Қазақстан Республикасында су ресурстарын құқықтық қорғау
Кіріспе ... ... ... ... 4.6
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы ... ... ... ...7.10
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ...11.15
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері ... ..15.19
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының құзыреттері ... ... ..20.27
2.2. Суларға зиянды әсерді болдырмау ... ... ..27.30
Қорытынды ... ... ... ... 31.33
Пайдаланылған нормативтік актілер мен
әдебиеттердің тізімі ... ..
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы ... ... ... ...7.10
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ...11.15
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері ... ..15.19
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының құзыреттері ... ... ..20.27
2.2. Суларға зиянды әсерді болдырмау ... ... ..27.30
Қорытынды ... ... ... ... 31.33
Пайдаланылған нормативтік актілер мен
әдебиеттердің тізімі ... ..
«Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының заңында құқықтық реттеуге жататын жоғарыда көрсетілген табиғи ресурстардың түрлері аталған. Солардың ішінде жер, жер қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, табиғи қорықтар, жердің климаты мен озон қабаты, сондай-ақ атмосфералық ауа, табиғи экологиялық жүйелер мен биосфераның құрамдас бөлігі ретінде өзге де табиғи объектілер бар.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола алады.
Шаруашылық немесе өзге де қызметтің салдарынан табиғаттың тепе-теңдігінің бұзылып, табиғи экологиялық жүйелердің бүлініп, топырақтың, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюына байланысты табиғи ортаның түрақты және орны толмас өзгерістері болатын аймақ учаскелері экологиялық апат аймақтары деп жарияланады.
Қоршаған ортаның тез арада шөл далаға айналуы және оның енді қалпына келмейтіндей тұрақты үрдісі, ондағы тіршілік жағдайының нашарлауы, аурудың көбеюі экологиялық қолайсыз аудандарда түратын халықты әлеуметтік қорғау шараларын тез арада заң жүзінде шешіп, құқықтық жағынан реттеуді талап ететін жаңа әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуал туғызды.
Судың Қазақстан Республикасында халықты, өндірісті және барлық тірі биоресурстарды қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Біздің Республика аумағында 39500 өзендер ағады. Олардың ішінде Сырдарья, Шу, Іле, Ертіс, Жайық және Нұра ірі өзендерге жатады. Арал және Балхаш көлдерінің тіршілікте атқаратын қызметі өте жоғары. Арал теңізі құрғанү кіші көлге айналды. Балхаш көлінің суы да азайып, ыластанып, қиынқыстау жағдайда. Ірі өзендердің көпшілігі Сырдария, Жайық, Шу, Іле, Ертіс шет елдерден ластанып ағып келеді. Олардан келетін су мөлшерін бізге табиғаттан басқа шет мемлекеттер белгілейді, немесе олар мен жасасқан келісім-шартқа байланысты болады. Қазақстан Республикасының солтүстік аудандарында көлі көп, оңтүстік-шығыс және шығыс аудандарында мұздық көп, толық не жартылай республика жеріндегі өзендері бар. Сонда да болса судың жалпы қоры жеткіліксіз. Республика аумағы қуаншылық өлкеге жатады. Оның үстіне Арал теңізінің апатқа ұшырауы, Балқаш және басқа, әсіресе солтүстіктегі кіші көлдердің тартылуы, ірі көлдер деңгейінің төмендеуі су қорының азаюын көрсетеді.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола алады.
Шаруашылық немесе өзге де қызметтің салдарынан табиғаттың тепе-теңдігінің бұзылып, табиғи экологиялық жүйелердің бүлініп, топырақтың, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюына байланысты табиғи ортаның түрақты және орны толмас өзгерістері болатын аймақ учаскелері экологиялық апат аймақтары деп жарияланады.
Қоршаған ортаның тез арада шөл далаға айналуы және оның енді қалпына келмейтіндей тұрақты үрдісі, ондағы тіршілік жағдайының нашарлауы, аурудың көбеюі экологиялық қолайсыз аудандарда түратын халықты әлеуметтік қорғау шараларын тез арада заң жүзінде шешіп, құқықтық жағынан реттеуді талап ететін жаңа әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуал туғызды.
Судың Қазақстан Республикасында халықты, өндірісті және барлық тірі биоресурстарды қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Біздің Республика аумағында 39500 өзендер ағады. Олардың ішінде Сырдарья, Шу, Іле, Ертіс, Жайық және Нұра ірі өзендерге жатады. Арал және Балхаш көлдерінің тіршілікте атқаратын қызметі өте жоғары. Арал теңізі құрғанү кіші көлге айналды. Балхаш көлінің суы да азайып, ыластанып, қиынқыстау жағдайда. Ірі өзендердің көпшілігі Сырдария, Жайық, Шу, Іле, Ертіс шет елдерден ластанып ағып келеді. Олардан келетін су мөлшерін бізге табиғаттан басқа шет мемлекеттер белгілейді, немесе олар мен жасасқан келісім-шартқа байланысты болады. Қазақстан Республикасының солтүстік аудандарында көлі көп, оңтүстік-шығыс және шығыс аудандарында мұздық көп, толық не жартылай республика жеріндегі өзендері бар. Сонда да болса судың жалпы қоры жеткіліксіз. Республика аумағы қуаншылық өлкеге жатады. Оның үстіне Арал теңізінің апатқа ұшырауы, Балқаш және басқа, әсіресе солтүстіктегі кіші көлдердің тартылуы, ірі көлдер деңгейінің төмендеуі су қорының азаюын көрсетеді.
1. Байсалов С.Б. Водное право Казахской ССР (некоторые проблемы теории и практики). - Алма-Ата: «Ғылым», 1966.
2. Бринчук М.М. Экологическое право России.- М., 1998.
3. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения.- Алматы, 1993.
4. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы, Жеті Жарғы, 1995.
5. Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. - Алматы, 1998.
6. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. - Алматы, 2004.
7. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. Оқу құралы. - Қарағанды, 2001.
8. Баимбетов Н.С. Правовые основы экологической экспертизы в Республике Казахстан. - Алматы, 2001.
9. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Косанов Ж.Х., Хаджиев А.Х. и др. Эффективность природоохранного законодательства. - Алма-Ата: «Ғылым», 1988.
10. Голиченков А.К. Экологический контроль: теория и практика правового обеспечения.- М., 1991.
11. Ерофеев Б.В. Экологическое право.- М., 1996.
12. Культелеев С.Т. Материалы по экологическому праву. Практикум по семинарским занятиям. - Алматы, 2000.
13. Култелеев С.Т. Проблемы ответственности за водные правонарушения. Автореферат дисс.на соиск.ученой степени к.ю.н. - Алматы, 1981.
14. Мұхитдинов Н.Б. Горное право. - Алматы, 1995.
15. Мұхитдинов Н.Б. Түкеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. - Алматы, 1995.
16. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Қазақстан Републикасы Президентінің Жолдауы - 2030: гүлдену, қауіпсіздік және жақсару.
17. Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1997.
18. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник.- М., 1990.
19. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы, 1995.
20. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы.- 1,2 бөлімі, Тараз -2003.
2. Бринчук М.М. Экологическое право России.- М., 1998.
3. Байдельдинов Д.Л. Юридическая ответственность за экологические правонарушения.- Алматы, 1993.
4. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы, Жеті Жарғы, 1995.
5. Байдельдинов Д.Л. Правовой механизм государственного управления в области экологии. - Алматы, 1998.
6. Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. - Алматы, 2004.
7. Бекишева С.Д. Экологическое право Республики Казахстан. Оқу құралы. - Қарағанды, 2001.
8. Баимбетов Н.С. Правовые основы экологической экспертизы в Республике Казахстан. - Алматы, 2001.
9. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Косанов Ж.Х., Хаджиев А.Х. и др. Эффективность природоохранного законодательства. - Алма-Ата: «Ғылым», 1988.
10. Голиченков А.К. Экологический контроль: теория и практика правового обеспечения.- М., 1991.
11. Ерофеев Б.В. Экологическое право.- М., 1996.
12. Культелеев С.Т. Материалы по экологическому праву. Практикум по семинарским занятиям. - Алматы, 2000.
13. Култелеев С.Т. Проблемы ответственности за водные правонарушения. Автореферат дисс.на соиск.ученой степени к.ю.н. - Алматы, 1981.
14. Мұхитдинов Н.Б. Горное право. - Алматы, 1995.
15. Мұхитдинов Н.Б. Түкеев А.Ж. Право собственности на воды Республики Казахстан в период перехода к рынку. - Алматы, 1995.
16. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Қазақстан Републикасы Президентінің Жолдауы - 2030: гүлдену, қауіпсіздік және жақсару.
17. Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1997.
18. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Словарь-справочник.- М., 1990.
19. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы. - Алматы, 1995.
20. Стамқұлов Ә.С. Қазақстан Республикасының экология құқығы.- 1,2 бөлімі, Тараз -2003.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Заң факультеті
Табиғи ресурстар және экологиялық құқық кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
“Қазақстан Республикасында су ресурстарын құқықтық қорғау”
Орындаған: 4 курс студенті
Сейдулла М.
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
Түндікбаев А.Ж.
Қорғауға жіберілген күні
“_____” _____________2006 ж.
Табиғи ресурстар және экологиялық
құқық кафедрасының менгерушісі
__________________ з.ғ.к., доцент
Еркінбаева Л.Қ.
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Осы бітіру жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында су
ресурстарын құқықтық қорғау туралы заңдылықтарды зерттеуге және берілген
саладағы құқықтық қатынастарын жетілдіру мәселелерін анықтауға арналған.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, 2 тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
мен нормативтік актілердің тізімінен турады. Жұмыстың жалпы көлемі – 36
бет.
Жүмыстың бірінші тарауында “Судың құқықтық ережелерінің жалпы
сипаттамасы” су қорының түсінігі және оның құрамы, су құқықтық қатынастар
және олардың объектілері мен субъектілері, суды пайдалану құқығы және оның
түрлері қаралған.
Екінші тарауда “Суды қорғаудың құқықтық негіздері” суды қорғау
саласындағы басқару органдарының құзыреттері және суларға зиянды
әсерді болдырмау туралы сұрақтар анықталған.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-6
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-10
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11-15
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 15-19
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-27
2.2. Суларға зиянды әсерді болдырмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-33
Пайдаланылған нормативтік актілер мен
әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..34-36
Кіріспе.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңында құқықтық реттеуге жататын жоғарыда көрсетілген
табиғи ресурстардың түрлері аталған. Солардың ішінде жер, жер қойнауы, су,
орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, табиғи қорықтар, жердің климаты
мен озон қабаты, сондай-ақ атмосфералық ауа, табиғи экологиялық жүйелер мен
биосфераның құрамдас бөлігі ретінде өзге де табиғи объектілер бар.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы
мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына
жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола
алады.
Шаруашылық немесе өзге де қызметтің салдарынан табиғаттың тепе-
теңдігінің бұзылып, табиғи экологиялық жүйелердің бүлініп, топырақтың,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюына байланысты табиғи ортаның
түрақты және орны толмас өзгерістері болатын аймақ учаскелері экологиялық
апат аймақтары деп жарияланады.
Қоршаған ортаның тез арада шөл далаға айналуы және оның енді қалпына
келмейтіндей тұрақты үрдісі, ондағы тіршілік жағдайының нашарлауы, аурудың
көбеюі экологиялық қолайсыз аудандарда түратын халықты әлеуметтік қорғау
шараларын тез арада заң жүзінде шешіп, құқықтық жағынан реттеуді талап
ететін жаңа әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуал туғызды.
Судың Қазақстан Республикасында халықты, өндірісті және барлық тірі
биоресурстарды қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Біздің Республика
аумағында 39500 өзендер ағады. Олардың ішінде Сырдарья, Шу, Іле, Ертіс,
Жайық және Нұра ірі өзендерге жатады. Арал және Балхаш көлдерінің
тіршілікте атқаратын қызметі өте жоғары. Арал теңізі құрғанү кіші көлге
айналды. Балхаш көлінің суы да азайып, ыластанып, қиынқыстау жағдайда. Ірі
өзендердің көпшілігі Сырдария, Жайық, Шу, Іле, Ертіс шет елдерден ластанып
ағып келеді. Олардан келетін су мөлшерін бізге табиғаттан басқа шет
мемлекеттер белгілейді, немесе олар мен жасасқан келісім-шартқа байланысты
болады. Қазақстан Республикасының солтүстік аудандарында көлі көп, оңтүстік-
шығыс және шығыс аудандарында мұздық көп, толық не жартылай республика
жеріндегі өзендері бар. Сонда да болса судың жалпы қоры жеткіліксіз.
Республика аумағы қуаншылық өлкеге жатады. Оның үстіне Арал теңізінің
апатқа ұшырауы, Балқаш және басқа, әсіресе солтүстіктегі кіші көлдердің
тартылуы, ірі көлдер деңгейінің төмендеуі су қорының азаюын көрсетеді.
Каспий теңізінің суы да біздің Республикамыз үшін өте қажетті
объектілерге (қорына) жатады. Ол кейінгі кезде ірі мұнай-газ өндірісінің
базасына айналып, табиғаты өзгере бастады.
Аспаннан түсетін жаңбыр мен қарда өндіріс қалдықтарымен (түйіндері)
араласып, кейбір кездерде ащы жаңбыр, ащы (түстіде) қарға өзгеріп жауады.
Республикамызда жер астындағы су мөлшері шамамен 40 млд. жыл көліміне
жетеді. Қазақстан Республикасында өзен, көл, мұздақтар, жер асты сулары
барлық суға деген қажеттіктерді қамтамасыз өте алмайды. Сондықтан су
тапшылығы пайда болады. Оның үстіне халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету
проблемасы сияқты өзекті мәселе де пайда болды. Оған себеп жоғарыда
аталғандай сулардың ластануы болып тұр.
Су органдарының мәліметтеріне қарағанда су объектілеріне жыл сайын 5,1
мың тонна органикалық заттар, 0,2 мың мұнай өнімдері мен мындаған тонна
металдар тасталады. Сондықтан да өзендер лас өзендерге айналады. Осындай
өзендердің қатарына – Ертіс, Іле, Сырдария, Ертіс, Нұра, Елек өзендері
жатады. 2 Республикамызда 3 млд. Артық адамдар (20,9 %) суды арықтардан,
бұлақтардан, өзендерден пайдаланады. Олардың сапа көрсеткіштері белгіленген
сапа нормаларына сәйкес келмейді. Дүние жүзілік денсаулық сақтау
органдарының мәліметтеріне қарағанда сапасыз судан жер жүзінде 5 мл. Адам
өледі екен. Біздің Республикада 9,1 пайыз су санитарлық нормаларға сай
келмейді. Су құбырларының Жамбыл облысында 87,7, Павлодар облысында 57,1,
Шығыс Қазақстан облысында 55,8, Батыс Қазақстан облысында 46, Қарағанды
облысында 36 пайызы, Алматыда 50, Астанада 31,2 осындай жағдайларда.
Қазақстан Республикасы Қоршаған органы қорғау министрлігі "2001-2002
жылдарға Ауыз суы" мемлекеттік бағдарлама жобасын жасап, Үкіметке ұсынған.
Егер бұл Бағдарлама іске асса халықты ауыз сумен қамтамасыз ету жолға
қойылмақшы. Осындай жағдайларға байланысты және жалпы экологиялық жағдайдың
нашарлауынан 80% аурудың, 20% адам өлімінің себебі лас судан болып отыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы"
деген Қазақстан халқына жолдауына "Экологиялық нашар ахуал бүгіне адам
өлімінің 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнан
да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды пайдаланды.
Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп
соғады"- деп көрсетті.
Табиғатта су қоймалары (мүхит, Каспий сияқты теңіздер), олардың
табаны, минералды заттары, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі және басқа
байлықтар бар. Егер мемлекет сондай су қоймаларының жағасында болса,
континентті қайраң аумағында олардың жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін пайдалану құқыгына ие бола алады.
Мемлекет аумағындағы табиғат байлықтары дүние жүзі немесе Жер шары
байлықтарынын иемденген бір бөлігі болғандықтан, оларды табиғи ресурстар
дейміз.
Экология құқығының объектілері — айналадағы табиғи ортаны құрайтын,
адамның тіршілік қажеттіктеріне жүмсалатын табиғи ресурстар мен адамның
экологиялық денсаулығы мен өмірі.
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарына — мемлекет аумағындағы
жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауа, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесі, табиғаттың көрікті жерлері мен ескерткіштері және басқа осы сияқты
байлықтар жатады.
Қазақстан Республикасы аумағында 85 мыңға жуық өзен мен шағын өзендер
бар, олардың ішіңде 8 мыңнан астам өзендердің әрбірінің үзындыгы 10
шақырымнан асады. Жер асты су қоры 40 млрд. м3 жыл деп болжанылуда.
Мүздықтардың көлемі 98,4 км3-ге жетеді.
Осы қысқаша шолудың өзінен-ақ Қазақстан Республикасында табиғи
ресурстар мол екені аңғарылады. Олар халықтың сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін пайдаланылады.
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы
Қоғам мен табиғаттың қатар өмір сүруі бір-біріне тығыз байланысты
заңдылық. Қоршаған табиғи орта — адам өмірі мен денсаулығына қатысты
әлеуметтік және экономикалық қажеттіктерді өтейді, оның байлығын дұрыс
пайдалана білсе, ол сарқылмайтын игілік көзі болмақ. Бірақ, ол қоғам,
мемлекет тарапынан әлемдік мәні бар жәйттерді ескере отырып, экологиялық,
әлеуметтік және экономикалық қатынастарды реттеуді талап етеді. Бұл ретте
қоғам табиғи байлықты ұтымды пайдалану, оның сапасын арттыру, жаңарту,
табиғи ортаны бүгінгі және келешек үрпақтардың мүддесі үшін қорғау
шараларын жүзеге асыруды міндеттейді.
Егемендік алған аз уақыттың ішінде Республикада осындай шараларды
жүзеге асыру үшін көптеген жүмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды. Ол — барлық басқа заңдардың түпнүсқасы. Қоршаған
ортаны қорғау, Жер, Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану, Су, Орман
кодекстері, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
заңдар қабылданды. Олардың нарықтық экономиканың өтпелі кезеңіндегі
талаптарына сай қызмет ететін сапалық деңгейі қарастырылған.
Осы және басқа да экологиялық зандар қршаған ортаны қорғаудың
мақсаттары мен міндеттерін белгілеумен бірге, адамның денсаулығы мен
өміріне экологиялық қолайлы жағдайлар жасауға, табиғатты жаңғыртуға, оны
тиімді пайдалануға, қорғауға, тәртіпті нығайтуға және заңдылықты орындауға
қызмет етеді.
Су - заңдық ұғым бойынша пайдалануы мемлекеттік-құқықтық жолмен
реттеліп отыратын су ресурстарын (айдындарын) қамтиды. Су ресурстары –
Республика аумағындағы жер беті және жер асты сулардың қорлары[1].
Су қоры - Қазақстан Республикасында барлық суларды қамтиды: өзендер,
көлдер, батпақтар, тоғандар, су қоймалары және басқа да жер бетіндегі су
қорлары, сондай-ақ каналдар мен магистралды су құбырларының сулар, жер
астындағы сулар, мұздықтар, сонымен қатар мемлекеттік шекара шегіндегі
Каспий және Арал теңіздерінің сулары.
Осы аталғандардан-ақ судың орналасуына байланысты алдымен жер үсті
және жер асты суларына бөлуге, сосын батпақтағы, каналдар мен магистральды
су құбырларындағы, су қоймаларындағы, тоғандардағы, өзендердегі, көлдердегі
суға, мұздықтарға бөлуге болады. Теңіз суларын да жеке су объектілері
ретінде қарау орынды.
Суды шаруашылыққа, денсаулыққа, мәдени-тұрмыстық қажеттер үшін
пайдалануға байлансты оларды – ауыз суы, тұрмыстық, көлік суы, ағаш ағызу,
балық өсіру, курортты немесе шипалы су және балшық сулары деп бөлуге
болады.
Су мемлекеттік мәртебесіне қарай – ішкі және шекаралық, аумақтық теңіз
суына бөлінеді. Судың аталған түрлерінің құқықтық мәні бар. Сондықтан олар
құқықтық жағдайы мен ережелерінің өзгешеліктерімен де ерекше сипатталады.
Суды қорғау объектілеріне жоғарыда аталған су қорының су түрлері жатады.
Су пайдалану мемлекеттік-құқықтық жолмен реттеуге жататын суаттардың
жиынтығын қамтитын заңдық ұғым. Суаттарға (су пайдалану) ағын сулар мен
іркінді сулардың табиғи немесе жасанды жолмен жиналуы (өзен, көл, бөген,
теңіз сулары т.б.) жатады. Су ресурстарына – жер беті және жер асты
суларының жиынтығы жатады.
Судың құқықтық ережелері мен оны қорғаудың түсінігін анықтап, оларға
жалпы сипаттама беру үшін су заңдарының мақсатын анықтап алу қажет. Ол
мыналардан тұрады:
91 суға мемлекеттік меншік құқығын сақтау;
92 халықтың, экономика салалары мен айналадағы табиғи ортаның мұқтаждары
үшін суды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
93 су қорларын ластанудан, сарқылудан қорғау;
94 судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын
реттеу;
95 су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту.
Аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында реттелетін су
қатынастарының ережелері су заңдарында жалпы және ерекше ережелерге бөлініп
қаралады. Су заңдарындағы барлық ережелердің жиынтығы су құқығын құрайды.
Судың құқықтық ережелерінің жүйеге келтірілген жинағы - Қазақстан
Республикасының Су кодексі. Онда су қатынастары, соның ішінде мемлекеттік
суға меншік құқығы, суды пайдалану мен қорғау, есепке алу, басқару мен
бақылау, басқа су қатынастарының мазмұнына қарай тарауларға, институттарға
бөлінеді. Су пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері заңда ерекше орын
алады. Су заңдарының ережелерін орындамау, бұзу, суды қорғамау, су
пайдаланушылардың өз міндеттерін орындамауы салдарынан су заңдарын бұзғаны
үшін жауаптылық пайда болады, су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық пен су
дауларын шешу Су кодексінде тиісті орын алған.
Заң әдебиеттерінде экологиялық мәселені бірегей екі өзара байланысты
аспекттер – табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау ретінде
қарастырады[2]. Осы екі өзара байланысты қоғамның табиғатқа әсер ету
нысандары негізгі мазмұнын құрайды. Сонымен қатар, қазіргі экологиялық
жағдайда табиғатка араласудың нәтижесіндегі жағымсыз салдарының зардап
шешушісі ретінде адам, оның денсаулығы мен жағдайы болды.
Сондықтан да республика азаматтарының өмірі мен денсаулығына қолайлы
қоршаған ортаны қорғау экологиялық қауіпсіздіктің негізі болды, және ұлттық
қауіпсіздіктің стратегиялық және фундаменталды компоненті болып саналады,
халықаралық және интеграциялық процесстері кезіндегі елдің мүдделері мен
басшылықтарын қорғауда негізгі аспект болып табылады. Осы міндеттердің
заңды аспектілерін шешу экологиялық құқықка берілген және осы заңдылықтың
интегралды актісі “Қоршаған ортаны қорғау туралы” заңы болып табылады.
Егемендік алған аз уақыттың ішінде Республикада осындай шараларды
жүзеге асыру үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды. Ол — барлық басқа заңдардың түпнұсқасы.
Айналадағы табиғи ортаны қорғау, Жер, Жер қойнауы және жерқойнауын
пайдалану, Су, Орман кодекстері, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту
және пайдалану туралы заңдар қабылданды. Олардың нарықтық экономиканың
өтпелі кезеңіндегі талаптарына сай қызмет ететін сапалық деңгейі
қарастырылған.
Осы және басқа да экологиялық заңдар экология құқығының мақсаттары мен
міндеттерін белгілеумен бірге, адамның денсаулығы мен өміріне экологиялық
қолайлы жағдайлар жасауға, табиғатты тиімді пайдалануға, қорғауға, тәртіпті
нығайтуға және заңдылықты орындауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы адамның
өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуына тиісті
қүқығын қамтамасыз етуге, қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп,
айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал
жасауына жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты үтымды
пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Республикада айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі қатынастар
еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауаны,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңдары мен ол заңдарды
қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан Республикасының құқықты актілерімен
реттеледі[3].
Ол заңдардың міндеттері:
адамның түруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи
қорларды ұтымды пайдалану, ұзақ мерзімге сақтау, қоршаған
табиғи ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық және өзге
де қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу мақсатында
табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттеу;
осы қоғамдық қатынастар саласында азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын қорғау;
табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын белгілеу;
әр алуан экологиялық жүйелер мен ландшафтарды, бірегей табиғи
объектілерді және соларға байланысты мәдени мұраны сақтау;
қоғамдық қатынастардың осы саладағы заңдылық және қүқықтық
тәртібін нығайту.
Осы аталған экологиялық құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасының
мемлекеттік, қоғамдық ұжымдары мен азаматтардың табиғатты қорғау жөніндегі
қызметімен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экология қызметі оның табиғатты
қорғау шаралары жүйесінде қаралады. Олардың ішінде су ресурстарын есепке
алу, бағалау, айналадағы табиғи ортаны қорғау мен пайдалануды басқарудың
экономикалық тетіктерін белгілеу (жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу т.б.),
экологиялық заң актілерін қабылдау және оларды қолдану, осы су ресурстарын
қорғау саласында басқару мен бақылау, сараптама жүргізу, ғылыми зерттеу
қызметтерін ұйымдастыру, экологиялық кадрлар даярлау, білім, тәрбие беру
және бұл салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру ерекше орын алады.
Қоршаған ортаның қолайлы жағын анықтап, оны сауықтыруды қамтамасыз ету
жөніндегі нысаналы да тиімді қызметін ұйымдастыру үшін республикалық
мемлекеттік экологиялық бағдарламасы, облыстардың, қалалар мен аудандардың
экологиялық бағдарламалары әзірленіп жүзеге асырылады.
Экология құқығының негізгі тақырыбы су ресурстарын тиімді пайдалану,
молайту және қорғау салаларындағы қатынастар болып табылады. Ол қатынастар
белгілі бір принциптерде жүзеге асырылады. Бұл ретте табиғат қорларын
пайдалануды оны қорғаудан, табиғатты қорғауды оны пайдаланудан бөліп алып
қарауға болмайды. Бірақ, кейде табиғат қорларының объектілерін
пайдаланудың, жаңғыртудың немесе қорғаудың басымдылығы да болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы — тәуелсіз үлттық мемлекет, Біріккен Ұлттар
Ұйымының мүшесі. Сол себепті ол экологияны құқықтық қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастыққа қатысып, айналадағы табиғи ортаны қүқықтық
қорғаудың халықаралық мәселелерін шешуге атсалысады. Халықаралық
экологиялық заң актілерін қолдап, оны дамытуға қатысады. Өзінің экологиялық
заң актілерінің халықаралық заң актілеріне қайшы келмеуін, өз аумағындағы
шаруашылық және басқа қызметтердің басқа елдерге зиянды әсерінің болмауын
қамтамасыз етеді[4].
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың
объектілері мен субъектілері.
Табиғатта су қоймалары (мүхит, Каспий сияқты теңіздер), олардың
табаны, минералды заттары, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі және басқа
байлықтар бар. Егер мемлекет сондай су қоймаларының жағасында болса,
континентті қайраң аумағында олардың жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін пайдалану құқығына ие бола алады.
Мемлекет аумағындағы табиғат байлықтары дүние жүзі немесе Жер шары
байлықтарынын иемденген бір бөлігі болғандықтан, оларды табиғи ресурстар
дейміз.
Экология құқығының объектілері — айналадағы табиғи ортаны құрайтын,
адамның тіршілік қажеттіктеріне жүмсалатын табиғи ресурстар мен адамның
экологиялық денсаулығы мен өмірі.
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарына — мемлекет аумағындағы
жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауа, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесі, табиғаттың көрікті жерлері мен ескерткіштері және басқа осы сияқты
байлықтар жатады.
Осы қысқаша шолудың өзінен-ақ Қазақстан Республикасында табиғи
ресурстар мол екені аңғарылады. Олар халықтың сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін пайдаланылады,
"Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау туралы" Қазақстан
Республикасының заңында құқықтық реттеуге жататын жоғарыда көрсетілген
табиғи ресурстардың түрлері аталған. Солардың ішінде жер, жер қойнауы, су,
орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, табиғи қорықтар, жердің климаты
мен озон қабаты, сондай-ақ атмосфералық ауа, табиғи экологиялық жүйелер мен
биосфераның құрамдас бөлігі ретінде өзге де табиғи объектілер бар.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы
мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына
жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола
алады.
Аталған табиғат объектілері мемлекет меншігіне айналған және оған
жатпайтын объектілер болып бөлінеді. Мемлекет меншігіне жататындар — жер,
оның қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі. Олардың ішінде
кешенді табиғат объектілері де табиғи қорықтар, табиғи заказниктер,
ландшафтар, үлттық парктер және табиғат ескерткіштері бар. Жер жеке
меншікте болуы мүмкін. Жердің климаты, озонды қабаты, атмосфералық ауа,
биосфераның қүрамдас бөліктері табиғат объектілері болғанымен, меншік
объектісі емес.
Табиғат қорларына зандарда құқықтық мәні бар қосымша нысандар
беріледі. Мысалы, жер қорғалатын табиғат объектісі оның жоғарғы қабаты,
құнарлы топырағы және теңіздердің, көдцердің, өзевдердің табандары жатады.
Жер қойнауына шаруашылыққа пайдаланатын табиғи ортаның бір бөлігі — жер
асты мен пайдалы қазбалары жатады. Су көзіне — жер үстіндегі және жер
астындағы сулар мен табиғи мүздақтар, ормандарға табиғи ағаштар мен бүталы
алқаптар жатады.
Табиғи ресурстар қалпына келетін, жаңартылатын, қалпына келмейтін,
жаңартылмайтын, сарқылатын, сарқылмайтын түрлерге бөлінеді. Сондықтан
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану және оны қорғау экологиялық қүқықтың
негізі болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар табиғи ресурстарды (оның ішінде
су ресурстарды) қорғаудың мынадай жолдарын көрсетеді:
- зиянды әсерлерден тікелей қорғау;
- бір табига объектіні қорғау арқылы екінші табиғи объектіні
қорғау (мысалы, өзен, көл жағалауларындағы орманды қорғау
арқылы судың кемуіне жол бермеу);
- табиғат обьектілерін басқа объектілердің зиянды
әсерінен қорғау;
- қоршаған ортаны қорғау мен пайдаланудың экономикалық тетіктерін
белгілеу (суды қорғауды жоспарлау, осы жөніңдегі
бағдарламаларды және шараларды қаржыландыру, су пайдалану
шарттарын жасау, оны арнайы пайдаланғаны үшін және ластағаны үшін
төленетін төлемдер жүйесін анықтау, экологиялық сақтандыру, су
ресурстарын қорғау саласындағы қызметті ынталандыру;
- қоршаған ортаның сапасын нормалау (нормативтің талаптарын,
түрлерін, тәртібін белгілеу);
- экологиялық сараптама жүргізу[5].
Қазақстан Республикасының су заңдарымен реттелетін барлық қатынастар
су құқықтық қатынастар деп аталады. Бұл қатынастарға алдымен суды
пайдалану, қорғау, басқару және бақылау жатады. Осы қатынастарды жүзеге
асыру барысында су заңдарың бұзғаны үшін жауаптылыққа байланысты қатынастар
да пайда болады.
Су құқықтық қатынастарының объектілеріне су қорлары жатады. Ал су
қатынастарының түрлеріне аталған суды пайдалану және қорғау, суды басқару
мен бақылау, су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылыққа байланысты қатынастар,
су дауларын шешу, т.б. қатынастар жатады. Су қорларына мемлекеттік меншік
құқығын жүзеге асыру қатынастары аталған қатынастардың барлық түрлерін
қамтиды. Немесе оларға тікелей қатысы бар.
Осы су қатынастарының түрлеріне қатысы барбарлық заңды ұйымдар мен
жеке тұлғалар су қатынастарының субъектілеріне жатады, соның ішінде
шетелдік ұйымдар мен азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Су кодексінде суды пайдалану құқығына Қазақстан Республикасының заңды
ұйымдары мен азаматтары ғана ие болады деп айтылған. Ал басқа ұйымдар мен
адамдар Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген реттерде ғана
пайдаланады деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының негізгі заңына 2003 жылдың 9 шілдедегі
қабылданған ҚР-ның Су кодексі жатады. Қазақстан Республикасы су заңдарының
міндеттері халықтың, экономика салалары мен қоршаған ортаның мұқтаждары
үшін суды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан,
былғаудан, сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою
мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы
заңдылықты нығайту болып табылады.
Келешекте жаңа Су кодексінде бұл міндеттерді кеңейтіп, судың
ыластанудан, қоқыстардан, тауысудан (жүдеуден) сақтауды, адам денсаулығына
және биоресурстарға теріс әсерін болғызбау, алдын алу шаралары, халықты
таза сумен қамтамасыз етуді, судың сапасының санитарлық және экологиялық
талаптарға сай келуі және басқа міндеттер қарастырылуы мұмкін.
Осы және басқа да жер жөніндегі қатынастар су заңының тақырыбы болып
табылады. Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің және басқа
басқару органдарының қабылдаған қаулы, ережелері, тәртіптері де су
жөніндегі құқықтық қатынастарды реттейді, олар Су кодексінің су
қатынастарын реттеу жөніндегі жалғасын, құрамдас бөлігін құрайды.
Су ресурстарына кірмейтін қоршаған ортадағы сулар су заңымен
реттелмейді. Жер асты суларын геологиялық зерттеу, барлау және қорғау
Қазақстан Республикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану және су
заңдарымен реттеледі.
Суды пайдалануға және қорғауға байнанысты мүліктік қатынастар
Қазақстан Республикасының су заңдарымен реттемесе, онда азаматтық заңдары
мен реттеледі. Су объектілерін пайдалануға және қорғауға байланысты пайда
болатын қаржы, салық қатынастары су және қаржы және салық заңдары мен
реттеледі.
Судың алып жатқан жағалаулары, табаны, су құрылыстары (каналдар,
шлюздер т.б. су қондырғылары) жөнінде пайда болатын қатынастар су және жер
заңдарымен тиісінше реттеледі.
Су жөніндегі құқықтық қатынастардың объектілеріне: су қорлары, не оның
бөлігі; жер бетіндегі сулар, жағалаулар, тау кен қабатындағы жер асты
сулары жатады.
Су объектілеріне қарай мына түрлері жатады:
- жер бетіндегі сулар;
- ішкі теңіз сулары;
- Қазақстан Республикасының аумақтың теңізі (оны бөлігі);
- жер асты сулары.
Суды пайдалануға және қорғайға байланысты қатынастарды реттеуде
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы адамдар мен заңды тұлғалар су
құқығының субъектілері болып табылады. Оларға ҚР-ның азаматтары мен заңды
тұоғалары және шет ел азаматтары мен заңды тұлғалары мен азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Су жөніндегі құқық қатынастары, соның ішінде суға меншік құқығы, суды
пайдалану, қорғау, басқару, су заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
жөніндегі қатынастар құрделі қатынастар тобын құрайды.
Су заңының қағидаттарына (принциптеріне) – суды ысырапсыз ұтымды, ақы
төлеп пайдалануды, судың тазалығын қорғау, сақтау, ауыз суды пайдаланудың
басымдылығын жатқызуға болады.
Суды басқарудың қағидаттарына - Қазақстан Республикасындағы суды
басқару су ресурсарын қорғау мен толықтурыды, су пайдаланудың оңтайлы
шарттарын, қоршаған ортаның экологиялық тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз
ететін су шаруашылығы–бассейндік және әкімшілік-аумақтық қағидаттар
ұйлестіру жатады.
Су шаруашылығы–бассейндік қағидат өзен, көл бассейндері және басқа су
айдындары шегінде әкімшілік аумақтық бірліктер арасында су ресурстарын
(иеліктерін) бөлу кезінде іске асырылады.
Суды жеке пайдалану талап ететін қызметті жүзеге асыру үшін заңды
ұйымдар мен азаматтарға сутоғандар немесе олардың бөліктері жеке
пайдалануға беріледі. Басқа су пайдаланушылардың жеке пайдалануға берілген
сутоғандарын пайдалануына Су кодексте және басқа да су заңдарында көзделген
жағдайларда беріледі.
Жеке пайдалануға берілген сутоғандарды немесе олардың бөліктерін
қоспағанда, сутоғандар түрлі заңды ұйымдар мен азаматтардың бірлесіп
пайдалануында болуы мүмкін.
Суды бірнеше пайдаланушыға берген кезде төмен орналасқан су
пайдаланушылардың мүдделері бірінші кезекте қанағаттандырылады. Су
пайдаланушылар өзара мүдделерді ескеруге, бір-біріне суды пайдалану құқығын
жүзеге асыруды қиындатпайға және зиян келтірмеуге тиіс шараларды қолдану
керек.
Арнайы рұқсат немесе лицензия негізінде сутоғандарынан су алуды
жүзеге асыратын заңды ұйымдар мен азаматтардың суды пайдалануы бастапқы су
пайдалану болып табылады. Бастапқы су пайдаланушылардан су алатын заңды
ұйымдар мен азаматтарды суды пайдалануы қосалқы су пайдалану болып
табылады.
Бастапқы су пайдаланушылар арнайы су пайдалануға берілген рұқсаттарда
көзделген лимитттерге және шарттарға сәйкес су көздерінің сулылығын ескере
отырып қосалқы су пайдаланушыларға су беруге кепілдік береді.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар азаматтардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, экологиялық қауіпсіздікті қатамасыз ету мақсатында
шомылуға, қайық пен жүзуге, ауыз сумен тұрмыс мұқтаждары үшін су алуға, мал
суаруға тиым салынатын жерлерді белгілейді, сондай-ақ өздерінің әкімшілік
шегінде орналасқан сутоғандарда жалпы су пайдаланудың басқа да шарттарын
анықтайды[6].
Жалпы су пайдалану шарттары туралы ұсыныстарды табиғатты қорғайтын, су
ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау жасайтын мемлекеттік органдар
және басқада мүдделі органдар енгізеді. Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өкілді және атқарушы органдар өздері белгілеген жалпы су
пайдалану шарттары туралы күнілгері хабарлауға міндетті.
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері
Су кодексінің 24 бабына сәйкес ҚР-ның барлық азаматтары мен заңды
ұйымдары, оның ішінде шетелдіктерде, азаматтығы жоқ адамдарда суды
пайдалану құқығына ие болады.
Су қорын пайдалануды мемлекеттік маңызына қарай екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа – су қоймаларын халықтың ауызсуы, тұрмыстық, және
өзге де мұқтаждарын өтеу үшін берілген сулар жатады.
Екінші топқа - мынадай су қоймаларын сауықтыру және демалыс
мақсаттары үшін пайдалану:
- ауыл шаруашылық мұқтаждары үшін пайдалану;
- өнеркәсіптік мақсаттар үшін пайдалану;
- гидротехника мұқтаждары үшін пайдалану;
- су көлігі мұқтаждары үшін пайдалану;
- балық шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
- аң шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
- қорықтар мен заказниктер үшін пайдалану;
- суды өрт сөндіру мұқтаждары үшін пайдалану;
- бірнеше мемлекеттер аумағында орналасқан су қоймаларын пайдалану
жатады.
Бірінші топтағы қажеттіктер үшін су қоймаларын пайдаланудың мәні – ол
ең алдымен халықтың ауызсу және тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандыруға
беріледі және ол сулардың сапасы белгіленегн мемлекеттік стандарттарға
сәйкес келетін долу керек.
Халықты сумен қамтамасыз ету кезінде орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету тәртібі қолданылуы мүмкін. Жер
астындағы суды ауызсу және тұрмыстық сумен жабдықтауға байланысты емес
мұқтаждар үшін пайдалануға болмайды. Бұл судың жеткілікті қоры және жер
бетіндегі қажетті су көздері жоқ аудандарда су ресурстарын басқаратын
мемлекеттік орган табиғат пен жер қойнауын қорғау органдарымен келісім
бойынша ауызсумен және мақсаттар үшін бұл суды ауқытша пайдалануғ рұқсат
бере алады.
Табиғи, сондай-ақ алдын алу мен емдеуді ұйымдастыру үшін қолайлы су
қоймаларына жатқызылады. Денсаулық сақтайтын, табиғатты қорғайтын, су
ресурстарын басқаратын, геология және жер қойнауын қорғайтын мемлекеттік
органдардың ұсынысы бойынша республикалық маңызы бар емдік су қоймалары
тізбесін - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті маңызы барларын
жергілікті өкілді органдар бекітеді.
Аталған сауықтыру мақсатындағы су қоймалары ең алдымен емдік және
курорттық мақсаттар да тиісті органдардың рұқсатымен пайдаланылуы мүмкін.
Сел қауіпі бар аймақтарда орналасқан өзендерден басқа су қоймаларын
демалыс мақсаттары үшін пайдалануға ерекше рұқсатсыз-ақ жол беріледі.
Табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау
мемлекеттік органдарымен келісім бойынша жергілікті өкілді органдар
белгілеген жерлердегі су қоймалары көпшіліктің тынығуы, туризм және
спорттық мақсаттар үшін пайдаланылады.
Суды ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану жалпы және арнайы
су пайдлану тәртібімен жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығында маусымдық су
көздерін (қар суын, жаңбыр суын, тасқын суды) пайдалануды, суды жайылымды
суландыру үшін пайдалану, суды азаматтардың қосалқы шаурашылықтары үшін
пайдалану белгіленген тәртіптерді қолдана отырып жүзеге асырылады.
Суды өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдалану арнайы су пайдалану
тәртібімен іске асырылады. Ауызсуды өнеркәсіп мақсаттары үшін пайдалануға
рұқсат етілмейді. Бірақ ерекше жағдайларда (дүлей табиғи тақсыреттер,
апаттар) тиісті органдар мұндай суларды өнеркәсіп мұқтаждары үшін уақытша
пайдалануға рұқсат беруі мүмкін.
Су қоймаларын гидротехника мұқтаждары үшін табиғатты қорғайтын және су
көліктерін басқаратын мемлекеттік органдармен, ал сел қаупі бар аудандарда
– селден қорғау органдармен келісім бойынша экономиканың басқа да
салаларының мүдделері, суды кешенді пайдалану талаптарын сақтап
пайдаланады.
Қазақстан Республикасының кеме су қатынасы санаттарына жатқызылған
өзендері, көлдері, су қоймалары мен теңіз суы жалпы пайдаланудағы су
мақсаттар үшін пайдалануға толық немесе берілген реттер кірмейді. Су
қоймаларына әуе кемелерінің ұшуы және қонуы үшін, сондай-ақ әуе көлігінің
басқа да мұқтаждары үшін пайдалануға Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілеген тәртіпте және шарт-негізінде рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Үкіметі бекіткен тізім бойынша кеме қатынасына арналған су
қоймаларында ағашты салсыз ағызуға тыйым салынады.
Республика аумағында орналасқан су қоймаларын және олардың бөліктерін
басқа су пайдаланушылардың құқықтарына нұқсан келместей балық
шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдаланылуы мүмкін.
Балықтың бағалы түрлерін сақтау және ұдайы өсіру үшін ерекше маңызы
бар су айдындарында немесе олардың жекелеген учаскелерінде және басқа да су
кәсіпшілігі объектілерінде балық шаруашылығының мүдделері үшін су
пайдаланушылардың құқықтарына шек қойылуы мүмкін. Мұндай су қоймаларының
немесе олардың учаскелерінің тізбесін жіне шек қоюдың түрлерін балық
қорлары мен табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын мемлекттік
органдармен келісім бойынша жергілікті атқарушы органдар белгілейді. Су
қоймаларын спорттық және әуесқойлық балық аулау кәсібі үшін де белгіленген
тәртіптер мен ережелерді қолдана отырып, пайдалануға болады.
Суда жүзетін жабайы құстардың және терісі бағалы андардың мекені болып
табылатын су қоймаларын немесе оның бөліктерін тбиғатты қорғайтын және су
ресурстарын басқаратын мемлекеттік органдармен келісім бойынша жергілікті
атқарушы органдар суды кешенді пайдалану және қорғау талаптарын ескере
отырып, аң шаруашылығының пайдаланылуына бере алады. Аң шаурашылығының
мұқтаждары үшін берілетін су қоймаларында су пайдалануға аң шарауашылығының
мүддесін ескере отырып, шек қойылуы мүмкін.
Ерекше ғылыми және мәдени құндылығы бар су қоймалары қорық су
айдындары деп жарияланады және олар табиғат ресурстарының барлық кешенін
қорғау және ғылыми зерттеулер жүргізу мақсаты үшін қорықтардың тұрақты
оңаша пайдаланылуына беріледі. Олар қорық суларын пайдалану туралы
ережелерді басшылыққа алады. Пайдаланылған ақаба суды су қоймаларына
ағызуға, егер оны табиғатты қорғау органдары белгіленген шектерге дейін
тазартқан жағдайда ғана пайдалануға жол беріледі[7].
Өрт сөндіру мұқтаждары үшін су қоймаларының кез келгенінен су алуға
болады. Оның тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Су
қоймаларын (өзен, ішкі теңіз, көл, каналдар, жерасты суын) жоғарыда аталған
екінші топтағы әр түрлі халық шаурашылығы мұқтаждары үшін су
пайдаланушылардың шаруашылықтың түріне қарай су заңында белгіленген
міндеттері бар. Мысалы, суды ауыл шаруашылығы мұқтаждары үшін пайдаланатын
заңды ұйымдар мен азаматтар су пайдаланудың белгіленген лимиттерін,
ережелерін, нормалары мен тәртіптерін сақтауға міндетті. Суды өнеркәсіп
мұқтаждары үшін пайдаланғанда бұларда басқа да және технологиялық
қалыптарын сақтауға тиіс.
Су қоймаларын гидротехникалық кәсіпорын балық қорғау құрылыстарын,
балықтардың уылдырық шашатын жерлерге өтетін жолдарын тиісті техникалық
күйде үстауға және бсқа міндеттерді орындауы керек.
Су пайдаланудың түрлері: жалпы және арнайы, жеке және бірлесіп,
бастапқы және қосалқы су пайдаланудағы бөлінеді:
1. Жалпы су пайдалану су ресурстарын жекелеген азаматтарға бекітіп
бермей және судың жай-күйіне әсер ететін құрылыстарды немесе техникалық
құрылғыларды қолданбай халықтың ауызсуға және өзге де мұқтажын
қанагаттандыру үшін жүзеге асырылады. Оның үшін арнайы рұқсат алудың қажеті
жоқ. Жалпы су пайдалануға экологиялық, техникалық және санитарлық,
қауіпсіздік мақсатында шек қойылуы немесе тиым салынуы мүмкін.
2. Арнайы су пайдалануға халықтың ауыз суға және тұрмыстық мұқтажын,
ауыл шаруашылықтың, өнеркәсіптің, энергетиканың, су көлігінің суға деген
қажетін қанагаттандыру үшін, өзге де қажеттер үшін, сондай-ақ өнеркәсіп,
коммуналдық-тұрмыстық, кәзір және басқа да пайдаланылған ақаба суды төгу
үшін, жер бетіндегі және жерастындағы суларды пайдалану жатады. Аталған су
пайдалану мынадай құрылыстар мен техникалық құрылғыларды қолдану арқылы
жүзеге асырылады.
Су пайдалану мерзімдері су пайдалану құқығын куәландыратын тиісті
құжат алынған күнен бастап есептеледі. Қажет болған кезде су пайдалану
мерзімі ұзартылуы мүмкін. Жалпы су пайдалану мерзіммен шектелмейді. Уақытша
су пайдалану мерзімідерін өзгертуді немесе доғаруды мүдделі су
пайдаланушылардың өтініш бойынша арнайы су пайдалануға рұқсат берген немесе
сутоғаннын жеке пайдалануға беру туралы шешім қабылдаған мемлекеттік орган
жүзеге асырылады[8].
Сутоғандары халықтың ауызсу, тұрмыстық, емдік, курорттық, сауықтыру
және өзге де мұқтаждарын, ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, энергетикалық,
құрылыс, көлік, балық шаруашылығы мен өзге де қажеттерді қанағаттандыру
үшін пайдалануға беріледі.
Су мүлде азайған, сутоғандарында авариялық жағдайлар болған, жұқпалы
аурулар мен індеттердің пайда болу қауіп туған кезде және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де реттерде басқа су
пайдаланушылардың мүдделеріне орай су пайдаланушылардың құқықтарына шек
қойылуы мүмкін.
Су пайдаланушылардың құықытарына: суды жеке пайдалануға – сутоғанын
жеке пайдалануға берген орган, арнайы су пайдалануға – арнайы су
пайдалануға рұқсат берген орган, қосалқы су пайдалануға – су ресурстарын
басқаратын мемлекеттік орган шек қоюы мүмкін.
Айрықша мемлекеттік немесе ғылыми маңызы, сондай-ақ мейлінше сел
қауіпі бар сутоғандарын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы немесе толық
тыйым салынуы мүмкін. Мұндай сутоғандары тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметті бекітеді.
Су шаруашылық шараларын жүргізуден, сондай-ақ су пайдаланудың
доғарылуынан немесе шарттарының өзгеруінен заңды ұйымдар мен азаматтарға
келтірілген зияндар Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіпте және
көлемде өтелуге жатады.
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының құзыреттері
Қазақстан Республикасының Конституциясы су, су қорлары Қазақстан
Республикасының меншік құқығын белгілеп берді. Су табиғи ресурстарының бір
түрі ретінде Қазақстан Республикасының меншік құқығының объектісі бола
алады. Бұл Республикасының басқа табиғи ресурстар емес меншік
объектілерінен ауырмашылығын айқындайды. Қазақстан Республикасының су
қорының мұндай құқықтық жағдайы басқа барлық заңдарға негіз болады. Соған
орай Қазақстан Республикасының заңдарына және Су кодексінің 4 бабында суға
меншік құқығын қаралған. Олардың ережелері мынадай: Қазақстан
Республикасындағы су тек қана мемлекеттің меншігі болып табылады.
Су меншігі құқығын тікелей немесе жасырын түрде бұзатын әрекеттердің
заңды күші жоқ, заңдарда көзделген жауапкершілікке әкеліп соғады. Суға
мемлекеттік меншікті Қазақстан Республикасы, оның атынан өкілетті
мемлекеттік органдар жүзеге асырады. Суды басқа мемлекеттердің, сондай-ақ
шетелдік заңды ұйымдар мен азаматтардың пайдалануына беру Қазақстан
Республикасының заңдарында қаралған шарттар мен тәртіпте жүзеге асырылады.
Суды пайдалануға беру және суға меншік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заң факультеті
Табиғи ресурстар және экологиялық құқық кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
“Қазақстан Республикасында су ресурстарын құқықтық қорғау”
Орындаған: 4 курс студенті
Сейдулла М.
Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы
Түндікбаев А.Ж.
Қорғауға жіберілген күні
“_____” _____________2006 ж.
Табиғи ресурстар және экологиялық
құқық кафедрасының менгерушісі
__________________ з.ғ.к., доцент
Еркінбаева Л.Қ.
Алматы 2006
РЕФЕРАТ
Осы бітіру жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасында су
ресурстарын құқықтық қорғау туралы заңдылықтарды зерттеуге және берілген
саладағы құқықтық қатынастарын жетілдіру мәселелерін анықтауға арналған.
Жұмыстың мазмұны кіріспе, 2 тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер
мен нормативтік актілердің тізімінен турады. Жұмыстың жалпы көлемі – 36
бет.
Жүмыстың бірінші тарауында “Судың құқықтық ережелерінің жалпы
сипаттамасы” су қорының түсінігі және оның құрамы, су құқықтық қатынастар
және олардың объектілері мен субъектілері, суды пайдалану құқығы және оның
түрлері қаралған.
Екінші тарауда “Суды қорғаудың құқықтық негіздері” суды қорғау
саласындағы басқару органдарының құзыреттері және суларға зиянды
әсерді болдырмау туралы сұрақтар анықталған.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-6
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-10
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 11-15
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... 15-19
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының
құзыреттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20-27
2.2. Суларға зиянды әсерді болдырмау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27-30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-33
Пайдаланылған нормативтік актілер мен
әдебиеттердің
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..34-36
Кіріспе.
Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау туралы Қазақстан
Республикасының заңында құқықтық реттеуге жататын жоғарыда көрсетілген
табиғи ресурстардың түрлері аталған. Солардың ішінде жер, жер қойнауы, су,
орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, табиғи қорықтар, жердің климаты
мен озон қабаты, сондай-ақ атмосфералық ауа, табиғи экологиялық жүйелер мен
биосфераның құрамдас бөлігі ретінде өзге де табиғи объектілер бар.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы
мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына
жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола
алады.
Шаруашылық немесе өзге де қызметтің салдарынан табиғаттың тепе-
теңдігінің бұзылып, табиғи экологиялық жүйелердің бүлініп, топырақтың,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің азаюына байланысты табиғи ортаның
түрақты және орны толмас өзгерістері болатын аймақ учаскелері экологиялық
апат аймақтары деп жарияланады.
Қоршаған ортаның тез арада шөл далаға айналуы және оның енді қалпына
келмейтіндей тұрақты үрдісі, ондағы тіршілік жағдайының нашарлауы, аурудың
көбеюі экологиялық қолайсыз аудандарда түратын халықты әлеуметтік қорғау
шараларын тез арада заң жүзінде шешіп, құқықтық жағынан реттеуді талап
ететін жаңа әлеуметтік-экономикалық және экологиялық ахуал туғызды.
Судың Қазақстан Республикасында халықты, өндірісті және барлық тірі
биоресурстарды қамтамасыз ету үшін маңызы өте зор. Біздің Республика
аумағында 39500 өзендер ағады. Олардың ішінде Сырдарья, Шу, Іле, Ертіс,
Жайық және Нұра ірі өзендерге жатады. Арал және Балхаш көлдерінің
тіршілікте атқаратын қызметі өте жоғары. Арал теңізі құрғанү кіші көлге
айналды. Балхаш көлінің суы да азайып, ыластанып, қиынқыстау жағдайда. Ірі
өзендердің көпшілігі Сырдария, Жайық, Шу, Іле, Ертіс шет елдерден ластанып
ағып келеді. Олардан келетін су мөлшерін бізге табиғаттан басқа шет
мемлекеттер белгілейді, немесе олар мен жасасқан келісім-шартқа байланысты
болады. Қазақстан Республикасының солтүстік аудандарында көлі көп, оңтүстік-
шығыс және шығыс аудандарында мұздық көп, толық не жартылай республика
жеріндегі өзендері бар. Сонда да болса судың жалпы қоры жеткіліксіз.
Республика аумағы қуаншылық өлкеге жатады. Оның үстіне Арал теңізінің
апатқа ұшырауы, Балқаш және басқа, әсіресе солтүстіктегі кіші көлдердің
тартылуы, ірі көлдер деңгейінің төмендеуі су қорының азаюын көрсетеді.
Каспий теңізінің суы да біздің Республикамыз үшін өте қажетті
объектілерге (қорына) жатады. Ол кейінгі кезде ірі мұнай-газ өндірісінің
базасына айналып, табиғаты өзгере бастады.
Аспаннан түсетін жаңбыр мен қарда өндіріс қалдықтарымен (түйіндері)
араласып, кейбір кездерде ащы жаңбыр, ащы (түстіде) қарға өзгеріп жауады.
Республикамызда жер астындағы су мөлшері шамамен 40 млд. жыл көліміне
жетеді. Қазақстан Республикасында өзен, көл, мұздақтар, жер асты сулары
барлық суға деген қажеттіктерді қамтамасыз өте алмайды. Сондықтан су
тапшылығы пайда болады. Оның үстіне халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету
проблемасы сияқты өзекті мәселе де пайда болды. Оған себеп жоғарыда
аталғандай сулардың ластануы болып тұр.
Су органдарының мәліметтеріне қарағанда су объектілеріне жыл сайын 5,1
мың тонна органикалық заттар, 0,2 мың мұнай өнімдері мен мындаған тонна
металдар тасталады. Сондықтан да өзендер лас өзендерге айналады. Осындай
өзендердің қатарына – Ертіс, Іле, Сырдария, Ертіс, Нұра, Елек өзендері
жатады. 2 Республикамызда 3 млд. Артық адамдар (20,9 %) суды арықтардан,
бұлақтардан, өзендерден пайдаланады. Олардың сапа көрсеткіштері белгіленген
сапа нормаларына сәйкес келмейді. Дүние жүзілік денсаулық сақтау
органдарының мәліметтеріне қарағанда сапасыз судан жер жүзінде 5 мл. Адам
өледі екен. Біздің Республикада 9,1 пайыз су санитарлық нормаларға сай
келмейді. Су құбырларының Жамбыл облысында 87,7, Павлодар облысында 57,1,
Шығыс Қазақстан облысында 55,8, Батыс Қазақстан облысында 46, Қарағанды
облысында 36 пайызы, Алматыда 50, Астанада 31,2 осындай жағдайларда.
Қазақстан Республикасы Қоршаған органы қорғау министрлігі "2001-2002
жылдарға Ауыз суы" мемлекеттік бағдарлама жобасын жасап, Үкіметке ұсынған.
Егер бұл Бағдарлама іске асса халықты ауыз сумен қамтамасыз ету жолға
қойылмақшы. Осындай жағдайларға байланысты және жалпы экологиялық жағдайдың
нашарлауынан 80% аурудың, 20% адам өлімінің себебі лас судан болып отыр.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстан-2030. Барлық
қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы"
деген Қазақстан халқына жолдауына "Экологиялық нашар ахуал бүгіне адам
өлімінің 20 процентіне себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнан
да қиын. Отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды пайдаланды.
Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп
соғады"- деп көрсетті.
Табиғатта су қоймалары (мүхит, Каспий сияқты теңіздер), олардың
табаны, минералды заттары, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі және басқа
байлықтар бар. Егер мемлекет сондай су қоймаларының жағасында болса,
континентті қайраң аумағында олардың жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін пайдалану құқыгына ие бола алады.
Мемлекет аумағындағы табиғат байлықтары дүние жүзі немесе Жер шары
байлықтарынын иемденген бір бөлігі болғандықтан, оларды табиғи ресурстар
дейміз.
Экология құқығының объектілері — айналадағы табиғи ортаны құрайтын,
адамның тіршілік қажеттіктеріне жүмсалатын табиғи ресурстар мен адамның
экологиялық денсаулығы мен өмірі.
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарына — мемлекет аумағындағы
жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауа, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесі, табиғаттың көрікті жерлері мен ескерткіштері және басқа осы сияқты
байлықтар жатады.
Қазақстан Республикасы аумағында 85 мыңға жуық өзен мен шағын өзендер
бар, олардың ішіңде 8 мыңнан астам өзендердің әрбірінің үзындыгы 10
шақырымнан асады. Жер асты су қоры 40 млрд. м3 жыл деп болжанылуда.
Мүздықтардың көлемі 98,4 км3-ге жетеді.
Осы қысқаша шолудың өзінен-ақ Қазақстан Республикасында табиғи
ресурстар мол екені аңғарылады. Олар халықтың сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін пайдаланылады.
1 тарау. Судың құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасы.
1.1. Су қорының түсінігі және оның құрамы
Қоғам мен табиғаттың қатар өмір сүруі бір-біріне тығыз байланысты
заңдылық. Қоршаған табиғи орта — адам өмірі мен денсаулығына қатысты
әлеуметтік және экономикалық қажеттіктерді өтейді, оның байлығын дұрыс
пайдалана білсе, ол сарқылмайтын игілік көзі болмақ. Бірақ, ол қоғам,
мемлекет тарапынан әлемдік мәні бар жәйттерді ескере отырып, экологиялық,
әлеуметтік және экономикалық қатынастарды реттеуді талап етеді. Бұл ретте
қоғам табиғи байлықты ұтымды пайдалану, оның сапасын арттыру, жаңарту,
табиғи ортаны бүгінгі және келешек үрпақтардың мүддесі үшін қорғау
шараларын жүзеге асыруды міндеттейді.
Егемендік алған аз уақыттың ішінде Республикада осындай шараларды
жүзеге асыру үшін көптеген жүмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды. Ол — барлық басқа заңдардың түпнүсқасы. Қоршаған
ортаны қорғау, Жер, Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану, Су, Орман
кодекстері, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы
заңдар қабылданды. Олардың нарықтық экономиканың өтпелі кезеңіндегі
талаптарына сай қызмет ететін сапалық деңгейі қарастырылған.
Осы және басқа да экологиялық зандар қршаған ортаны қорғаудың
мақсаттары мен міндеттерін белгілеумен бірге, адамның денсаулығы мен
өміріне экологиялық қолайлы жағдайлар жасауға, табиғатты жаңғыртуға, оны
тиімді пайдалануға, қорғауға, тәртіпті нығайтуға және заңдылықты орындауға
қызмет етеді.
Су - заңдық ұғым бойынша пайдалануы мемлекеттік-құқықтық жолмен
реттеліп отыратын су ресурстарын (айдындарын) қамтиды. Су ресурстары –
Республика аумағындағы жер беті және жер асты сулардың қорлары[1].
Су қоры - Қазақстан Республикасында барлық суларды қамтиды: өзендер,
көлдер, батпақтар, тоғандар, су қоймалары және басқа да жер бетіндегі су
қорлары, сондай-ақ каналдар мен магистралды су құбырларының сулар, жер
астындағы сулар, мұздықтар, сонымен қатар мемлекеттік шекара шегіндегі
Каспий және Арал теңіздерінің сулары.
Осы аталғандардан-ақ судың орналасуына байланысты алдымен жер үсті
және жер асты суларына бөлуге, сосын батпақтағы, каналдар мен магистральды
су құбырларындағы, су қоймаларындағы, тоғандардағы, өзендердегі, көлдердегі
суға, мұздықтарға бөлуге болады. Теңіз суларын да жеке су объектілері
ретінде қарау орынды.
Суды шаруашылыққа, денсаулыққа, мәдени-тұрмыстық қажеттер үшін
пайдалануға байлансты оларды – ауыз суы, тұрмыстық, көлік суы, ағаш ағызу,
балық өсіру, курортты немесе шипалы су және балшық сулары деп бөлуге
болады.
Су мемлекеттік мәртебесіне қарай – ішкі және шекаралық, аумақтық теңіз
суына бөлінеді. Судың аталған түрлерінің құқықтық мәні бар. Сондықтан олар
құқықтық жағдайы мен ережелерінің өзгешеліктерімен де ерекше сипатталады.
Суды қорғау объектілеріне жоғарыда аталған су қорының су түрлері жатады.
Су пайдалану мемлекеттік-құқықтық жолмен реттеуге жататын суаттардың
жиынтығын қамтитын заңдық ұғым. Суаттарға (су пайдалану) ағын сулар мен
іркінді сулардың табиғи немесе жасанды жолмен жиналуы (өзен, көл, бөген,
теңіз сулары т.б.) жатады. Су ресурстарына – жер беті және жер асты
суларының жиынтығы жатады.
Судың құқықтық ережелері мен оны қорғаудың түсінігін анықтап, оларға
жалпы сипаттама беру үшін су заңдарының мақсатын анықтап алу қажет. Ол
мыналардан тұрады:
91 суға мемлекеттік меншік құқығын сақтау;
92 халықтың, экономика салалары мен айналадағы табиғи ортаның мұқтаждары
үшін суды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
93 су қорларын ластанудан, сарқылудан қорғау;
94 судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын
реттеу;
95 су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту.
Аталған мақсаттарды жүзеге асыру барысында реттелетін су
қатынастарының ережелері су заңдарында жалпы және ерекше ережелерге бөлініп
қаралады. Су заңдарындағы барлық ережелердің жиынтығы су құқығын құрайды.
Судың құқықтық ережелерінің жүйеге келтірілген жинағы - Қазақстан
Республикасының Су кодексі. Онда су қатынастары, соның ішінде мемлекеттік
суға меншік құқығы, суды пайдалану мен қорғау, есепке алу, басқару мен
бақылау, басқа су қатынастарының мазмұнына қарай тарауларға, институттарға
бөлінеді. Су пайдаланушылардың құқықтары мен міндеттері заңда ерекше орын
алады. Су заңдарының ережелерін орындамау, бұзу, суды қорғамау, су
пайдаланушылардың өз міндеттерін орындамауы салдарынан су заңдарын бұзғаны
үшін жауаптылық пайда болады, су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық пен су
дауларын шешу Су кодексінде тиісті орын алған.
Заң әдебиеттерінде экологиялық мәселені бірегей екі өзара байланысты
аспекттер – табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау ретінде
қарастырады[2]. Осы екі өзара байланысты қоғамның табиғатқа әсер ету
нысандары негізгі мазмұнын құрайды. Сонымен қатар, қазіргі экологиялық
жағдайда табиғатка араласудың нәтижесіндегі жағымсыз салдарының зардап
шешушісі ретінде адам, оның денсаулығы мен жағдайы болды.
Сондықтан да республика азаматтарының өмірі мен денсаулығына қолайлы
қоршаған ортаны қорғау экологиялық қауіпсіздіктің негізі болды, және ұлттық
қауіпсіздіктің стратегиялық және фундаменталды компоненті болып саналады,
халықаралық және интеграциялық процесстері кезіндегі елдің мүдделері мен
басшылықтарын қорғауда негізгі аспект болып табылады. Осы міндеттердің
заңды аспектілерін шешу экологиялық құқықка берілген және осы заңдылықтың
интегралды актісі “Қоршаған ортаны қорғау туралы” заңы болып табылады.
Егемендік алған аз уақыттың ішінде Республикада осындай шараларды
жүзеге асыру үшін көптеген жұмыстар атқарылуда. Қазақстан Республикасының
Конституциясы қабылданды. Ол — барлық басқа заңдардың түпнұсқасы.
Айналадағы табиғи ортаны қорғау, Жер, Жер қойнауы және жерқойнауын
пайдалану, Су, Орман кодекстері, Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту
және пайдалану туралы заңдар қабылданды. Олардың нарықтық экономиканың
өтпелі кезеңіндегі талаптарына сай қызмет ететін сапалық деңгейі
қарастырылған.
Осы және басқа да экологиялық заңдар экология құқығының мақсаттары мен
міндеттерін белгілеумен бірге, адамның денсаулығы мен өміріне экологиялық
қолайлы жағдайлар жасауға, табиғатты тиімді пайдалануға, қорғауға, тәртіпті
нығайтуға және заңдылықты орындауға қызмет етеді.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы адамның
өмірі мен денсаулығы үшін айналадағы табиғи ортаның қолайлы болуына тиісті
қүқығын қамтамасыз етуге, қазіргі және болашақ ұрпақтың мүдделерін көздеп,
айналадағы табиғи ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік
негіздерін белгілеуге және адам қызметінің осы табиғи ортаға зиянды ықпал
жасауына жол бермеуге, табиғи тепе-теңдікті сақтау мен табиғатты үтымды
пайдалану ісін ұйымдастыруға бағытталған.
Республикада айналадағы табиғи ортаны қорғау жөніндегі қатынастар
еліміздегі табиғи ортаны жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауаны,
жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғау туралы заңдары мен ол заңдарды
қолдану жөніндегі өзге де Қазақстан Республикасының құқықты актілерімен
реттеледі[3].
Ол заңдардың міндеттері:
адамның түруы үшін қолайлы ортаны қамтамасыз ету, табиғи
қорларды ұтымды пайдалану, ұзақ мерзімге сақтау, қоршаған
табиғи ортаны сауықтыру мен жақсарту, оған шаруашылық және өзге
де қызметтің зиянды ықпал жасауына жол бермеу мақсатында
табиғи ортаны қорғау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттеу;
осы қоғамдық қатынастар саласында азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтарын қорғау;
табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық шараларын белгілеу;
әр алуан экологиялық жүйелер мен ландшафтарды, бірегей табиғи
объектілерді және соларға байланысты мәдени мұраны сақтау;
қоғамдық қатынастардың осы саладағы заңдылық және қүқықтық
тәртібін нығайту.
Осы аталған экологиялық құқықтық қатынастар Қазақстан Республикасының
мемлекеттік, қоғамдық ұжымдары мен азаматтардың табиғатты қорғау жөніндегі
қызметімен жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік экология қызметі оның табиғатты
қорғау шаралары жүйесінде қаралады. Олардың ішінде су ресурстарын есепке
алу, бағалау, айналадағы табиғи ортаны қорғау мен пайдалануды басқарудың
экономикалық тетіктерін белгілеу (жоспарлау, қаржыландыру, ақы төлеу т.б.),
экологиялық заң актілерін қабылдау және оларды қолдану, осы су ресурстарын
қорғау саласында басқару мен бақылау, сараптама жүргізу, ғылыми зерттеу
қызметтерін ұйымдастыру, экологиялық кадрлар даярлау, білім, тәрбие беру
және бұл салада халықаралық ынтымақтастықты ұйымдастыру ерекше орын алады.
Қоршаған ортаның қолайлы жағын анықтап, оны сауықтыруды қамтамасыз ету
жөніндегі нысаналы да тиімді қызметін ұйымдастыру үшін республикалық
мемлекеттік экологиялық бағдарламасы, облыстардың, қалалар мен аудандардың
экологиялық бағдарламалары әзірленіп жүзеге асырылады.
Экология құқығының негізгі тақырыбы су ресурстарын тиімді пайдалану,
молайту және қорғау салаларындағы қатынастар болып табылады. Ол қатынастар
белгілі бір принциптерде жүзеге асырылады. Бұл ретте табиғат қорларын
пайдалануды оны қорғаудан, табиғатты қорғауды оны пайдаланудан бөліп алып
қарауға болмайды. Бірақ, кейде табиғат қорларының объектілерін
пайдаланудың, жаңғыртудың немесе қорғаудың басымдылығы да болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы — тәуелсіз үлттық мемлекет, Біріккен Ұлттар
Ұйымының мүшесі. Сол себепті ол экологияны құқықтық қорғау саласындағы
халықаралық ынтымақтастыққа қатысып, айналадағы табиғи ортаны қүқықтық
қорғаудың халықаралық мәселелерін шешуге атсалысады. Халықаралық
экологиялық заң актілерін қолдап, оны дамытуға қатысады. Өзінің экологиялық
заң актілерінің халықаралық заң актілеріне қайшы келмеуін, өз аумағындағы
шаруашылық және басқа қызметтердің басқа елдерге зиянды әсерінің болмауын
қамтамасыз етеді[4].
1.2. Су құқықтық қатынастары және олардың
объектілері мен субъектілері.
Табиғатта су қоймалары (мүхит, Каспий сияқты теңіздер), олардың
табаны, минералды заттары, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі және басқа
байлықтар бар. Егер мемлекет сондай су қоймаларының жағасында болса,
континентті қайраң аумағында олардың жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесін пайдалану құқығына ие бола алады.
Мемлекет аумағындағы табиғат байлықтары дүние жүзі немесе Жер шары
байлықтарынын иемденген бір бөлігі болғандықтан, оларды табиғи ресурстар
дейміз.
Экология құқығының объектілері — айналадағы табиғи ортаны құрайтын,
адамның тіршілік қажеттіктеріне жүмсалатын табиғи ресурстар мен адамның
экологиялық денсаулығы мен өмірі.
Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарына — мемлекет аумағындағы
жер, жер қойнауы, су, орман, атмосфералық ауа, жануарлар мен өсімдіктер
дүниесі, табиғаттың көрікті жерлері мен ескерткіштері және басқа осы сияқты
байлықтар жатады.
Осы қысқаша шолудың өзінен-ақ Қазақстан Республикасында табиғи
ресурстар мол екені аңғарылады. Олар халықтың сан алуан қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін пайдаланылады,
"Қазақстан Республикасында қоршаған ортаны қорғау туралы" Қазақстан
Республикасының заңында құқықтық реттеуге жататын жоғарыда көрсетілген
табиғи ресурстардың түрлері аталған. Солардың ішінде жер, жер қойнауы, су,
орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі, табиғи қорықтар, жердің климаты
мен озон қабаты, сондай-ақ атмосфералық ауа, табиғи экологиялық жүйелер мен
биосфераның құрамдас бөлігі ретінде өзге де табиғи объектілер бар.
Құқықтық қорғалуға тиісті объектінің ерекше түріне адамның денсаулығы
мен өмірі де жатады. Адамның денсаулығы мен өміріне айналадағы табиғи
ортаның қолайлы болуы, шаруашылық және өзге де қызметтің зиянды ықпалына
жол бермеу сияқты экологиялық қатынастар экология құқығының объектісі бола
алады.
Аталған табиғат объектілері мемлекет меншігіне айналған және оған
жатпайтын объектілер болып бөлінеді. Мемлекет меншігіне жататындар — жер,
оның қойнауы, су, орман, жануарлар мен өсімдіктер дүниесі. Олардың ішінде
кешенді табиғат объектілері де табиғи қорықтар, табиғи заказниктер,
ландшафтар, үлттық парктер және табиғат ескерткіштері бар. Жер жеке
меншікте болуы мүмкін. Жердің климаты, озонды қабаты, атмосфералық ауа,
биосфераның қүрамдас бөліктері табиғат объектілері болғанымен, меншік
объектісі емес.
Табиғат қорларына зандарда құқықтық мәні бар қосымша нысандар
беріледі. Мысалы, жер қорғалатын табиғат объектісі оның жоғарғы қабаты,
құнарлы топырағы және теңіздердің, көдцердің, өзевдердің табандары жатады.
Жер қойнауына шаруашылыққа пайдаланатын табиғи ортаның бір бөлігі — жер
асты мен пайдалы қазбалары жатады. Су көзіне — жер үстіндегі және жер
астындағы сулар мен табиғи мүздақтар, ормандарға табиғи ағаштар мен бүталы
алқаптар жатады.
Табиғи ресурстар қалпына келетін, жаңартылатын, қалпына келмейтін,
жаңартылмайтын, сарқылатын, сарқылмайтын түрлерге бөлінеді. Сондықтан
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану және оны қорғау экологиялық қүқықтың
негізі болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдар табиғи ресурстарды (оның ішінде
су ресурстарды) қорғаудың мынадай жолдарын көрсетеді:
- зиянды әсерлерден тікелей қорғау;
- бір табига объектіні қорғау арқылы екінші табиғи объектіні
қорғау (мысалы, өзен, көл жағалауларындағы орманды қорғау
арқылы судың кемуіне жол бермеу);
- табиғат обьектілерін басқа объектілердің зиянды
әсерінен қорғау;
- қоршаған ортаны қорғау мен пайдаланудың экономикалық тетіктерін
белгілеу (суды қорғауды жоспарлау, осы жөніңдегі
бағдарламаларды және шараларды қаржыландыру, су пайдалану
шарттарын жасау, оны арнайы пайдаланғаны үшін және ластағаны үшін
төленетін төлемдер жүйесін анықтау, экологиялық сақтандыру, су
ресурстарын қорғау саласындағы қызметті ынталандыру;
- қоршаған ортаның сапасын нормалау (нормативтің талаптарын,
түрлерін, тәртібін белгілеу);
- экологиялық сараптама жүргізу[5].
Қазақстан Республикасының су заңдарымен реттелетін барлық қатынастар
су құқықтық қатынастар деп аталады. Бұл қатынастарға алдымен суды
пайдалану, қорғау, басқару және бақылау жатады. Осы қатынастарды жүзеге
асыру барысында су заңдарың бұзғаны үшін жауаптылыққа байланысты қатынастар
да пайда болады.
Су құқықтық қатынастарының объектілеріне су қорлары жатады. Ал су
қатынастарының түрлеріне аталған суды пайдалану және қорғау, суды басқару
мен бақылау, су заңдарын бұзғаны үшін жауаптылыққа байланысты қатынастар,
су дауларын шешу, т.б. қатынастар жатады. Су қорларына мемлекеттік меншік
құқығын жүзеге асыру қатынастары аталған қатынастардың барлық түрлерін
қамтиды. Немесе оларға тікелей қатысы бар.
Осы су қатынастарының түрлеріне қатысы барбарлық заңды ұйымдар мен
жеке тұлғалар су қатынастарының субъектілеріне жатады, соның ішінде
шетелдік ұйымдар мен азаматтар, азаматтығы жоқ адамдар да болуы мүмкін.
Су кодексінде суды пайдалану құқығына Қазақстан Республикасының заңды
ұйымдары мен азаматтары ғана ие болады деп айтылған. Ал басқа ұйымдар мен
адамдар Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген реттерде ғана
пайдаланады деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының негізгі заңына 2003 жылдың 9 шілдедегі
қабылданған ҚР-ның Су кодексі жатады. Қазақстан Республикасы су заңдарының
міндеттері халықтың, экономика салалары мен қоршаған ортаның мұқтаждары
үшін суды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан,
былғаудан, сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою
мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы
заңдылықты нығайту болып табылады.
Келешекте жаңа Су кодексінде бұл міндеттерді кеңейтіп, судың
ыластанудан, қоқыстардан, тауысудан (жүдеуден) сақтауды, адам денсаулығына
және биоресурстарға теріс әсерін болғызбау, алдын алу шаралары, халықты
таза сумен қамтамасыз етуді, судың сапасының санитарлық және экологиялық
талаптарға сай келуі және басқа міндеттер қарастырылуы мұмкін.
Осы және басқа да жер жөніндегі қатынастар су заңының тақырыбы болып
табылады. Су кодексіне сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің және басқа
басқару органдарының қабылдаған қаулы, ережелері, тәртіптері де су
жөніндегі құқықтық қатынастарды реттейді, олар Су кодексінің су
қатынастарын реттеу жөніндегі жалғасын, құрамдас бөлігін құрайды.
Су ресурстарына кірмейтін қоршаған ортадағы сулар су заңымен
реттелмейді. Жер асты суларын геологиялық зерттеу, барлау және қорғау
Қазақстан Республикасының жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану және су
заңдарымен реттеледі.
Суды пайдалануға және қорғауға байнанысты мүліктік қатынастар
Қазақстан Республикасының су заңдарымен реттемесе, онда азаматтық заңдары
мен реттеледі. Су объектілерін пайдалануға және қорғауға байланысты пайда
болатын қаржы, салық қатынастары су және қаржы және салық заңдары мен
реттеледі.
Судың алып жатқан жағалаулары, табаны, су құрылыстары (каналдар,
шлюздер т.б. су қондырғылары) жөнінде пайда болатын қатынастар су және жер
заңдарымен тиісінше реттеледі.
Су жөніндегі құқықтық қатынастардың объектілеріне: су қорлары, не оның
бөлігі; жер бетіндегі сулар, жағалаулар, тау кен қабатындағы жер асты
сулары жатады.
Су объектілеріне қарай мына түрлері жатады:
- жер бетіндегі сулар;
- ішкі теңіз сулары;
- Қазақстан Республикасының аумақтың теңізі (оны бөлігі);
- жер асты сулары.
Суды пайдалануға және қорғайға байланысты қатынастарды реттеуде
құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырушы адамдар мен заңды тұлғалар су
құқығының субъектілері болып табылады. Оларға ҚР-ның азаматтары мен заңды
тұоғалары және шет ел азаматтары мен заңды тұлғалары мен азаматтығы жоқ
адамдар жатады.
Су жөніндегі құқық қатынастары, соның ішінде суға меншік құқығы, суды
пайдалану, қорғау, басқару, су заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілік
жөніндегі қатынастар құрделі қатынастар тобын құрайды.
Су заңының қағидаттарына (принциптеріне) – суды ысырапсыз ұтымды, ақы
төлеп пайдалануды, судың тазалығын қорғау, сақтау, ауыз суды пайдаланудың
басымдылығын жатқызуға болады.
Суды басқарудың қағидаттарына - Қазақстан Республикасындағы суды
басқару су ресурсарын қорғау мен толықтурыды, су пайдаланудың оңтайлы
шарттарын, қоршаған ортаның экологиялық тұрақтылығын сақтауды қамтамасыз
ететін су шаруашылығы–бассейндік және әкімшілік-аумақтық қағидаттар
ұйлестіру жатады.
Су шаруашылығы–бассейндік қағидат өзен, көл бассейндері және басқа су
айдындары шегінде әкімшілік аумақтық бірліктер арасында су ресурстарын
(иеліктерін) бөлу кезінде іске асырылады.
Суды жеке пайдалану талап ететін қызметті жүзеге асыру үшін заңды
ұйымдар мен азаматтарға сутоғандар немесе олардың бөліктері жеке
пайдалануға беріледі. Басқа су пайдаланушылардың жеке пайдалануға берілген
сутоғандарын пайдалануына Су кодексте және басқа да су заңдарында көзделген
жағдайларда беріледі.
Жеке пайдалануға берілген сутоғандарды немесе олардың бөліктерін
қоспағанда, сутоғандар түрлі заңды ұйымдар мен азаматтардың бірлесіп
пайдалануында болуы мүмкін.
Суды бірнеше пайдаланушыға берген кезде төмен орналасқан су
пайдаланушылардың мүдделері бірінші кезекте қанағаттандырылады. Су
пайдаланушылар өзара мүдделерді ескеруге, бір-біріне суды пайдалану құқығын
жүзеге асыруды қиындатпайға және зиян келтірмеуге тиіс шараларды қолдану
керек.
Арнайы рұқсат немесе лицензия негізінде сутоғандарынан су алуды
жүзеге асыратын заңды ұйымдар мен азаматтардың суды пайдалануы бастапқы су
пайдалану болып табылады. Бастапқы су пайдаланушылардан су алатын заңды
ұйымдар мен азаматтарды суды пайдалануы қосалқы су пайдалану болып
табылады.
Бастапқы су пайдаланушылар арнайы су пайдалануға берілген рұқсаттарда
көзделген лимитттерге және шарттарға сәйкес су көздерінің сулылығын ескере
отырып қосалқы су пайдаланушыларға су беруге кепілдік береді.
Жергілікті өкілді және атқарушы органдар азаматтардың өмірі мен
денсаулығын қорғау, экологиялық қауіпсіздікті қатамасыз ету мақсатында
шомылуға, қайық пен жүзуге, ауыз сумен тұрмыс мұқтаждары үшін су алуға, мал
суаруға тиым салынатын жерлерді белгілейді, сондай-ақ өздерінің әкімшілік
шегінде орналасқан сутоғандарда жалпы су пайдаланудың басқа да шарттарын
анықтайды[6].
Жалпы су пайдалану шарттары туралы ұсыныстарды табиғатты қорғайтын, су
ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау жасайтын мемлекеттік органдар
және басқада мүдделі органдар енгізеді. Қазақстан Республикасындағы
жергілікті өкілді және атқарушы органдар өздері белгілеген жалпы су
пайдалану шарттары туралы күнілгері хабарлауға міндетті.
1.3. Суды пайдалану құқығы және оның түрлері
Су кодексінің 24 бабына сәйкес ҚР-ның барлық азаматтары мен заңды
ұйымдары, оның ішінде шетелдіктерде, азаматтығы жоқ адамдарда суды
пайдалану құқығына ие болады.
Су қорын пайдалануды мемлекеттік маңызына қарай екі топқа бөлуге
болады. Бірінші топқа – су қоймаларын халықтың ауызсуы, тұрмыстық, және
өзге де мұқтаждарын өтеу үшін берілген сулар жатады.
Екінші топқа - мынадай су қоймаларын сауықтыру және демалыс
мақсаттары үшін пайдалану:
- ауыл шаруашылық мұқтаждары үшін пайдалану;
- өнеркәсіптік мақсаттар үшін пайдалану;
- гидротехника мұқтаждары үшін пайдалану;
- су көлігі мұқтаждары үшін пайдалану;
- балық шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
- аң шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану;
- қорықтар мен заказниктер үшін пайдалану;
- суды өрт сөндіру мұқтаждары үшін пайдалану;
- бірнеше мемлекеттер аумағында орналасқан су қоймаларын пайдалану
жатады.
Бірінші топтағы қажеттіктер үшін су қоймаларын пайдаланудың мәні – ол
ең алдымен халықтың ауызсу және тұрмыстық мұқтаждарын қанағаттандыруға
беріледі және ол сулардың сапасы белгіленегн мемлекеттік стандарттарға
сәйкес келетін долу керек.
Халықты сумен қамтамасыз ету кезінде орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету тәртібі қолданылуы мүмкін. Жер
астындағы суды ауызсу және тұрмыстық сумен жабдықтауға байланысты емес
мұқтаждар үшін пайдалануға болмайды. Бұл судың жеткілікті қоры және жер
бетіндегі қажетті су көздері жоқ аудандарда су ресурстарын басқаратын
мемлекеттік орган табиғат пен жер қойнауын қорғау органдарымен келісім
бойынша ауызсумен және мақсаттар үшін бұл суды ауқытша пайдалануғ рұқсат
бере алады.
Табиғи, сондай-ақ алдын алу мен емдеуді ұйымдастыру үшін қолайлы су
қоймаларына жатқызылады. Денсаулық сақтайтын, табиғатты қорғайтын, су
ресурстарын басқаратын, геология және жер қойнауын қорғайтын мемлекеттік
органдардың ұсынысы бойынша республикалық маңызы бар емдік су қоймалары
тізбесін - Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті маңызы барларын
жергілікті өкілді органдар бекітеді.
Аталған сауықтыру мақсатындағы су қоймалары ең алдымен емдік және
курорттық мақсаттар да тиісті органдардың рұқсатымен пайдаланылуы мүмкін.
Сел қауіпі бар аймақтарда орналасқан өзендерден басқа су қоймаларын
демалыс мақсаттары үшін пайдалануға ерекше рұқсатсыз-ақ жол беріледі.
Табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын, санитарлық қадағалау
мемлекеттік органдарымен келісім бойынша жергілікті өкілді органдар
белгілеген жерлердегі су қоймалары көпшіліктің тынығуы, туризм және
спорттық мақсаттар үшін пайдаланылады.
Суды ауыл шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдалану жалпы және арнайы
су пайдлану тәртібімен жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығында маусымдық су
көздерін (қар суын, жаңбыр суын, тасқын суды) пайдалануды, суды жайылымды
суландыру үшін пайдалану, суды азаматтардың қосалқы шаурашылықтары үшін
пайдалану белгіленген тәртіптерді қолдана отырып жүзеге асырылады.
Суды өнеркәсіп мұқтаждары үшін пайдалану арнайы су пайдалану
тәртібімен іске асырылады. Ауызсуды өнеркәсіп мақсаттары үшін пайдалануға
рұқсат етілмейді. Бірақ ерекше жағдайларда (дүлей табиғи тақсыреттер,
апаттар) тиісті органдар мұндай суларды өнеркәсіп мұқтаждары үшін уақытша
пайдалануға рұқсат беруі мүмкін.
Су қоймаларын гидротехника мұқтаждары үшін табиғатты қорғайтын және су
көліктерін басқаратын мемлекеттік органдармен, ал сел қаупі бар аудандарда
– селден қорғау органдармен келісім бойынша экономиканың басқа да
салаларының мүдделері, суды кешенді пайдалану талаптарын сақтап
пайдаланады.
Қазақстан Республикасының кеме су қатынасы санаттарына жатқызылған
өзендері, көлдері, су қоймалары мен теңіз суы жалпы пайдаланудағы су
мақсаттар үшін пайдалануға толық немесе берілген реттер кірмейді. Су
қоймаларына әуе кемелерінің ұшуы және қонуы үшін, сондай-ақ әуе көлігінің
басқа да мұқтаждары үшін пайдалануға Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілеген тәртіпте және шарт-негізінде рұқсат етіледі. Қазақстан
Республикасы Үкіметі бекіткен тізім бойынша кеме қатынасына арналған су
қоймаларында ағашты салсыз ағызуға тыйым салынады.
Республика аумағында орналасқан су қоймаларын және олардың бөліктерін
басқа су пайдаланушылардың құқықтарына нұқсан келместей балық
шаруашылығының мұқтаждары үшін пайдаланылуы мүмкін.
Балықтың бағалы түрлерін сақтау және ұдайы өсіру үшін ерекше маңызы
бар су айдындарында немесе олардың жекелеген учаскелерінде және басқа да су
кәсіпшілігі объектілерінде балық шаруашылығының мүдделері үшін су
пайдаланушылардың құқықтарына шек қойылуы мүмкін. Мұндай су қоймаларының
немесе олардың учаскелерінің тізбесін жіне шек қоюдың түрлерін балық
қорлары мен табиғатты қорғайтын, су ресурстарын басқаратын мемлекттік
органдармен келісім бойынша жергілікті атқарушы органдар белгілейді. Су
қоймаларын спорттық және әуесқойлық балық аулау кәсібі үшін де белгіленген
тәртіптер мен ережелерді қолдана отырып, пайдалануға болады.
Суда жүзетін жабайы құстардың және терісі бағалы андардың мекені болып
табылатын су қоймаларын немесе оның бөліктерін тбиғатты қорғайтын және су
ресурстарын басқаратын мемлекеттік органдармен келісім бойынша жергілікті
атқарушы органдар суды кешенді пайдалану және қорғау талаптарын ескере
отырып, аң шаруашылығының пайдаланылуына бере алады. Аң шаурашылығының
мұқтаждары үшін берілетін су қоймаларында су пайдалануға аң шарауашылығының
мүддесін ескере отырып, шек қойылуы мүмкін.
Ерекше ғылыми және мәдени құндылығы бар су қоймалары қорық су
айдындары деп жарияланады және олар табиғат ресурстарының барлық кешенін
қорғау және ғылыми зерттеулер жүргізу мақсаты үшін қорықтардың тұрақты
оңаша пайдаланылуына беріледі. Олар қорық суларын пайдалану туралы
ережелерді басшылыққа алады. Пайдаланылған ақаба суды су қоймаларына
ағызуға, егер оны табиғатты қорғау органдары белгіленген шектерге дейін
тазартқан жағдайда ғана пайдалануға жол беріледі[7].
Өрт сөндіру мұқтаждары үшін су қоймаларының кез келгенінен су алуға
болады. Оның тәртібін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Су
қоймаларын (өзен, ішкі теңіз, көл, каналдар, жерасты суын) жоғарыда аталған
екінші топтағы әр түрлі халық шаурашылығы мұқтаждары үшін су
пайдаланушылардың шаруашылықтың түріне қарай су заңында белгіленген
міндеттері бар. Мысалы, суды ауыл шаруашылығы мұқтаждары үшін пайдаланатын
заңды ұйымдар мен азаматтар су пайдаланудың белгіленген лимиттерін,
ережелерін, нормалары мен тәртіптерін сақтауға міндетті. Суды өнеркәсіп
мұқтаждары үшін пайдаланғанда бұларда басқа да және технологиялық
қалыптарын сақтауға тиіс.
Су қоймаларын гидротехникалық кәсіпорын балық қорғау құрылыстарын,
балықтардың уылдырық шашатын жерлерге өтетін жолдарын тиісті техникалық
күйде үстауға және бсқа міндеттерді орындауы керек.
Су пайдаланудың түрлері: жалпы және арнайы, жеке және бірлесіп,
бастапқы және қосалқы су пайдаланудағы бөлінеді:
1. Жалпы су пайдалану су ресурстарын жекелеген азаматтарға бекітіп
бермей және судың жай-күйіне әсер ететін құрылыстарды немесе техникалық
құрылғыларды қолданбай халықтың ауызсуға және өзге де мұқтажын
қанагаттандыру үшін жүзеге асырылады. Оның үшін арнайы рұқсат алудың қажеті
жоқ. Жалпы су пайдалануға экологиялық, техникалық және санитарлық,
қауіпсіздік мақсатында шек қойылуы немесе тиым салынуы мүмкін.
2. Арнайы су пайдалануға халықтың ауыз суға және тұрмыстық мұқтажын,
ауыл шаруашылықтың, өнеркәсіптің, энергетиканың, су көлігінің суға деген
қажетін қанагаттандыру үшін, өзге де қажеттер үшін, сондай-ақ өнеркәсіп,
коммуналдық-тұрмыстық, кәзір және басқа да пайдаланылған ақаба суды төгу
үшін, жер бетіндегі және жерастындағы суларды пайдалану жатады. Аталған су
пайдалану мынадай құрылыстар мен техникалық құрылғыларды қолдану арқылы
жүзеге асырылады.
Су пайдалану мерзімдері су пайдалану құқығын куәландыратын тиісті
құжат алынған күнен бастап есептеледі. Қажет болған кезде су пайдалану
мерзімі ұзартылуы мүмкін. Жалпы су пайдалану мерзіммен шектелмейді. Уақытша
су пайдалану мерзімідерін өзгертуді немесе доғаруды мүдделі су
пайдаланушылардың өтініш бойынша арнайы су пайдалануға рұқсат берген немесе
сутоғаннын жеке пайдалануға беру туралы шешім қабылдаған мемлекеттік орган
жүзеге асырылады[8].
Сутоғандары халықтың ауызсу, тұрмыстық, емдік, курорттық, сауықтыру
және өзге де мұқтаждарын, ауылшаруашылық, өнеркәсіптік, энергетикалық,
құрылыс, көлік, балық шаруашылығы мен өзге де қажеттерді қанағаттандыру
үшін пайдалануға беріледі.
Су мүлде азайған, сутоғандарында авариялық жағдайлар болған, жұқпалы
аурулар мен індеттердің пайда болу қауіп туған кезде және Қазақстан
Республикасының заңдарында көзделген өзге де реттерде басқа су
пайдаланушылардың мүдделеріне орай су пайдаланушылардың құқықтарына шек
қойылуы мүмкін.
Су пайдаланушылардың құықытарына: суды жеке пайдалануға – сутоғанын
жеке пайдалануға берген орган, арнайы су пайдалануға – арнайы су
пайдалануға рұқсат берген орган, қосалқы су пайдалануға – су ресурстарын
басқаратын мемлекеттік орган шек қоюы мүмкін.
Айрықша мемлекеттік немесе ғылыми маңызы, сондай-ақ мейлінше сел
қауіпі бар сутоғандарын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы немесе толық
тыйым салынуы мүмкін. Мұндай сутоғандары тізбесін Қазақстан Республикасының
Үкіметті бекітеді.
Су шаруашылық шараларын жүргізуден, сондай-ақ су пайдаланудың
доғарылуынан немесе шарттарының өзгеруінен заңды ұйымдар мен азаматтарға
келтірілген зияндар Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіпте және
көлемде өтелуге жатады.
2 тарау. Суды қорғаудың құқықтық негіздері.
2.1. Суды қорғау саласындағы басқару органдарының құзыреттері
Қазақстан Республикасының Конституциясы су, су қорлары Қазақстан
Республикасының меншік құқығын белгілеп берді. Су табиғи ресурстарының бір
түрі ретінде Қазақстан Республикасының меншік құқығының объектісі бола
алады. Бұл Республикасының басқа табиғи ресурстар емес меншік
объектілерінен ауырмашылығын айқындайды. Қазақстан Республикасының су
қорының мұндай құқықтық жағдайы басқа барлық заңдарға негіз болады. Соған
орай Қазақстан Республикасының заңдарына және Су кодексінің 4 бабында суға
меншік құқығын қаралған. Олардың ережелері мынадай: Қазақстан
Республикасындағы су тек қана мемлекеттің меншігі болып табылады.
Су меншігі құқығын тікелей немесе жасырын түрде бұзатын әрекеттердің
заңды күші жоқ, заңдарда көзделген жауапкершілікке әкеліп соғады. Суға
мемлекеттік меншікті Қазақстан Республикасы, оның атынан өкілетті
мемлекеттік органдар жүзеге асырады. Суды басқа мемлекеттердің, сондай-ақ
шетелдік заңды ұйымдар мен азаматтардың пайдалануына беру Қазақстан
Республикасының заңдарында қаралған шарттар мен тәртіпте жүзеге асырылады.
Суды пайдалануға беру және суға меншік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz