Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

15-Лекция. Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау

Жоспары:

15. 1. Экономиканың дамуын болжау қажеттілігі. Болжау мақсаты және сипаты.

15. 2. Өтпелі экономикадағы жоспарлаудың мақсаты және сипаты.

15. 3. Экономиканың дамуын бағдарламалау. Бағдарлама түрлері.

Мақсаты: Экономикалық болжам - экономиканың келешек кезеңдердегі даму үрдістерін - экономикалық даму қарқынын, экономика құрылымы мен бағаның нарықтық жағдаятын, экономикалық басқару жүйесінің, т. б. өзгеруі үрдістерін алдын ала болжап, көре білу. Экономикалық болжам экономикалық жоспарлаудың белгілі бір уақыт кезеңі бойына жалпы ішкі тепе-теңдік шарттарын алдын ала болжап, көре білуге мүмкіндік беретін негізгі құралдарының бірі болып табылады. Экономикалық болжамның көмегімен бағыттарды айқындап, экономикалық саясаттың нақты шешімдерін дайындауға, сондай-ақ олардың ықтимал нәтижелерін бағалауға болады.

Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік-экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т. б.

Мемлекет экономиканың дамуын реттеу барысында мынадай құралдарды қолданады:

- болжау,

- жоспарлау,

- бағдарламалау.

Болжам дегеніміз - белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму жолдары туралы ғылыми дәлелді пікір. Экономикалық болжау процесі экономиканың даму перспективасын анықтайды, ойланып жасалынған стратегия, анықталған болашақ мақсаттар.

Болжаудың екі түрі бар: жеке және комплексті экономикалық болжау.

Жеке экономикалық болжау - халық шаруашылығының жеке салаларының дамуын болжау.

Комплексті экономикалық болжау - макроэконономикалық көрсеткіштерді пайдалана отырып, ұлттық экономиканың дамуын болжау.

Уақыт интервалына байланысты:

- қысқа мерзімді экономикалық болжау. Бірнеше күннен - 3 жылға дейін. Мысалы, әр жылдың бюджетін болжау, жоспарлау.

- орта мерзімді экономикалық болжау. Халық тшаруашылығының салаларының инвестициялық инновациялық белсенділігін ескере отырып, дамуын болжау. 5 жылға дейін.

- Ұзақ мерзімді экономикалық болжау. Елдің демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-климаттық, қаржылық потенциалын ескере отырып экономиканың дамуын болжау. 10-15 жыл.

Қазақстандағы экономикалық болжаудың негізі - “2030 стратегиясы”. Осы стратегия негізінде әр түрлі уақыт интервалына негізделген жоспарлар, бағдарламалар жасалынады.

Жоспарлау дегеніміз - белгілі бір мақсатты, іс-әрекетті жүзеге асыру үшін нақты әдістер мен құралдарды пайдалана отырып, құрылатын шаралар жиынтығы. Жоспарлау экономикалық сфераны ғана қамтиды.

Жоспарлау түрлері:

1) Директивті жоспарлау - жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді міндетті түрде орындау. ССРО экономикасына тән болған.

2) Индикативті жоспарлау - дамыған елдерде 50-ші жылдардан бастап қолданылды, Қазақстанда 1993 жылы жасалды. Жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді шаруашылық субъектілердің орындауын ынталандыру.

Индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканың тиімділігін арттыратын негізгі құрал болып саналады. Индикативті жоспарлау өнеркәсіптердің дербестік жағдайындағы макрожоспарлау. Экономикалық мүдделі болжамдар негізінде құрылған индикативті жоспарлау жүйесі: қысқа, орта және ұзақ мерзімді, индикативті жоспарлар перспективті мақсаттарды шешуге мүмкіндік туғызады.

Бағдарлама дегеніміз - белгілі бір мақсатты жүзеге асыру үшін қолданылатын ресурстары, мерзімі шектелген нақты және комплексті шаралар жиынтығы. Бағдарлама - дегеніміз белгілі бір іс-әрекетке тура әсер ететін құрал болып табылады. Бағдарлама түрлері:

- аймақтық,

- салалық,

- әлеуметтік болып бөлінеді.

Бағдарламалардың қалыптасу процесі:

1) Белгілі бір мақсат қою

2) Мақсатқа жету үшін әдістер жинақтау. Шаралар жиынтығы.

3) Шаралар жиынтығын қаржыландыру мәселесін шешу. Қаржыландыру көздері: жергілікті бюджет, мемлекеттік бюджет, кәсіпорынның меншікті қаржысы.

Экономиялық болжамдау . Кез келген мемлекеттің қоғамдық өмірі болашақты анықтаусыз алдағы даму жолын болжамдаусыз дамуы мүмкін емес.

Мемлекеттің басты міндеті - барлық ұжымдарға, кәсіпкерлікке, жалпы мемлекеттік халықтың мүдделерге тиімді жол жасау. Бұл міндеттерді іске асыруда маңызды роль атқаратын құралдардың бірі - болжамдау мен жоспарлау.

Болжам немесе болжау дегеніміз - біріншіден, түп мағынасы гректің алдын - ала білу түсінігінде жатқан. Екіншіден, ғылыми негізінде - обектінің жағдайы немесе оның альтернативті даму жолы мен іске асырылу мерзімі
Болжамдау - бұл болжамдарды жасау процесін атайды. Болжамдар ипотезаға негізделеді.

Гипотеза дегеніміз - алдын - ала білуді жалпы ғылыми теория деңгейінде сипаттау. Яғни, гипотезаның негізін ғылыми теория, оның негізінде ашылған заңдылықтар зерттеу объектісінің дамуы және байланыстары анықтайтындығын көрсетеді. Гипотеза негізінде жоспарлар жасалынады. Әр түрлі салалардағы, деңгейлердегі (жалпы мемлекет, облыс, аудан, қалалар т. б. ) жоспарларды жасау процесін - жоспарлау деп атайды.
Жоспарлау - бұл мүмкіндіктер мен ресурстарды тиімді пайдалануға және халық шаруашылығы салаларында оптималды, пропорционалды байланыстардың болуын қамтамасыз етуге бағытталған экономикалық жұмыстар жүйесі. Болжамдау мен жоспарлаудың экономиканы реттеу қызметтеріндегі қажеттіліктері келесідей анықталады:

1) алдағы тиімді жағдайларды сапалы пайдалануға мүмкіндік береді
2) алда болатын проблемаларды алдын ала бөлуге қол жеткізеді
3) басқару органдарына іс - қимыл жоспарларын, бағдарламаларын сапалы іске асырылуына мүмкіндік береді

4) экономика салаларындағы экономикалық қатынастарды ұтымды үйлестіруге, реттеуге қол жеткізеді. Мемлекттің шектеулі қаражаттарын халық шаруашылығы бағыттары бойынша тиімді бөлуге, пайдалануға ықпал жасайды
5) бөлінген, жұмсалынған қаражаттардың тиімділігін бақылауға мүмкіндік береді. Қоғам өмірінің әлеуметтік - экономикалық дамуын болжамдаудың маңызды түрінің бірі бұл - экономикалық болжамдау.
Экономикалық болжамдау - бұл экономикалық құбылыстардың түсінігін, ғылыми әдістерін және болжамдау мен экономикалық теория тәсілдерінің, құралдарының барлық жиынтығын пайдалануға негізделінген экономикалық болжамдар жасау процесі.

Экономика шаруашылығын реттеуде қолданылатын болжамдар - өздерінің объектілеріне, уақыт интервалдарына, функционалдық белгілеріне және т. б. жағдайларына қарай классификацияланады.

Әлеуметтік - экономикалық болжамдар классификациясы :
I Болжамдау масштабына қарай:
1) макроэкономикалық болжамдар
2) халық шаруашылығы кешендерінің болжамдары
3) стратегиялық өнімдер болжамдары
4) құрылымдық болжамдар
5) негізгі буындар жүйелерінің болжамдары
II Зерттеу объектілеріне қарай:
1) өндірістік қатынастардың даму болжамдары
2) ғылыми - техникалық прогресс болжамдары
3) еңбек ресурстары және оны толықтыру болжамдары
4) халықтың тұрмыс деңгейінің болжамы
5) сыртқы экономикалық байланыстар болжамы
6) сұраныс өзгеру болжамдары
III Уақыт мерзіміне және бағытына қарай:
1) оперативті (немесе шұғыл)
2) орта мерзімді
3) ұзақ мерзімді
4) ізденісті
5) нормативті

Болжамдар принциптері:
Болжамдау келесідей принциптерге негізделуі керек:

1) жүйелік принцип - біріншіден, жалпы халық шаруашылығын тұтас бірліктер, екіншіден, әртүрлі бағыттардағы деңгейлердегі болжамдардың жиынтығы деп қарастыруды білдіреді.
2) Ғылыми негізделік принцип - болжамдар қоғам өмірінің даму заңдылықтарына, макроэкономиканың жағдайлармен құбылыстар заңдылықтарына негізделініп жасалыну керек.
3) Баламалық принцип - болжамдардың көп вариантта сценарилері болу керек. Болжамдар көптеген даму бағыттарын қамту керек, сол кезде ішінен ұтымдысын, сапалысын таңдауға мол мүмкіндік болады.
4) Үйлесімділік принципі - бұл принцип ізденісті, нормативті, қысқа, орта, ұзақ мерзімді және макро, микро деңгейдегі болжамдар нәтижелерін бір - бірімен ұштастырып, келістіріп жасау қажет.
5) Үздіксіздік принцип - бұл принцип әр түрлі бағыттағы, мазмұндағы болжамдарды жасау үздіксіз процесс екендігін білдіреді, яғни шұғыл өте қысқа уақыт аралығындағы болжамдар негізінде қысқа мерзімді болжамдар мазмұндары анықталып, ал бұл болжамдар негізінде орта мерзімдегі болжамдар жасалынады. Сол себепті болжамдар күнделікті өмірдің ағымымен тығыз байланысты болып үздіксіз болу керек.
6) Тиімділік принципі - бұл принцип түрлі мақсаттағы болжамдар шығыны (қаржы, уақыт т. б. ) қоғам үшін тиімді болу керек.

Экономикалық болжам, әдетте, өткен кезеңдердегі есептік деректерге негізделіп құрылады және белгіленген номенклатуралар мен ұлттық шоттарды жүргізу ережелерін сақтай отырып жүзеге асырылады. Болжау - нарықтық стратегияны әзірлеудің, мақсатты бағдарламаларды негіздеудің, шаруашылық шешімдер қабылдаудың негізгі элементі. Нарықтық экономикада болжау негізгі үш атқарымды орындайды, Олар: болашақта шаруашылықты жүргізу нысандарының және қоршаған ортаның өзгеруі үрдістерін болжай білу; қабылданатын шаруашылық шешімдердің (тауарлар шығару мен қызметтер көрсету, бағалы қағаздар шығару, инвестициялық жобаларды қаржыландыру, баға белгілеу, т. б. ) ықтимал салдарларын бағалау; қабылданған шешімді, қажет болса, дер кезінде түзету үшін оны орындау нәтижелерін күнделікті болжап отыру. Нарықтық экономикадағы болжамдар жүйесі олардың мынадай түрлерін қамтиды:

а) болжамдардың нысандары бойынша - а) әлеуметтік болжам (демография, қажеттіліктер, тұрмыс деңгейі, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет),
ә) экономикалық болжам (өндірістің құрылымы мен серпіндері, жағдаят, баға, қаржы, тиімділік, басқарудың дамуы, институттық өзгерістер) ;

б) ғылыми-техникалық болжам (ғылымның, өнертабыстық қызметтің, инновациялардың дамуын, техника буындарының, технологияны болжау;
в) табиғи-экологиялық болжам (табиғи ресурстардың ұдайы қалпына келтірілуінің табиғи және экология үдерістерінің серпінін болжау) ;
г) сыртқы экономикалық болжам (әлемдік шаруашылық пен нарықтың, сыртқы экономикалық байланыстардың серпінін көре білу) ;

болжам ауқымы бойынша - ағымдағы, қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, аса ұзақ мерзімді болжам;
болжау субъектілері және аумақтық ауқымы бойынша - жергілікті, аймақтық, ұлттық, салалық, проблемалық, халықаралық, жаһандық болжам;
сипаты бойынша - а) жеке (бір көрсеткіш бойынша) және жалпылама (объект параметрлерінің жүйесі бойынша) болжам; ә) генетикалық (үрдістерді болжау), б) нормативтік немесе телелогиялық болжам (күні бұрын алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу жолдары мен мерзімін көре білу) ; в) бір нұсқалы және көп нұсқалы болжам.

Микродеңгейдегі экономикалық болжам барлық дәуірлерде шаруашылық қызметтің ажырағысыз элементі болды. Елдің экономикасын және әлемдік шаруашылықты қамтитын макроэкономикалық болжау 20 ғасырдан әзірлене бастады. Мысалы, 1920 - 30 ж. КСРО-да экономикалық болжам қарқынды түрде әзірленді. Бірақ батыс елдері 1930 - 40 ж. экономикалық болжамды теріске шығарды. Соған қарамастан соғыстан кейінгі кезеңде дүние жүзінде соның ішінде КСРО-да кеңінен таралды. 1970 - 80-жылдардан бастап ұзақ мерзімді ғылыми-техникалық болжамдар - ғылыми-техникалық үдерістің 15 - 20 жылға арналған кешенді бағдарламасы, көптеген салалық, аймақтық және проблемалық болжамдар жасалды. Егеменді елімізде “Қазақстан - 2030” (1997) стратегия даму бағдарламасы ұзақ мерзімді экономикалық болжамның үлгісі болып табылады.

Қорытынды

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.