Жамбыл облысының аймақтары бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын талдау және негізгі экономикалық көрсеткіштерінің дамуын бағалау
1 Аймақтық әлеуметтік. экономикалық жағдайының дамуына шағ.ын бизнестің әсері мен ерекшіліктері
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо.микасының дамуындағы ролі
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды басқарудың мәні мен маңызы
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік .экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
2. Жамбыл облысының әлеуметтік экономикалық жағдайына шағын және орта бизнестің дамуының әсерін және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1 Жамбыл облысы статистикалық департаментінің даму тарихы және басқару құрылымы
2.2 Жамбыл облысының әлеуметтік . экономикалық даму жағдайы
2.3 Жамбыл облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық салалар бойынша даму жағдайы
2.4 Облыстың аудандарында шағын және орта бизнестің дамуын талдау
2.5 Облыс бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің негізгі эконо.микалық көрсеткіштері
3. Жамбыл облысының әлеуметтік . экономикасының даму жағдайына әсер етеін шағын және орта бизнесті дамытуды жетілдіру жолдары
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо.микасының дамуындағы ролі
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды басқарудың мәні мен маңызы
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік .экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
2. Жамбыл облысының әлеуметтік экономикалық жағдайына шағын және орта бизнестің дамуының әсерін және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
2.1 Жамбыл облысы статистикалық департаментінің даму тарихы және басқару құрылымы
2.2 Жамбыл облысының әлеуметтік . экономикалық даму жағдайы
2.3 Жамбыл облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық салалар бойынша даму жағдайы
2.4 Облыстың аудандарында шағын және орта бизнестің дамуын талдау
2.5 Облыс бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің негізгі эконо.микалық көрсеткіштері
3. Жамбыл облысының әлеуметтік . экономикасының даму жағдайына әсер етеін шағын және орта бизнесті дамытуды жетілдіру жолдары
Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» (2011ж. 20 қаңтар) атты Қазақстан халқына арнаған жолдауында Үкіметке экономиканың шикізаттық емес секторындағы аймақтық кәсіпкерліктің үйлесімді өсуін жеделдетуге, жұмыс орындарын сақтауға, жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік беретін және елді индустрияландыратын «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасын енгізуді қамтамасыз етуді тапсырған [1]. Осыған байланысты Үкімет 2011 жылдың 13 сәуірінде № 301 қаулысымен бұл бағдарламаны бектіп, оны іске асыру үшін республикалық бюджеттен 30,0 млрд теңге бөлінген. Бағдарламаның әлеуетті қатысушылары агроөнеркәсіп кешені, жеңіл өнеркәсіп, кен өндіру өнеркәсібіндегі техникалық қызмет көрсету, металлургия, денсаулық сақтау, білім беру саласындағы өзге де халыққа қызмет көрсететін салалар.
Аймақтың дамуына негізінен үлес қосатын шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары. Сондықтан жоғарыда аталған «Бизнестің жол картасы -2020» бағдарламасы кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік ашады. Сондықтан аймақтың экономикасын жаңғыртудың қозғаушы ретінде шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын зерделеу өзекті мәселе болып табылады.
Елдің барлық экономика салаларында кіші нарықтық құрылымның құрылуы қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық процессінің даму бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен айналысатын экономикалық барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға көбеюде. Кәсіпорындардың көлемі салалардың спецификасына, технологиялық ерекшеліктеріне, тиімділік масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда жоғары деңгейдегі капиталды және өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал кейбір салаларға үлкен көлемдегі кәсіпорындардың орнына керісінше кіші кәсіпорындар қажет.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау жүйесі болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және халықтың арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына және бос өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда Батыс Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын алып отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елдегі жұмысссыздық қысқарған.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» аты Жолдауында үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор және аймақтың экономикасының дамуына әсері көп. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі тыныс - тіршілігінен айқын аңғаруға болады.
Аймақтың дамуына негізінен үлес қосатын шағын және орта кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары. Сондықтан жоғарыда аталған «Бизнестің жол картасы -2020» бағдарламасы кәсіпкерлер үшін де, сол секілді банктер мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға мүмкіндік ашады. Сондықтан аймақтың экономикасын жаңғыртудың қозғаушы ретінде шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын зерделеу өзекті мәселе болып табылады.
Елдің барлық экономика салаларында кіші нарықтық құрылымның құрылуы қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық процессінің даму бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен айналысатын экономикалық барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға көбеюде. Кәсіпорындардың көлемі салалардың спецификасына, технологиялық ерекшеліктеріне, тиімділік масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда жоғары деңгейдегі капиталды және өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал кейбір салаларға үлкен көлемдегі кәсіпорындардың орнына керісінше кіші кәсіпорындар қажет.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау жүйесі болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және халықтың арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына және бос өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда Батыс Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын алып отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елдегі жұмысссыздық қысқарған.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» аты Жолдауында үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор және аймақтың экономикасының дамуына әсері көп. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі тыныс - тіршілігінен айқын аңғаруға болады.
1. Н.Назарбаев, Қазақстан халқына жолдау «Жаңа онжылдық- жаңа эконо-микалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері»,Салық тәртібі, 2011
2. «Қазақстан -2030» бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
3. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 2007.
4. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
5. «Кіші кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және есеп беру» ҚР-ның заңы,2010
6. «Кіші кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» ҚР-ның заңы,2007
7. В.Д.Грибов, В.П.Грузинов. Экономика предприятия. М. 1998
8. Экономика предприятия / Под ред. Академика В.М.Семенова, М. 2006.
9. Экономика предприятия: Учебник для вузов. Под ред. В.Я.Горфинкеля. М,: Юнити. 1998.
10. Кадыбеков О., Темирбаев А. Экономика предприятия. Учеб. Пособие. Алматы: Санат, 1997.
11. Грузинов В.П., Грибов В.Д., Эконоимка предприятия: Учеб. Пособие.2-ое изд. М,: Финанс и Статистика. 1999.
12. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А.Сафронова.М,: Юрист. 2000.
13. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3-е изд. М: Юнити. 2000.
14. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М,: Финансы и статистика. 2000.
15. Экономика предприятия / Под ред. В.Я.Хрипача. Минск: Экономперсс. 2000.
16. Экономический рост предприятий Республики Казахстан. Под общ.ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика.2000.
17. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Проф. О.И.Волкова.М,:Инфра-М. 1998.
18. Аяпова М.М, Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы, 1993.
19. Тоқсанбай Сүлеймен Рақымжанұлы. Экономика, қаржы-несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1999.
20. Исабеков Б.Н. Орта мерзімді преспектива үшін өнеркәсіптің даму концепциялары// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. Түркістан.№2. 2002.
21. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары. Альпари нарықтық механизмдері. №4-5. 2011.
22. Исабеков Б.Н. Қакзақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру жүйесі және оның даму перспективалары //Жоғарғы мектеп. №2. 2011
23. Үмбеталиев А.Д., Керімбек И, «Оқу құралы»Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы, Алматы, 2010
24. Статистикалық мәліметтер, 2007,2010,2011
25. 2005-2010 ж ж.Шағын кәсіпорындар қызметінің негізгі көрсеткіштері, Тараз,2011
26. Айтуғанова Г.Н. Автореферат «Агросектордағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы және қалыптасуы» - Алматы: 2002.
27. Жатқанбаев Е.Б. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан.
28. Наурызбекова А.Е. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуының үрдістері мен ерекшеліктері: теориялық және аймақтық қырлары.-Автореферат- Алматы:2003.
29. Крупник А.Б. Малое предпринимательство и бизнес коммуникаций- «Бизнес практика», 2002.
30. Жамбыл облысының шағын кәсіпкерліктің субъектілерін несиелеу ережесі, Тараз,2010
31. А.Тукаев. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуын талдау. Аль-Пари №2-2010.
32. Шарипбаев К. Шағын бизнес: перспективасы және проблемасы,-Транзиттік экономика № 12-2002
33. Жамбылская область: 2004-2010 годы. Информационно-аналитический сборник / Агентсво РК по статистике. Управление статистики Жамбылской области. Тараз, 2004.
34. Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал статистической информации /Агенство РК по статистике. Алматы.2006,2007,2010,2011.
35. Краткий статистический ежегодник./ Агенство Республики Казахстан по статисике. Алматы. 2006,2007,2010,2011.
36. Население и трудовые ресурсы Республики Казахстан в 2010-2011гг Труд в Казахстане,2011 №1
37. Жамбыл облысының әлеуметтік –экономикалық дамуы./Агенство Республики Казахстан по статисике. Тараз-3/2011
38. Социально-экономическое положение Республики Казахстан. Нацианальное Статистическое Агентство Министерства экономики и Торговли Республики Казахстан. Алматы 2011г.
39. Региональный статстический ежегодник Казахстана./ Агенство Республики Казахстан по статисике. Тараз-2003.
40. Регионы Казахстана,2011 Статистиеский сборник / под ред. Смаилова А.- Алматы,2011
41. Жамбыл облысының статистикалық жылдық мәліметтері/ Агенство Республики Казахстан по статисике. Управление статистики Жамбылской области. Тараз-2007,2010,2011
2. «Қазақстан -2030» бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы
3. Қазақстан Республикасының «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 2007.
4. Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. Алматы: Жеті жарғы, 1998.
5. «Кіші кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және есеп беру» ҚР-ның заңы,2010
6. «Кіші кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау» ҚР-ның заңы,2007
7. В.Д.Грибов, В.П.Грузинов. Экономика предприятия. М. 1998
8. Экономика предприятия / Под ред. Академика В.М.Семенова, М. 2006.
9. Экономика предприятия: Учебник для вузов. Под ред. В.Я.Горфинкеля. М,: Юнити. 1998.
10. Кадыбеков О., Темирбаев А. Экономика предприятия. Учеб. Пособие. Алматы: Санат, 1997.
11. Грузинов В.П., Грибов В.Д., Эконоимка предприятия: Учеб. Пособие.2-ое изд. М,: Финанс и Статистика. 1999.
12. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Н.А.Сафронова.М,: Юрист. 2000.
13. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Горфинкеля. 3-е изд. М: Юнити. 2000.
14. Сергеев И.В. Экономика предприятия: Учеб. Пособие. М,: Финансы и статистика. 2000.
15. Экономика предприятия / Под ред. В.Я.Хрипача. Минск: Экономперсс. 2000.
16. Экономический рост предприятий Республики Казахстан. Под общ.ред. Н.К.Мамырова. Алматы: Экономика.2000.
17. Экономика предприятия: Учебник. Под ред. Проф. О.И.Волкова.М,:Инфра-М. 1998.
18. Аяпова М.М, Арынов Е.М. Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі. Алматы, 1993.
19. Тоқсанбай Сүлеймен Рақымжанұлы. Экономика, қаржы-несие, салық-кеден, сақтандыру, биржа және кәсіпкерлік атауларының орысша-қазақша сөздігі. Алматы, 1999.
20. Исабеков Б.Н. Орта мерзімді преспектива үшін өнеркәсіптің даму концепциялары// Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің Хабаршысы. Түркістан.№2. 2002.
21. Исабеков Б.Н. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау және дамыту бағдарламаларын жүзеге асыру концепциялары. Альпари нарықтық механизмдері. №4-5. 2011.
22. Исабеков Б.Н. Қакзақстанда кәсіпкерлікті қалыптастыру жүйесі және оның даму перспективалары //Жоғарғы мектеп. №2. 2011
23. Үмбеталиев А.Д., Керімбек И, «Оқу құралы»Кәсіпкерлік және кәсіпорын экономикасы, Алматы, 2010
24. Статистикалық мәліметтер, 2007,2010,2011
25. 2005-2010 ж ж.Шағын кәсіпорындар қызметінің негізгі көрсеткіштері, Тараз,2011
26. Айтуғанова Г.Н. Автореферат «Агросектордағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы және қалыптасуы» - Алматы: 2002.
27. Жатқанбаев Е.Б. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан.
28. Наурызбекова А.Е. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуының үрдістері мен ерекшеліктері: теориялық және аймақтық қырлары.-Автореферат- Алматы:2003.
29. Крупник А.Б. Малое предпринимательство и бизнес коммуникаций- «Бизнес практика», 2002.
30. Жамбыл облысының шағын кәсіпкерліктің субъектілерін несиелеу ережесі, Тараз,2010
31. А.Тукаев. Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің дамуын талдау. Аль-Пари №2-2010.
32. Шарипбаев К. Шағын бизнес: перспективасы және проблемасы,-Транзиттік экономика № 12-2002
33. Жамбылская область: 2004-2010 годы. Информационно-аналитический сборник / Агентсво РК по статистике. Управление статистики Жамбылской области. Тараз, 2004.
34. Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал статистической информации /Агенство РК по статистике. Алматы.2006,2007,2010,2011.
35. Краткий статистический ежегодник./ Агенство Республики Казахстан по статисике. Алматы. 2006,2007,2010,2011.
36. Население и трудовые ресурсы Республики Казахстан в 2010-2011гг Труд в Казахстане,2011 №1
37. Жамбыл облысының әлеуметтік –экономикалық дамуы./Агенство Республики Казахстан по статисике. Тараз-3/2011
38. Социально-экономическое положение Республики Казахстан. Нацианальное Статистическое Агентство Министерства экономики и Торговли Республики Казахстан. Алматы 2011г.
39. Региональный статстический ежегодник Казахстана./ Агенство Республики Казахстан по статисике. Тараз-2003.
40. Регионы Казахстана,2011 Статистиеский сборник / под ред. Смаилова А.- Алматы,2011
41. Жамбыл облысының статистикалық жылдық мәліметтері/ Агенство Республики Казахстан по статисике. Управление статистики Жамбылской области. Тараз-2007,2010,2011
1 Аймақтық әлеуметтік- экономикалық жағдайының дамуына шағ-ын
бизнестің әсері мен ерекшіліктері
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо-микасының
дамуындағы ролі
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды
басқарудың мәні мен маңызы
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік –экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
2. Жамбыл облысының әлеуметтік экономикалық жағдайына шағын және орта
бизнестің дамуының әсерін және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау
2.1 Жамбыл облысы статистикалық департаментінің даму тарихы және
басқару құрылымы
2.2 Жамбыл облысының әлеуметтік – экономикалық даму жағдайы
2.3 Жамбыл облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық
салалар бойынша даму жағдайы
2.4 Облыстың аудандарында шағын және орта бизнестің дамуын талдау
2.5 Облыс бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің негізгі эконо-
микалық көрсеткіштері
3. Жамбыл облысының әлеуметтік - экономикасының даму жағдайына әсер
етеін шағын және орта бизнесті дамытуды жетілдіру жолдары
Кіріспе
Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық
өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері (2011ж. 20 қаңтар) атты Қазақстан
халқына арнаған жолдауында Үкіметке экономиканың шикізаттық емес
секторындағы аймақтық кәсіпкерліктің үйлесімді өсуін жеделдетуге, жұмыс
орындарын сақтауға, жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік беретін және елді
индустрияландыратын Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасын енгізуді
қамтамасыз етуді тапсырған [1]. Осыған байланысты Үкімет 2011 жылдың 13
сәуірінде № 301 қаулысымен бұл бағдарламаны бектіп, оны іске асыру үшін
республикалық бюджеттен 30,0 млрд теңге бөлінген. Бағдарламаның әлеуетті
қатысушылары агроөнеркәсіп кешені, жеңіл өнеркәсіп, кен өндіру
өнеркәсібіндегі техникалық қызмет көрсету, металлургия, денсаулық сақтау,
білім беру саласындағы өзге де халыққа қызмет көрсететін салалар.
Аймақтың дамуына негізінен үлес қосатын шағын және орта кәсіпкерлікпен
айналысатын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары. Сондықтан жоғарыда аталған
Бизнестің жол картасы -2020 бағдарламасы кәсіпкерлер үшін де, сол секілді
банктер мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға
мүмкіндік ашады. Сондықтан аймақтың экономикасын жаңғыртудың қозғаушы
ретінде шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын зерделеу өзекті мәселе болып
табылады.
Елдің барлық экономика салаларында кіші нарықтық құрылымның құрылуы
қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық процессінің даму
бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен айналысатын экономикалық
барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға көбеюде. Кәсіпорындардың
көлемі салалардың спецификасына, технологиялық ерекшеліктеріне, тиімділік
масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда жоғары деңгейдегі капиталды және
өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал кейбір салаларға үлкен көлемдегі
кәсіпорындардың орнына керісінше кіші кәсіпорындар қажет.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда
мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың
ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның
ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс
өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау
жүйесі болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және халықтың
арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына және бос
өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда Батыс
Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын алып
отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа
жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елдегі жұмысссыздық
қысқарған.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан аты
Жолдауында үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін облысымызда
шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор және аймақтың
экономикасының дамуына әсері көп. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі
тыныс - тіршілігінен айқын аңғаруға болады.
Атап айтқанда, 2011 жылдың 1 наурызында облысымыз бойынша 43015 шағын
кәсіпкерлік нысандары тіркеліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда
9,3 пайызға артып отыр. Жалпы тіркелген шағын кәсіпкерлік нысандарының
ішінде шағын бизнес 5533 болса, оның ішінде жұмыс атқаратындарының саны
-3194, яғни 67,7 пайызды құрайды. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлік
саласында жұмыс атқаратындарының саны 184418 -ге жетіп отыр.
Облыста кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің бірыңғай қаржылық несиелік
жүйесі құрылып, шағын бизнес нысандарының қызметін несиелік қаржыландыру
жергілікті және республикалық бюджет есебінен, сол сияқты екінші деңгейдегі
облыстық банк филиалдары арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлерге үлкен қаржылай көмекті Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ аймақтық филиалы көрсетуде. Бұл қор 2002 жылдан бастап 2011
жылдың 1 наурызына дейінгі аралықта өндірісті, ауыл шаруашылығын және
қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы 1135,4 млн. теңгені
құрайтын 155 жобаны қаржыландырды. Соның ішінде өткен жылы өндіріс, ауыл
шаруашылығы және қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы
536,2 млн. теңгені құрайтын 41 жоба қаржыландырылды. Қазіргі уақытта
жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен қордың өкілдіктері Талас, Шу
аудандарында ашылып отыр.
Осыған байланысты Шағын және отра кәсіпкерліктің аймақ
экономикасының дамуына әсерін бағалау дипломдық жұмысының тақрыбы қаөіргі
кезеңдегі өзекті мәселенің бірі.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбыл облысының аймақтары
бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын талдау және негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің дамуын бағалау.
Алға қойған мақсатты шешу үшін Жамбыл облысы бойынша шағын және орта
кәсіпкерліктің соңғы 2010-2011 жылдардағы негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізіліп, аймақтың экономикасының дамуындағы шағын
және орта кәсіпкерліктің қызметін басқару мәселесі және кәсіпкерліктің
шетелдік тәжрибесі зерделенді.
1 Аймақтық әлеуметтік- экономикалық жағдайының дамуына шағ-ын
бизнестің әсері мен ерекшіліктері
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо-микасының
дамуындағы ролі
Ел басы өзінің 2011 жылғы Қазақстан халқына жолдауында Өңірлердің
дамуы елдің дамуы және өңірлердің дамуын рефорламай, біз жедел әр
тараптандыруға қол жеткізе алмаймыз деп атап көрсетті [1].Сондықтан
әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады және аймақтың экономикасының
дамуы қуатты кәсіпкерлер тобына байланысты болмақ.
Қазақстанның экономикасын реформалаудың қазіргі заманғы кезеңінде
шағын бизнес секторын дамыту және оның әрекет ететін аймағын түбегейлі
кеңейту үшін барлық деңгейлердегі шағын кәсіпкерлікте мемлекеттік
қолдаудауды белсендетуді қажет етеді.
Қазіргі уақытта ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша шағын
бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілерінің үлес салмағы, республика
бойынша барлық жұмыс істеп тұрған шаруашылық субъектілерінің 91,4%
құрайды. Шағын және орта бизнесте тіркелген шаруашылық субъектілерінің
саны – 833008 бірлік, оның ішінде жұмыс істеп тұрған – 634752 бірлік
(тіркелгендер санынан 76,2%), оның ішінде –өндіріссаласында -114850 бірлік,
жеке кәсіпкерлер – 358583 бірлік, шаруашылық қожалықтары – 161319 бірлік
[24].
Осы уақытқа дейін шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдаудың республикалық
бағдарламалары бұл салада үйлесімді мемлекеттік стратегия жасалмауынан,
тиісті салалық және аймақтық приоритеттер айқындалмауынан, кері байланыстың
жоқтығынан, болып жатқан процестердің нақты мониторингі болмау себептерінен
жеткілікті тиімділігі болмады.
Шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлікке қатысты
мемлекеттік саясат маңызды жеке жүйелі бағыт екенін көрсетті. Бұл саясаттың
басты мақсаты шағын бизнес үшін мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын,
нарықтық инфрақұрылымның дамуын, кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырудың
идеологиялық фонын болжайтын және т.с.с. жағымды жағдайларды жасауда.
Экономикасы аралас дамыған елдерде шағын кәспкерліктің тұрақты
дамуының құқықтық, қаржылық, материалды – техникалық, ақпараттық
қамтамасыздандырудың мемлекеттік іс – шараларының тиімді жүйелері жасалған
және әрекет етуде.
Шетелдік тәжірибелерден қорытынды жасай отырып, Қазақстандағы ШБ
(шағын бизнесті) қолдау мен дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың
приоритетті аймағы болып табылады.
Мемлекеттік қолдау жасайтын бағыттардың бірі – бұл шағын
кәсіпорындардың әрекетінің құқықтық қамтамасыздандырылуы. 1997 жылы
Қазақстанда шағын бизнес субъектілері үшін құқықтық базаны жетілдіруде
үкіметтік әрекет маңызды белсендірілді. Қабылданды: ҚР Президентінің екі
қаулысы [2], төрт заң, Премьер – Министрдің бір бұйрығы, үкіметтің тоғыз
қаулысы және министрліктер мен ведомстіліктердің нормативті актілер қатары.
Бірақ, Президент пен үкімет тарапынан заңды қолдауға қарамастан, шағын
бизнес осы заңдардың бұзылуымен күнделікті кезігіп отырады. Жасалатын іс –
шаралардың орындалуының егжей – тегжейлі механизмі болмағандықтан, заңдар
жиі декларативті сипатта болады.
Нормативті – құқықтық актілер толық көлемде іске асырылмайды және
экономикадағы нақты бәсекелестік ортамен қамтамасыз ете алмайды. Заңдардың
орындалмауы, олардың өз бетінше түсінілуі, шағын кәсіпорындардың ісіне
әртүрлі араласулары, олардың әрекетін тоқтату, көптеген тексеруші органдар
тарапынан әртүрлі себептермен тексерулер және басқа да бюрократтық
кедергілер шағын және орта бизнестің дамуын кідіртеді.
Яғни, күшті ішкі қоры жоқ және мемлекеттік органдармен және жергілікті
билікпен, ірі бизнеспен қатынастар жүйесінде әлсіз позицияда тұрған ШБ
мемлекеттің қорғауын мен қамқорын қажет етеді [3]. Қазіргі уақытта ШБ
жергілікті билік арасындағы өзара қатынасты реттеуге ықпал етуші іс –
шаралар қатары қабылданды: 1.09.97 ж. – дан шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің міндетті статистикалық есеп беруі ендірілді; бақылаушы және
қадағалаушы міндеттерді атқаратын, мемлекеттік органдардың құрылымын
оңтайландыру (оптимизациялау) жасалынды.
Сонымен қатар, жеке заңдар мен әкімшілік іс – шаралар аяқталтамаған,
кейбір қателіктер мен ақаулар сақталып отыр.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда
мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың
ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның
ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс
өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау
жүйесі болуы тиіс. Қосылудың ұйымдастырушылық формасы ретінде франчайзинг,
лизинг, белгілі қаржылық кепілдігіне жинақтаушыларды қоятын ұзақ мерзімді
келісімдер және т.с.с. бола алады. Өндірістік ұйымдастырудың мұндай
нұсқасында шағын бизнестің кепілді өтім нарықтарының пайда болуы жағымды
сәт болып табылады [ 2 ].
Жоғарыда келтірілгендерден қорытынды шығаруға болады: кәсіпкерлікті
қолдаудың мемлекеттік дамыған жүйесінің іргесін жасауы тиіс:
- мемлекеттік саясаттың мақсатын анықтайтын және кәсіпкерлік әрекетті
қолдаудың мәселелер кешенін реттейтін оңтайлы заң және нормативті базасы;
- қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңестік, кадрлық жәрдем
мемлекеттік жүйені жасау және іске асыру;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама іс – шараларының
үйлесуі;
- мемлекеттік деңгейде, сондай – ақ, ірі жалпыұлттық қоғамдық ұйымдар
деңгейінде шағын бизнесті қолдаудың мамандандырылған институттар жүйесі;
- әртүрлі деңгейлердегі мемлекеттік органдардың кәсіпкерлердің
мүддесін білдіретін одақтар және бірлестіктермен әрекеттесуі;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есеп және мемлекеттік статистика
жүйесін маңызды жақсарту;
- ағартушылық және насихат компанияларын жүргізу.
Қазақстандағы реформа курсын жалғастыру, шағын кәсіпкерлік пен жеке
бастаманың дамуын іске асырудың айқын механизмі - өзінің орындаушы
органымен, заң базасымен және ресурстық қамтамасыздандырумен жабдықталған
әлеуметтік – экономикалық өзгерулерде жүргізілетін жалпы мемлекеттік
доктрина болуын талап етеді.
Дәл осындай саясат Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуына қолайлы жағдай
жасауға, оны экономикаға, халықтың әл - ауқатына түбегейлі әсер ететін
өркениетті деңгейге дейін көтеруге қабілетті.
Қазіргі қоғам мемлекет алдында шағын бизнестің даму бағыттарына келесі
мәселелерді қояды:
- шағын кәсіпкерліктің салықтық әкімшілік жүйесін жетілдіру;
- шағын кәсіпкерліктің несиелік қорларға қол жеткізуін жеңілдету;
- шағын кәсіпкерлікті қолдайтын мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттардың тиімділігін арттыру;
- кәсіпкерліктің мемлекеттік реттелуін оңтайландыру;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың бірыңғай білім және ақпараттық -
әдістемелік жүйесін жасау;
- кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті құқықты базаны жетіліру.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2006 – 2011 жылдарға Мемлекеттік бағдарламасын іске асыруда:
- шағын кәсіпкерлік субъектілер санын 2006 жылы – 510 мыңға, 2007 жылы
– 610 мыңға, 2010 жылы – 650 мыңға, 2011-2011 жылдары дағдарысқа
қарамастан олардың санын арттыру 20-30 пайызға арттыру жоспарланған.
- шағын бизнесте қамтылғандар санын 2006 жылы – 1,4 млн адамға дейін,
2010 жылы – 1,5 млн адамға дейін, 2011 жылы – 1,6 млн адамға дейін;
- ЖІӨ құрылымындағы жеке кәсіпкерліктің үлесін 2004 жылы 20%-ға, 2010
жылы 22%-ға, 2011 жылы 25%-ға жеткізуге болжам жасалды [6].
Осы бағдарламаның жоспарын іске асырудың нәтижелерінен 2011 жылы кіші
кәсіпкерлік субъектілерінің саны 43018 бірлікке жеткен, яғни бағдарламаның
тапсырмасынан 3655 бірлікке артық болғанын атауға болады. 2011 жылы шағын
кәсіпкерлікке қамтылғандардың саны 126,1 мың адамға жетті. Шағын бизнес
субъектілерінің әрекетін ынталандыру мақсатында мемлекет оларға тіркеудің
қарапайым ретін ұсынды. Бұл ең алдымен тіркеудің мерзімдерімен белгіленеді.
Заңның талаптарына сәйкес, кіші кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және
олардың бөлімшелері мен өкілеттіліктерінің қажетті қосымша құжаттарымен
қамтамсыз ету, өтініш берген күннен үш жұмыс күнінен кем емес мерзімде
оларды есепті тіркеу жүргізіледі.
Бұдан басқа шағын бизнестің субъектілері болып табылатын заңды
тұлғаларды, олардың бөлімшелері мен өкілеттіліктерін мемлекеттің тіркеуге
жинау ставкасы (ставка сбора) жинауды төлейтін күндегі бес еселенген айлық
есеп көрсеткішін құрайды. Басқа заңды тұлғалар үшін жинау ставкасы едәуір
көп – 20 айлық есеп көрсеткіші.
Қазақстан Республикасының салықтық кодексімен кіші кәсіпорындардың
әрекетінің салықтық реттеу жүйесін жетілдіруге бағытталған белгілі озық іс
– шаралар қарастырылған. Олардың ішінде шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
салық салудың жеңілдетілген тәртібін, табыс деңгейін жасауға, сонымен
қатар, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне ерекше режим ендіруге
диференциалды жақындау маңызды болып табылады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Салық кодексінің жеке тармағымен
салықтық жүктемені маңызды төмендететін және салық салу жүйесін, соның
ішінде шағын бизнеске, шаруа қожалықтарына, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілерге жеңілдетілген арнайы салық тәртіптері
қарастырылады.
Сондай – ақ, Кіші кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау Заңына сәйкес
[4] кіші кәсіпкерлік субъектілерінің бухгалтерлік есебі процедуралар мен
есеп үлгісінің жеңілдетілген түрінде ұсынылуына болады. Бухгалтерлік есепті
жүргізудің жеңілдетілген үлгісі, Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит Департаментінің № 451
Бұйрығымен 29 желтоқсан 1997 жылы бекітілген №23 Бухгалтерлік есептің Кіші
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және есеп беру Стандартымен анықталады
[5].
Банк секторының тұрақты дамуы қаржылық қызмет нарығын жетілдіруге және
кіші кәсіпкерлік кәсіпорындарының активтерінің жоғарылауын ынталандыратын
қаржылық – несиелік қамтамасыздандырудың көп деңгейлі жүйесін
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шағын кәсіпкерліктің субъектілері болып
табылатын жеке және заңды тұлғалардың әрекетін ынталандыру және оларға
қаржылық көрсету мақсатында Қазақстанда 2003 жылы бір несие алушының айлық
есеп мөлшерінің көрсеткішінен мың еселік мөлшерден аспайтын мөлшерде шағын
несиелер беру мүмкіншілігі қарастырылған Шағын несиелік ұйымдар туралы
Заң қабылданды.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді тендерлік негізде мемлекеттік
сатып алу шеңберінде шағын бизнес субъектілерінің бірқатар артықшылықтары
бар. Мемлекеттік сатып алу Заңына сәйкес сатып алатын тауарлар, жұмыстар
және қызметтер рыногында бір жылдан кем емес жұмыс тәжірибесінің болу
қажеттілігі жайлы жалпы талаптар шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
таралмайды.
Жоғарыда келтірілгендерден дамып келе жатқан Қазақстан мен оның
аймақтарындағы шағын кәсіпкерлік тұрақты мониторингты және кәсіпкерліктің
тұрақты дамуын қолдаудың жаңа жолдарын анықтауды тек мемлекеттік деңгейде
ғана емес, және сондай – ақ, бағдарламаның негізгі жасаушылары мен
координаторлары биліктің жергілікті органдары болып табылатын аймақтық
деңгейде де қажет етеді деп қорытынды шығаруға болады.
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды
басқарудың мәні мен маңызы
Аймақты шаруашылықтың тұрақты дамуын трансформациялау процесінің
теориялық-методологиялық негіздеудің қажеттігі аймақтық экономиканы
басқаруды ұйымдастырудың кешенді сипатына байланысты болады. Аймақтық
экономиканың дамуына әсер ететін шағын кәсіпкерлікті басқаруды
ұйымдастырудың дамуы күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешу
үшін жеңілдетілген амал-тәсілдерді қолдану әрекеттері ұдайы өндіріс
процестерін ұйымдастыру нұсқаларының нысандары мен әдістерінің қолдануына
әкеліп отырған. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінің маңызды нәтижесі және
салдары болып экономиканы басқаруда мемлекеттің қатысуының азаюы, жоспарлау
функцияларын азайту, ұдайы өндіріс процесіне әсер ету әдістерін қысқарту
болды. Ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың
азаюына әкелді. Сонымен, нарықтық өзін-өзі басқару тиімдірек деп ұйғарылған
болатын. Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеу аймақтық
ұйымдастыруға зиян келтіре отырып, орталықтандырылған басқаруды негізсіз
күшейтуді жолымен бір-біріне қарсы қоюды жою басқару шешімін дайындау
қағидасының бұрмалануына әкеледі.
Даму диалектикасы нарықтық қатынастар жүйесінде әлеуметтік-
экономикалық жүйе, сонымен бірге аймақтық басқару нысанында да,
орталықтандыру мен орталықсыздандырудың рационалды үйлесіміне
негізделетінін дәлелдейді. Ал ол әлеуметтік-экономикалық жүйенің үйлесімді
әрі тұрақты іс-әрекет етуіне әкеледі. 1
Осылайша, аймақтық басқару көп мақсатты, мақсатты бағытталған жүйе
болып табылады. Көптеген мақсаттың болуы және глобальды мақсатқа сәйкес
олардың тәртіпке қойылуы басқару иерархиясының түрлі деңгейлерінің,
экономиканың әр түрлі ұйымдары мен кәсіпкерлікпен айналысатан
субъектілерінің мүдделерін түрлі іс тәртібінде (ұзақ, орта мерзімдік және
оперативті) үйлесуіне мүмкіндік береді. Сонымен, осы жерде аймақтық
мүдделердің негізін, тұрғындардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын
қанағаттандыру мақсатында шағын және орта бизнестің дамуын қамтамасыз
етеді. Бұл аймақтың экономикалық дамуымен және ұдайы өндіріс процесінде
өзара қатынастардың күрделі жүйесімен байланысты. Себебі кәсіпкерліктің
ойдағыдай бағытта дамуы үшін, оған материалдық, еңбек, қаржылық,
ақпараттық, инновациялық, инвестициялық және басқа да ресурстар қатысады.
Демек, аймақтың басқа субъектілерімен, әсіресе шағын және орта
субъектілерімен өзара әрекеттесу механизмі ұдайы өндіріс процесінде негізі
салынған. Бұл үздіксіз қайталанатын процесс барысында бір өндірушілер өнім
өндіруді жүзеге асырып, оны басқаларға жеткізеді, ал олар, өз кезегінде оны
тұтынып, одан шыққан өнімді келесі өндірушілерге немесе индивидтерге
өткізеді. Шағын және орта бизнестің даму кезеңінде материалдық игіліктерді,
еңбек ресурстарын және өндірістік-экономикалық қатынастарды өндіру, бөлу,
айырбас және тұтынуды қосатын күрделі, үздіксіз қайталанатын процесте
басқару аймақтың операциялық қызметінің барлық қатысушыларының мүдделерін
ескереді.
Аймақтың экономикасының дамуын қанағаттандыруда жалпы бағыттарды
анықтау үшін, шағын және орта бизнес саласындағы қызметтер мен тұтыну
заттарының ұдайы өндірісін және басқа да салаларды, әлеуметтік-экономикалық
проблемаларды шешуді басқаруда орталықтандыру мен орталықсыздандыруда
белгілі бір үйлесімділік қажет.
Аймақтың экономикасын ұйымдастыруда басқару шешімдерін қабылдаудың
көпсатылық процедурасы аймақтық басқарудың республикалық органдарымен
деңгей аралық қатынасын, басқа да облыстармен көлденең өзара байланыстары
мен өзара қатынастарын, сонымен қатар жергілікті басқару органдары мен
ұдайы өндіріс процесінің өндірістік-коммерциялық топтарымен қатынасын
бейнелейді. Аймақтық басқарудағы әр түрлі деңгейдегі субъектілердің өзара
қатынастарды реттеу нұсқасы басқарудың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастырушылық нысандарын жүйелі түрде қолдануына негізделуі тиіс.
Орталықтандыру мен орталықсыздандыру қатынастары келесі жағдаймен
анықталады – аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйенің басқа басқару
объектілерінен айырмашылық спецификасымен анықталады. Ол аймақтық экономика
пәнін анықтаумен және аймақтық басқару және аймақтық өзін-өзі басқару
түсініктерімен байланысты. Экономикалық әдебиеттерде аймақ түсінігі
кеңінен қолданылады. 2. Аймақ нақты белгіленген әкімшілік шекараларға ие
және онда тұрғындардың өмірін қамтамасыз етудің әлеуметтік және
экономикалық процестері ұдайы өндірілетін аумақтық құрылым.
Аймақ экономикасын дамытудың мақсаты мен әлеуметтік бағытталған ғана
емес, сонымен қатар рынокты мемлекеттік реттеуін құру болып табылады. Міне
осындай реттесу тұтастай алғанда аймақтың халық шаруашылығының тиімді
қызмет етуінің жағдайын құру керек. Ең алдымен бұл табиғи жағдайлар, еңбек
ресурстарын қолдану және шығындарды азайту, аймақтың мамандандырылуына
байланысты.
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар субъектілерінің жаңа құрылымы
шағын және орта бизнесті дамыту жүріп жатыр. Онда аймақтар маңызды орын
алады. Бұл жерде Қазақстанның экономикалық, саяси және мемлекеттік өмірінің
субъектілері ретінде аймақтардың теңдігі айтылып отыр.
Мемлекеттік аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының
өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі маңызы бар. Осы
мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр.
Осы мәселелерді шешуде аймақтың шағын және орта бизнес салаларының
дамуы айтарлықтай роль атқарады. Экономикалық әдебиеттерде аймақ екі түрлі
түсінікке ие. Біріншісі, географиялық жағдайларымен және табиғи ресурстық
мамандануымен ерекшеленетін, елдің халықшаруашылық кешенінің белгілі бір
бөлігін аймақ деп атайды. Екінші түсінік – елдің әкімшілік бөлінісінің
бірлігі: облыс, аудан қала және т.с.с. аймақтар басқару объектісі ретінде
әдетте, экономикалық-географиялық, әлеуметтік-демографиялық құрылымдармен,
халыққа қызмет ету құрылымымен сипатталады. Бұл құрылымдардың ерекшеліктері
белгілі бір аймақтың жалпы халықшаруашылық кешенінде маңыздылығына
сілтейді.
Еңбек бөлінісінің бастапқы алғышарты бөлу емес, оның қатысушыларының
мүдделерін бірігіп нығайту болып табылады. Осыған байланысты аймақта
сонымен қатар еңбектің спецификалық аумақтық қоғамдастырылуы, негізгі және
айналым қорлары, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның объектілері
туралы айтылып отыр. Барлық осы іс-әрекеттің мақсаты аймақтағы тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық, материалдық жағдайын жақсарту және мәдени деңгейін
көтеру болып табылады.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың екі жолы бар. Тікелей – егер де халыққа
қызмет етудің мәдени-тұрмыстық және басқа да түрлерін жақсарту туралы,
халық тұтынатын тауарлардың өндірісі туралы айтылып отырса. Жанама – егер
де жалпы аймақтағы өндіріс тиімділігін жоғарылату болса. Жоғарыда
айтылғанға негізделе отырып, жеке аймақтық мұдделер туралы, яғни өндіріс
тиімділігін кәсіпкерлікті дамыту арқылы аймақтық ынталандыру мүмкіндігін
айтуға болады.
Сондықтан дәл осы аймақтық мүдделерді атап көрсету, оларды
қанағаттандыру арқылы қоғамдық өндірісті ынталандыру механизмін табу және
максималды пайдалану аймақтың әлеуметтік-экономикалық басқаруын
жетілдірудің басты бағыттарының бірі болып табылады.
Аймақты басқарудың объектілеріне шағын және орта бизнес кәсіпорындары,
ұйымдар мен мекемелер, сонымен қатар еңбек ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, қала
және ауыл тұрғындары жатады.
Жергілікті қоғамдастық жергілікті әлеуметтік-экономикалық дамудың
мәселелерін түсіндіруде негіз болып табылады. Ол дамудың бағытын таңдауда
кім басты субъект және дамуды бағалаудың критерийі не екенін анықтайды.
Аймақтық экономика өндіріспен тығыз байланыста қаралған дәстүрлі тәсіл
дамудың критерилері мен басымдығы туралы басқа түсініктер қалыптастырады.
Олар бағалаушы өндірістік көрсеткіштермен байланысты. Ал жергілікті
тұрғындардың өмірін жақсартудың мақсаты - өндірістің дамуына байланысты
қажеттілікті қамтамасыз ету. Жергілікті қоғамдастықтың дамуы негізінде ең
алдымен экономикалық жағдайын жергілікті шаруашылық түсінігі арқылы
сипатталады. Жергілікті шаруашылық түсігіне қатысты әртүрлі пікірлер бар.
Мәселен, ол туралы сөз болғанда белгілі бір жерде, яғни, қалада, ауданда,
ауылда орналасқан әртүрлі кәсіпорындардың жиынтығын айтады. Бұл жерде
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде қарастырылып
отыр. Сондай-ақ жергілікті шаруашылық, коммуналдық шаруашылық, яғни
жергілікті қоғамдастықтың халқына қызмет көрсетуші кәсіпорындармен
теңестіріледі. Сонымен қатар көркейту талаптарын қанағаттандыруға
бағытталған жергілікті билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
іс-әрекетін жергілікті шаруашылық ретінде қарастырады.
Әрбір жергілікті қоғамдастықтың өзінің жергілікті шаруашылығы
болады. Ал шаруашылық деп жеке және мемлекеттік меншік түрлері бар, нақты
аумақта орналасқан, өзінің атқаратын қызметімен сипатталатын шаруашылық
субъектілердің жиынтығын айтамыз. Жергілікті шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығы, тұтыну кооперативтері, несиелік серіктестіктер, өндірістік
бірлестіктер, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жатқызады. Жергілікті
шаруашылық құрамына сол аумақта орналасқан жеке, коммуналды кәсіпорындар,
қаржы-материалдық және еңбек ресурстарын жатқызамыз.
Кейбір пікірлерге қарағанда, жергілікті шаруашылық қалада, ауданда
орналасқан түрлі өнеркәсіптердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл жерде
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде саналады.
Сонымен қатар, жергілікті шаруашылық халық қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған жергілікті басқару органдарының және жергілікті өзін-өзі
басқарудың өзара іс-әрекеті деп қарастырылады.3.
Жергілікті шаруашылық түсінігі жергілікті халыққа қызмет көрсетудің
нақты көзі ретінде түсіндіріледі. Зерттеліп отырған тақырыптың объектісі 2
басты шартқа сай құрылуы тиіс:
1. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің көбірек
бөлігінің нақты шешімі болуы тиіс;
2. Құрылымдық-тұтастық және салыстырмалы дербес әлеуметтік-
экономикалық жүйе болуы керек.
Жергілікті шаруашылықтың атқарған басты қызметі қоғамның ауыл
шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігін қамтамасыз ету. Жергілікті
шаруашылықтың қосымша қызметіне үш түрлі шартты жатқызуға болады:
әлеуметтік-кеңістіктік, рекреациялы – табиғатты пайдалану және жартылай
демографиялық. Бірінші функциясының мәні тепе-тең орналасуды, шаруашылықты
игеруді және қаладан тыс аумаққа әлеуметтік бақылау жасауды білдіреді.
Қалалардан мыңдаған шақырым алыс жерлерде орналасқан ауылдық жерлерге
қатынайтын жолдарды толықтай жақсы жағдайда ұстап тұру, халыққа қызмет
көрсету ауыл шаруашылығы жерлерін, өзен, көлдерін игеру, оларды пайдалану
маңызы. Екінші функцияның мәні табиғи рекреациялық ресурстарды (тау, орман
және өзен, минералды ресурстар көздері, емдік балшықтар) пайдалану есебінен
қоғамның әр мүшесіне демалыс пен сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру болып
табылады. Көптеген санаторийлар, қаладан тыс орналасқан емханалар, демалыс
үйлері, туристік базалар, бау-бақша учаскелері жергілікті шаруашылық
аумағында орналасқан.
Жоғарыда аталған функциялардың үшіншісі, жергілікті шаруашылық
тұрғындарының ұдайы өндірісімен көрінеді. Бұл нарық жағдайында жергілікті
халық санының өсуі азайып бара жатқан қала халқының санының орнын
толтырады, сонымен бірге республика халқының санының өсімін қамтамасыз
етеді. Осылайша, жергілікті шаруашылықты басқаруда, оның дамуын жоспарлауда
берілген объектінің орындайтын функцияларын толығымен ескеру қажет.
Жергілікті шаруашылықтың ішкі құрылымының талдауына көңіл аударатын
болсақ, аумақтық бірліктің негізгі элементтері халықтың аумақтық тобы және
оның өмірлік ортасы екенін білеміз. Өмірлік ортасы өз алдына табиғи ортаға
(табиғи-климаттық жағдай, жер, су және т.б. ресурстар) бөлінеді.
Аумақтық бірліктің тұтастығы оның құрылымдық элементтерінің сандық
және сапалық сәйкес келуінің қажеттілігімен көрінеді. Осылайша,
қоныстанудың үй құрылысы қоры халықтың құрамы мен санына сәйкес келеді. Үй
құрылысы қорының сипаты берілген аумақтық климаттық құрылымымен,
ауылшаруашылығы техникасының түрі топырақ құрамына сай келеді. Жергілікті
шаруашылықтың ерекшелігі аумақтық бірлік сияқты оның функцияларының
мазмұнымен байланысты. Ол функциялар өмірлік іс-әрекет тәсілін, халықтың
әлеуметтік-демографиялық құрамын, жергілікті шаруашылық міндеттерін шешуге
пайдаланатын материалдық құралдар сипатын анықтайды.
ҚР-ның жергілікті шаруашылығы төменгі бірлік болып саналады, онда
еңбекке жарамды жастағы адамдар үлесі аз, ал зейнеткерлер саны жастардан
көп. Жергілікті шаруашылықтарда тұтыну төменгі деңгейде дамыған, олардың
құрылымы ерекше, олар нарық жаңалықтарына сенімсіздікпен қарап, кейбір
керітартпа ойлармен ерекшеленеді. Жергілікті шаруашылықтың материалдық-
техникалық базасы да ерекше. Өндірістің басты құралы болып жер саналады
және өндірісті қоғамдастыру деңгейінің өнімділігі болып табылады. Бұл жерде
өндірілген өнім халықтың жеке шаруашылығына жатады. Жергілікті шаруашылық
кішігірім қоныстарда орналасады. Осыдан әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
халықтың өмір сүру кешенінің деңгейі бойынша қоныстар терең сараланады.
Осыған байланысты жергілікті шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігі халықтың өмір сүруінен көрінеді. Демек, жергілікті шаруашылық –
бұл нарықтық экономиканың салалық кіші жүйесі ғана емес, сонымен қатар
өзіне тән құрылымдық элементтері бар аумақтық бірлік және ерекше әлеуметтік
объект.
Жергілікті және халық шаруашылығы түсініктерінің байланысын тек
теориялық тұрғыдан қарауға болмайды. Шаруашылық дамуының мәселелері ұлттық
және аймақтық экономикалық жағдайларынан анықталады. Бұл мағынада
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі болып табылады. Халық
шаруашылығының жергілікті шаруашылықтан айырмашылығы – ол жергілікті
шаруашылықты көркейту мақсатымен жұмыс істейді. Ал халық шаруашылығы барлық
халықтың тұратын жеріне қарамастан қажеттілігін өтеуге міндетті. Сонымен
ұлттық нарыққа қарағанда кеңістікті шектеу жергілікті нарықтың қызмет
етуінде маңызды роль атқарады.4. Жергілікті шаруашылық ұлттық
шаруашылықтан әлеуметтік функциясымен де ерекшеленеді. Оның басты қызметі
жергілікті халықты еңбекпен қамтамасыз ету және аймақты дамыту.
Жергілікті шаруашылық түсінігі төмендегіні қамтиды:
- кеңістіктегі сипаты, яғни белгілі бір шектелген аумақта
орналасады;
- ұлттық нарыққа қарағанда жергілікті нарық ерекшелігі, яғни
нақты жердегі тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыратын
тауарлар мен қызметтердің қозғалысын қамтамасыз етеді;
- жергілікті шаруашылық аумағында ресурстық әлеуеті және түрлі
меншік нысандары бар кәсіпорындардың мүлкі ғана емес, сонымен
қатар әлеуметтік-мәдени мұралар да есепке алынады.
Жергілікті шаруашылық көп құрылымды болып келеді. Дәлірек айтсақ, оның
құрылымы көп өлшемді, өз алдына дербес проекциялардан тұрады. Жергілікті
шаруашылықтың құрылымы шаруашылық басқарудың ерекше объектісі сияқты ҚР
әкімшілік-аумақтық бөлінісіне жатады. Аумақтық-басқарушылық құрылымның
жоғары деңгейі аграрлы және аграрлы-өнеркәсіптік ауылдық бірліктер мен
қалаларды құрайды. Одан кейінгі деңгей ауыл шаруашылық аудандар. Төменгі
деңгейді кішігірім қоныстар құрайды. Қарастырылып отырған құрылымның
элементтері арасында әлеуметтік-экономикалық байланыстың басты формалары
мыналар:
- жергілікті шаруашылық өнімін өндіру жоспарын және оның орындалуына
қажетті ресурстарды бөлу;
- күрделі қаржыландыру, құрылыс материалдарын бөлу;
- мамандандыруға сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерін айырбастау;
- өндіріс ресурстарын жоспарлы түрде бөлу;
- мерзімді жұмыс жасау кезінде өндіріс құралдары мен еңбек күшінің бір-
біріне өзара көмектесуі;
- экономикалық және тұрмыстық жағдайлары аймақтардағы айырмашылықтан
туындаған жергілікті шаруашылық халқының көшіп-қонуы.
Жергілікті шаруашылықтың проэкциясына жоғарыда жүргізілген талдау
жоспарлауға, болжауға және объектінің экономикалық-әлеуметтік дамуын
басқаруға бағытталған. Дегенмен бұл проекциялар жүйенің қызмет етуінің
нақты механизмдері мен дамуын аша алмайды. Мұндай механизмдерді анықтау
үшін ұдайы өндірістің қандай да болмасын бір тұсына жауап беретін, яғни
қарастырылып отырған сала мен қоғамның дамуы үшін қажетті дербес өнім
шығара алатын іс-әрекет аясын анықтау қажет.
Жергілікті шаруашылықтың жеті кіші жүйесін көрсетуге болады:
- материалды өндіріс,
- жеке қосымша шаруашылық;
- білім беру және біліктілікті көтеру;
- материалды тұтыну және өткізу;
- рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру және демалыс;
- денсаулық сақтау және оны ұйымдастыру;
- ұдайы өндіріс, табиғи ортаны қорғау және тиімді пайдалану.
Шаруашылық өмір сүріп, дамуы үшін осы барлық жеті жүйе керек.
Жергілікті шаруашылықтың мақсаты – жергілікті қоғамдастықтың
әлеуметтік жағдайын жақсарту. Ең алдымен шаруашылық қызмет материалдық өмір
сүру ортасын қайта құрып, оны өзгертумен байланысты. Жергілікті
шаруашылықты басқару жүйесіндегі құрылымдық қайта құру экономикалық
тоқырауды өткеруге, өндірістің құлдырауын тоқтатуға бағытталуы керек.
Сондықтан жергілікті шаруашылықтың мақсаттары мен міндеттері бүгінгі күні
келесідей болуы қажет: әлеуметтік салада – халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайының қажетті деңгейде қамтылуы, барлық азаматтар үшін тұрғылықты
жеріне тәуелсіз тең өмірлік мүмкіндік жасау, еркін өмір сүру және еңбек
құқығын жүзеге асыру. Ал экономикалық салада – жергілікті құрылымдардың
аймақтық еңбек бөлінісінің объективтік артықшылықтары мен аумақтардың
кооперациясын рационалды пайдалану.
Сонымен, қазіргі кездегі жергілікті шаруашылықтың дамуын зерттей
отырып, оған мынадай анықтама беруге болады, жергілікті шаруашылық деп
қалыптасқан ортақтастық және экономикалық мүдделер негізінде әртүрлі меншік
формаларындағы кәсіпорындардың, соның ішінде кәсіпкерлікпен айналысатын
кәсіпорындардың, үй шаруашылығының жергілікті үкіметімен қарым-қатынасын
айтамыз. Олар тарихи қалыптасқан ортақ экономикалық, мәдени, ақпараттық
кеңістікте өндірістік факторларының ерекше құрастырылымы бойынша жергілікті
шаруашылық іс-әрекетін жүзеге асырады, сонымен бірге жергілікті халықты
шағын және орта бизнесті дамыту арқылы қоғамдық игіліктермен қамтамасыз
етеді.
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік –экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
Республикадағы экономикалық құрылымның қалыптасуының кәзіргі кезеңдегі
мәселесі мемлекеттік монополияның мүмкіншілігін жеке меншіктендіру және
мемлекет меншігінен ажырату. Бұл мәселе негізінен аймақта кәсіпкерлікпен
айналысатын кіші, орта кәсіпорындарды құрып, олардың өзі өндіретін өніміне,
өндіріс құралдарына ие ету арқылы шешілуде.
Шетелдер аймақтарының барлық экономика салаларында кіші нарықтық
құрылымның құрылуы қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық
процессінің даму бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен
айналысатын экономикалық барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға
көбеюде. Кәсіпорындардың көлемі салалардың спецификасына, технологиялық
ерекшеліктеріне, тиімділік масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда
жоғары деңгейдегі капиталды және өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал
кейбір салаларға үлкен көлемдегі кәсіпорындардың орнына керісінше кіші
кәсіпорындар қажет.
Қазіргі кезеңдегі экономикаға өндірістің әр түрлі масштабтағы түріне,
яғни көптеген факторлардың әсерінен құрылатын ірі және кішігірм
кәсіпорындар ыңғайлы. Бір жағынан ірі фирмалар материалдық, қаржылық,
еңбек ресурстарымен, білікті мамандармен қамтылған. Сондықтан олар негізгі
технологиялық жетістіктерді анықтайтын ірі масштабтағы ғылыми-техникалық
жұмыстарды жүргізе алады. Екінші жағынан соңғы кезде аймақтың әлеуметтік
–экономикалық дамуына негізінен шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының
әсері өте жоғары, әсіресе онша көп капиталды, құрал -жабдықтарды қажет
етпейтін және аз жұмысшылармен жұмыс істейтін сфераларда. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы әсіресе өндірістің ғылыми түрінде және тұтыну
тауарларын сатуға байланысты коммерциялық құрылымдарда жоғары деңгейде.
Шағын өндірістік формасының тиімділігі ірі өндіріске қарағанда кейбір
ерекшіліктерімен анықталады. Мысалы: жергілікті нарыққа жақын болуы және
клиенттердің сұранысына қарай бейімделуі, өнімді аз көлемде өндіруі. Шағын
және орта кәсіпкерліктің дамуы экономиканың дамуына жағдай тудырады, яғни
бәсекелестік орта дамиды; қосымша жұмыс орны ашылады; құрылымдық қайта
құрылу жеделдейді; тұтыну секторы кеңейеді. Сонымен қатар шағын
кәсіпорындарды дамуы тауар мен қызметтің нарықты толтыруға экспорттық
потенциалын жоғарлатуға жергілікті шикізат ресустарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Аймақтағы шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және
халықтың арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына
және бос өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және
орта кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда
Батыс Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын
алып отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа
жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елің аймақтарының
жұмысссыздық деңгейі қысқарған.
АҚШ-та орта және шағын бизнеспен айналасатын кәсіпорындар ұлттық жалпы
сектордың жалпы өнімнің жартысын, оның ішінде өндіруші өнеркәсіптің -21
пайызын , құрылыстың – 80 пайызын, көтерме сауданың –86 пайызын, қызмет
көрсету сферасында- 81 пайызын құрайды.. Бұлар АҚШ экономикасындағы ғылыми-
техниканың жетістіктерін пайдалануына үлкен әсерін тигізген. Ірі
кәсіпорындарға қарағанда шағын кәсіпорындарда 1 доллар шығынға 17 есе көп
жаңалықтар енгізілген.
Батыс Европада өндіруші өнеркәсіптің өнімнің жартысынан көбі шағын
және орта кәсіпорындарда дайындалады және өздерінің барлық күшін өндіруге
және өнімді өткізудің ішкі жағдайына бағыттайды.
Шағын кәсіпорындарға барлық дамыған елдерде мемлекеттік қолдау
жүргізіледі.
Бұл кәсіпкерліктің икемді және үлкен ірі кәсіпкерліктің дамуына әсер
ететін түрі. Орта және шағын кәсіпкерліктің әр елдегі даму деңгейі әр
түрлі. Ең жоғары көрсеткіш АҚШ-та, әр 1000 тұрғынға шағын және орта
кәсіпкерліктің саны 74,2 , Россия 15,6 , ал Қазақстанды салыстыратын болсақ
ең төмен көрсеткіш (кесте 1.1) Мысалы : Ұлыбританияны алатын болсақ онда
шағын кәсіпкерліктің дамуы 80-90 - шы жылдары дамып , жылына 40-60,0 мыңнан
астам жаңа кәсіпорындар ашылған, ал 2010 жылы 97,0 мың кәсіпорын ашылып,
оның көбі орта және шағын болған.
Кесте 1.1
Дамыған елдердің 2011 жылғы шағын кәсіпкерліктің көрсеткіштері
Елдің аты Шағын және орта Шағын және орта ІЖӨ-гі кіші
кәсіпорындардың саны кәсіпорын-дарда және орта
жұмыспен кәсіпорындард
қамтылғандар ың үлесі
Барлығы 1000 адамға мың адам Жалпы
мың есептеген санында
де ғы
үлесі
АҚШ 25300 74,2 72,2 56 50-52
ЕС елдері 18770 45,5 69,0 71 63-67
Ұлыбритания 2830 46,0 13,6 49 45-52
Германия 2990 38,0 18,5 46 -
Италия 4220 18,3 16,3 73 -
Франция 2980 38,0 15,2 54 -
Япония 8450 49,6 39,5 78 52-55
Россия 1036,2 15,6 8,1 9,6 10-11
Қазақстан 85,0 3,5 2,8 3,4 4-6
Шағын кәсіпкерліктің үлесіне тауар айналымның 21 пайызы және жұмыс
күшінің 36 % қорғайды. Тұрғындардың әр сегізінші ересегі жеке
кәсіпкерлікпен айналысады. Тек 1980 жылмен 2005 жылдың аралығында тіркелген
кішігірім фирмалардың саны 1,6 млн болған, ал олардың ішіндегі нақты іс
әрекетпен шұғылданатын 81% .
ФРГ-де шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы 80 жылдары басталып,
қазір олардың құрамында елдің жұмысқа жарамды тұрғындардың 2: 3 бөлігі
қамтылған. Немістің шағын және орта кәсіпорындарының ерекшілігі сонда, олар
ең жоғары білікті мамандардың негізгі дайындайтын орны болып табылады.
Жастардың 4: 5 бөлігі өздерінің кәсіби мамандығын шағын және орта
кәсіпорындарда жетілдіреді, ал мектеп бітірушілер 70-80 %
өзінің еңбек тәжірибесін сол шағын және орта кәсіпорындарда бастағанды жөн
көрді.
Америка Құрама Штаты үлкен кәсіпкерліктің елі болса да, онда шағын
бизнесте даму үстінде. Соңғы кезде кіші шағын фирмалар Америка бизнесінің
негізін құрайды. 1980 жылдан бастап бұл жерде шағын бизнес белсенді түрде
дами бастады да, кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылардың санының өсуіне
және тауардың сапасыныңң, санының өсуіне септігін тигізді. Әр жылы жаңа
құрылған кәсіпорындардың саны өсуде. Мысалы 1960 жылы- 95-100 мың, 1970
жылы –250-350 мың , ал 1990-2011 жылдары 600-700 мың жаңа кәсіпорындар
құрылды.
Экономика салаларында орта және шағын фирмалар әсіресе көтерме
саудада (жеке сектордың жалпы өнімнің -86%.), қызмет көрсету сферасында
(81%), құрылыста (80%), жеке саудада (55%) негізгі роль атқарады. Өңдеу
өнеркәсібіндегі жалпы өнімнің ішіндегі шағын кәсіпкерліктің үлесі тек 21% -
ғана болса, химия және электр қуатын өңдеу өнеркәсібінде жылдан-жылға ұлғая
бастады.
2011 жылы Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Ә.Назарбаев
кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші екнін [1] және жеке
сектордың, оның ішінде шағын кәсіпкерліктің Қазақстанның Ұлттық
экономикасының дамуындағы алатын орнының ерекше екенін атап өтті 2.
Қазіргі кезде ішкі жалпы өнімнің ішіндегі жеке сектордың үлесі 60%,
соңғы он жылдың ішінде ІЖӨ 22 млрд АҚШ долларынан 100 млрд долларға дейін
өсіп, бес есеге дерлік ұлғайды.Сыртқы тауар айналымы 6 есе ұлғайып, 2010
жылы 80 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ал шағын бизнеске келетін болсақ, шағын
бизнес субъектілерінде- 11 пайыздан астам адамдар өндірістік секторда және
7% ауыл шаруашылығыныда жұмыспен қамтылған. 2007 жыл шағын кәсіпкерліктің
субъектілерінің тауар мен қызметін өткізуден түскен түсімнің көлемі 700,0
млрд. тенгеден астам. Республиканың ішкі жалпы өнімін өндіруде шағын
кәсіпкерліктің үлесін 17% болса, мемлекеттік бюджеттің қазынасының 11%
оның аударымынан толықтырылған. Сонда да республикада шағын кәсіпкерлікті
экономиканың жүйелі элементі деп атауға жеткіліксіз. Сондықтан Елбасы
үкіметтің алдына 2020 жылға дейін ішкі жалпы өнімдегі үлесін 30% -ға
жеткізуге мақсат қойды. Бүгінгі күнде шағын және орта кәсіпкерліктің
маңызды кәсіпорындардың саны 85,0 мыңнан астам.
Республикадағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қолдау
көрсетудегі саясаттың негізгі бағыттарын атап көрсететін болсақ ол
төмендегідей:
• Банк несиесінің пайызының көлемінң кәсіпкерлер үшін төмендету өте (
қазіргі кезеңде жоғары 16-18%);
• Кәсіпкерлерге деген үкіметтің көзқарасын өзгерту, әсіресе құқықтық
ұйымдардың;
• Кәсіпкерлердің қызметін жөнсіз тексерудегі мороторияның жариялануы;
• Аймақтың ерекшілігіне және әлеуметтік жағдайына қарай салық жүйесін
жетілдіру;
• Барлық шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметін ынталандыру.
Соңғы көрсетілген жүйенің ерекшелігі шағын бизнес субъектілердің
берілетін несиенің уақтысын ұлғайту және берілетін несиенің пайызын
төмендету арқылы кіші және орта кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындардың
санын көбейту және салық түсімдерінің көлемін ұлғайту мүмкіншілігін
туғызады.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан аты
Жолдауында 1 үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін
облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор. Дамып та
келеді. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі тыныс - тіршілігінен айқын
аңғаруға болады.
Атап айтқанда, 2012 жылдың 1 наурызында облысымыз бойынша 43015 шағын
кәсіпкерлік нысандары тіркеліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда
9,3 пайызға артып отыр. Жалпы тіркелген шағын кәсіпкерлік нысандарының
ішінде шағын бизнес 5533 болса, оның ішінде жұмыс атқаратындарының саны
-3194, яғни 67,7 пайызды құрайды. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлік
саласында жұмыс атқаратындарының саны 126133 -ке жетіп отыр.
Биылғы жылдың қаңтар – ақпан айларында шағын кәсіпкерлік нысандары
бойынша 5,2 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен
салыстырғанда 2,2 есеге артты. Сол сияқты, биылғы жылдың екі айында
жергілікті бюджетке шағын кәсіпкерлік нысандарынан салықтар мен басқа
міндетті төлемдер түсімі 929,8 млн. теңгені құрап, өткен жылмен
салыстырғанда 23,3 пайызға көбейді.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көртету және дамыту бүгінде жаңа заманғы
нарықтық экономиканы нығайтуға бағытталған мемлекеттік экономикалық
саясаттың басым бағыты болып табылады. Осы мақсатта нақты шаралар
қабылдау негізінде өткен жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы қабылданды. Осы заңды орындап, кәсіпкерлікті
одан ары дамыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп отыр. Олардың құрылуына
және дамуына, сол сияқты жаңадан құрылып жатқан инфрақұрылымдарға қолдау
көрсету мақсатында біршама жұмыс тақарылды. Атап айтсақ, облысымызда бұл
мақсатта 1 халықаралық мекеме, 10 кәсіпкерлердің бизнес ассоциациясы, 2
бизнес инкубаторы және 10 бизнес орталықтары қызмет істейді. Байзақ, Жамбыл
және Тұрар Рысқұлов атындағы аудандарда кәсіпкерлердідаярлау бизнес
орталығы ашылған.
Биылғы жылғы жұмыс 2011 – 2015 жылдарға арналып бекітілген шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылатын болады.
Өткен жылдың деңгейіне қарағанда 2011 субъектілер саны 6,6 пайызға, ал
өнімдерді сатудан түсетін кірістер 7,5 пайызға ұлғаяды деп күтілуде.
Жеке кәсіпкерлік еркіндігінің кепілдігі және оны қорғау мен қолдауды
қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдардың көмегімен облыстық
әділет департаментінде Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры акционерлік
қоғамының базасында үстіміздегі жылдың наурыз айында Құқықтық ақпарат
кабинеті құрылып, жұмыс атқаруда. Яғни, бұл кабинетте облысымыздың
кәсіпкерлері қалаған уақытында заң және құқықтық ақпарат ала алады.
Облыста кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің бірыңғай қаржылық несиелік
жүйесі құрылып, шағын бизнес нысандарының қызметін несиелік қаржыландыру
жергілікті және республикалық бюджет есебінен, сол сияқты екінші деңгейдегі
облыстық банк филиалдары арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлерге үлкен қаржылай көмекті Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ аймақтық филиалы көрсетуде. Бұл қор 2002 жылдан бастап 2011
жылдың 1 наурызына дейінгі аралықта өндірісті, ауыл шаруашылығын және
қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы 1135,4 млн. теңгені
құрайтын 155 жобаны қаржыландырды. Соның ішінде өткен жылы өндіріс, ауыл
шаруашылығы және қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы
536,2 млн. теңгені құрайтын 41 жоба қаржыландырылды. Қазіргі уақытта
жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен қордың өкілдіктері Талас, Шу
аудандарында ашылып отыр.
Облыстың 2004 – 2006 жылдарға арналған индустриялдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бизнестің әсері мен ерекшіліктері
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо-микасының
дамуындағы ролі
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды
басқарудың мәні мен маңызы
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік –экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
2. Жамбыл облысының әлеуметтік экономикалық жағдайына шағын және орта
бизнестің дамуының әсерін және оның негізгі экономикалық көрсеткіштерін
талдау
2.1 Жамбыл облысы статистикалық департаментінің даму тарихы және
басқару құрылымы
2.2 Жамбыл облысының әлеуметтік – экономикалық даму жағдайы
2.3 Жамбыл облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық
салалар бойынша даму жағдайы
2.4 Облыстың аудандарында шағын және орта бизнестің дамуын талдау
2.5 Облыс бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің негізгі эконо-
микалық көрсеткіштері
3. Жамбыл облысының әлеуметтік - экономикасының даму жағдайына әсер
етеін шағын және орта бизнесті дамытуды жетілдіру жолдары
Кіріспе
Ел басы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа он жылдық – жаңа экономикалық
өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері (2011ж. 20 қаңтар) атты Қазақстан
халқына арнаған жолдауында Үкіметке экономиканың шикізаттық емес
секторындағы аймақтық кәсіпкерліктің үйлесімді өсуін жеделдетуге, жұмыс
орындарын сақтауға, жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік беретін және елді
индустрияландыратын Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасын енгізуді
қамтамасыз етуді тапсырған [1]. Осыған байланысты Үкімет 2011 жылдың 13
сәуірінде № 301 қаулысымен бұл бағдарламаны бектіп, оны іске асыру үшін
республикалық бюджеттен 30,0 млрд теңге бөлінген. Бағдарламаның әлеуетті
қатысушылары агроөнеркәсіп кешені, жеңіл өнеркәсіп, кен өндіру
өнеркәсібіндегі техникалық қызмет көрсету, металлургия, денсаулық сақтау,
білім беру саласындағы өзге де халыққа қызмет көрсететін салалар.
Аймақтың дамуына негізінен үлес қосатын шағын және орта кәсіпкерлікпен
айналысатын кәсіпорындар, шаруа қожалықтары. Сондықтан жоғарыда аталған
Бизнестің жол картасы -2020 бағдарламасы кәсіпкерлер үшін де, сол секілді
банктер мен инвесторлар үшін де шикізаттық емес жобаларды қаржыландыруға
мүмкіндік ашады. Сондықтан аймақтың экономикасын жаңғыртудың қозғаушы
ретінде шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын зерделеу өзекті мәселе болып
табылады.
Елдің барлық экономика салаларында кіші нарықтық құрылымның құрылуы
қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық процессінің даму
бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен айналысатын экономикалық
барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға көбеюде. Кәсіпорындардың
көлемі салалардың спецификасына, технологиялық ерекшеліктеріне, тиімділік
масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда жоғары деңгейдегі капиталды және
өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал кейбір салаларға үлкен көлемдегі
кәсіпорындардың орнына керісінше кіші кәсіпорындар қажет.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда
мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың
ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның
ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс
өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау
жүйесі болуы тиіс.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және халықтың
арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына және бос
өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда Батыс
Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын алып
отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа
жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елдегі жұмысссыздық
қысқарған.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан аты
Жолдауында үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін облысымызда
шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор және аймақтың
экономикасының дамуына әсері көп. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі
тыныс - тіршілігінен айқын аңғаруға болады.
Атап айтқанда, 2011 жылдың 1 наурызында облысымыз бойынша 43015 шағын
кәсіпкерлік нысандары тіркеліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда
9,3 пайызға артып отыр. Жалпы тіркелген шағын кәсіпкерлік нысандарының
ішінде шағын бизнес 5533 болса, оның ішінде жұмыс атқаратындарының саны
-3194, яғни 67,7 пайызды құрайды. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлік
саласында жұмыс атқаратындарының саны 184418 -ге жетіп отыр.
Облыста кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің бірыңғай қаржылық несиелік
жүйесі құрылып, шағын бизнес нысандарының қызметін несиелік қаржыландыру
жергілікті және республикалық бюджет есебінен, сол сияқты екінші деңгейдегі
облыстық банк филиалдары арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлерге үлкен қаржылай көмекті Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ аймақтық филиалы көрсетуде. Бұл қор 2002 жылдан бастап 2011
жылдың 1 наурызына дейінгі аралықта өндірісті, ауыл шаруашылығын және
қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы 1135,4 млн. теңгені
құрайтын 155 жобаны қаржыландырды. Соның ішінде өткен жылы өндіріс, ауыл
шаруашылығы және қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы
536,2 млн. теңгені құрайтын 41 жоба қаржыландырылды. Қазіргі уақытта
жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен қордың өкілдіктері Талас, Шу
аудандарында ашылып отыр.
Осыған байланысты Шағын және отра кәсіпкерліктің аймақ
экономикасының дамуына әсерін бағалау дипломдық жұмысының тақрыбы қаөіргі
кезеңдегі өзекті мәселенің бірі.
Сондықтан дипломдық жұмыстың мақсаты Жамбыл облысының аймақтары
бойынша шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын талдау және негізгі
экономикалық көрсеткіштерінің дамуын бағалау.
Алға қойған мақсатты шешу үшін Жамбыл облысы бойынша шағын және орта
кәсіпкерліктің соңғы 2010-2011 жылдардағы негізгі экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізіліп, аймақтың экономикасының дамуындағы шағын
және орта кәсіпкерліктің қызметін басқару мәселесі және кәсіпкерліктің
шетелдік тәжрибесі зерделенді.
1 Аймақтық әлеуметтік- экономикалық жағдайының дамуына шағ-ын
бизнестің әсері мен ерекшіліктері
1.1 Нарық кезеңіндегі шағын және орта бизнестің облыстың эконо-микасының
дамуындағы ролі
Ел басы өзінің 2011 жылғы Қазақстан халқына жолдауында Өңірлердің
дамуы елдің дамуы және өңірлердің дамуын рефорламай, біз жедел әр
тараптандыруға қол жеткізе алмаймыз деп атап көрсетті [1].Сондықтан
әртараптандырудың өзегі кәсіпкерлік болады және аймақтың экономикасының
дамуы қуатты кәсіпкерлер тобына байланысты болмақ.
Қазақстанның экономикасын реформалаудың қазіргі заманғы кезеңінде
шағын бизнес секторын дамыту және оның әрекет ететін аймағын түбегейлі
кеңейту үшін барлық деңгейлердегі шағын кәсіпкерлікте мемлекеттік
қолдаудауды белсендетуді қажет етеді.
Қазіргі уақытта ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері бойынша шағын
бизнестің жұмыс істеп тұрған субъектілерінің үлес салмағы, республика
бойынша барлық жұмыс істеп тұрған шаруашылық субъектілерінің 91,4%
құрайды. Шағын және орта бизнесте тіркелген шаруашылық субъектілерінің
саны – 833008 бірлік, оның ішінде жұмыс істеп тұрған – 634752 бірлік
(тіркелгендер санынан 76,2%), оның ішінде –өндіріссаласында -114850 бірлік,
жеке кәсіпкерлер – 358583 бірлік, шаруашылық қожалықтары – 161319 бірлік
[24].
Осы уақытқа дейін шағын кәсіпкерлікті дамытуды қолдаудың республикалық
бағдарламалары бұл салада үйлесімді мемлекеттік стратегия жасалмауынан,
тиісті салалық және аймақтық приоритеттер айқындалмауынан, кері байланыстың
жоқтығынан, болып жатқан процестердің нақты мониторингі болмау себептерінен
жеткілікті тиімділігі болмады.
Шетелдік мемлекеттердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлікке қатысты
мемлекеттік саясат маңызды жеке жүйелі бағыт екенін көрсетті. Бұл саясаттың
басты мақсаты шағын бизнес үшін мемлекеттің экономикалық тұрақтылығын,
нарықтық инфрақұрылымның дамуын, кәсіпкерлік белсенділікті ынталандырудың
идеологиялық фонын болжайтын және т.с.с. жағымды жағдайларды жасауда.
Экономикасы аралас дамыған елдерде шағын кәспкерліктің тұрақты
дамуының құқықтық, қаржылық, материалды – техникалық, ақпараттық
қамтамасыздандырудың мемлекеттік іс – шараларының тиімді жүйелері жасалған
және әрекет етуде.
Шетелдік тәжірибелерден қорытынды жасай отырып, Қазақстандағы ШБ
(шағын бизнесті) қолдау мен дамыту мемлекеттік экономикалық саясаттың
приоритетті аймағы болып табылады.
Мемлекеттік қолдау жасайтын бағыттардың бірі – бұл шағын
кәсіпорындардың әрекетінің құқықтық қамтамасыздандырылуы. 1997 жылы
Қазақстанда шағын бизнес субъектілері үшін құқықтық базаны жетілдіруде
үкіметтік әрекет маңызды белсендірілді. Қабылданды: ҚР Президентінің екі
қаулысы [2], төрт заң, Премьер – Министрдің бір бұйрығы, үкіметтің тоғыз
қаулысы және министрліктер мен ведомстіліктердің нормативті актілер қатары.
Бірақ, Президент пен үкімет тарапынан заңды қолдауға қарамастан, шағын
бизнес осы заңдардың бұзылуымен күнделікті кезігіп отырады. Жасалатын іс –
шаралардың орындалуының егжей – тегжейлі механизмі болмағандықтан, заңдар
жиі декларативті сипатта болады.
Нормативті – құқықтық актілер толық көлемде іске асырылмайды және
экономикадағы нақты бәсекелестік ортамен қамтамасыз ете алмайды. Заңдардың
орындалмауы, олардың өз бетінше түсінілуі, шағын кәсіпорындардың ісіне
әртүрлі араласулары, олардың әрекетін тоқтату, көптеген тексеруші органдар
тарапынан әртүрлі себептермен тексерулер және басқа да бюрократтық
кедергілер шағын және орта бизнестің дамуын кідіртеді.
Яғни, күшті ішкі қоры жоқ және мемлекеттік органдармен және жергілікті
билікпен, ірі бизнеспен қатынастар жүйесінде әлсіз позицияда тұрған ШБ
мемлекеттің қорғауын мен қамқорын қажет етеді [3]. Қазіргі уақытта ШБ
жергілікті билік арасындағы өзара қатынасты реттеуге ықпал етуші іс –
шаралар қатары қабылданды: 1.09.97 ж. – дан шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің міндетті статистикалық есеп беруі ендірілді; бақылаушы және
қадағалаушы міндеттерді атқаратын, мемлекеттік органдардың құрылымын
оңтайландыру (оптимизациялау) жасалынды.
Сонымен қатар, жеке заңдар мен әкімшілік іс – шаралар аяқталтамаған,
кейбір қателіктер мен ақаулар сақталып отыр.
Шағын кәсіпкерлік саласының ШБ құрылымын тереңірек жылжытуда
мемлекеттік саясаттың элементтерінің бірі өндірістік инновациялық бағыттың
ынталандырылуын, кіші кәсіпорындардың ірі экономикалық құрылымдардың, соның
ішінде бұл проблеманы шешуде қаржылық - өндірістік топтар роль атқаруы тиіс
өндірістік желілеріне интеграциялануын қарастыратын мемлекеттік қолдау
жүйесі болуы тиіс. Қосылудың ұйымдастырушылық формасы ретінде франчайзинг,
лизинг, белгілі қаржылық кепілдігіне жинақтаушыларды қоятын ұзақ мерзімді
келісімдер және т.с.с. бола алады. Өндірістік ұйымдастырудың мұндай
нұсқасында шағын бизнестің кепілді өтім нарықтарының пайда болуы жағымды
сәт болып табылады [ 2 ].
Жоғарыда келтірілгендерден қорытынды шығаруға болады: кәсіпкерлікті
қолдаудың мемлекеттік дамыған жүйесінің іргесін жасауы тиіс:
- мемлекеттік саясаттың мақсатын анықтайтын және кәсіпкерлік әрекетті
қолдаудың мәселелер кешенін реттейтін оңтайлы заң және нормативті базасы;
- қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңестік, кадрлық жәрдем
мемлекеттік жүйені жасау және іске асыру;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың тікелей және жанама іс – шараларының
үйлесуі;
- мемлекеттік деңгейде, сондай – ақ, ірі жалпыұлттық қоғамдық ұйымдар
деңгейінде шағын бизнесті қолдаудың мамандандырылған институттар жүйесі;
- әртүрлі деңгейлердегі мемлекеттік органдардың кәсіпкерлердің
мүддесін білдіретін одақтар және бірлестіктермен әрекеттесуі;
- шағын кәсіпкерлік субъектілерінің есеп және мемлекеттік статистика
жүйесін маңызды жақсарту;
- ағартушылық және насихат компанияларын жүргізу.
Қазақстандағы реформа курсын жалғастыру, шағын кәсіпкерлік пен жеке
бастаманың дамуын іске асырудың айқын механизмі - өзінің орындаушы
органымен, заң базасымен және ресурстық қамтамасыздандырумен жабдықталған
әлеуметтік – экономикалық өзгерулерде жүргізілетін жалпы мемлекеттік
доктрина болуын талап етеді.
Дәл осындай саясат Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуына қолайлы жағдай
жасауға, оны экономикаға, халықтың әл - ауқатына түбегейлі әсер ететін
өркениетті деңгейге дейін көтеруге қабілетті.
Қазіргі қоғам мемлекет алдында шағын бизнестің даму бағыттарына келесі
мәселелерді қояды:
- шағын кәсіпкерліктің салықтық әкімшілік жүйесін жетілдіру;
- шағын кәсіпкерліктің несиелік қорларға қол жеткізуін жеңілдету;
- шағын кәсіпкерлікті қолдайтын мемлекеттік және мемлекеттік емес
институттардың тиімділігін арттыру;
- кәсіпкерліктің мемлекеттік реттелуін оңтайландыру;
- шағын кәсіпкерлікті қолдаудың бірыңғай білім және ақпараттық -
әдістемелік жүйесін жасау;
- кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативті құқықты базаны жетіліру.
Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2006 – 2011 жылдарға Мемлекеттік бағдарламасын іске асыруда:
- шағын кәсіпкерлік субъектілер санын 2006 жылы – 510 мыңға, 2007 жылы
– 610 мыңға, 2010 жылы – 650 мыңға, 2011-2011 жылдары дағдарысқа
қарамастан олардың санын арттыру 20-30 пайызға арттыру жоспарланған.
- шағын бизнесте қамтылғандар санын 2006 жылы – 1,4 млн адамға дейін,
2010 жылы – 1,5 млн адамға дейін, 2011 жылы – 1,6 млн адамға дейін;
- ЖІӨ құрылымындағы жеке кәсіпкерліктің үлесін 2004 жылы 20%-ға, 2010
жылы 22%-ға, 2011 жылы 25%-ға жеткізуге болжам жасалды [6].
Осы бағдарламаның жоспарын іске асырудың нәтижелерінен 2011 жылы кіші
кәсіпкерлік субъектілерінің саны 43018 бірлікке жеткен, яғни бағдарламаның
тапсырмасынан 3655 бірлікке артық болғанын атауға болады. 2011 жылы шағын
кәсіпкерлікке қамтылғандардың саны 126,1 мың адамға жетті. Шағын бизнес
субъектілерінің әрекетін ынталандыру мақсатында мемлекет оларға тіркеудің
қарапайым ретін ұсынды. Бұл ең алдымен тіркеудің мерзімдерімен белгіленеді.
Заңның талаптарына сәйкес, кіші кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және
олардың бөлімшелері мен өкілеттіліктерінің қажетті қосымша құжаттарымен
қамтамсыз ету, өтініш берген күннен үш жұмыс күнінен кем емес мерзімде
оларды есепті тіркеу жүргізіледі.
Бұдан басқа шағын бизнестің субъектілері болып табылатын заңды
тұлғаларды, олардың бөлімшелері мен өкілеттіліктерін мемлекеттің тіркеуге
жинау ставкасы (ставка сбора) жинауды төлейтін күндегі бес еселенген айлық
есеп көрсеткішін құрайды. Басқа заңды тұлғалар үшін жинау ставкасы едәуір
көп – 20 айлық есеп көрсеткіші.
Қазақстан Республикасының салықтық кодексімен кіші кәсіпорындардың
әрекетінің салықтық реттеу жүйесін жетілдіруге бағытталған белгілі озық іс
– шаралар қарастырылған. Олардың ішінде шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
салық салудың жеңілдетілген тәртібін, табыс деңгейін жасауға, сонымен
қатар, ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне ерекше режим ендіруге
диференциалды жақындау маңызды болып табылады.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Салық кодексінің жеке тармағымен
салықтық жүктемені маңызды төмендететін және салық салу жүйесін, соның
ішінде шағын бизнеске, шаруа қожалықтарына, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімін өндірушілерге жеңілдетілген арнайы салық тәртіптері
қарастырылады.
Сондай – ақ, Кіші кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау Заңына сәйкес
[4] кіші кәсіпкерлік субъектілерінің бухгалтерлік есебі процедуралар мен
есеп үлгісінің жеңілдетілген түрінде ұсынылуына болады. Бухгалтерлік есепті
жүргізудің жеңілдетілген үлгісі, Қазақстан Республикасының Қаржы
министрлігінің бухгалтерлік есеп және аудит Департаментінің № 451
Бұйрығымен 29 желтоқсан 1997 жылы бекітілген №23 Бухгалтерлік есептің Кіші
кәсіпкерлік субъектілерін тіркеу және есеп беру Стандартымен анықталады
[5].
Банк секторының тұрақты дамуы қаржылық қызмет нарығын жетілдіруге және
кіші кәсіпкерлік кәсіпорындарының активтерінің жоғарылауын ынталандыратын
қаржылық – несиелік қамтамасыздандырудың көп деңгейлі жүйесін
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шағын кәсіпкерліктің субъектілері болып
табылатын жеке және заңды тұлғалардың әрекетін ынталандыру және оларға
қаржылық көрсету мақсатында Қазақстанда 2003 жылы бір несие алушының айлық
есеп мөлшерінің көрсеткішінен мың еселік мөлшерден аспайтын мөлшерде шағын
несиелер беру мүмкіншілігі қарастырылған Шағын несиелік ұйымдар туралы
Заң қабылданды.
Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді тендерлік негізде мемлекеттік
сатып алу шеңберінде шағын бизнес субъектілерінің бірқатар артықшылықтары
бар. Мемлекеттік сатып алу Заңына сәйкес сатып алатын тауарлар, жұмыстар
және қызметтер рыногында бір жылдан кем емес жұмыс тәжірибесінің болу
қажеттілігі жайлы жалпы талаптар шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне
таралмайды.
Жоғарыда келтірілгендерден дамып келе жатқан Қазақстан мен оның
аймақтарындағы шағын кәсіпкерлік тұрақты мониторингты және кәсіпкерліктің
тұрақты дамуын қолдаудың жаңа жолдарын анықтауды тек мемлекеттік деңгейде
ғана емес, және сондай – ақ, бағдарламаның негізгі жасаушылары мен
координаторлары биліктің жергілікті органдары болып табылатын аймақтық
деңгейде де қажет етеді деп қорытынды шығаруға болады.
1.2 Облыстың экономикасына әсер ететін шағын бизнесті дамытуды
басқарудың мәні мен маңызы
Аймақты шаруашылықтың тұрақты дамуын трансформациялау процесінің
теориялық-методологиялық негіздеудің қажеттігі аймақтық экономиканы
басқаруды ұйымдастырудың кешенді сипатына байланысты болады. Аймақтық
экономиканың дамуына әсер ететін шағын кәсіпкерлікті басқаруды
ұйымдастырудың дамуы күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешу
үшін жеңілдетілген амал-тәсілдерді қолдану әрекеттері ұдайы өндіріс
процестерін ұйымдастыру нұсқаларының нысандары мен әдістерінің қолдануына
әкеліп отырған. Нарықтық экономикаға көшу кезеңінің маңызды нәтижесі және
салдары болып экономиканы басқаруда мемлекеттің қатысуының азаюы, жоспарлау
функцияларын азайту, ұдайы өндіріс процесіне әсер ету әдістерін қысқарту
болды. Ал ол, өз кезегінде, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқарудың
азаюына әкелді. Сонымен, нарықтық өзін-өзі басқару тиімдірек деп ұйғарылған
болатын. Мемлекеттік реттеу мен нарықтық өзін-өзі реттеу аймақтық
ұйымдастыруға зиян келтіре отырып, орталықтандырылған басқаруды негізсіз
күшейтуді жолымен бір-біріне қарсы қоюды жою басқару шешімін дайындау
қағидасының бұрмалануына әкеледі.
Даму диалектикасы нарықтық қатынастар жүйесінде әлеуметтік-
экономикалық жүйе, сонымен бірге аймақтық басқару нысанында да,
орталықтандыру мен орталықсыздандырудың рационалды үйлесіміне
негізделетінін дәлелдейді. Ал ол әлеуметтік-экономикалық жүйенің үйлесімді
әрі тұрақты іс-әрекет етуіне әкеледі. 1
Осылайша, аймақтық басқару көп мақсатты, мақсатты бағытталған жүйе
болып табылады. Көптеген мақсаттың болуы және глобальды мақсатқа сәйкес
олардың тәртіпке қойылуы басқару иерархиясының түрлі деңгейлерінің,
экономиканың әр түрлі ұйымдары мен кәсіпкерлікпен айналысатан
субъектілерінің мүдделерін түрлі іс тәртібінде (ұзақ, орта мерзімдік және
оперативті) үйлесуіне мүмкіндік береді. Сонымен, осы жерде аймақтық
мүдделердің негізін, тұрғындардың өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайын
қанағаттандыру мақсатында шағын және орта бизнестің дамуын қамтамасыз
етеді. Бұл аймақтың экономикалық дамуымен және ұдайы өндіріс процесінде
өзара қатынастардың күрделі жүйесімен байланысты. Себебі кәсіпкерліктің
ойдағыдай бағытта дамуы үшін, оған материалдық, еңбек, қаржылық,
ақпараттық, инновациялық, инвестициялық және басқа да ресурстар қатысады.
Демек, аймақтың басқа субъектілерімен, әсіресе шағын және орта
субъектілерімен өзара әрекеттесу механизмі ұдайы өндіріс процесінде негізі
салынған. Бұл үздіксіз қайталанатын процесс барысында бір өндірушілер өнім
өндіруді жүзеге асырып, оны басқаларға жеткізеді, ал олар, өз кезегінде оны
тұтынып, одан шыққан өнімді келесі өндірушілерге немесе индивидтерге
өткізеді. Шағын және орта бизнестің даму кезеңінде материалдық игіліктерді,
еңбек ресурстарын және өндірістік-экономикалық қатынастарды өндіру, бөлу,
айырбас және тұтынуды қосатын күрделі, үздіксіз қайталанатын процесте
басқару аймақтың операциялық қызметінің барлық қатысушыларының мүдделерін
ескереді.
Аймақтың экономикасының дамуын қанағаттандыруда жалпы бағыттарды
анықтау үшін, шағын және орта бизнес саласындағы қызметтер мен тұтыну
заттарының ұдайы өндірісін және басқа да салаларды, әлеуметтік-экономикалық
проблемаларды шешуді басқаруда орталықтандыру мен орталықсыздандыруда
белгілі бір үйлесімділік қажет.
Аймақтың экономикасын ұйымдастыруда басқару шешімдерін қабылдаудың
көпсатылық процедурасы аймақтық басқарудың республикалық органдарымен
деңгей аралық қатынасын, басқа да облыстармен көлденең өзара байланыстары
мен өзара қатынастарын, сонымен қатар жергілікті басқару органдары мен
ұдайы өндіріс процесінің өндірістік-коммерциялық топтарымен қатынасын
бейнелейді. Аймақтық басқарудағы әр түрлі деңгейдегі субъектілердің өзара
қатынастарды реттеу нұсқасы басқарудың экономикалық, құқықтық және
ұйымдастырушылық нысандарын жүйелі түрде қолдануына негізделуі тиіс.
Орталықтандыру мен орталықсыздандыру қатынастары келесі жағдаймен
анықталады – аймақтық әлеуметтік-экономикалық жүйенің басқа басқару
объектілерінен айырмашылық спецификасымен анықталады. Ол аймақтық экономика
пәнін анықтаумен және аймақтық басқару және аймақтық өзін-өзі басқару
түсініктерімен байланысты. Экономикалық әдебиеттерде аймақ түсінігі
кеңінен қолданылады. 2. Аймақ нақты белгіленген әкімшілік шекараларға ие
және онда тұрғындардың өмірін қамтамасыз етудің әлеуметтік және
экономикалық процестері ұдайы өндірілетін аумақтық құрылым.
Аймақ экономикасын дамытудың мақсаты мен әлеуметтік бағытталған ғана
емес, сонымен қатар рынокты мемлекеттік реттеуін құру болып табылады. Міне
осындай реттесу тұтастай алғанда аймақтың халық шаруашылығының тиімді
қызмет етуінің жағдайын құру керек. Ең алдымен бұл табиғи жағдайлар, еңбек
ресурстарын қолдану және шығындарды азайту, аймақтың мамандандырылуына
байланысты.
Қазіргі кезде экономикалық қатынастар субъектілерінің жаңа құрылымы
шағын және орта бизнесті дамыту жүріп жатыр. Онда аймақтар маңызды орын
алады. Бұл жерде Қазақстанның экономикалық, саяси және мемлекеттік өмірінің
субъектілері ретінде аймақтардың теңдігі айтылып отыр.
Мемлекеттік аймақтық саясатын қалыптастыруда түрлі аудандар халқының
өмір сүру деңгейі мен сапасын теңестіру мүдделерінің іргелі маңызы бар. Осы
мүдделер қазіргі жағдайда бірінші орында тұр.
Осы мәселелерді шешуде аймақтың шағын және орта бизнес салаларының
дамуы айтарлықтай роль атқарады. Экономикалық әдебиеттерде аймақ екі түрлі
түсінікке ие. Біріншісі, географиялық жағдайларымен және табиғи ресурстық
мамандануымен ерекшеленетін, елдің халықшаруашылық кешенінің белгілі бір
бөлігін аймақ деп атайды. Екінші түсінік – елдің әкімшілік бөлінісінің
бірлігі: облыс, аудан қала және т.с.с. аймақтар басқару объектісі ретінде
әдетте, экономикалық-географиялық, әлеуметтік-демографиялық құрылымдармен,
халыққа қызмет ету құрылымымен сипатталады. Бұл құрылымдардың ерекшеліктері
белгілі бір аймақтың жалпы халықшаруашылық кешенінде маңыздылығына
сілтейді.
Еңбек бөлінісінің бастапқы алғышарты бөлу емес, оның қатысушыларының
мүдделерін бірігіп нығайту болып табылады. Осыған байланысты аймақта
сонымен қатар еңбектің спецификалық аумақтық қоғамдастырылуы, негізгі және
айналым қорлары, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымның объектілері
туралы айтылып отыр. Барлық осы іс-әрекеттің мақсаты аймақтағы тұрғындардың
әлеуметтік-экономикалық, материалдық жағдайын жақсарту және мәдени деңгейін
көтеру болып табылады.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың екі жолы бар. Тікелей – егер де халыққа
қызмет етудің мәдени-тұрмыстық және басқа да түрлерін жақсарту туралы,
халық тұтынатын тауарлардың өндірісі туралы айтылып отырса. Жанама – егер
де жалпы аймақтағы өндіріс тиімділігін жоғарылату болса. Жоғарыда
айтылғанға негізделе отырып, жеке аймақтық мұдделер туралы, яғни өндіріс
тиімділігін кәсіпкерлікті дамыту арқылы аймақтық ынталандыру мүмкіндігін
айтуға болады.
Сондықтан дәл осы аймақтық мүдделерді атап көрсету, оларды
қанағаттандыру арқылы қоғамдық өндірісті ынталандыру механизмін табу және
максималды пайдалану аймақтың әлеуметтік-экономикалық басқаруын
жетілдірудің басты бағыттарының бірі болып табылады.
Аймақты басқарудың объектілеріне шағын және орта бизнес кәсіпорындары,
ұйымдар мен мекемелер, сонымен қатар еңбек ұжымдары, қоғамдық ұйымдар, қала
және ауыл тұрғындары жатады.
Жергілікті қоғамдастық жергілікті әлеуметтік-экономикалық дамудың
мәселелерін түсіндіруде негіз болып табылады. Ол дамудың бағытын таңдауда
кім басты субъект және дамуды бағалаудың критерийі не екенін анықтайды.
Аймақтық экономика өндіріспен тығыз байланыста қаралған дәстүрлі тәсіл
дамудың критерилері мен басымдығы туралы басқа түсініктер қалыптастырады.
Олар бағалаушы өндірістік көрсеткіштермен байланысты. Ал жергілікті
тұрғындардың өмірін жақсартудың мақсаты - өндірістің дамуына байланысты
қажеттілікті қамтамасыз ету. Жергілікті қоғамдастықтың дамуы негізінде ең
алдымен экономикалық жағдайын жергілікті шаруашылық түсінігі арқылы
сипатталады. Жергілікті шаруашылық түсігіне қатысты әртүрлі пікірлер бар.
Мәселен, ол туралы сөз болғанда белгілі бір жерде, яғни, қалада, ауданда,
ауылда орналасқан әртүрлі кәсіпорындардың жиынтығын айтады. Бұл жерде
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде қарастырылып
отыр. Сондай-ақ жергілікті шаруашылық, коммуналдық шаруашылық, яғни
жергілікті қоғамдастықтың халқына қызмет көрсетуші кәсіпорындармен
теңестіріледі. Сонымен қатар көркейту талаптарын қанағаттандыруға
бағытталған жергілікті билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
іс-әрекетін жергілікті шаруашылық ретінде қарастырады.
Әрбір жергілікті қоғамдастықтың өзінің жергілікті шаруашылығы
болады. Ал шаруашылық деп жеке және мемлекеттік меншік түрлері бар, нақты
аумақта орналасқан, өзінің атқаратын қызметімен сипатталатын шаруашылық
субъектілердің жиынтығын айтамыз. Жергілікті шаруашылық субъектілеріне үй
шаруашылығы, тұтыну кооперативтері, несиелік серіктестіктер, өндірістік
бірлестіктер, жергілікті өзін-өзі басқару органдарын жатқызады. Жергілікті
шаруашылық құрамына сол аумақта орналасқан жеке, коммуналды кәсіпорындар,
қаржы-материалдық және еңбек ресурстарын жатқызамыз.
Кейбір пікірлерге қарағанда, жергілікті шаруашылық қалада, ауданда
орналасқан түрлі өнеркәсіптердің жиынтығы ретінде қарастырылады. Бұл жерде
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі ретінде саналады.
Сонымен қатар, жергілікті шаруашылық халық қажеттілігін қанағаттандыруға
бағытталған жергілікті басқару органдарының және жергілікті өзін-өзі
басқарудың өзара іс-әрекеті деп қарастырылады.3.
Жергілікті шаруашылық түсінігі жергілікті халыққа қызмет көрсетудің
нақты көзі ретінде түсіндіріледі. Зерттеліп отырған тақырыптың объектісі 2
басты шартқа сай құрылуы тиіс:
1. Аймақтың әлеуметтік-экономикалық мәселелерінің көбірек
бөлігінің нақты шешімі болуы тиіс;
2. Құрылымдық-тұтастық және салыстырмалы дербес әлеуметтік-
экономикалық жүйе болуы керек.
Жергілікті шаруашылықтың атқарған басты қызметі қоғамның ауыл
шаруашылық өнімдеріне деген қажеттілігін қамтамасыз ету. Жергілікті
шаруашылықтың қосымша қызметіне үш түрлі шартты жатқызуға болады:
әлеуметтік-кеңістіктік, рекреациялы – табиғатты пайдалану және жартылай
демографиялық. Бірінші функциясының мәні тепе-тең орналасуды, шаруашылықты
игеруді және қаладан тыс аумаққа әлеуметтік бақылау жасауды білдіреді.
Қалалардан мыңдаған шақырым алыс жерлерде орналасқан ауылдық жерлерге
қатынайтын жолдарды толықтай жақсы жағдайда ұстап тұру, халыққа қызмет
көрсету ауыл шаруашылығы жерлерін, өзен, көлдерін игеру, оларды пайдалану
маңызы. Екінші функцияның мәні табиғи рекреациялық ресурстарды (тау, орман
және өзен, минералды ресурстар көздері, емдік балшықтар) пайдалану есебінен
қоғамның әр мүшесіне демалыс пен сауықтыру жұмыстарын ұйымдастыру болып
табылады. Көптеген санаторийлар, қаладан тыс орналасқан емханалар, демалыс
үйлері, туристік базалар, бау-бақша учаскелері жергілікті шаруашылық
аумағында орналасқан.
Жоғарыда аталған функциялардың үшіншісі, жергілікті шаруашылық
тұрғындарының ұдайы өндірісімен көрінеді. Бұл нарық жағдайында жергілікті
халық санының өсуі азайып бара жатқан қала халқының санының орнын
толтырады, сонымен бірге республика халқының санының өсімін қамтамасыз
етеді. Осылайша, жергілікті шаруашылықты басқаруда, оның дамуын жоспарлауда
берілген объектінің орындайтын функцияларын толығымен ескеру қажет.
Жергілікті шаруашылықтың ішкі құрылымының талдауына көңіл аударатын
болсақ, аумақтық бірліктің негізгі элементтері халықтың аумақтық тобы және
оның өмірлік ортасы екенін білеміз. Өмірлік ортасы өз алдына табиғи ортаға
(табиғи-климаттық жағдай, жер, су және т.б. ресурстар) бөлінеді.
Аумақтық бірліктің тұтастығы оның құрылымдық элементтерінің сандық
және сапалық сәйкес келуінің қажеттілігімен көрінеді. Осылайша,
қоныстанудың үй құрылысы қоры халықтың құрамы мен санына сәйкес келеді. Үй
құрылысы қорының сипаты берілген аумақтық климаттық құрылымымен,
ауылшаруашылығы техникасының түрі топырақ құрамына сай келеді. Жергілікті
шаруашылықтың ерекшелігі аумақтық бірлік сияқты оның функцияларының
мазмұнымен байланысты. Ол функциялар өмірлік іс-әрекет тәсілін, халықтың
әлеуметтік-демографиялық құрамын, жергілікті шаруашылық міндеттерін шешуге
пайдаланатын материалдық құралдар сипатын анықтайды.
ҚР-ның жергілікті шаруашылығы төменгі бірлік болып саналады, онда
еңбекке жарамды жастағы адамдар үлесі аз, ал зейнеткерлер саны жастардан
көп. Жергілікті шаруашылықтарда тұтыну төменгі деңгейде дамыған, олардың
құрылымы ерекше, олар нарық жаңалықтарына сенімсіздікпен қарап, кейбір
керітартпа ойлармен ерекшеленеді. Жергілікті шаруашылықтың материалдық-
техникалық базасы да ерекше. Өндірістің басты құралы болып жер саналады
және өндірісті қоғамдастыру деңгейінің өнімділігі болып табылады. Бұл жерде
өндірілген өнім халықтың жеке шаруашылығына жатады. Жергілікті шаруашылық
кішігірім қоныстарда орналасады. Осыдан әлеуметтік-экономикалық дамуы мен
халықтың өмір сүру кешенінің деңгейі бойынша қоныстар терең сараланады.
Осыған байланысты жергілікті шаруашылықтың әлеуметтік-экономикалық
ерекшелігі халықтың өмір сүруінен көрінеді. Демек, жергілікті шаруашылық –
бұл нарықтық экономиканың салалық кіші жүйесі ғана емес, сонымен қатар
өзіне тән құрылымдық элементтері бар аумақтық бірлік және ерекше әлеуметтік
объект.
Жергілікті және халық шаруашылығы түсініктерінің байланысын тек
теориялық тұрғыдан қарауға болмайды. Шаруашылық дамуының мәселелері ұлттық
және аймақтық экономикалық жағдайларынан анықталады. Бұл мағынада
жергілікті шаруашылық халық шаруашылығының бір бөлігі болып табылады. Халық
шаруашылығының жергілікті шаруашылықтан айырмашылығы – ол жергілікті
шаруашылықты көркейту мақсатымен жұмыс істейді. Ал халық шаруашылығы барлық
халықтың тұратын жеріне қарамастан қажеттілігін өтеуге міндетті. Сонымен
ұлттық нарыққа қарағанда кеңістікті шектеу жергілікті нарықтың қызмет
етуінде маңызды роль атқарады.4. Жергілікті шаруашылық ұлттық
шаруашылықтан әлеуметтік функциясымен де ерекшеленеді. Оның басты қызметі
жергілікті халықты еңбекпен қамтамасыз ету және аймақты дамыту.
Жергілікті шаруашылық түсінігі төмендегіні қамтиды:
- кеңістіктегі сипаты, яғни белгілі бір шектелген аумақта
орналасады;
- ұлттық нарыққа қарағанда жергілікті нарық ерекшелігі, яғни
нақты жердегі тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыратын
тауарлар мен қызметтердің қозғалысын қамтамасыз етеді;
- жергілікті шаруашылық аумағында ресурстық әлеуеті және түрлі
меншік нысандары бар кәсіпорындардың мүлкі ғана емес, сонымен
қатар әлеуметтік-мәдени мұралар да есепке алынады.
Жергілікті шаруашылық көп құрылымды болып келеді. Дәлірек айтсақ, оның
құрылымы көп өлшемді, өз алдына дербес проекциялардан тұрады. Жергілікті
шаруашылықтың құрылымы шаруашылық басқарудың ерекше объектісі сияқты ҚР
әкімшілік-аумақтық бөлінісіне жатады. Аумақтық-басқарушылық құрылымның
жоғары деңгейі аграрлы және аграрлы-өнеркәсіптік ауылдық бірліктер мен
қалаларды құрайды. Одан кейінгі деңгей ауыл шаруашылық аудандар. Төменгі
деңгейді кішігірім қоныстар құрайды. Қарастырылып отырған құрылымның
элементтері арасында әлеуметтік-экономикалық байланыстың басты формалары
мыналар:
- жергілікті шаруашылық өнімін өндіру жоспарын және оның орындалуына
қажетті ресурстарды бөлу;
- күрделі қаржыландыру, құрылыс материалдарын бөлу;
- мамандандыруға сәйкес ауыл шаруашылығы өнімдерін айырбастау;
- өндіріс ресурстарын жоспарлы түрде бөлу;
- мерзімді жұмыс жасау кезінде өндіріс құралдары мен еңбек күшінің бір-
біріне өзара көмектесуі;
- экономикалық және тұрмыстық жағдайлары аймақтардағы айырмашылықтан
туындаған жергілікті шаруашылық халқының көшіп-қонуы.
Жергілікті шаруашылықтың проэкциясына жоғарыда жүргізілген талдау
жоспарлауға, болжауға және объектінің экономикалық-әлеуметтік дамуын
басқаруға бағытталған. Дегенмен бұл проекциялар жүйенің қызмет етуінің
нақты механизмдері мен дамуын аша алмайды. Мұндай механизмдерді анықтау
үшін ұдайы өндірістің қандай да болмасын бір тұсына жауап беретін, яғни
қарастырылып отырған сала мен қоғамның дамуы үшін қажетті дербес өнім
шығара алатын іс-әрекет аясын анықтау қажет.
Жергілікті шаруашылықтың жеті кіші жүйесін көрсетуге болады:
- материалды өндіріс,
- жеке қосымша шаруашылық;
- білім беру және біліктілікті көтеру;
- материалды тұтыну және өткізу;
- рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру және демалыс;
- денсаулық сақтау және оны ұйымдастыру;
- ұдайы өндіріс, табиғи ортаны қорғау және тиімді пайдалану.
Шаруашылық өмір сүріп, дамуы үшін осы барлық жеті жүйе керек.
Жергілікті шаруашылықтың мақсаты – жергілікті қоғамдастықтың
әлеуметтік жағдайын жақсарту. Ең алдымен шаруашылық қызмет материалдық өмір
сүру ортасын қайта құрып, оны өзгертумен байланысты. Жергілікті
шаруашылықты басқару жүйесіндегі құрылымдық қайта құру экономикалық
тоқырауды өткеруге, өндірістің құлдырауын тоқтатуға бағытталуы керек.
Сондықтан жергілікті шаруашылықтың мақсаттары мен міндеттері бүгінгі күні
келесідей болуы қажет: әлеуметтік салада – халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайының қажетті деңгейде қамтылуы, барлық азаматтар үшін тұрғылықты
жеріне тәуелсіз тең өмірлік мүмкіндік жасау, еркін өмір сүру және еңбек
құқығын жүзеге асыру. Ал экономикалық салада – жергілікті құрылымдардың
аймақтық еңбек бөлінісінің объективтік артықшылықтары мен аумақтардың
кооперациясын рационалды пайдалану.
Сонымен, қазіргі кездегі жергілікті шаруашылықтың дамуын зерттей
отырып, оған мынадай анықтама беруге болады, жергілікті шаруашылық деп
қалыптасқан ортақтастық және экономикалық мүдделер негізінде әртүрлі меншік
формаларындағы кәсіпорындардың, соның ішінде кәсіпкерлікпен айналысатын
кәсіпорындардың, үй шаруашылығының жергілікті үкіметімен қарым-қатынасын
айтамыз. Олар тарихи қалыптасқан ортақ экономикалық, мәдени, ақпараттық
кеңістікте өндірістік факторларының ерекше құрастырылымы бойынша жергілікті
шаруашылық іс-әрекетін жүзеге асырады, сонымен бірге жергілікті халықты
шағын және орта бизнесті дамыту арқылы қоғамдық игіліктермен қамтамасыз
етеді.
1.3 Аймақ бойынша әлеуметтік –экономикалық дамуының әлемдік тәжірибесі
Республикадағы экономикалық құрылымның қалыптасуының кәзіргі кезеңдегі
мәселесі мемлекеттік монополияның мүмкіншілігін жеке меншіктендіру және
мемлекет меншігінен ажырату. Бұл мәселе негізінен аймақта кәсіпкерлікпен
айналысатын кіші, орта кәсіпорындарды құрып, олардың өзі өндіретін өніміне,
өндіріс құралдарына ие ету арқылы шешілуде.
Шетелдер аймақтарының барлық экономика салаларында кіші нарықтық
құрылымның құрылуы қәзіргі таңдағы әлемдік шаруашылықтың экономикалық
процессінің даму бағытымен сәйкес, себебі кіші және орта бизнеспен
айналысатын экономикалық барлық саласындағы кәсіпорындар жылдан-жылға
көбеюде. Кәсіпорындардың көлемі салалардың спецификасына, технологиялық
ерекшеліктеріне, тиімділік масштабына қарай дамыған. Кейбір салаларда
жоғары деңгейдегі капиталды және өндірісті қажет ететін кәсіпорындар, ал
кейбір салаларға үлкен көлемдегі кәсіпорындардың орнына керісінше кіші
кәсіпорындар қажет.
Қазіргі кезеңдегі экономикаға өндірістің әр түрлі масштабтағы түріне,
яғни көптеген факторлардың әсерінен құрылатын ірі және кішігірм
кәсіпорындар ыңғайлы. Бір жағынан ірі фирмалар материалдық, қаржылық,
еңбек ресурстарымен, білікті мамандармен қамтылған. Сондықтан олар негізгі
технологиялық жетістіктерді анықтайтын ірі масштабтағы ғылыми-техникалық
жұмыстарды жүргізе алады. Екінші жағынан соңғы кезде аймақтың әлеуметтік
–экономикалық дамуына негізінен шағын және орта кәсіпкерліктің дамуының
әсері өте жоғары, әсіресе онша көп капиталды, құрал -жабдықтарды қажет
етпейтін және аз жұмысшылармен жұмыс істейтін сфераларда. Шағын және орта
кәсіпкерліктің дамуы әсіресе өндірістің ғылыми түрінде және тұтыну
тауарларын сатуға байланысты коммерциялық құрылымдарда жоғары деңгейде.
Шағын өндірістік формасының тиімділігі ірі өндіріске қарағанда кейбір
ерекшіліктерімен анықталады. Мысалы: жергілікті нарыққа жақын болуы және
клиенттердің сұранысына қарай бейімделуі, өнімді аз көлемде өндіруі. Шағын
және орта кәсіпкерліктің дамуы экономиканың дамуына жағдай тудырады, яғни
бәсекелестік орта дамиды; қосымша жұмыс орны ашылады; құрылымдық қайта
құрылу жеделдейді; тұтыну секторы кеңейеді. Сонымен қатар шағын
кәсіпорындарды дамуы тауар мен қызметтің нарықты толтыруға экспорттық
потенциалын жоғарлатуға жергілікті шикізат ресустарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Аймақтағы шағын кәсіпкерліктің дамуы еңбектің сферасын дамытуға және
халықтың арасында кәсіпкерлік қызметтің дамуына, оның творчествалық дамуына
және бос өндірістік қуатты пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Шағын және
орта кәсіпкерліктің дамуы барлық әлемде де маңызы зор. Соңғы бірнеше жылда
Батыс Европода, АҚШ және Жапонияда шағын кәсіпкерліктің дамуы маңызды орын
алып отыр. Олардың көбінің жұмысшыларыны саны 20 адамнан аспайды және жаңа
жұмыс орнын құруда 3 есе өскен, соның нәтижесінде бұл елің аймақтарының
жұмысссыздық деңгейі қысқарған.
АҚШ-та орта және шағын бизнеспен айналасатын кәсіпорындар ұлттық жалпы
сектордың жалпы өнімнің жартысын, оның ішінде өндіруші өнеркәсіптің -21
пайызын , құрылыстың – 80 пайызын, көтерме сауданың –86 пайызын, қызмет
көрсету сферасында- 81 пайызын құрайды.. Бұлар АҚШ экономикасындағы ғылыми-
техниканың жетістіктерін пайдалануына үлкен әсерін тигізген. Ірі
кәсіпорындарға қарағанда шағын кәсіпорындарда 1 доллар шығынға 17 есе көп
жаңалықтар енгізілген.
Батыс Европада өндіруші өнеркәсіптің өнімнің жартысынан көбі шағын
және орта кәсіпорындарда дайындалады және өздерінің барлық күшін өндіруге
және өнімді өткізудің ішкі жағдайына бағыттайды.
Шағын кәсіпорындарға барлық дамыған елдерде мемлекеттік қолдау
жүргізіледі.
Бұл кәсіпкерліктің икемді және үлкен ірі кәсіпкерліктің дамуына әсер
ететін түрі. Орта және шағын кәсіпкерліктің әр елдегі даму деңгейі әр
түрлі. Ең жоғары көрсеткіш АҚШ-та, әр 1000 тұрғынға шағын және орта
кәсіпкерліктің саны 74,2 , Россия 15,6 , ал Қазақстанды салыстыратын болсақ
ең төмен көрсеткіш (кесте 1.1) Мысалы : Ұлыбританияны алатын болсақ онда
шағын кәсіпкерліктің дамуы 80-90 - шы жылдары дамып , жылына 40-60,0 мыңнан
астам жаңа кәсіпорындар ашылған, ал 2010 жылы 97,0 мың кәсіпорын ашылып,
оның көбі орта және шағын болған.
Кесте 1.1
Дамыған елдердің 2011 жылғы шағын кәсіпкерліктің көрсеткіштері
Елдің аты Шағын және орта Шағын және орта ІЖӨ-гі кіші
кәсіпорындардың саны кәсіпорын-дарда және орта
жұмыспен кәсіпорындард
қамтылғандар ың үлесі
Барлығы 1000 адамға мың адам Жалпы
мың есептеген санында
де ғы
үлесі
АҚШ 25300 74,2 72,2 56 50-52
ЕС елдері 18770 45,5 69,0 71 63-67
Ұлыбритания 2830 46,0 13,6 49 45-52
Германия 2990 38,0 18,5 46 -
Италия 4220 18,3 16,3 73 -
Франция 2980 38,0 15,2 54 -
Япония 8450 49,6 39,5 78 52-55
Россия 1036,2 15,6 8,1 9,6 10-11
Қазақстан 85,0 3,5 2,8 3,4 4-6
Шағын кәсіпкерліктің үлесіне тауар айналымның 21 пайызы және жұмыс
күшінің 36 % қорғайды. Тұрғындардың әр сегізінші ересегі жеке
кәсіпкерлікпен айналысады. Тек 1980 жылмен 2005 жылдың аралығында тіркелген
кішігірім фирмалардың саны 1,6 млн болған, ал олардың ішіндегі нақты іс
әрекетпен шұғылданатын 81% .
ФРГ-де шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы 80 жылдары басталып,
қазір олардың құрамында елдің жұмысқа жарамды тұрғындардың 2: 3 бөлігі
қамтылған. Немістің шағын және орта кәсіпорындарының ерекшілігі сонда, олар
ең жоғары білікті мамандардың негізгі дайындайтын орны болып табылады.
Жастардың 4: 5 бөлігі өздерінің кәсіби мамандығын шағын және орта
кәсіпорындарда жетілдіреді, ал мектеп бітірушілер 70-80 %
өзінің еңбек тәжірибесін сол шағын және орта кәсіпорындарда бастағанды жөн
көрді.
Америка Құрама Штаты үлкен кәсіпкерліктің елі болса да, онда шағын
бизнесте даму үстінде. Соңғы кезде кіші шағын фирмалар Америка бизнесінің
негізін құрайды. 1980 жылдан бастап бұл жерде шағын бизнес белсенді түрде
дами бастады да, кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылардың санының өсуіне
және тауардың сапасыныңң, санының өсуіне септігін тигізді. Әр жылы жаңа
құрылған кәсіпорындардың саны өсуде. Мысалы 1960 жылы- 95-100 мың, 1970
жылы –250-350 мың , ал 1990-2011 жылдары 600-700 мың жаңа кәсіпорындар
құрылды.
Экономика салаларында орта және шағын фирмалар әсіресе көтерме
саудада (жеке сектордың жалпы өнімнің -86%.), қызмет көрсету сферасында
(81%), құрылыста (80%), жеке саудада (55%) негізгі роль атқарады. Өңдеу
өнеркәсібіндегі жалпы өнімнің ішіндегі шағын кәсіпкерліктің үлесі тек 21% -
ғана болса, химия және электр қуатын өңдеу өнеркәсібінде жылдан-жылға ұлғая
бастады.
2011 жылы Қазақстан халқына жолдауында Президент Н.Ә.Назарбаев
кәсіпкерлер экономиканы жаңғыртудың қозғаушы күші екнін [1] және жеке
сектордың, оның ішінде шағын кәсіпкерліктің Қазақстанның Ұлттық
экономикасының дамуындағы алатын орнының ерекше екенін атап өтті 2.
Қазіргі кезде ішкі жалпы өнімнің ішіндегі жеке сектордың үлесі 60%,
соңғы он жылдың ішінде ІЖӨ 22 млрд АҚШ долларынан 100 млрд долларға дейін
өсіп, бес есеге дерлік ұлғайды.Сыртқы тауар айналымы 6 есе ұлғайып, 2010
жылы 80 млрд. АҚШ долларын құрайды. Ал шағын бизнеске келетін болсақ, шағын
бизнес субъектілерінде- 11 пайыздан астам адамдар өндірістік секторда және
7% ауыл шаруашылығыныда жұмыспен қамтылған. 2007 жыл шағын кәсіпкерліктің
субъектілерінің тауар мен қызметін өткізуден түскен түсімнің көлемі 700,0
млрд. тенгеден астам. Республиканың ішкі жалпы өнімін өндіруде шағын
кәсіпкерліктің үлесін 17% болса, мемлекеттік бюджеттің қазынасының 11%
оның аударымынан толықтырылған. Сонда да республикада шағын кәсіпкерлікті
экономиканың жүйелі элементі деп атауға жеткіліксіз. Сондықтан Елбасы
үкіметтің алдына 2020 жылға дейін ішкі жалпы өнімдегі үлесін 30% -ға
жеткізуге мақсат қойды. Бүгінгі күнде шағын және орта кәсіпкерліктің
маңызды кәсіпорындардың саны 85,0 мыңнан астам.
Республикадағы шағын және орта кәсіпкерліктің дамуына қолдау
көрсетудегі саясаттың негізгі бағыттарын атап көрсететін болсақ ол
төмендегідей:
• Банк несиесінің пайызының көлемінң кәсіпкерлер үшін төмендету өте (
қазіргі кезеңде жоғары 16-18%);
• Кәсіпкерлерге деген үкіметтің көзқарасын өзгерту, әсіресе құқықтық
ұйымдардың;
• Кәсіпкерлердің қызметін жөнсіз тексерудегі мороторияның жариялануы;
• Аймақтың ерекшілігіне және әлеуметтік жағдайына қарай салық жүйесін
жетілдіру;
• Барлық шағын және орта бизнес субъектілерінің қызметін ынталандыру.
Соңғы көрсетілген жүйенің ерекшелігі шағын бизнес субъектілердің
берілетін несиенің уақтысын ұлғайту және берілетін несиенің пайызын
төмендету арқылы кіші және орта кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындардың
санын көбейту және салық түсімдерінің көлемін ұлғайту мүмкіншілігін
туғызады.
Президент Нұрсұлтан Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан аты
Жолдауында 1 үлкен міндеттер қойды. Осы үлкен үлесінен шығу үшін
облысымызда шағын кәсіпкерлік нысандарын дамытудың маңызы зор. Дамып та
келеді. Оны облысымыздағы кәсіпкерліктің бүгінгі тыныс - тіршілігінен айқын
аңғаруға болады.
Атап айтқанда, 2012 жылдың 1 наурызында облысымыз бойынша 43015 шағын
кәсіпкерлік нысандары тіркеліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда
9,3 пайызға артып отыр. Жалпы тіркелген шағын кәсіпкерлік нысандарының
ішінде шағын бизнес 5533 болса, оның ішінде жұмыс атқаратындарының саны
-3194, яғни 67,7 пайызды құрайды. Сонымен қатар, шағын кәсіпкерлік
саласында жұмыс атқаратындарының саны 126133 -ке жетіп отыр.
Биылғы жылдың қаңтар – ақпан айларында шағын кәсіпкерлік нысандары
бойынша 5,2 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп, бұл көрсеткіш өткен жылмен
салыстырғанда 2,2 есеге артты. Сол сияқты, биылғы жылдың екі айында
жергілікті бюджетке шағын кәсіпкерлік нысандарынан салықтар мен басқа
міндетті төлемдер түсімі 929,8 млн. теңгені құрап, өткен жылмен
салыстырғанда 23,3 пайызға көбейді.
Шағын кәсіпкерлікке қолдау көртету және дамыту бүгінде жаңа заманғы
нарықтық экономиканы нығайтуға бағытталған мемлекеттік экономикалық
саясаттың басым бағыты болып табылады. Осы мақсатта нақты шаралар
қабылдау негізінде өткен жылдың қаңтар айында Қазақстан Республикасының
Жеке кәсіпкерлік туралы Заңы қабылданды. Осы заңды орындап, кәсіпкерлікті
одан ары дамыту жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп отыр. Олардың құрылуына
және дамуына, сол сияқты жаңадан құрылып жатқан инфрақұрылымдарға қолдау
көрсету мақсатында біршама жұмыс тақарылды. Атап айтсақ, облысымызда бұл
мақсатта 1 халықаралық мекеме, 10 кәсіпкерлердің бизнес ассоциациясы, 2
бизнес инкубаторы және 10 бизнес орталықтары қызмет істейді. Байзақ, Жамбыл
және Тұрар Рысқұлов атындағы аудандарда кәсіпкерлердідаярлау бизнес
орталығы ашылған.
Биылғы жылғы жұмыс 2011 – 2015 жылдарға арналып бекітілген шағын және
орта кәсіпкерлікті дамыту бағдарламасына сәйкес жүзеге асырылатын болады.
Өткен жылдың деңгейіне қарағанда 2011 субъектілер саны 6,6 пайызға, ал
өнімдерді сатудан түсетін кірістер 7,5 пайызға ұлғаяды деп күтілуде.
Жеке кәсіпкерлік еркіндігінің кепілдігі және оны қорғау мен қолдауды
қамтамасыз ету үшін жергілікті атқарушы органдардың көмегімен облыстық
әділет департаментінде Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры акционерлік
қоғамының базасында үстіміздегі жылдың наурыз айында Құқықтық ақпарат
кабинеті құрылып, жұмыс атқаруда. Яғни, бұл кабинетте облысымыздың
кәсіпкерлері қалаған уақытында заң және құқықтық ақпарат ала алады.
Облыста кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің бірыңғай қаржылық несиелік
жүйесі құрылып, шағын бизнес нысандарының қызметін несиелік қаржыландыру
жергілікті және республикалық бюджет есебінен, сол сияқты екінші деңгейдегі
облыстық банк филиалдары арқылы жүзеге асырылады.
Кәсіпкерлерге үлкен қаржылай көмекті Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ аймақтық филиалы көрсетуде. Бұл қор 2002 жылдан бастап 2011
жылдың 1 наурызына дейінгі аралықта өндірісті, ауыл шаруашылығын және
қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы 1135,4 млн. теңгені
құрайтын 155 жобаны қаржыландырды. Соның ішінде өткен жылы өндіріс, ауыл
шаруашылығы және қызмет көрсету саласын дамыту мақсатында жалпы сомасы
536,2 млн. теңгені құрайтын 41 жоба қаржыландырылды. Қазіргі уақытта
жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен қордың өкілдіктері Талас, Шу
аудандарында ашылып отыр.
Облыстың 2004 – 2006 жылдарға арналған индустриялдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz