деп көрсеткен: “Ақыр соңында бізге заңдарымыздың жартыкештігіне және
тұрлаусыздығына көңіл бөлу қажет” [1].
Осы стратегияны іске асыру мақсатында “Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2003-2006 жылдарға арналған бағдарламасы” қабылданып, оның “Заң шығару
қызметі” атты бөлімінде “қолданыстағы заңнаманы жүйелеу, оны ескірген және
қайталайтын нормалардан арылту, қоғамдық қатынастардың кейбір салаларын
құқықтық реттеудегі олқылықтардың орнын толтыру жөніндегі жұмыс жалғасын
табады” деп көрсетілген [1,93].
Біздің зерттеп отырған тақырыбымыз, алдмызға қойып отырған мақсатымыз
Елбасы стратегиясы мен Үкіметтік бағдарлама бағытында жүріп отыр.
Осы және басқа да бірнеше мән-жайлар Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың шиеленіскен мәселелерін теориялық жағынан жетілдіруді
қажет еді. Осы және басқа да мәселелердің өзектілігі, күрделілігі және көп
жақтылығы диссертациялық зерттеудің тақырыбын таңдауда анықтаушы фактор
болды.
Қазақстанның және ТМД елдерінің әкімшілік құқығын кодификациялаудың
теориялық мәселелерін кешенді зерттеу құқық-шығармашылық процесінің
тиімділігін арттыруға, мемлекеттік билік органдарының, жергілікті өзін-өзі
басқару органдарының және құқық қолданушы органдарының тәжірибелік
қызметінде заңдылықты нығайтуға, әкімшілік құқық нормаларын жетілдіруге,
Қазақстанда адам және азаматтың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды
күшейтуге байланысты ұсыныстарды жетілдіруге ықпал етеді.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты – Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың өзекті мәселелерін кешенді зерттеу, қазақстандық құқықтың
ірі саласы ретінде әкімшілік құқықты кодификациялауды одан әрі жетілдірудің
басым бағыттарын анықтау. Қазіргі күннің талаптарына сай әкімшілік-
процессуалдық құқықты кодификациялаудың келешекке арналған жүзеге
асырылуының үлгісін ұсыну.
Осы мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттер қойылған:
– әкімшілік-құқықтық реттеудің объектісі мен қызмет бағыттарын
(функциясы) ғылыми талдау жасау;
– әкімшілік құқықты кодификациялаудың қағидаларын және кодификациялаудың
мәнін жан-жақты ашу;
– әкімшілік құқықты кодификациялауға қатысты заңдылық техникасының
мәселелерін зерттеу;
– ТМД елдеріндегі әкімшілік заңнамаларды кодификациялаудың ерекшеліктерін
салыстырмалы-құқықтық талдау;
– Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамаларын кодификациялаудың
объективтік алғышарттарын қарастыру;
– Қазақстан Республикасының әкімшілік заңнамаларын одан әрі жетілдірудің
қазіргі кезеңдегі міндеттерін тұжырымдау;
– әкімшілік құқықтың материалдық және процессуалдық нормаларының ара
қатынасын анықтау және әкімшілік-процессуалдық нормаларды
кодификациялаудың жүйесін ұсыну.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Еңбекте тұңғыш рет
қазақстандық ғылымда диссертациялық деңгейде Қазақстанның әкімшілік құқығын
кодификациялаудың қазіргі замандағы мәселелері кешенді түрде ғылыми
тұжырымдалған.
Бұған дейін әкімшілік құқықты кодификациялау жүйесінің қағидалары,
материалдық және процессуалдық әкімшілік құқықтың бөліну мәселелері
қазақстандық заң ғылымында тәжірибе жүзінде зерттелмеген.
Зерттеудің сонылығы, сонымен қатар, мына жағдаймен анықталады. Ол
құқықтық мемлекетті құру, мемлекет пен қоғам қызметінің барлық салаларында
жеке тұлғаның құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету және қорғау
мақсатында заңнамаларды үнемі жаңартып және жетілдіріп отыру екендігінде.
Бұл авторға қоғамдық қатынастарды әкімшілік-құқықтық реттеуді одан әрі
жетілдіру бойынша ойларын тұжырымдауға және әкімшілік-процессуалдық
нормаларды кодификациялау жөніндегі ұсыныстарын жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі – әкімшілік-құқықтық
реттеу саласында, сонымен қатар, мемлекеттік билік органдарының
нормашығармашылық, кодификациялық қызметінің барысында, әкімшілік құқықты
жүйелендіру мен кодификациялау процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар
болып табылады.
Зерттеу пәні – Қазақстанның әкімшілік құқығын кодификациялаудың
ұйымдастырушылық-құқықтық негіздері, қағидалары және тәжірибесі,
кодификациялаудың субъектілерінің шеңбері және олардың құзыреті,
кодификациялаудың жүйелері және нысандары, заңдылық техникасы, оның
әдістері мен тәсілдері, ТМД елдерінің әкімшілік заңнамаларын
кодификациялаудың ерекшеліктері, Қазақстандағы кодификациялаудың ықтимал
мүмкіндіктері және заңнамаларды жетілдірудің жолдары болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемеліқ негізі. Диссертация тақырыбымен
жұмыс жасау барысында автор ғылыми танымның әрқилы әдістерін пайдаланады:
индуктивті, дедуктивті,талдау, синтез, диалектикалық, тарихи. Жеке ғылыми
әдістер де қолданылды: соның ішінде салыстырмалы-құқықтық талдауға басымдық
берілді (Қазақстанның және ТМД-ның басқа да елдерінің әкімшілік құқығының
кодификацияланған нормалары талданды); құжаттарды талдау (заңдар және өзге
де құқықтық нормативтік актілер, солардың ішінде ведомостволық бұйрықтар,
нұсқаулар, ережелер) қарастырылды.
Зерттеудің теориялық негізі ретінде заңнамаларды жүйелендіру және
кодификациялау мәселелерімен айналысқан ғалымдар: Б.А. Жетпісбаевтың, М.И.
Жұмагұловтың, А.Е. Жатқанбаевтың, С.З. Зимановтың, Ғ.С. Сапаргалиев-тың,
Х.Ю. Ибрагимовтың, С.Н. Омаровтың, С.А. Табановтың, И.А. Тарановтың, В.Г.
Татарянның, А.С. Ибраеваның, Д.Н. Бахрахтың, В.В. Лазаревтың, В.А. Ло-
рияның, А.Е. Луневтың, А.С. Пиголкинаның, А.П. Кореневтың, Н.Г. Салищева-
ның, М.С. Студеникинаның, В.Д. Сорокинның, Д.А. Керимовтың, М.В. Костен-
никовтың, И.В. Панованың, Н. Поленскийдің, О.М. Якубтың және тағы
басқалардың еңбектері пайдаланды [3].
Қарастырылып отырған мәселенің зерттелу деңгейі. Бұл мәселенің кейбір
жақтарын зерттеуге қазақстандық әкімшілік танушылардың арасынан А.А.
Таранов, И.А. Омаров, С.Н. Досымбеков, Б.А. Жетпісбаев, М.И. Жұ-магұлов,
Х.Ю. Ибрагимова, М.Ш. Какимова және басқалар, ал Ресейлік
әкімшіліктанушыларының арасынан Ю.М. Козлов, В.Д. Сорокин, А.П. Коренев,
М.С. Студеникина, Г.И. Петровты атап айтуға болады. Арнайы құқық
шығармашылық қатынастарына Б.В.Дрейщевтің Еңбектері арналған. Алайда, осы
тақырып бойынша арнайы ғылыми зерттеу әлі де жоқ болып тұр.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
– әкімшілік құқықты кодификациялаудың авторлық анықтамасының берілуі.
Яғни оның мемлекеттік басқару саласындағы құқықтық негіздерді дамытуға
және бекітуге бағытталған, әкімшілік құқықтың жаңа жинақталған,
бірыңғайланған кодификациялық актісін құру мақсатын көздейтін нормаларды
жүйелендірудің бір нысаны ретінде қарастырылған;
– кодификациялау пәнін анықтау, автордың пікірінше, мемлекеттік басқару
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін және мемлекеттік қызметтің
басқа да нысандарын (заң шығармашылығы, сот төрелігі) жүзеге асыру
кезінде пайда болатын басқарушылық сипаттағы (атқарушылық қызмет)
қатынастарды реттейтін, сонымен қатар, мемлекеттік емес басқару
саласында қоғамдық бірлестіктердің атқарушы биліктің, мемлекеттік
басқарудың кейбір функцияларын жүзеге асырумен байланысты екендігін
көрсету;
– әкімшілік құқықты кодификациялау қағидаларының жүйесі: объективтілік,
ғылымилық, нақтылық, тиімділік, жоспарлылық, конституциялылық және
заңдылық, адамгершілік, ізгілік, халықаралық құқық нормаларына
сәйкестілік, жүйелілік және демократиялылық, қабылдаушылық және
жаңарушылық, кешенділік және оңтайлылық, азаматтардың мемлекетті
басқаруға қатысуы туралы әкімшілік құқық ғылымы тұрғысынан кейбір жаңа
пайымдаулар;
– қазақстандық әкімшілік заңнамалардың тиімділігінің шарты мынадай
факторлармен негізделеді: а)құқықтық нұсқамаларда әлеуметтік-
экономикалық және саяси заңдылықтардың дұрыс негізделуімен; ә) норма
шығармашылық қызмет барысында басқарудың қағидалары мен жалпы заңдарын
есепке алумен дәлелденетінін анықтау; б) мұнда жүйелік бағыт қағидаларын
пайдаланумен;
в) құқықтың спецификалық заңдылықтарының және заңдылық техникасының
қатаң сақталуын есепке алумен;
– әрқилы деңгейдегі әкімшілік-құқықтық нормаларды кодификациялау кезінде
заңдылық техникасының ережелерін пайдалану және жетілдіру бойынша
ұсыныстар жасау;
– әкімшілік-процессуалдық құқықтың дербес саласы туралы идеяны қолдайтын
аргументтер және материалдық және процессуалдық әкімшілік құқық
нормаларын жеке-жеке кодификациялау туралы қорытынды; әкімшілік құқықтың
материалдық және процессуалдық нормаларын жеке-жеке кодификациялау, жеке
алғанда, кодификациялаудың ең қиын мәселесі-материалдық әкімшілік құқық
нормаларын кодификациялаудың көлемін анықтауды шешуді жеңілдетеді;
– Қазақстанның қазіргі кезеңдегі дамуы барысында әкімшілік құқықтың
материалдық және процессуалдық нормаларын кодификациялау бойынша құқық
шығармашылық органдары қызметінің негізгі басым бағыттары екендігін
қөрсету.
Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік құндылығы және
теориялық маңыздылығы. Диссертациялық зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік
құндылығы және теориялық маңыздылығы әкімшілік құқықты кодификациялаудың
өзекті мәселелері және ғылыми негіздерін кешенді жетілдірумен, нормаларды
әкімшілік-құқықты реттеу және кодификациялауды Қазақстан Республикасының
қызметінің объективті қалыптасқан саяси, әлеуметтік-экономикалық және
құқықтық шындығына сәйкес жетілдірумен анықталады. Диссертант ұсынған
әкімшілік құқықты кодификациялау жүйесін дамыту жағдайы және болашағы
әкімшілік құқық нормаларын кодификациялаудың теориялық пайымдаудағы
олқылықтардың орнын белгілі бір деңгейде толықтырады. Диссертацияда, автор,
жеке алғанда, кодификациялаудың мәнін, мазмұнын және қағидаларын ашатын
теориялық ережелерді жетілдірген, ол ТМД-ның басқа да елдеріндегі әкімшілік
заңнамаларды кодификациялау кезінде де қолданылуы мүмкін.
Зерттеудің тәжірибелік мәні әкімшілік құқықты кодификациялаудың жүйесін
болашақта жүзеге асыруды анықтау әдістемесі мен әдіснамасын жетілдірумен
қорытылады. Диссертанттың жарыққа шыққан жұмыстарында жарияланған зерттеу
нәтижелері кодификациялық жұмыстарды жүзеге асыру кезінде пайдаланылуы
мүмкін, бұл құқықшығармашылық органдарына өздеріне жүктелген міндеттерді
табысты орындауға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижелері, сонымен қатар,
ғылыми – зерттеу қызметінде, және де тәжірибелік қызметкерлермен
нормативтік құқықтық актілерді дайындау кезінде, заңдатуға қатысты білім
беру мекемелерінде мемлекет және құқық теориясы, әкімшілік құқық және басқа
да пәндерді оқыту барысында пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі және мақұлдануы. Теориялық ережелері және
тәжірибелік ережелері мен нұсқамалары халықаралық ғылыми-тәжірибелік
қонференцияларда, семинарларда баяндалды және сонымен қатар ғылыми
мақалаларда Әкімшілік құқық дәрістік курсында, арнаулы курстарда
бейнеленді.
Диссертациялық зерттеудің көлемі мен құрылымы. Көлемі мен құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Диссертациялық зерттеу
128 бетте баяндалған, ол кіріспеден, қысқартылған сөздердің тізімінен, екі
тараудан, жеті параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған қайнар
көздердің тізімінен тұрады.
1. ӘКІМШІЛІК ЗАҢДАРДАҒЫ КОДИФИКАЦИЯЛАУ ИНСТИТУТЫ: ТҮСІНІГІ, ФУНКЦИЯЛАРЫ,
ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1. Әкімшілік заңдарды кодификациялаудын түсінігі,
оның функциялары және негізгі белгілері
Әлеуметтік өзгерістерді енгізу барысының жеделдетілуі, Республиканың
күрделі халық шаруашылығы кешенін басқарудын міндеттерінің күннен-күнге
күрделенуі. Қоғамның демократиялануы заңдардың тиісінше өсуін, бүгінгі
күннің қажеттіліктеріне жақындауын талап етеді. Сонымен қатар, заң шығару
процесінің тұрақты түрде жетілдірілуі – Республикалық заңның беделінің
бекітілгендігінің маңызды көрсеткіші, біздің өміріміздің барлық негізгі
салаларына анық және бекем құқықтық ережелердің енгізілуінің кепілі.
Қоғамның әрбір мүшесінің құқықтық қорғалуын қамтамасыз ететін тиімді
нормативтік-құқықтық механизмді құру мақсатындағы - заң шығару саласындағы
қайта құру алдымен осыған бағытталуы тиіс. Өкінішке орай, заңдардың жағдайы
мемлекет алдында тұрған міндеттерге әлі де толық жауап бере алмайды. Мұндай
жағдайды, құқықтың өзінің кертартпалығымен және оның көбінше, қоғамда болып
жатқан өзгерістерге жете алмауымен түсіндіруге болады. Сонымен қатар
құқықтық ретсіздікті және тәртіпсіздікті болдырмау үшін, заңдар, тұрақты
болуы тиіс. Қоғамдық қатынастардың дамуын ынталандыруы тиіс.
Құқықтың сыртқы нысанына оның ішкі құрылымының элементтері анықтаушы
әсерін тигізеді. Бұл әсер әсіресе әкімшілік құқық нормалары деңгейінде
айқын байқалады. Ішкі нысанының құрылымында нормалар алдыңғы орынды алады,
өйткені оларда неғұрлым тұрақты мінез-құлық ережелері бекітілген. Әкімшілік
құқықтың әрбір жеке алынған нормасы әлеуметтік және мемлекеттік басқару
бағдарламасының бір бөлігін қамтамасыз етеді. Ол әрқашан басқа нормалармен
байланысты болады, тек кейбір жағдайда, қандай да бір бекітілген кешенде
олар бағдарламаны тұтас жүзеге асыру процесін реттеуі мүмкін. Әдетте,
құқықтық реттеу объектісінің бірлігі өкілетті мемлекеттік органдарды
әкімшілік құқық нормаларын нормативтік заң актілеріне біріктіруге
итермелейді. Ал соңғылары әкімшілік заңдар жүйесіне кіреді.
Жалпы құқық теориясында заңдардың түсінігі мен функциялары туралы
мәселе жеткілікті өңделген, алайда ол негізінен әкімшілік-құқықтық
нормаларды жүйелендіру түрлерінің барлық жиынтығы аспектісінде жасалған.
Бізге бұл мәселені жүйелендірудің нақты бір түрі кодификациялауға қатысты
қарастыру қажет.
Заңдар түсінігі заң әдебиеттерінде әртүрлі сипатталады. Мысалы,
С.В.Поленинаның пікірінше, бұл иерархия және өзара бағыныштылығы бойынша
байланысқан, тұтас түрінде және өзінің құрылымдық бөлімдері бойынша да
өзара әрекеттесуші және мемлекеттік басқару салалары мен функциялары. Құқық
салаларына қатысты қоғамдық қатынастарды реттеуші жаппы одақтық және
Республикалық заңдар мен басқа да нормативтік актілердің жиынтығы [3].
Кеңестік заңдар жүйесі деп аталатын ұжымдық монографияның
авторларының пікірінше, заңды нормативті актілер және заңдар деген екі
түсінікті ажырата білу қажет. Соңғысы тек мемлекеттік басқару мен
мемлекеттік биліктік жоғарғы органдарының заңды нормативтік актілерін
сипаттайды. Сондықтан да, - дейді, монография авторлары,- заңдар жүйесі
тұтас мемлекеттің нормативтік актілер жүйесінің өкілі ретінде
қарастырылуы мүмкін [4].
Заңдылық түсінігін тек қана басқару мен биліктің жоғарғы органдарының
нормативтік актілерінің шеңберімен шектеп қана қою дұрыс емес сияқты.
Жоғарғы, орталық және жергілікті органдардың барлық нормативтік актілері
біртұтас жүйені білдіреді. Қандай да бір органдардың құзыретін жүзеге
асыруды қамтамасыз ететін оның элементтері қызмет бағыттары бойынша өзара
байланысты болады. Алайда, құзырет - жеке құбылыс болғандықтан, басқару
органдарының актілері салыстырмалы түрде оқшауланған және дербес. Олардың
әрқайсысы қандай да бір деңгейде заңдар жүйесін толықтырып, оның мазмұндық
сипатына ықпал етеді. Бұл жүйеде алдыңғы сатыдағы басқарушы актілерді бөліп
қарау қажет, ол өз алдына басқа іс. Барлық Республикалардың мемлекеттік
басқару органдарының және мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының
актілері осыларға жатады.
Әкімшілік заңдардың қалыптасуы Қазақстан құқығының бүкіл жүйесінің
үздіксіз дамуы барысында жүзеге асырылып келеді. Мемлекеттік басқару
органдарының норма шығармашылық қызметі заңға негізделген. Бұл олардың
ұйымдастырушылық қызметінің қажеттіліктерімен, мемлекеттік билік
органдарының немесе жоғарғы тұрған басқару органдарының ұйғарымдарымен
анықталады.
Сондықтан да әкімшілік заң актілері заң нормаларының басым туынды
кешендері болып табылады, және тек екі жағдайда ғана олар алғашқы құрылым
ретінде жасалады. Бұл мынадай жағдайларда болуы мүмкін: біріншіден,
мемлекеттік билік органдары өздері әкімшілік акт қабылдайды, екіншіден,
заңда немесе жоғарғы тұрған атқару-орындау органының актісінде тікелей
ұйғарым жоқ ал нормалар кешені әкімшіліктің қалауы бойынша шығарылады.
Әкімшілік заңдарды жасау барынша мемлекеттік басқару саласында норма
шығармашылық қатынастар туындайды, дамиды және тоқтатылады. Олардың дамуы
арнаулы нормалармен және атқару-орындау қызметінің қалыптасқан
тәжірибесімен анықталады.
Әкімшілік-құқықтық әдебиеттерде норма шығармашылық теориясы
проблемаларына салыстырмалы түрде аз жұмыс арналған. Оны белгілі қандай да
бір деңгейде қазақстандық әкімшіліктанушылардың арасынан А.А.Таранов,
И.А.Омаров, С.Н.Досымбеков, Б.А. Жетпісбаев, М.И.Жұмағұлов, Х.Ю.Ибрагимова
және басқалар жасаған 3, ал Ресейлік әкімшіліктанушыларының арасынан
Ю.М.Козлов, В.Д.Сорокин, А.П.Коренев, М.С.Студеникина, Г.И.Петров жасаған.
Арнайы құқық шығармашылық қатынастарына Б.В.Дрейщевтің еңбектері арналған
[5].
Бұл мәселемен айналысатын авторлардың көпшілігі құқықшығар-машылық
және нормашығармашылық түсініктерінін арасына теңдік белгісін қояды.
Осылайша, Б.В.Дрейщев тура жазады: құқықтық нысандардын бірі ретінде
басқарудың нормативтік актілерін шығару (өзгерту, жою), яғни мемлекеттік
басқару органдарының құқықшығармашылық қызметі жатады [5, 546].
Мәселенің бұлай қойылуымен келісу мүмкін емес тәрізді. Нормалар құқық
жүйесінің тек қана бір элементін құрайды. Олардың құрылуы, өзгеруі немесе
жойылуы нормашығармашылық қатынастарын ғана тудырады. Ал әкімшілік
құқыққолданушылық актілерінің қалыптасуы басқару органдарының бұл
қызметінің барысын қамтамасыз ететін өзінің арнаулы қоғамдық байланыстарын
тудырады.
Мұнда сонымен қатар әкімшілік құқық та туындайды. Ақырында, азаматтар
мен лауазымды тұлғалардың субъективтік құқықтары мен міндеттерін жүзеге
асыруы - бұл да әкімшілік норма шығармашылық процесі, субъективтік
әкімшілік құқықтың құрылу, өзгертілу және тоқтатылу процесі. Сондықтан
әкімшілік құқық шығармашылық түсінігі қең болып есептеледі және өзінің
мазмұнында әкімшілік норма шығармашылық түсінігін де қамтиды. Әкімшілік
құқықтың нормативтік актілері күрделі ұйымдастырушылық құрылымға ие заңдар
жүйесіне қалыптасады.
Біз, әкімшілік заңдар жүйесінің күрделілігі, оның әлеуметтік
функцияларының ерекшелігімен, мемлекеттік-басқарушылық қатынастардың
көпқабаттылығымен және атқарушы-орындаушы органдардың көптігімен
түсіндірілетінін басшылыққа аламыз. Осы арадан әкімшілік заңдардың
функцияларына тоқталу өте маңызды. Бұл мәселе әдебиеттерде әлі де
зерттелмеген, алайда әкімшілік құқықтың сыртқы нысанының әрекеттерінің
әлеуметтік-құқықтық механизмін тануда үлкен маңызға ие.
Заңдардың функцияларын зерттеу барысында оларға құқықтық және
әлеуметтік шындыққа біртұтас ықпал етуге мүмкіндік беретін нормативтік
актілердің барлық кешендерінің тығыз байланысы анықталады.
Сонымен қатар нормалардың фунқциональдық және салалық топтасты-рылуы
байқалады. Және жүйенің әрбір бөлігі мемлекеттік-басқарушылық қатынастарына
дербес ықпал етеді. Осы мағынада басқарушылық процесінің негізгі
кезеңдерінің заңды нысаны ретінде және мемлекеттік басқару механизмінің
жекелеген бөліктерінін қызметін қамтамасыз ету тәсілі ретінде заңдардың
функциясын бөліп қөрсету қажет.
Әкімшілік заңдардың жалпы құқықтық функциялары тұтас алғанда бұл
жүйенің алдында тұрған міндеттердің орындалуын және оның элементтерінің
негізгі мақсаттарын анықтауды қамтамасыз етеді.
Әкімшілік заңдар жүйесінің функциялары әкімшілік құқықтың сыртқы
нысанының негізгі мақсатын - мемлекеттің басқарушылық еркінің білдірілуінің
анықтылығы мен дәлдігін қамтамасыз етуді бейнелейді. Сонымен қатар оларда
әкімшілік құқық нормаларының ақпараттық, қорғаушы және әлеуметтік-рухани
мақсаттары жүзеге асырылады. Бұл мақсаттар дербес заңды құбылыс болып
табылатын сыртқы нысанның дамуының ерекшеліктерін есепке ала отырып жүзеге
асырылады.
Әкімшілік заңдар жүйесінің үш жалпы функциясын бөліп қарауға болады:
қоғамдық қатынастарға мемлекеттің басқарушылық еркі ретінде әкімшілік
құқықтың әсер етуінің негізгі бағыттарын тұжырымдау; жекелеген
нормалардың мақсатқа сәйкес біріктірілуі; нормашығармашылық механизмінің
моделденуі және әкімшілік құқықтың жүзеге асырылуы.
Бірінші функциясы өз мазмұнын сыртқа көрсетуге мүмкіндігі бар және
қоғамдық қатынастарға жекелеген актілер түрінде ықпал ете алатын әкімшілік
құқықтың анықтылығын қамтамасыз етеді. Формальды анықтылық және
дәлділіктің көмегімен қоғамдық реттеу мазмұнының жоғары айқындылығына қол
жеткізуге болады,- деп С.С.Алексеев әділ көрсетіп кетті [6]. Бұл қызмет
бағытын жүзеге асыру барысында әкімшілік құқықтың мазмұны органның
құзіретімен белгіленген ұйғарымның түріне ғана сай емес, сонымен қатар
әрекет етуші құқықтық актілермен жанасатын құқықтық өңдеуге тап болады.
Қандай да бір басқару актісінің қалыптасу барысында субъективті қозғаушы
қүш құқықшығармашылығы субьектісінің тікелей еркі үлкен рөл атқарады.
Алайда ол органның құзіреті аясымен және әрекет етуші мемлекеттік басқару
актілерінің мазмұнымен шектеледі.
Мемлекеттің басқарушылық еркінің негізгі бағыттарын бекіте отырып,
әкімшілік заңдар жүйесі өзінің мазмұнына нормативтік актілерді қамтиды. Тек
кейбір жекелеген актілерде ғана, нормалармен бірге оларды қолдану жайында
ұйғарым болуы мүмкін.
Әкімшілік заңдардың екінші жалпы функциясы - нормалардың мақсатқа
сәйкес біріктірілуі - құқықтық қатынастардың қандай да бір топтарын кешенді
реттеу үшін жекелеген мемлекеттік биліктік бұйрықтардың біріктірілуін
қамтамасыз етеді. Оны жүзеге асыруда маңызды рөлді заңдылық техникасы
алады. Кез-келген нормативтік акт мемлекеттік басқару субъектілерінің
құқыққа сай мінез-құлығын реттеудің толықтығы мен жан-жақтылығын қамтамасыз
ететін нормаларды ұштастыруды ұйғарады. Сонымен қатар нормаларды ұштастыру
заңдылық материалды пайдалануға қолайлы жағдай туғызады. Кез-келген
нормативтік акт оған енгізілген мемлекеттік - биліктік ұйғарымдарды мәні
бойынша біріктіреді. Қарастырылып отырған қызмет бағыты әкімшілік заңдардың
бүкіл жүйесін жетілдіру процесінде ерекше маңызға ие. Бұл жағдайда,
А.С.Пиголкин әділ атап кеткендей, біріктіру құқықшығармашылық органдарының
арнаулы қызметіне айналады. Ол бір нақты мәселені реттейтін, бірақ әртүрлі
уақытта қабылданған нормативтік актілерде жинақталған барлық әрекет етуші
нормативтік ережелерді тұтас біріктіруге бағытталады [6.94].
Әкімшілік заңдарды жетілдіру үздіксіз процесс болып табылады. Ол
мемлекеттік басқарудың үнемі дамып отырган тәжірибесінің қажеттілігімен
және басқарушылық қатынастарды әкімшілік құқықтық реттеудің дәлдігін
қамтамасыз етудің қажеттілігімен талап етіледі. Бұл, кез кезегінде,
нормалар-дың мақсатқа сай біріктірілуі функциясының есепке алынуы және
кеңінен қолданылуы қажеттілігін тудырады [7].
Әкімшілік заңдар жүйесі сонымен бірге құқықшығармашылық механизмін
моделдеу және әкімшілік құқықты жүзеге асыру функциясын атқарады. Мұнда
әсіресе оның ақпараттық-басқарушылық жағы анық көрінеді. Құқықшығар-машылық
процесін анықтайтын нормалар кешені, нормативтік немесе құқыққолданушылық
актілердің жобаларын әзірлеу механизмін, оларды талқылау-және қабылдау
тәртібін қалыптастырады. Осымен бір мезгілде заңдар жүйесінде басқарушы
субъектілердің басқарылатындарға ықпал ету тәсілдері тіркеледі. Мұндай
ақпарат құқықты жүзеге асыру механизмін қамтамасыз етеді, осының
нәтижесінде әкімшілік құқықтық қатынастар қатысушыларының субъективтік
құқықтары мен міндеттері тағайындалады, өзгертіледі және тоқтатылады.
Әдебиеттерде құқықтық ақпараттың үш негізгі түрі көрсетілген: бағыт беруші,
бағдарламалық және болжамдық [8].
Осылайша, әкімшілік заңдар – бұл құқыққа қайшы мінез-құлықтың мақсаты,
оған жету жолдары, салдары туралы қисынды байланысқан ақпарат-тарды
білдіретін актілер жүйесі. Бұл мәліметтер мемлекеттік басқарудың барлық
субъектілерінің тәжірибелік ұйымдастырушылық қызметінің негізіне жатады.
Әкімшілік заңдарды жетілдіру мынадай факторларға байланысты екендігі
көрсетілген:
а) құқықтық ұйғарымдарда әлеуметтік-экономикалық және саяси
заңдылықтардың талаптарын дұрыс орнату ;
б) нормашығармашылық қызметі процесінде басқарудың жалпы заңдары мен
қағидаларын есепке алу;
в) онда жүйелік тәсіл қағидасын қолдану;
г) заңдылық техникасын сақтау және құқықтың спецификалық заңдылықтарын
есепке алу.
Осының негізінде, әкімшілік заңдардың тиімділігінің кейбір шарттарын
тұжырымдауға болады.
Бұл шарттардың біріншісі әлеуметтік экономиқалық шындықтың үдемелі
дамуына сай мемлекеттік басқару актілерін қалыптастыру болып табылады.
Аумақтық кешенді даму қажеттілігі қазіргі кезеңде салалық және аумақтық
басқарудың тиімді үйлестігін қамтамасыз ететін актілерді әзірлеу қажеттігін
тудырады. Әрбір әкімшіліқ құқықтық акт нақты, салыстырмалы оқшауланған
қоғамдық қатынастар тобына бағытталуы тиіс.Ондағы нормалар реттелуші
процестердің барлық тараптары мен бағыттарын ескеруі қажет. Олар әлеуметтік
байланыстардың бүкіл кешенін олардың әрбір тобын анық белгілеп,
ерекшеліктерін ескере отырып қамтуы тиіс [9].
Аталған шарттардың екіншісі әкімшілік актілердің мазмұнында мемлекеттік
басқарудың ғылыми қағидаларын есепке алу және бекітумен жасалады.
Әкімшілік заңдардың тиімділігінің үшінші шарты ұйғарымдар мазмұнын
мемлекеттік басқарудың дамуы болжамына және оны қамтамасыз ететін заңды
нормалардың жүйесіне бейімдеумен сипатталады.
Өкінішке орай, мемлекеттік басқару саласындағы болжау мәселесі
зерттелмеген күйінде тұр. Мемлекеттік басқарудың тәжірибесі үшін атқарушы -
орындаушы органдардың механизмін жетілдіру жолдары туралы ұcыныс беру
қажет. Нормативтік құқықтық жүйенің диалектикасын есепке ала отырып,
әкімшілік зандар жүйесінің даму болжамын жасау да маңызды болып есептеледі.
Олар өз кезегінде заңдар жинағының жетілдірлуі жолдары анықтауға қолданылуы
мүмкін.
Қарастырылып отырған шарттардың төртіншісі нормашығармашылық
органдардың басқару функцияларын мақсатқа сай оңтайлы етуі, түзетуі.
Әрбір әкімшілік құқықтық акт атқарушылық-орындаушылық қызметтің бүкіл
механизмімен байланысты функциялардың пайда болуы мен жүзеге асырылуының
қайнар көзі болып табылады. Сондықтан да әкімшілік құқықтық нормаларда
басқарушылық процестің жекелеген элементтерінің фунқционалдық байланыстарын
есепке алу қажет.
Ақырында, әкімшілік заңдардың тиімділігінің бесінші шарты
нормашығармашылық процесінде заңдылық техникасы ережелерін сақтау.
Бұл мәселе бойынша еңбектерде нормативтік актілерге қойылатын кейбір
жалпы талаптар тұжырымдалған. Бұлар оның мазмұнына да, сыртқы нысанына да
қатысты. Осылайша, әкімшілік санкциясы бар актілер өз құрылымында гипотеза
мен санкцияны ғана емес, сонымен қатар нақты санкцияны да қамтуы қажет.
Басқа көптеген басқару актілері үшін санкция міндетті емес. Актілердің
сыртқы нысанына да белгілі бір талаптар қойылады.
Мысалы, актінің шығарылған уақыты, орны, оның нысаны, шығарған органның
атауы көрсетілуі тиіс [6,108- 126]. Заң техникасы тәсілдерінің ішінде
терминология манызды орын алады. Ол бірдей құбылыстар үшін біртұтас болуы,
басқару органдарының еркін дәл және анық бейнелеуі тиіс.
Ю.М.Козлов былай деп көрсетеді: ...нормативтік актілердің заңды тілі
заңи еместерден немесе реттеу пәнін анық және дәл түсінуге мүмкіндік
бермейтін оларга енгізілген формулалардан тазартуға мұқтаж. Бұл әрине,
нормативтік актілердің тиімділігінің бір шартының мәнін білдіреді [9,12].
Заңдарды жетілдіру процесінің өзі, алдында айтып кеткеніміздей, күрделі
процесс, оның екі негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады: 1) ағымдағы құқық
шығармашылығы және 2) кодификация. Бұлардың арасындағы айырмашылық алдымен
былай анықталады, ағымдағы құқықшығармашылығында заң шығарушы саяси,
экономикалық, мәдени өмірдің нақты пісіп жетіліп тұрған мәселелерін шешуді
басты мақсат етіп қояды. Заң шығарушы бұл мәселелерді қоғамдық өмірдің
бұрын реттелмеген мәселелері бойынша нормативтік акті шығару жолымен, ескі
актілердің орнына жаңа ұқсас актілер шығару, заңдарды ескірген, қайшы
келетін, факт жүзінде күшін жойған актілерден тазарту, әрекет етуші
актілердің мәтіндерін түзету және толықтыру, белгілі бір қоғамдық
қатынастар тобын реттейтін көптеген актілерді бір немесе бірнеше кезеңдерге
біріктіру жолымен шешеді. Кодификацияда, сонымен қатар, заңдардың осы
саласындағы барлық мәселелер бойынша бұрын шығарылған нормаларды жетілдіру,
реттеу. Басты мақсаттарының өзгешелігі аталған бағыттардың әрқайсысында заң
шығарушының қызметінің нәтижесі болып табылатын актілердің сипатында,
мазмұнында, нысанында белгілі бір өзгешелік тудырады. Біздің
мемлекетімізде, ТМД-ның басқа елдеріндегі сияқты, екі бағыт бойынша да
заңдарды жетілдіру үшін көп жұмыс атқарылуда. Бұл жұмыста бастысы және
беделдісі оның құқық салалары мен институттары бойынша кодификациясы.
Заңдардың әрбір саласы - бұл, көлденең және тік құрылымға ие жүйе. Бұл
қатынаста әкімшілік заңдарда да ерекшелік жоқ [10].
Сонымен, әкімшілік заңдарды тігінен конституциялық заңдардың,
Президент жарлықтарының, үкімет қаулыларының, Қазақстан Республикасы-ның
орталық және жергілікті атқарушы органдарының актілерінің жүйесі түрінде
және көлденеңінен мемлекеттік қызмет туралы актілерге, атқарушы билік
органдары туралы актілерге бөлінетін актілер жүйесі ретінде түсінуге
болады. Заңдардың қандай да бір саласының қөлденең құрылымы туралы нақтырақ
түсінікті заңдардың осы саласының негізгі заңы мен кодексі береді.
Заңдардың әрбір саласына және жеке әкімшілік заңдарға бұл саланың
негізгі нормаларын қамтитын, оның актілерін толықтыратын, кішірек заңды
қүшке ие негізгі занның (кейде бірнеше негізгі заңдардың) болуы тән.
Осылайша, бізді Қазақстан мемлекеттілігінің негізін қалыптастыруды аяқтаған
соң, басқару механизмін реттеу бойынша еңбекті көп талап ететін жүмыс күтіп
тұр. Бұл механизмдегі негізгі қозғаушы күш ең алдымен заңдар болуы тиіс.
Оған мынадай факторлар себепші болады: біріншіден, заңның басқа нормативтік-
құқықтық актілерден ерекшелігі, мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық
салаларындағы неғұрлым мәнді қоғамдық қатынастарды бекітеді және реттейді;
екіншіден, Республикада өткізілетін әлеуметтік -экономикалық және саяси-
құқықтық өзгерістердің сипаты мен қарқынына, дүниежүзінің басқа елдерімен
өзара тиімді қарым-қатынас орнатуға анықтаушы ықпалын тигізетін ұлттық-
құқықтық жүйенің заңды базасы қызметін атқарады.
Жалпыға белгілі, біздің Республикамыздың заңдарының жағдайы мемлекет
алдында тұрған міндеттерге толық жауап бере алмайды. Көптеген әрекет етуші
нормалар ескірген, заңдарда қарама-қайшылық, кемшілік көп, кейбір маңызды
мәселелер әлі де заңмен реттелмеген, заң техникасы төмен.
Заңдардың қандай да бір саласын құрайтын актілер жүйесінің
міндетті белгілері: оның құрылымының сатылылығы, актілердің өзара бағыныш-
тылығы, үйлесімділігі, бірін-бірі толықтыруы, жоғарғы тұрған актілердің
төменгі актілерді нақтылауы және ізбе-із дамуы. Заңдардың әрбір саласы,
жеке алғанда әкімшілік зандар үшін, бұл саланың негізгі нормаларын құрайтын
негізгі заңның болуы және оны толықтыратын заңды күші төмен актілердің
болуы тән. Бір ғана негізгі заң немесе бір ғана кодекс қоғамдық
қатынастардың қандай да бір саласын реттейтін барлық нормаларды
қамти алмайды. Және бұл орынды да емес. Заңдардың нақты саласында негізгі
актіні ағымдағы әлеуметтік-экономикалық шындыққа сай толықтырып отыратын,
әртүрлі деңгейдегі нормативтік актілерге қажеттілік әрқашан болады.
Актілердің бұл иерархиялық жүйесінде сатылар саны заңдардың қандай да
бір саласының мазмұны мен сипатына қарай әртүрлі болуы мүмкін.
Кодификация - неғұрлым түбегейлі нысан, оның көмегімен құқықтық
реттеудің ағымдағы ғана емес болашақтағы мәселелері шешіледі, салыстыр-малы
ұзақ мерзім ішінде қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған құқықтың
нормалары мен қағидалары бекітіледі [11]. Диссертанттың пікірінше,
кодификация терминін сөзбе-сөз түсіндіруге және оны заң шығарушы органның
кодекс шығару қызметімен ғана байланыстыруға болмайды деген пікірді қолдау
қажет [12].
Кодификация барысында қатан логиқалық тәртіппен орналасқан құқықтық
дәйеқтемелерді құрайтын және белгілі бір мәселелер тобын барынша толық
реттейтін актілер шығарылады.
Кодификация, өзінің кең мағынасында, заңдарды жетілдіру мен реттеудің
әдеттегі және неғұрлым тиімді нысанын білдіреді. Ол, белгілі бір қоғамдық
қатынастардын жеткілікті көлемдегі саласын реттейтін және ереже бойынша
құқықтын белгілі саласын, жеке құқықтық институтты құратын барлық әрекет
етуші нормативтік материалдарды қарау, жан-жақты талдау негізінде жүзеге
асырылады.
Өткізілген талдау нәтижесінде, заң шығарушы ғылыми белгілері негізінде
болашақ кодификациялық актінің тақырыбын анықтайды. Қоғамдық қатынастарды
құқықтық реттеудің қажеттіліктері бойынша, уақыт сынынан өткен және өзінің
мәнін сақтап қалған әрекет етуші нормативтік ұйғарымдарды таңдап, оларды
кодификациялық актінің жобасына енгізеді; ескірген нормативтік ережелерді
және қандай да бір түзетуді қажет ететін ережелерді анықтайды, қоғамдық
өмірдің дамуының белгілі беталысын бейнелейтін жаңа ұйғарымдарды жасайды.
Осылайша, дамыған құқықтық жүйедегі кодификациялық акт, қағида бойынша,
тиісті мәселеге байланысты барлық негізгі нормативтік ережелерді белгілі
бір тәртіп бойынша жүйелендіріп өзіне енгізіп алатын өгей акт. Бір мезгілде
ол қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге белгілі, кейде едәуір маңызды
өзгерістер және жаңа өзіндік ережелер енгізеді, әрекет етуші заңдардың
сапалы қайта өңделуінің нәтижесі болып табылады.
Кодификациялық акт тиісті құқықшығармашылық орган арқылы бекітіледі
және осы тұрғыда кодификация құқық шығармашылыгынын басты нысандарынын бірі
болып есептеледі. Кодификациялық қызмет барысында, жаңа актіні бекітумен
қатар, әдетте кодификациялық актіні қабылдау нәтижесінде факт жүзінде қүшін
жоятын әрекет етуші нормативтік актілер және олардың бөлімдері өзгертуге
ұсынылады.
Егер бұл актілердің ережелері кодификациялық актіге енбеген болса және
оның қабылдануына байланысты белгілі бір түзетулер енгізуді қажет етсе,
әрекет етуші актілерге өзгерістер енгізу туралы ережелер дайындалады.
Осылайша, заңдардан ескірген, тиімділігі аз, моралдық тозған актілерді алып
тастау мәселесі шешіледі.
Кодификацияның негізгі белгілері туралы айтқанда, мынадай белгілерді
бөліп көрсетуге болады:
1) Құқықтық нормаларды ішкі және сыртқы жүйелеу кодификацияның
барлығына тән. Бұл тәсілдердің көмегімен кодификациялық акт дайындау
кезінде, қоғамдық қатынастардың әрқилы салаларын реттейтін құқықтық
норманың едеуір бөлігін қайта қарап шығуға, алдыңғы заңның
кемшіліктерінің орнын толтыруға, оның құрылымын өзгертуге болады.
Кленова Т.В. былай деп көрсетеді: ішкі жүйелеу әдісі әрбір қылмыстық-
құқықтық норманы әлеуметтік себептері тұрғысынан қайта бағалауды және де
заңның мәтінін мемлекет және құқық теориясында өңделген талаптарға
сәйкес келтіруді ұйғарады. Соңынан, ағымдағы құқықшығармашылық нысанында
кодификацияланған қылмыстық, құқық нормалары жаңа мән-жайлардың есебінен
толықтырылады және өзгертіледі, осылайша, кодификация кезінде
құрылған заңдар жүйесі шешіледі [12.59].
2) Кодификациялық акт өзара байланысты ұйғарымдардың
реттелген жиынтығын білдіретін жинақталған акт. Ол, тәжірибеде
тексерілген, әрекет етуші нормалармен бірге, әлеуметтік өмірдің өсуімен,
қоғам дамуының қажеттіліктерімен байланысты жаңа ережелерді де
қамтитын, біртұтас, іштей байланысқан құжат болып табылады.
3) Кодификация ұзақ әрекет етуге негізделген, тұрақты нормаларды құруға
бағытталған. Кодификациялық актінің тиімділігі көбінесе заң шығарушының
мұндай актілердің реттеу пәні болып табылатын қатынастардың
дамуының объективтік беталысын ескере алуымен байланысты болады.
4) Кодификация пәні, әдетте, заңдар жүйесін салалар мен институттарға
бөлуге байланысты анықталады. Кодификация нормативтік актілердің
жүйелілігін, олардың заңды біртұтастығын және үйлесімділігін күшейтеді.
Кодификациялық акт заңдардың белгілі бір саласын, сала бөліктерін немесе
жеке ииститутын құрайтын өзара байланысты нормативтік актілердің жүйесін
басқарады.
5) Кодификациялық акт әрқашан көлемі бойынша маңызды, күрделі құрылымға
ие.
Әдетте, заң әдебиеттерінде және тәжірибеде кодификацияның бірнеше түрін
бөліп көрсетеді.
Бірінші түрі - жалпы кодификация, мұнда заңдардың барлық негізгі
салалары бойынша кодификациялық актілердің тұтас тобы қабылданады және
келесі саты - кодекстер кодексі-сияқты біріккен, іштей үйлесімді актілер
жүйесі құрылады.
Екінші түрі - қандай да бір саланың (азаматтық, қылмыстық, әкімшілік
және т.б.) заңдарын қамтитын салалық кодификация.
Үшінші түрі - арнаулы (кешенді) кодификация - бұл қандай да бір
құқықтық институтты (салық, кеден кодексі және т.б.) реттейтін актілерді
шығару.
Кодификациялық актілер сыртқы көрінісі әртүрлі нысанда, көбінше кодекс
нысанында бейнеленуі мүмкін. Бұл белгілі бір қатынастар аясын нақты
реттейтін және тікелей қолдануға жататын ірі жинақталған акт. Ол не тиісті
саланың барлық нормаларын толық қамтиды, не бұл нормалардың ең маңызды,
көлемі бойынша негізгі бөлігін қамтиды. Норма-қағидалар және норма-
дефинициялармен қатар кодекстерде тікелей реттеу нормалары, олардың негізгі
мазмұнын құрайтын мінез-құлықтың нақты нұсқалары қалыптасады.
ҚР-ның “Нормативтік құқықтық актілер туралы” заңында кодекстің мынадай
анықтамасы берілген “Кодекс – біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін
құқықтық нормалар біріктіріліп, жүйеге келтірілген заң”. Қазірде ұлттық
заңдар саласының көпшілігінің басында кодекстер тұр және қазір олардың
көпшілігі мәнді өзгерістерге ұшырауда. Реттейтін қоғамдық қатынастарынын
сипатына қарай кодекстер не салалық не кешенді (салааралық) болады.
Біріншісі құқықты салалар мен институттарға бөлуді көздейтін қоғамдық
қатынастардың нақты сферасын реттейді. Ал кешенді кодекс құқық салалары
бойынша емес, ал басқа негіздер бойынша (мемлекеттік сала, шаруашылық және
әлеуметтік мәдени құрылыс сфералары) жиналған және бұл қатынастардың едәуір
аймағын реттеудің жалпы қағидаларымен, біртұтас тұжырыммен біріккен
нормаларды жүйелендіреді. Біртұтас, логикалық үйлесімді заңдар жүйесін
құру, заңдылық қызметінде ең алдымен құқықтық реттеу әдісі және пәні
бойынша нормативтік материалдардың ғылыми-негізделген бөлінуін тікелей
бейнелейтін актілер ретінде, салалық кодекстерге басымдық береді. Құқықтық
жүйеде кодификациялық актінің басқа да түрлері болуы мүмкін: ереже, қағида,
жарғы және т.б.
Ереже – мемлекеттік органдардың, ұйымдар мен мекемелердің құқықтық
мәртебесін, ұйымдастырылуын, қызмет ету тәртібін нақтырақ реттейтін және
олардың басқа органдармен, ұйымдармен, мекемелермен және азаматтармен өзара
қарым-қатынасын анықтайтын, нормативтік құқықтық акт [13.5].
Қағида – қандай да бір қызмет түрінің ұйымдастырылуын нақты реттейтін
нормативтік құқықтық акт [13.5].
Жарғы – мемлекеттік қызметтің қандай да бір сферасын реттейтін
нормативтік құқықтық акт. Олар белгілі бір органдардың, ұйымдардың және
мекемелердің қызметін, олардың құқықтары мен міндеттерін, басқа
органдармен, ұйымдармен, мекемелермен, азаматтармен қарым-қатынасының
негізін реттейді.
Кейбір жағдайларда, салалық кодификацияның басымдығы, құқық жүйесіне
кодификация жүйесінің міндетті сәйкестігін білдірмейді. Әрбір нақты
жағдайда барлығы осы сала қамтыған құқықтық материалдың сипаты, әртүрлілігі
және көлеміне байланысты болады. Сонымен қатар, негізгі құқықтық
институттарды, заңдылық кешендерді және де заңшығармашылық тәжірибесінде
қалыптасатын дәстүрлерді доктринальдық талдау едәуір маңызга ие.
Әкімшілік заңдарды кодификациялауда екі аспектіні ажырата білу қажет.
Ең алдымен, кодификация - бұл заңдарды жетілдіру бойынша мемлекеттік
биліктің атқарушы және өкілді органдары арқылы жүзеге асырылатын
мемлекеттің қызметі. Мұнда қызмет қағидалары және заң шығарушы жетуге
ұмтылған мақсаттары едәуір маңызға ие. Алайда кодификация - өңделген,
толықтырылған нормативтік актілерді шығарудың, кодификациялық қызметтің де
нәтижесі. Бұл тұрғыдан, кодификация нәтижелерінің кодификатор өз алдына
қойған және кодификациялық қызметтің қағидаларына ықпал ететін мақсаттарға
сәйкес келуі маңызды болып табылады.
Әрине, заң шығарушы, ең алдымен кодекстерде, негіздерде және т.б.
нормативті новелланың негізгі мазмұнын анықтайтын, маңызды қоғамдық
мақсаттарды көздейді. Бұл мақсаттардың нақты беталысы мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының қандай да бір кезеңіне тән, әлеуметтік-
экономикалық, саяси және басқа да шарттарының ықпалымен қалыптасады.
Алайда кодификациялау кезінде, заң шығарушы, өзінің алдына
кодификацияның әлеуметтік мақсаттарына сәйкес келетін мазмұнымен әр кезде
толықтырылып отыратын жеке құқықтық мақсаттарды да қояды.
Әкімшілік заңдарды кодификациялаудың құқықтық мақсаттарына мыналар
жатады: құқықтың нормативті негізін реттеу, нормативтік актілердің
құрылымын жақсарту, олардың стилі мен тілінің құрылымын жетілдіру. Заңдарды
кодификациялау қажеттілігімен әрбір мемлекет кездеседі. Кодификация заң
шығарушыға да, құқық қолданушыға да және мемлекеттің барлық азаматтарына да
қажет. Ол біртұтас құқықтық база құруға, әсіресе әлеуметтік реформалар
өткізу кезінде өзекті болып табылатын құқықтағы қайшылықтар меи
проблемаларды жоюға көмектеседі. Әкімшілік заңдарды реттеу және оны
кодификациялау жолдары туралы мәселе қазіргі уақытта ерекше мәнді иеленуде.
Бұл нарықтық экономикага өтумен байланысты өзінің мәнін біраз жойған тұтас
әкімшілік құқыққа қызығушылықтың қайта жандануымен байланысты. Өзгеріс
енгізудің басында тұрақты экономикалық даму үшін тек қана экономикалық
бостандық және өзін-өзі реттеу жеткілікті болатындай көрінген. Басқарудың
әкімшілік әдістерімен қүресу өзгеріс енгізудің негізгі міндеті сияқты
сезілген. Іс жалпы мемлекеттік -басқарушылық қызметтің қандай да бір
тетігінің қажеттілігін жоққа шығаруға дейін барды. Нәтижесінде бізде
қоғамдық өмірге мемлекеттің әсер етуі, тіпті күшті нарықтық бағдардағы
мемлекеттерден де неғұрлым әлсіз болып шықты. Мұның кері зардаптары өзін
көп күттірген жоқ. Тек соңғы уақытта ғана қалыптасқан келеңсіздік жөнделе
бастады. Еркін экономикалық қызмет пен мемлекеттік басқару механизмі
бірлесіп әрекет жасауы қажеттігі түсінікті бола бастады.
Құқықтық сферада, бұл әкімшілік құқықтың мәнін қайта бағалаудан, оны
негізгі салалардың бірі ретінде түсінудің қайта жандануынан көрінеді.
Әкімшілік құқықтың қоғамдық қатынастарды реттеу үшін қайта жандануы заң
шығармашылық жұмыстардың әлеуметтік жоспарында өз көрінісін тапты, мұнда
Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексті [14] өңдеуге байланысты дербес
ұстанымдар пайда болды. Әкімшілік кодекс нысанындағы біртұтас
кодификациялық акт құру мүмкін еместігін мойындайтын авторлар әділ,
дегенмен, біздің еліміздің тарихында бірнеше талпыныстар жасалды: 1922-
1925жж. РҚФСР және Белоруссияда, 1927 жылы Украинада, бірақ олардың бәрі
сәтсіз аяқталды [15].
Кодекс зандылық актінің ерекше нысаны ретінде, қоғамдық қатынастардың
белгілі бір сферасын реттейтін нормалардың барлығын немесе негізгі
жиынтығын жүйеленген түрде құрайтын және біркелкі реттеуді қамтамасыз
ететін заңды білдіруі тиіс. Кодекс тәрізді актіге, әкімшілік құқықпен
реттелген атқарушылық қызметтің төтенше жан-жақтылығына байланысты, оның
нормашығармашылық пен құқыққолдануында моноцентризмнің болмауына байланысты
мұндай міндетті талаптарды іс жүзінде орындау мүмкін емес.
Әкімшілік кодексті жақтаушылардың өзі, оның әкімшілік құқығының барлық
нормаларын қамтуы мүмкін еместігін мойындауға мәжбүр. Олардың пікірінше,
кодексте неғүрлым толық, мемлекеттік басқарудың мәнін білдіретін немесе
атқарушы қызмет үшін анықтаушы мәні бар нормалар ғана қамтылуы
тиіс. Бұл пікірлер нормаларды мәнді не мәнсіз деп бөлуге негіз болатын
объективтік критерийлердің болмауын біріктіреді.
Кодификатордың белгілі бір субъективтілігі іс жүзінде әкімшілік құқықты
толық кодификациялауды қамтамасыз ете алмайды. Әрине, бүкіл атқарушылық
қызмет үшін негізгі қағидалар жалпы ережелерді анықтайтын қандай да бір
заң шығару мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Бірақ, мұндай заң өзінің реттеу
сферасы бойынша Әкімшілік кодекс атауына таласуы мүмкін емес.
1959 жылы белгілі поляк заңгері Е.Старосьцяк былай деп жазды: өзінің
анық еместігіне байлайысты біртұтас әкімшілік кодекс жасау идеясы
әкімшілік өндірістің неғүрлым тар, біртектес бөліктерінде жетістікке жетуге
кедергі жасайды [14.195-196].
Әкімшілік құқықты кодификациялау мемлекеттік өмірдің жеке салалары не
сфералары, жеке құқықтық институттар бойынша дербес кодификациялық
актілерді жасау жолымен өтеді. Бұл беталыс қазір де байқалуда.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мынадай қорытындылар шығаруға
болады, кеңес одағындағы кеңістікте болып жатқан саяси және экономикалық
өзгерістер құқықтық сферада, оның ішінде әкімшілік-құқықтық реттеудін пәні
мен әдістерінде тиісті өзгерістерді туғызады.
Біріншіден, әміршіл - әкімшілдіктен, таза әкімшілдіктен және
шаруашылық өмірді нормативтік реттеуден ақырындап шегіну байқалады.
Екіншіден, рұқсат етудің, ұсыныстың, ынталандырудың кеңінен қолданылуы,
соның ішінде экономикалық та, мемлекет пен қоғамды тиімді жұмыс істеуі
қызықтыратын жекелеген шаруашылық субъектілері, кәсіпорын топтары, салалары
үшін қолайлы жағдай жасалуы байқалады.
Үшіншіден, мемлекеттік әсер етудің ауырлығы тікелей әкімшілдіктен
әртүрлі салалардың қызметін үйлестіруге өзгертілді.
Төртіншіден, елдің экономикасына мемлекеттің әсер етуінің мәні көп
өзгеріске ұшырады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz