Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау

1. Экономиканың дамуын болжау қажеттілігі. Болжау мақсаты және сипаты.
2. Өтпелі экономикадағы жоспарлаудың мақсаты және сипаты.
3. Экономиканың дамуын бағдарламалау. Бағдарлама түрлері.

Мақсаты: Экономикалық болжам – экономиканың келешек кезеңдердегі даму үрдістерін – экономикалық даму қарқынын, экономика құрылымы мен бағаның нарықтық жағдаятын, экономикалық басқару жүйесінің, т.б. өзгеруі үрдістерін алдын ала болжап, көре білу. Экономикалық болжам экономикалық жоспарлаудың белгілі бір уақыт кезеңі бойына жалпы ішкі тепе-теңдік шарттарын алдын ала болжап, көре білуге мүмкіндік беретін негізгі құралдарының бірі болып табылады. Экономикалық болжамның көмегімен бағыттарды айқындап, экономикалық саясаттың нақты шешімдерін дайындауға, сондай-ақ олардың ықтимал нәтижелерін бағалауға болады.

Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және т.б.

Мемлекет экономиканың дамуын реттеу барысында мынадай құралдарды қолданады:
- болжау,
- жоспарлау,
- бағдарламалау.
Болжам дегеніміз – белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму жолдары туралы ғылыми дәлелді пікір. Экономикалық болжау процесі экономиканың даму перспективасын анықтайды, ойланып жасалынған стратегия, анықталған болашақ мақсаттар.
Болжаудың екі түрі бар: жеке және комплексті экономикалық болжау.
Жеке экономикалық болжау – халық шаруашылығының жеке салаларының дамуын болжау.
Комплексті экономикалық болжау – макроэконономикалық көрсеткіштерді пайдалана отырып, ұлттық экономиканың дамуын болжау.
Уақыт интервалына байланысты:
- қысқа мерзімді экономикалық болжау. Бірнеше күннен – 3 жылға дейін. Мысалы, әр жылдың бюджетін болжау, жоспарлау.
- орта мерзімді экономикалық болжау. Халық тшаруашылығының салаларының инвестициялық инновациялық белсенділігін ескере отырып, дамуын болжау. 5 жылға дейін.
- Ұзақ мерзімді экономикалық болжау. Елдің демографиялық, ғылыми-техникалық, табиғи-климаттық, қаржылық потенциалын ескере отырып экономиканың дамуын болжау. 10-15 жыл.
Қазақстандағы экономикалық болжаудың негізі – “2030 стратегиясы”. Осы стратегия негізінде әр түрлі уақыт интервалына негізделген жоспарлар, бағдарламалар жасалынады.
Жоспарлау дегеніміз – белгілі бір мақсатты, іс-әрекетті жүзеге асыру үшін нақты әдістер мен құралдарды пайдалана отырып, құрылатын шаралар жиынтығы. Жоспарлау экономикалық сфераны ғана қамтиды.
Жоспарлау түрлері:
1) Директивті жоспарлау – жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді міндетті түрде орындау. ССРО экономикасына тән болған.
2) Индикативті жоспарлау – дамыған елдерде 50-ші жылдардан бастап қолданылды, Қазақстанда 1993 жылы жасалды. Жоспарланған макроэкономикалық көрсеткіштерді шаруашылық субъектілердің орындауын ынталандыру.
Индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканың тиімділігін арттыратын негізгі құрал болып саналады. Индикативті жоспарлау өнеркәсіптердің дербестік жағдайындағы макрожоспарлау. Экономикалық мүдделі болжамдар негізінде құрылған индикативті жоспарлау жүйесі: қысқа, орта және ұзақ мерзімді, индикативті жоспарлар перспективті мақсаттарды шешуге мүмкіндік туғызады.

1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие – Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур. бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
7. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2