Кірістер есебін жүргізудің теориялық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... 7
1 КІРІСТЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кірістер есебінің түсінігі, мәні мен маңызы ... ... ...11
1.2 Кірістерды жіктеу және кірістер аудитінің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...18
1.3 «Жайна.Жамиля» ЖШС қызметінің экономикалық.ұйымдастыру ... ... ... ..31
2 «ЖАЙНА.ЖАМИЛЯ» ЖШС.нің КІРІСТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістердың есебі ... ...35
2.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ... 38
2.3 Серіктестіктегі шығындардың есебін жүргізу ... ...42
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері ... ... ... 50
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы мен табыс есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 «Жайна.Жамиля» ЖШС.нің кірістер мен шығындар есебін жетілдіру ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... .77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..79
1 КІРІСТЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Кірістер есебінің түсінігі, мәні мен маңызы ... ... ...11
1.2 Кірістерды жіктеу және кірістер аудитінің әдістемелік тәсілдері ... ... ... ...18
1.3 «Жайна.Жамиля» ЖШС қызметінің экономикалық.ұйымдастыру ... ... ... ..31
2 «ЖАЙНА.ЖАМИЛЯ» ЖШС.нің КІРІСТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістердың есебі ... ...35
2.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ... 38
2.3 Серіктестіктегі шығындардың есебін жүргізу ... ...42
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері ... ... ... 50
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы мен табыс есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 «Жайна.Жамиля» ЖШС.нің кірістер мен шығындар есебін жетілдіру ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... .77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..79
Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел экономикасының қарқынды дамуына баса назар аударып келеді. Осы тұрғыдан алғанда, экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономикасының дамуына оң әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның табыстылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің орнықтылығының негізі оның табыстылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда, материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына, яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды.
1. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы. 28.02.2008 жыл.
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі N251 15.05.2008 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы 13.05.2007 жыл.
4. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2008ж.
5. Қазақстан Республикасының «Ұлттық қаржылық есептіліктің №2 стандарттары туралы» Заңы. 21.06.2008 ж.
6. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2008 ж.
7. Абдықалыков Т.А «Учет и аудит»: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2007 ж
8. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2007 ж.
9. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2007 ж.
10. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы 2001ж., 236б.
11. Баймуханова С.Б., «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов », Алматы-2002 ж.
12. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
13. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау»: Алматы 2001 ж.
14. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000ж.
15. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии», Алматы: «БИКО» басылым үйі, 1997 ж.
16. Ержанов М.С. Аудит-1: Учебник – А.: Бастау, 2005 ж.
17. Ефимова О.В., Мельник М.В.«Анализ финансовой отчетности». – М.:2005ж.
18. П.Н. Камышанов. Практическое пособие по аудиту.- М.: ИНФРА-М,1996 ж
19. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
20. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005ж-310б.
21. Подольский В.И. Аудит: Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ–ДАНА, 2007ж
22. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика, 2005.-282с
23. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000 ж. 335с.
24. Тайгашинова К.Т. «Методические и теоретические основы управленческого учета», Алматы, 2002ж.
25. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
26. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
27. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек., Салық және салық салу., Алматы, Экономика, 2006ж
28. «Жайна-Жамиля» ЖШС-нің Жарғысы
29. «Жайна-Жамиля» ЖШС-нің қаржылық есебі.
30. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М., Сервис. 2000 г-450с.,
31. Бухгалтерский учет и аудит № 4 2003г.Кутер М.И. Теория и принципы
бухгалтерского учета, М., Финансы и статистика. 2000г-543с.,
32. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіп-орындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. А., 2003ж-410б.,
33. Радостовец В.К., Шмидт О.Н. Особенности бухгалтерского учета, Центр аудит Казахстан. 2000г-310с.,
34. ТөлегеновЭ.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200б.,
35. Бюллетень бухгалтера № 18 (196), 2005г.
36. Введение в бухгалтерское дело: Пер.с англ. торгово- издательское бюро, 2004.
37. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник./ И.А.Богдановская, - Минск: Высшая школа, 2005.
38. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия. -Интел-Синтез, 2004.
39. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие - Ярославль, 2003.
40. Андреев В.А. Практический аудит - М.Экономика, 2004
2. Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі N251 15.05.2008 жыл.
3. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы» Заңы 13.05.2007 жыл.
4. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2008ж.
5. Қазақстан Республикасының «Ұлттық қаржылық есептіліктің №2 стандарттары туралы» Заңы. 21.06.2008 ж.
6. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2008 ж.
7. Абдықалыков Т.А «Учет и аудит»: Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2007 ж
8. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2007 ж.
9. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2007 ж.
10. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж., «Бухгалтерлiк есеп», Алматы 2001ж., 236б.
11. Баймуханова С.Б., «Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов », Алматы-2002 ж.
12. Байдаулетов М., Байдаулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
13. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау»: Алматы 2001 ж.
14. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000ж.
15. Ержанов М.С., Ержанова С.М. «Учетная политика на казахстанском предприятии», Алматы: «БИКО» басылым үйі, 1997 ж.
16. Ержанов М.С. Аудит-1: Учебник – А.: Бастау, 2005 ж.
17. Ефимова О.В., Мельник М.В.«Анализ финансовой отчетности». – М.:2005ж.
18. П.Н. Камышанов. Практическое пособие по аудиту.- М.: ИНФРА-М,1996 ж
19. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
20. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005ж-310б.
21. Подольский В.И. Аудит: Учебник для вузов. –М.: ЮНИТИ–ДАНА, 2007ж
22. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика, 2005.-282с
23. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000 ж. 335с.
24. Тайгашинова К.Т. «Методические и теоретические основы управленческого учета», Алматы, 2002ж.
25. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
26. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
27. А.Д. Үмбеталиев, Ғ.Е. Керімбек., Салық және салық салу., Алматы, Экономика, 2006ж
28. «Жайна-Жамиля» ЖШС-нің Жарғысы
29. «Жайна-Жамиля» ЖШС-нің қаржылық есебі.
30. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия, М., Сервис. 2000 г-450с.,
31. Бухгалтерский учет и аудит № 4 2003г.Кутер М.И. Теория и принципы
бухгалтерского учета, М., Финансы и статистика. 2000г-543с.,
32. Радостовец В.К., Ғабдуллин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Кәсіп-орындағы бухгалтерлік есеп, Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. А., 2003ж-410б.,
33. Радостовец В.К., Шмидт О.Н. Особенности бухгалтерского учета, Центр аудит Казахстан. 2000г-310с.,
34. ТөлегеновЭ.Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері, А., Экономика. 2001ж-200б.,
35. Бюллетень бухгалтера № 18 (196), 2005г.
36. Введение в бухгалтерское дело: Пер.с англ. торгово- издательское бюро, 2004.
37. Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник./ И.А.Богдановская, - Минск: Высшая школа, 2005.
38. Ефимова О.В. Как анализировать финансовое положение предприятия. -Интел-Синтез, 2004.
39. Лоханина И.М., Золкина З.К. Основы анализа финансового состояния предприятия. Учебное пособие - Ярославль, 2003.
40. Андреев В.А. Практический аудит - М.Экономика, 2004
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 КІРІСТЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Кірістер есебінің түсінігі, мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
2. Кірістерды жіктеу және кірістер аудитінің әдістемелік
тәсілдері ... ... ... ...18
3. Жайна-Жамиля ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру ... ... ... ...31
1. ЖАЙНА-ЖАМИЛЯ ЖШС-нің КІРІСТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістердың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...38
3. Серіктестіктегі шығындардың есебін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы мен табыс есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 Жайна-Жамиля ЖШС-нің кірістер мен шығындар есебін жетілдіру ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта
халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел
экономикасының қарқынды дамуына баса назар аударып келеді. Осы тұрғыдан
алғанда, экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономикасының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын
алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның табыстылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын
еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді
өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы
ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті
таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың
жөн сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде табыс тақырыбы, оның маңыздылығы, кәсіпорынның дамуындағы
рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Мемлекеттің
экономикалық саласын, кәсіпорын табысын тиімді пайдалану мен жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономика саласындағы оқымысты-
ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде көрсетілген
тұжырымдамаларын айтуға болады. Олар қазақстандық В.К.Радостовец,
С.С.Сатыбалдин, К.Ш.Дюсембаев, К.К.Кеулімжаев, М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Байдақов, Э.Нұрсеитов, К.Т.Тайғашинова, Ж.Н.Айтжанова,
Р.Е.Джаншанло, М.У.Жандаулетова және тағы басқалар.
Аталмыш тақырып шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген. Ф. Вуд,
Э.С.Хендриксен, М. Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз,
Д.Миддлтон, Н.Г. Волков, Г.Мюллер, Ж.Ришар, А.Д.Шеремет, В.В.Ковалев,
П.С.Безрукий, Е.Н. Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов,
М.И. Кутер, В.Д. Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов,
А.К.Гоголев, Е.А.Мизиковский, Н.А.Прокофьева, Р.С.Ушаков, Е.Стоянова,
Д.А.Ендовицкий,М.В.Новикова, О.В.Ефимова, А.В.Суворов, В.М.Родионова,
С.А.Николаева, Г.А.Шакирова, Е.Ф.Никитская және басқалардың еңбек-терінде
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасын-дағы
кәсіпорындарда жүргізілетін бухгалтерлік есепті заңдық негіздерге сүйене
отырып ұйымдастыру тәртібін жетілдіру.
Осыған орай, Жайна-Жамиля Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде
кірістер есебін жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне
алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бухгалтерлік есепте кірістер есебін
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, оның
экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндет-терін
ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді,
заңнамаларды елеу негізінде, кірістер есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар
жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- кірістер есебінің түсінігі, мәні мен маңызы зерттелді;
- кірістердың жіктелуі қарастырылды;
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштері жүйеленді;
- Жайна-Жамиля ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру сипаты
берілді;
- кәсіпорынның негізгі қызметтен түскен кірістер есебі қарастырылды;
- кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ұйымдастырылды;
- кірістер аудитінің бағдарламасы жасалды;
- кәсіпорынның кірістер есебі мен аудиті жетілдіру жолдары ұсынылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Oтандық және шетелдік авторлардың
монографиялық және периодикалық әдебиетімен қатар бухгалтерлік есепке
қатысты қабылданған қазақстандық заңдар мен заңнамалық актілер дипломдық
жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында табыс есебін
ұйымдастыру бойынша, бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру қызметінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Зерттеу пәні –бухгалтерлік есепте табыс есебін ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының құндылығы. Жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның
ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге алынған объектілерде
енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша есеп саласының барлық
бухгалтерлік жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп танылды.
Сонымен қатар өндірістік кәсіпорнында бухалтерлік есепті ұйымдастыру
бойынша теориялық және әдістемелік базаны кеңейтеді және тереңдетеді.
Тәжірибелік ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру
қызметінің аймақтық нарығында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
тәжірибелік құндылығы көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда, кез келген ғылыми зерттеу оның теориялық негіздерінен
бастау алатындықтан бізде зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауын Кірістер
есебінің теориялық негіздері деп атап, табыс туралы жалпы түсінік бере
отырып, оны реттеу механизмдерін қарастырамыз.
Екінші тарау Кәсіпорынның кірістер есебін ұйымдастыру деп аталады.
Онда Жайна-Жамиля жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің мысалында
негізгі қызметтен түскен кірістер мен кәсіпорынның пайдасы және
рентабельділігінің есебін ұйымдастырамыз.
Үшінші тарауда, кірістер аудитінің бағдарламасы анықталып кәсіп-орынның
кірістер есебі мен аудиті және оны жетілдіру жолдары қарастырылатын
болғандықтан да бұл тарау Кәсіпорын кірістерының аудитін жетілдіру деп
аталады. Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыгдар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы
Экономикалық әдебиеттерде кірістер мен шығындарды тану, бағалау, есепке
алу, талдау, жіктеуге арналған біршама зерттеулер кездеседі.
Шетелдік экономист ғалымдар Л.А.Бернстайн, Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Милк,
Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ж.Ришар, Т.Скоун, Р.Энтони, Дж.Рис және
басқалары компаниялардың кіріс және шығысының әдістемелік сұрақтарын
қамтитын әртүрлі елдердің есептеріне және есептемелеріне өздерінің
еңбектерін арнады.
Кірістер мен шығындарды есепке алудың және талдаудың, жіктеу және
бағалаудың әдістемелік негіздерін ұйымдастырудың мәселелері А.С.Бакаев,
П.С.Безруких, К.М.Гарифуллин, В.Б.Ивашкевич, В.В.Ковалев, З.В.Кирьянова,
Л.И.Куликова, М.И.Кутер, С.А.Николаева, В.Д.Новодворский, В.Ф.Палия,
В.И.Петрова, М.В.Мельник, В.Г.Гетьман, Я.В.Соколов, А.А.Шапошников,
А.Д.Шеремет және көптеген ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде жазылған.
Н.В.Пошерстник қатысушылардың салымдарын қоспағанда, ұйымдардың
капиталының өсуіне әкелетін активтердің түсу және міндеттемелерді өтеудің
қорытындысында экономикалық пайданың артуы ретіндегі ұйымдардың кірістерын
анықтайды. Ол ұйымдардың шығындарын активтардың шығып қалуы және
міндеттемелердің пайда болуының қорытындысында экономи-калық пайдалардың
төмендеуімен түсіндіреді [6].
В.В.Ковалев кірістерды қысқа мерзімді активтердің ережесі секілді
өтімділігі жоғары ретінде түсіндірілетін ақша қаражатының және
баламаларының ағымына тікелей және жанама айналымы ықтималдығында орнаған
кірістермен түсіндіреді.
Шығындар - мерзім аралығында қаржы қорытындысын есептеу кезінде есеп
беру мерзіміне жататын ақшалай бағалауда көрсетілген капиталға
айналдырылмайтын және капиталдан айырылатын шығындар және есептелімдер [7].
В.К.Терехова кірістерға мынадай түсінік береді: кірістер – өнімдерді,
тауарларды сатудан және орындалған жұмыстар, қызмет көрсетулерден түскен
ұйымдардың ақшалай түсімдері.
Шығындар дегеніміз өнімдерді дайындауға және сатуға, тауарларды
дайындауға және сатып алуға, жұмыстардың орындалуларына байланысты шығындар
болып табылады [8].
Экономикалық көзқарас бойынша, Г.Мюллердің анықтауына сәйкес,
кәсіпкерлік табысты бір жағынан, кәсіпорын шығынын бөлісудің қорытындысы
ретінде, екінші жағынан кәсіпкерлік қабілеттерді танытқаны үшін сыйақы
ретінде қарастыру қажет [9].
Негізінен, кірістер мен шығындар қаржылық талдауды қалыптас-тыруға әсер
етеді. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың мағызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
басқа да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншікті капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты
өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы
ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату
және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруа-шылық субъектілерімен қаржылық
қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен көрсетіледі деп жазады.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни
төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіш-термен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға
тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс [10].
Кәсіпкерлердің жұмыс істеуінен түскен кәсіпкерлік кіріс, көлеміне, алу
әдістеріне, пайдалану бағыттары бойынша әртүрлі болып табылады. Осылайша,
жеке меншік нысандары әртүрлі кәсіпорындарда жұмыс істеу капиталының және
жеке меншік капиталының шектеулігіне байланысты кәсіпкерлік табыстың
қалыптасуы да әр түрлі. Капиталдың меншігі біруақытта жеке өндірісі бар
кәсіпкер ретінде көрінсе, кәсіпкерлік табыс жоғарыда көрсетілген сызбанұсқа
бойынша қалыптасады. Егер жеке меншік иесі немесе кәсіпкер әртүрлі тұлғалар
болса, онда екі нұсқа да мүмкін болып табылады. Капиталдың иесі басқару,
өндіріс және өткізу қызметін менеджерлеріне береді және олардың жалақыларын
анықтайды. Кәсіпкердің табысы капиталға жеке меншік монополиясы үшін төлем
ретінде қабылданады. Менеджер капитал қызметін жүзеге асырады және
кәсіпорынның қызметіне жауап береді. Капитал меншігі кәсіпкерге оның жеке
ісін ұйымдастыру үшін белгілі бір пайызда (әдетте банктен жоғары) капиталын
бере алады. Негізінен, аталған жағдайда кәсіпкерлік табыс кәсіпкердің жеке
мүддесін жүзеге асырудан жоғары тұрады. Аталған жағдайда ол өндірісті
жүзеге асыруда, инновацияны енгізуде, жаңа өнімді өндіруде, фирманы басқару
бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекелге жауапкершілік ықыласын танытқаны
үшін сыйақы түрінде көрінеді.
Кәсіпкерлік табыс мыналардан тұрады:
біріншіден, орташа пайда, яғни кәсіпкерге орташа сыйақы қызметтің
аталған бағытының аясында оны тарту және ұстау үшін қажет. Орташа пайда
фирманың ішкі шығындарына енеді. Егер орташа сыйақы фирманың тұрақтылығын
қамтамасыз етпесе, онда кәсіпкер бизнестің пайдалырақ бағытына өзінің күшін
жұмсайды немесе басқа фирмадағы еңбекақысы үшін кәсіпкерлік рөлінен бас
тартады.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкердің ұстанымы тұрғысынан, орташа пайда
капиталға орташа қайтарымға және кәсіпкерлік қызметтің нормаларына
байланысты болады. Экономикалық табиғаты жағынан пайда тауар немесе қызмет
көрсету өндірісін таңдау құнын көрсетеді. Ол егер кәсіпкер басқа өндіріске
өзінің жеке капиталын, өндіріс қаражатын, қабілеттерін салатын жағдайда
алуы мүмкін алынбай қалған пайдадан кем болмауы қажет; екіншіден, қалыпты
пайдадан көбірек алынған кіріс, яғни экономикалық (таза) пайда.
Бәсекелі экономика жағдайында (тұрақты) таза пайда нөлге тең болушы
еді. Тұрақты экономика ретінде шығындардың көрсеткіштері, ресурстары,
сұраныстар және кірістер туралы деректер тұрақты болып табылатын,
шығындардың көрсеткіштері өзгеруге жатпайтын экономика түсіндіріледі. Бұл
жағдайда бағалардың және өндірістердің экономикалық саясаты болжанбалы,
инновациялық өзгерістер жүргізілмейді. Таза бәсекелестік жағдайында әртүрлі
салада пайда болуы мүмкін таза пайда, фирманың ағысымен (қарқынымен) ұзақ
уақытқа жоғалып кетеді. Қорытындысында, белгілі және уақытша шығындар ұзақ
уақыт мерзімде кәсіпкерге таза пайда түрінде ешқандай із қалдырмай,
толығымен өтеледі. Таза бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер тауардың бағасы
және шектеулі шығындары теңелетін кезге дейін тауарды өндіреді.
Кәсіпорын өз кезегінде құрылып отырып, алдына тауарлардың өндірісі,
пайдалану үшін жұмыстарды және қызмет көрсетулерді орындау сияқты
міндеттерді қояды және белгілі бір мерзім аралығы үшін ақшалай жағынан өз
жұмысының жоғары нәтижелілігін, басқаша айтқанда, жоғары пайданы алуды
өзінің экономикалық мақсаты деп санайды.
Шаруашылық етудің жаңаша жағдайлары бухгалтерлік есептің әдістемесінде
және ұйымдастыруында маңызды өзгерістердің негізін қалады. Көрсеткіштер -
ақшалай түсім, пайда, таза құн қазіргі замандағы қазақстандық есептің
негізгілері болып табылады. Тәжірибеде, бухгалтер-талдаушылар жоғарыда
айтылған көрсеткіштерді есепке алуда және талдауда көптеген мәселелерге
жолығады. Негізгі мәселелер мыналар болып табылады:
1) қазіргі жүргізу жағдайына сәйкес келмеушілік және заңнамалық
актілерге қарама-қайшылық;
2) есепке алудың еңбек сыйымдылығы, негізінен кәсіпорындарда салық
есептілігін жүргізуге байланысты.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қатесі, кәсіпорындардағы
кірістер мен шығындардың ағымдарын есепке алу және басқаруды
бағаламайтындықтан болып отыр. Кейбір кәсіпкерлер бұны қаржы мәселелерінің
қиындығымен түсіндіреді, сондықтан бағыныштыларға өздерінің уәкілеттілігін
береді. Бұндай ұстаным қате болып табылады, ешқашанда келіп түсіп жатқан
және шығып жатқан ақша ағымдарын өздігімен бағыттауға, бақылауға алуға
болмайды. Дәл осындай ағымдардың қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің
шынайы қорытындысы шоғырланады және кәсіпкердің іздеп жүрген, бизнесінің
нәтижелерін арттыру мүмкіндіктері жасырылады. Сондықтан отандық кәсіпкер,
ең алдымен, қаржымен басқарудың барлық негізгі принциптерін және тәсілдерін
игеру, оларды жақсы білу қажет, әйтпесе ол жеңіліске ұшырайды. Осылайша,
ұйымдардың кірістеры мен шығындарын есептеудің және басқарудың барлық
құпияларын білу мәселесі, әсіресе қазақстандық нарыққа тән жағдайда,
бизнестің өмір және өлім мәселесі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты табыс пен пайданың
құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның
шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру
процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар
табысты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және
қолдануды көрсетеді, яғни табысты алуға қажетті экономикалық құрбанға тән
оның кері жағы болып табылады. Осындай жалпы анықтамадан көріп
отырғанымыздай, шығындар дегеніміз кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге
асырудағы кез-келген төлемдерді айтамыз.
Кәсіпорынның пайдасын қалыптастырудың жалпы принциптеріне сәйкес,
кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін, шығындардың әр
түрлері әртүрлі дәрежеде ескеріледі, олардың барлығы шығындар болып
табылмайды және құнның өзіне қосылады. Құнның өзіне шығындар болып
табылмайтын кейбір жұмсалатын қаражат жатады. Осындай шығындардың ең
көрнектісі, ақша қаражатын төлеумен тікелей байланысы жоқ және дайын
өнімнің құнына негізгі құралдардың құнын ауыстыру амалымен есепке алу
саясатының аясында таңдалғанға байланысты амортизациялық аударым жарналары
болып табылады.
Осылайша, шығындар, жұмсалатын қаражаттар және таза құнның өзі сияқты
түсініктерді ажырата отырып, шығындар кәсіпорындардың операциялық қызметіне
және оның ағымдағы операциялық қызметі процесінде туындайтындықтан, оның
ақша ағымына жатады және өзінің төлемі үшін ақша қаражатын талап етеді.
Шығындар ақша байланысына байланысы жоқ бухгалтерлік категория болып
табылады және таза құнның көрсеткішін құратын элемент қызметін атқарады.
Шығындардың бөлігі - бұл операциялық шығындар, ал бөлік - кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық қызметімен байланысты және бекітілген
ережелерге және нормативтерге сәйкес бөліктер бойынша өнімдердің таза
құнына қосылады.
18 ХҚЕС Ақшалай түсімге кірістердың келесі анықтамасы беріледі,
ақшалай түсім – жеке меншік капиталына қатысушының жарналарына байланысы
жоқ, жеке капиталдың артуына әкелетін кәсіпорынның қарапайым қызметінің
барысында белгілі мерзімге арналған экономикалық пайданың жалпы түсімі
[10].
ХҚЕС-да кірістер мен шығындар активтерге және міндеттемелерге бағынышты
категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады. Бұл
кірістер мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра
отырып, белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты
болуына және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен
байланысты. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық
активтерін шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме
кірістер мен шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы
есептегі есеп беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін
(қаржы жағдайы туралы есеп) анық көрсетеді [11].
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған кірістерды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде кірістер ақшалай түсімге және басқа да
кірістерге бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды
орындау, қызмет көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға
ұсыну, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым
(негізгі) қызметінің барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде,
ақшалай түсім мүлікке айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп
отырған ақша қаражатын ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни табыс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС кірістер мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің
қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес,
капиталдың есептерінде көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен
құрылады.
Мысалы, жарғылық капиталға салымдар бойынша құрылтайшылардың
(қатысушылардың) шетел валютасындағы дебиторлық берешектерінің өсуі немесе
азаюы курстық валюталық айырма бойынша табысты және шығынды анықтайды,
бірақ пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілмейді. Дәл осы
сияқты қайта бағаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының өзгеруі,
ақша ағымдарын және валюталық тәуекелдерді шығасыдан сақтандыру құралдары
бойынша кірістер және залалдар, сондай-ақ сатуға рұқсат етілген қаржы
активтерін қайта бағалаудың қорытындылары туралы айтуға болады.
Аталған кірістер мен шығындардың бір ерекшелігі бар, олар ұйымның
басқаруының бақылауға жатпайтын аппаратының сыртқы факторларына
негізделгенін атап өту қажет.
Және егер олар менеджмент қызметінің тиімділігі туралы куәландырмаса,
онда барлық ерекшеліктерімен шаруашылық етуші субъекті ретіндегі ұйымның
өзінің тиімділігін көрсетеді. Осылайша, дәстүрлі қабылданған бухгалтерлік
есептілігінен басқа, сондай-ақ көп жағдайда капиталды ұстап тұру
тұжырымдасына жауап беретін пайданың кең мағынасы бар.
Кірістер мен шығындардың аталған түсіндірмесі XX ғасырдың аяғында АҚШ
жаңа есеп беру көрсеткішінің, яғни ХҚЕС талаптарына сәйкес, 2009 жылдың 1
қаңтарынан басталатын мерзімдерге арналған есептілікке енгізілетін толық
пайданың пайда болуына алып келді. Бұл көрсеткіш барлығымен мойындалған
есеп беру кезіндегі кірістер және шығындардан құрылады. Ұсынылған жаңа
болжаммен анықталған 1 ХҚЕС (IAS) есеп беру құрылымында ол бухгалтерлік
қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның, сол сияқты оның басшысының
қызметінің қорытындысын барабар бағалауға мүмкіндік береді [12].
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жылдық жиынтық табыс,
салық мерзімінің ішінде Қазақстан Республикасындағы және оның шекарасынан
тыс жерлердегі заңды тұлғамен алуға жататын (алынған) кірістердан тұрады
[2].
Қызметтің түрлерінен алынған кірістер, өнімдерді сатудан (қайта сатуға
арналып сатып алынған секілді, сату мақсатында субъекінің өзімен
жүргізілген), қызмет көрсетулерді ұсынудан, қаржыландырудан және тағы
басқалардан түскен кірістер, яғни оның бизнесін құраушы ретіндегі ұйыммен
қабылданған қызметті ұйымдастыруға арналған кәсіби кірістер болып табылады.
Кірістердың осындай бөлінулері №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартын
анықтайды [13].
Кәсіпорындарындағы кірістер мен шығындарды бухгалтерлік есепке алудың
міндеттері мыналар болып табылады:
– категорияларға кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу:
негізгі және негізі емес қызметтен түскен кірістер мен шығындар;
– категориялар бойынша кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу
(негізгі және негізі емес қызметтен түскен кірістер мен
шығындар);
– келесі мерзімдерде кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу;
– таратылмаған табысты есепке дұрыс жатқызу (есеп беру мерзіміндегі
және өткен жылдардағы);
– қорытынды табысын дұрыс қою;
– жеке меншік құқығына ауысу сәтіндегі сату және сатып алу
жөніндегі әрбір келісім-шарттағы (шарттағы) сипаттаманы, көліктік-
дайындаушы шығындарды өтеу жағдайларын және сатылатын тауарға бұл
шығындарды өтеуді есептеу сәтін қарастыруы тиіс келісім-шарт
жасасудың қолданылған механизмі;
– бюджеттің алдындағы барлық міндеттемелерді өтегеннен кейінгі
кәсіпорын өкімінде қалған таза табысты дұрыс шығындауға бақылау
жасау.
– корпорациялық табыс салығының сомаларын дұрыс анықтау.
Құрылысқа арналған келісім-шарттарға байланысты ақшалай түсімдерді және
шығындарды есепке алудың тәртібін орнату 11 ХҚЕС-да анықталады. Құрылысқа
арналған келісім-шарттар мыналарды қарастыру қажет:
– келісім-шартта көрсетілген ақшалай түсімдердің алғашқы сомалары;
– келісім-шарттың шарттарынан, кінә қоюлардың және көтермелеу
төлемдерінің пайда болу жағдайларынан ауытқу.
Осылайша, кәсіпорындардағы кірістер мен шығындарды бухгалтерлік есепке
алудың негізгі міндеттерінің бірі, кірістер мен шығындарды дұрыс анықтауда
және жатқызуда, ұйымдардың барлық активтерін дұрыс және ұтымды қолдануда
есепке алудың бақылаушы қызметтерін жүзеге асыру болып табылады.
1.2 Кәсіпорынның кірістеры мен шығындарын жіктеу және кірістер мен
шығындар аудитінің әдістемелік тәсілдері
Қазіргі уақытта қолданыстағы Қазақстан Республикасындағы нормативтік
актілерде ұйымдардың кірістеры мен шығындары әртүрлі жіктеледі. Алайда,
нормаларды жазу кезінде негізінен басқа да міндеттер қойылатындықтан,
қандай да бір амалмен бұл жіктелімдерді тұжырымдау және жүйелеу оңайға
соқпайды. Сол уақытта нормативтік актілерге әртүрлі түсініктер түрінде
ұсынылған осындай жіктелімдер қаржыгердің, бухгалтердің және аудитордың
жұмысын әжептәуір жеңілдете алады.
Шаруа немесе фермерлік шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімдерін шығаратындар үшін арнайы салық режимдерін Қазақстан
Республикасының салық заңнамасына, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияларға
сәйкес қолданатын бухгалтерлік есепті жүргізудің тәртібін анықтау және
шағын кәсіпкерліктің қаржы субъектілерімен құру мақсатында жасалып
шығарылған №1 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты кірістер мен шығындардың
мынадай жіктелімдерін анықтайды: [14,51б].
1) Тауарды сатқаннан түскен табыс.
Төменде көрсетілген барлық шарттар қанағаттандырылған жағдайда табыс
кірді деп саналады:
– субъект тауардың жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
және сыйақыларды сатып алушыға берген жағдайда;
– субъект негізінен жеке меншік құқығына ұқсайтын дәрежеде басқаруға
қатыспайтын және сатылған тауарларға бақылау жасамайтын жағдайда;
– табыстың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда;
– операцияларға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанған жағдайда;
– операцияларға байланысты келтірілген немесе күтіліп отырған шығындар
сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда.
Субъектінің жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және
сыйақыларды сатып алушыға қай сәтте берген сәтін анықтау үшін,
операциялардың шарттарын үйрену қажет. Көп жағдайларда, жеке меншік
құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды
құқығын берумен немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысуымен сәйкес
келеді. Бұл бөлшектік сатылымдар көп болған жағдайларында болады. Қалған
жағдайларда жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды
беру жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру
жеке меншіктің заңды құқығын берудің немесе сатып алушыға иелену құқығының
ауысу мерзімдерінде жүзеге асады.
Егер субъект жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
сақтаса, табыс алынды деп есептемейді. Жеке меншік құқығына байланысты
маңызды тәуекелдерді және пайдаларды субъектінің сақтауы мүмкін жағдайлар:
– субъектімен кепілдемелердің стандартты шарттарының аясында
қанағаттандырарлықсыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталған
жағдайда;
– нақты сатылымнан түскен ақшалай түсімді алу тауарларды сатып алушымен
сатылғанға байланысты;
– түсірілген тауарлар орнатуға жатпаса, ал әлі орындалмаған келісім-
шарттың маңызды бөлігін орнату құраса; және
– сатып алушының сату келісім-шартында анықталған себеп бойынша сатып
алу мәмілесін бұзуға құқығы бар болса және субъект қайтарымның
мүмкіндігін анықтай алмаса.
Егер субъектімен жеке меншік құқығына байланысты маңызы жоқ тәуекел
сақталса, онда операция сатылым болып табылады және субъект табысты
мойындады деп санайды. Мысалы, сатушы оған тиесілі соманы алуды қамтамасыз
ету үшін, тауарларға жеке меншік заңды құқығын қалдырады. Осыған ұқсас
жолмен сатып алынған затқа сатып алушының көңілі толмай, ақшаны қайтаруды
ұсынса, субъект ақшалай түсімді мойындайды. Осындай жағдайларда, субъект
мүмкін болатын қайтарымдарға бағалық міндеттемелерді мойындайды.
2) Қызмет көрсетуден түскен кірістер.
Қызмет көрсетуді ұсынатын операциялардың қорытындыларын сенімді өлшеген
кезде, баланстың күніне операциялардың аяқталу кезеңін көрсету жолымен
табыс танылады. Егер келесі шарттар орындалатын болса, операциялардың
қорытындысы сенімді деп есептеледі:
– табыстың сомасы сенімді түрде танылады;
– операцияға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанса;
– баланстың күніндегі жағдай бойынша операциялардың аяқталу кезеңі
сенімді түрде танылса;
– операцияларды жүзеге асыруға арналған шығындар және оның аяқталуына
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса.
Операциялардың аяқталу кезеңі орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы қажет, атап айтқанда:
- орындалған жұмыс туралы есептер;
- қызмет көрсетудің жалпы көлемінен пайыз секілді ұсынылған қызмет
көрсетулер;
- жалпы күтіліп отырған шығындарға келтірілген шығындарға барабар
қатынаста.
Белгілі бір мерзім ішінде істердің анықталмаған санын орындау жолымен
қызмет көрсетулер ұсынылса, қандай да бір әдіс аяқталу кезеңінде жақсырақ
көрінетін куәлік бар болған жағдайларды қоспағанда, уақыттың осындай
мерзімі ішінде тікелей негізде табыс танылады. Нақты іс-әрекет басқа іс-
әрекеттерге қарағанда маңыздырақ болса, онда субъекімен табысты мойындау
осы іс-әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытындысы
сенімді бағаланса, субъект мойындалған орны толтырылған шығындардың
сомасының аясында табысты мойындауы қажет.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытын-дысы
сенімді бағаланбаса, мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының
аясында табыс мойындалады.
Қызмет көрсетулерден түскен кірістер, қызмет көрсетулер ұсынылып
отырған мерзімнің ішінде мойындалады.
№2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартымен пайыз, роялити және
дивидендтер түріндегі кірістер қарастырылған.
Субъект пайыздар, роялити және дивидендтер әкелетін субъект
активтерінің басқа да жақтарымен қолданудан туындайтын кірістерды мына
жағдайларда мойындау қажет:
- операциялармен байланысты экономикалық пайдаларды субъектінің алу
мүмкіндігі бар болған жағдайда; және
- табыстың сомасы сенімді түрде өлшенген болса.
Субъект келесі негіздерді қолдана отырып, табысты мойындау қажет:
- пайыздардың тиімді мөлшерлемелері әдісін қолдана отырып, пайыздар
мойындалады;
- роялти сәйкес келетін келісім-шарттың мазмұнына сәйкес, есептеу
әдісімен мойындалуы қажет;
- дивидендтер төлемді алуға акционерлердің құқығы анықталған
жағдайда мойындалуы қажет.
3) Қаржыландырудан түскен кірістер.
Қаржыландырудан түскен кірістерға кірістердың келесі түрлері жатады:
- қаржылық активтер бойынша (ақша қаражаттарын ұсыну және пайдалану үшін
алынғандар, осы банктің шотында жатқан ақша қаражатын банктің қолдануы
үшін пайыздар) кірістерды алуға байланысты, операциялар көрінетін
сыйақыландыру жөніндегі кірістер;
- бағалы қағаздар бойынша дивидендтермен алынған кірістерды алумен
байланысты операциялар көрінетін дивидендтер жөніндегі кірістер;
- қаржылық жалға берілген активтер бойынша кірістерды алуға байланысты
операциялар көрінетін қаржылық жалға беру активтері;
- капиталдың немесе басқаның құнының өсуінен жалға беру төлемдерін
немесе кірістерын алу мақсатында, өкімде жатқан (жалға беру келісім-
шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) жылжымайтын дүние-
мүліктен (жер, ғимарат немесе олардың бөліктері) кірістерды алуға
байланысты операциялар көрсетілетін жылжымайтын дүние-мүлік
инвестицияларымен жасалған операциялардан түскен кірістер;
Кірістер аудитінің әдістемелік тәсілдері
Аудиттің әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің,
сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған
арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне
байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.
Аудиттің әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:
- есептесу-талдау;
- құжаттық;
- жалпылау.
Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың
(салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.),
аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық
әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.
Аудиторлық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық
тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:
- әртүрлі қаржылық деректердің немесе қаржылық және қаржылық емес
көрсеткіштердің ара қатынасыныа талдау;
- басқа талдауларға болжау жасай отырып, фактілі деректерді
салыстыру;
- өткен мерзімдердің осыған ұқсас деректерімен соңғы есеп беру
деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық
көрсеткіштермен салыстыру;
- аяқасты ауытқушылықтарды зерттеу;
- күтпеген жағдайларға талдау жасау;
- басқа тұлғалардан алынған ақпараттарға талдау жасаудың қорытын-
дыларын бағалау.
Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудитор-лық
бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса, клиент туралы
мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді
болады.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру,
нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу
(зерттеу) болып табылады.
Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда
анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке
алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.). Аудиттегі
ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық
қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық,
жоспарлы, бухгалтерлік ақпараттарды жүйелеу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен,
ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты аудиторлық
тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.
Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз -
шаруашылық операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін
айтады. Олар мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері,
фактілі бақылау жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция
және т.б.
Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-
әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына
негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп
көрсетуге болады:
- үстірт;
- арифметикалық;
- заңды;
- логикалық;
- толық, толық емес, сондай-ақ таңдамалы;
- қарсы тексеріс;
- кері санау әдісі;
- шаруашылық операциялардың негізділігін және заңдылығын бағалау;
- есепті қалпына келтіру.
Аудиттің жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін
бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын аудиторлық
дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.
Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын,
тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді
айтамыз:
1. Бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет
етеді;
2. Құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде
субъектіге тән болады;
3. Құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде субъектіге қатысы бар
операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;
4. Толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе
жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;
5. Бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін
баланстық құнда көрсетіледі;
6. Өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша
көрсетіледі, ал табыс сәйкес келетін мерзімге жатады;
7. Ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі
ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.
Аудиторлық дәлелдеме 500 аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес,
аудитор аудиторлық қорытынды негізделетін ақылға сай қорытынды-ларды
қалыптастыру мақсатында, жеткілікті сәйкес келетін аудиторлық
дәлелдемелерді алу қажет.
Аудиторлық дәлелдеме дегеніміз - аудиторлық қорытындыға негізделген
қорытындыларды қалыптастыру процесінде аудиторлармен алынатын ақпаратты
айтамыз. Аудиторлық дәлелдеме қаржылық есептіліктің, сондай-ақ басқа да
көздерден ақпараттарды растайтын негіздегі алғашқы құжаттардан және
есептеме жазбалардан алынатын ақпараттардан тұрады.
Аудиторлық дәлелдеме бақылаудың тесттерін және мәні бойынша рәсімдердің
сәйкес келетін кешенін өткізудің қорытындысында алады. Дәлелдемелердің
кейбір жағдайларында мәні бойынша рәсімдердің негізінде толығымен алынуы
мүмкін.
Бақылаудың тесттері дегеніміз - ұйымдардың жарамдылығына және
бухгалтерлік есептің және ішкі бақылаудың жүйелерін жүзеге асырудың
тиімділігіне аудиторлық дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттерді
айтады.
Мәні бойынша рәсімдер - қаржылық есептіліктегі маңызы бар бұрмалауларды
анықтау үшін аудиторлық дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттер,
қателерді анықтамау жоспарланған тәуекелді төмендету үшін қолданылады. Олар
үш түрге бөлінеді:
1. Операцияларды егежей-тегежейлі тесттері.
2. Сальдо шоттардың тесттері (сальдо балансқа тест жүргізу).
3. Талдау рәсімдері.
Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін, аудитор мәні бойынша келесі
рәсімдердің біреуін немесе көбісін орындайды:
- инспекциялау – жазбаларды, құжаттарды немесе материалдық
активтерді тексеру. Тексеріс, олардың сипатына және көзіне, сондай-
ақ оларды өңдеу процесіндегі ішкі бақылаудың тиімділігіне
байланысты сенімділіктің әртүрлі дәрежесін қамтамасыз етеді
[30.48б].
- бақылау - басқа тұлғалармен орындалатын процестерге немесе
рәсімдерге бақылау жасау, мысалы аудитор субъектінің
қызметкерлерімен тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізуге
немесе аудиторлық іздерді қалдырмайтын бақылаушы рәсімдердің
орындалуына қадағалау жүргізе алады.
- сұрау салу – субъектінің аясында немесе аясынан тыс хабардар
тұлғалардан ақпарттарды іздеу. Сұрау салулар үшінші тараптарға
жіберілген жазбаша сұрау салулар секілді және субъектінің ішіндегі
тұлғаларға бағытталған ресми емес ауызша сұраулардан тұрады. Сұрау
салулар бойынша жауаптар бұрын қолда болмаған немее аудиторлық
дәлелдемелерді растайтын ақпараттарды аудиторға ұсына алады.
- растау – есептеме жазбалардағы ақпараттарды растау үшін сұрау салу
бойынша жауаптарды ұсыну. Мысалы, аудитор негізінен тікелей
дебиторлардан дебиторлық берешектер туралы растауды сұрайды.
Есептің қорытындысы – алғашқы құжаттардың және есептеме жазбалардың
немесе тәуелсіз есеп айырысулардың орындалуының арифметикалық нақтылығына
тексеріс жүргізу.
Талдау рәсімдері – басқа релеванттық ақпарттармен дәйекі немесе
болжанып отырған сомалардан айырмашылығы бар, сондай-ақ ерекше баптардың
барлығына бухгалтерлік жазбаларды мұқият қарастыратын ауытқуларды және
өзара байланыстарды зерттеуден келіп шығатын маңызды коэффиценттерге және
бағыттарға талдау жасау.
Қаржылық ақпараттарды қалыптастыру кезінде ақпараттарды тіркеуді жинау,
өңдеу және жүйелеу сәтінен бастап, қаржылық есептілік түріндегі жүйеленген
ақпараттарды ұсынғанға дейін есепке алудың объектісі ғана емес,
ақпараттарды жинау және өңдеудің барлық рәсімдерін жүзеге асыратын субъекті
де маңызды болып табылады.
Кірістерды есепке алу аудитінің мақсаты:
- алдында тұрған мерзімдерге компаниялардың жеке қаржы есептілігі
сияқты басқа компаниялардың қаржы есептілігімен қатар қойылатын,
пайдаланушылар үшін пайдалы қаржы есептілігін дайындау және
ұсыну;
- компаниялардың қаржы жағдайын дұрыс және толық көрсететін қаржы
есептілігін дайындау және ұсыну.
Ақпараттарды жинау, тіркеу және жүйелеу және қаржы есептілігі рәсімі
қаржы есептілігін дайындауға тартылған тұлғалардың субъектілі ойларына
байланысты болады.
Осыған қоса, қаржы есептілігі кейбір дәрежеде есепке алу объектісі
туралы субъектілі ұсыныстың қорытындысы бар болғандықтан, сыртқы
қолданудың әдейі немесе әдейі емес қауіпі туады.
Тексеріс жасауға түсе отырып, аудитор кірістерды және басқаларды жинау,
есепке алу, қалыптастыру және мойындауға қатысты барлық нормативтік
құжаттарды үйренуі қажет [31.74б].
Кірістерды есепке алуды тексеру кезінде аудитордың міндеттеріне мыналар
жатады:
- есеп беру саясатына субъект иесімен қабылданған бухгалтерлік
есептің сәйкестігін тексеру;
- бухгалтерияға алғашқы есепке алу құжаттары өз уақытында
түсетіндігін немесе түспейтіндігін және құжат айналымы қалай
ұйымдастырылғанын тексереді;
- Мүліктер және міндеттемелерге түгендеу толық, өз уақытында және
дұрыс жүргізілгенін немесе жүргізілмегенін, есептемеде және
есептілікте оның қорытындылары қалай көрінгенін;
- бас бухгалтердің шаруашылық қызметті жүргізудің заңдылығына,
бухгалтерлік есептілікті ұйымдастыруына және жүргізуіне бақылау
жасайтын-дығына немесе жасамайтындығына тексеріс жасайды;
- кірістерды есепке алу бойынша есептілік тізбелері
жүргізілетіндігіне немесе жүргізілмейтіндігіне және талдау
жасаудың есептілігінің деректері аналитикалық есепке сәйкес
келетіндігіне немесе келмейтіндігіне;
- басты кітаппен берілген қаржы есептілігіндегі кірістер туралы
ақпарат сәйкес келетіндігіне немесе келмейтіндігіне.
Кірістер туралы есептілік деректерін тексерудің бағдарламасы келесі
тараулардан тұрады:
- пайдалар мен залалдар және бухгалтерлік есептіліктің тізілімдері
туралы есеп көрсеткіштерінің бірдейлігін тексеру;
- алғашқы есептілік құжаттарын ресімдеуді тексеру;
- өнімдерді (тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулер) жүзеге асырудан
туындаған қаржы қорытындыларын қалыптастырудың дұрыстығын тексеру;
- басқа да операциялық деректердің есептілікте дұрыс көрсетілулерін
тексеру;
- операциялық шығындардың есепке алуда дұрыс көрсетілуін тексеру;
- операциялық қызметтен түскен қаржылық қорытынды анықтаудың
дұрыстығына тексеру жүргізеді;
- қаржылық кірістерды көрсетудің дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
- төтенше кірістерды көрсетудің дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
- қызметтің және пайданы қолданудың қаржылық қорытындысын қалып-
тастырудың дұрыстығына және растығына тексеріс [32.81б].
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады.
Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн
салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ
қайтарылған тауарлардың құны, сату шегімдері мен баға шегімдері алынып
тасталынып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өрдіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде- азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоапарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі [14,51б].
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құрылады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқа ие боламуы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты-заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады.Орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына
байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола альайды. Бұл сондай-ақ кейбір
салалардың өнімдеріне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1 КІРІСТЕР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Кірістер есебінің түсінігі, мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 11
2. Кірістерды жіктеу және кірістер аудитінің әдістемелік
тәсілдері ... ... ... ...18
3. Жайна-Жамиля ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру ... ... ... ...31
1. ЖАЙНА-ЖАМИЛЯ ЖШС-нің КІРІСТЕР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Кәсіпорынның негізгі және негізгі емес қызметтен алынатын кірістердың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...38
3. Серіктестіктегі шығындардың есебін
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
3 КӘСІПОРЫННЫҢ КІРІСТЕР ЕСЕБІ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аудиторлық тексеру және ақпарат көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.1 Кірістер аудитінің бағдарламасы мен табыс есебінің
аудиті ... ... ... ... ... ... ..64
3.2 Жайна-Жамиля ЖШС-нің кірістер мен шығындар есебін жетілдіру ... ... 73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Елбасы Н.А.Назарбаев әр уақытта
халқымыздың әл-ауқатының күшейуіне, тұрмыс жағдайының жақсаруына, ел
экономикасының қарқынды дамуына баса назар аударып келеді. Осы тұрғыдан
алғанда, экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономикасының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты. Сонымен
қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық
қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын
алады.
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйінің
орнықтылығының негізі оның табыстылығы болып табылады. Ол ақша қаражатын
еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен өнімді
өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің қаржы
ресурстары жағдайын көрсетеді.
Нарықтық экономика оған қатысушылардың барлығынан ой жүйесі мен өзгеше
іс-әрекеттері талап етеді. Ол зауыт қоймалары мен ашық алаңдарда,
материалдар мен шикізаттың қисапсыз қорларының көгеріп, тот басып жатуына,
яғни миллиондаған теңгенің доғарылып, бекерге ысырап болуына жол бере
алмайды. Кәсіпорын мүлкіне салынған әрбір теңге жаңа табыс әкелу үшін осы
қорларды қозғалысқа келтіреді. Жасанды көрсеткіш пен жоспар үшін жұмыс
істеу келмеске кетті.
Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынастар кәсіпорындардың
шаруашылықты жүргізу субъект ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып,
олардың көптеген өндірістік пен қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол
мүмкіншілік алды. Атап айтқанда, ішкі және сыртқа рынокта білікті серікті
таңдауға қол жетті. Өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі
көбінесе осыған байланысты болды. Кәсіпорындар бұрынғыдай жоғары жақтың
жөн сілтеуімен емес, контрагентті қазіргі кезде өз қалауы бойынша алады.
Олардың өздеріне іскер серіктерді қаншалықты дәл және қатесіз таңдауымен
нарықтық қатынастар негізінде мүмкіндігінше тез және дұрыс бағдар тауып,
оны ұстануына қарай жұмыстарының тиімділігі әр түрлі болады.
Сайып келгенде, зерттелінген мәселенің ғылыми және іс-тәжірибелік
маңызы зор бастамалардың бірі екенін айта аламыз.
Тақырыптық зерттелу дәрежесі. Әлемдегі көптеген экономист ғалым-дардың
еңбектерінде табыс тақырыбы, оның маңыздылығы, кәсіпорынның дамуындағы
рөлі, экономикадағы алатын орны кең және терең зерттелген. Сонымен бірге
тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен
тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Мемлекеттің
экономикалық саласын, кәсіпорын табысын тиімді пайдалану мен жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономика саласындағы оқымысты-
ғалымдардың классикалық және қазіргі уақыттағы еңбектерінде көрсетілген
тұжырымдамаларын айтуға болады. Олар қазақстандық В.К.Радостовец,
С.С.Сатыбалдин, К.Ш.Дюсембаев, К.К.Кеулімжаев, М.С.Ержанов,
Ф.С.Сейдахметова, А.Байдақов, Э.Нұрсеитов, К.Т.Тайғашинова, Ж.Н.Айтжанова,
Р.Е.Джаншанло, М.У.Жандаулетова және тағы басқалар.
Аталмыш тақырып шетелдік әдебиеттерде терең зерттелген. Ф. Вуд,
Э.С.Хендриксен, М. Ф. Ван Бреда, М.Р. Мэтьюс, М.X.Б. Перера, Б.Нидлз,
Д.Миддлтон, Н.Г. Волков, Г.Мюллер, Ж.Ришар, А.Д.Шеремет, В.В.Ковалев,
П.С.Безрукий, Е.Н. Домбровская, Р.Г. Каспина, А.С. Логинов, Л.И. Куликов,
М.И. Кутер, В.Д. Новодворский, В.Ф. Палий, Е.В. Самойлов, Я.В. Соколов,
А.К.Гоголев, Е.А.Мизиковский, Н.А.Прокофьева, Р.С.Ушаков, Е.Стоянова,
Д.А.Ендовицкий,М.В.Новикова, О.В.Ефимова, А.В.Суворов, В.М.Родионова,
С.А.Николаева, Г.А.Шакирова, Е.Ф.Никитская және басқалардың еңбек-терінде
қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Қазақстан Республикасын-дағы
кәсіпорындарда жүргізілетін бухгалтерлік есепті заңдық негіздерге сүйене
отырып ұйымдастыру тәртібін жетілдіру.
Осыған орай, Жайна-Жамиля Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде
кірістер есебін жүзеге асырудың ақпараттық базасы зерттеудің объектісіне
алынған.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: бухгалтерлік есепте кірістер есебін
ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, оның
экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндет-терін
ашу үшін әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді,
заңнамаларды елеу негізінде, кірістер есебін жетілдіру бойынша ұсыныстар
жасау.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- кірістер есебінің түсінігі, мәні мен маңызы зерттелді;
- кірістердың жіктелуі қарастырылды;
- табыстылықтың абсолютті көрсеткіштері жүйеленді;
- Жайна-Жамиля ЖШС қызметінің экономикалық-ұйымдастыру сипаты
берілді;
- кәсіпорынның негізгі қызметтен түскен кірістер есебі қарастырылды;
- кәсіпорынның пайдасымен рентабельділігінің есебі ұйымдастырылды;
- кірістер аудитінің бағдарламасы жасалды;
- кәсіпорынның кірістер есебі мен аудиті жетілдіру жолдары ұсынылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Oтандық және шетелдік авторлардың
монографиялық және периодикалық әдебиетімен қатар бухгалтерлік есепке
қатысты қабылданған қазақстандық заңдар мен заңнамалық актілер дипломдық
жұмыстың ақпараттық базасын құрайды.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мәні мен оның нәтижелері өндірістік кәсіпорында табыс есебін
ұйымдастыру бойынша, бухгалтерлік есептің жүйесін қалыптастырудың теориялық
және әдістемелік базасын кеңейтеді және тереңдетеді. Тәжірибелік
ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру қызметінің аймақтық
нарығында қолдануға болады.
Зерттеу пәні –бухгалтерлік есепте табыс есебін ұйымдастыру.
Зерттеу жұмысының құндылығы. Жұмыстың негізгі ғылыми түйіндері мен оның
ұсыныстары және алынған нәтижелері тек зерттеуге алынған объектілерде
енгізіліп қалмай, Қазақстан Республикасы бойынша есеп саласының барлық
бухгалтерлік жүйесіне енгізілудегі стратегиялық мақсаты бар деп танылды.
Сонымен қатар өндірістік кәсіпорнында бухалтерлік есепті ұйымдастыру
бойынша теориялық және әдістемелік базаны кеңейтеді және тереңдетеді.
Тәжірибелік ұсыныстарды жоғарғы оқу орындарында кәсіптік білім беру
қызметінің аймақтық нарығында қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бөлімдердің
атауы, құрылымы және мазмұны жұмыстың тақырыбына, мақсатына және
міндеттеріне сәйкес келеді.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты, мен
міндеттері, зерттелу дәрежесі мен әдіснамалық негізі, зерттеу объектісі
тәжірибелік құндылығы көрсетіліп қорғауға ұсынылатын қағидалары баяндалды.
Бірінші тарауда, кез келген ғылыми зерттеу оның теориялық негіздерінен
бастау алатындықтан бізде зерттеу жұмысымыздың бірінші тарауын Кірістер
есебінің теориялық негіздері деп атап, табыс туралы жалпы түсінік бере
отырып, оны реттеу механизмдерін қарастырамыз.
Екінші тарау Кәсіпорынның кірістер есебін ұйымдастыру деп аталады.
Онда Жайна-Жамиля жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің мысалында
негізгі қызметтен түскен кірістер мен кәсіпорынның пайдасы және
рентабельділігінің есебін ұйымдастырамыз.
Үшінші тарауда, кірістер аудитінің бағдарламасы анықталып кәсіп-орынның
кірістер есебі мен аудиті және оны жетілдіру жолдары қарастырылатын
болғандықтан да бұл тарау Кәсіпорын кірістерының аудитін жетілдіру деп
аталады. Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижесі негізінде әзірленген
тұжырымдар мен ұсыныстар беріледі.
1. ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ЖҮРГІЗУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шығыгдар есебінің түсінігі, мәні мен маңызы
Экономикалық әдебиеттерде кірістер мен шығындарды тану, бағалау, есепке
алу, талдау, жіктеуге арналған біршама зерттеулер кездеседі.
Шетелдік экономист ғалымдар Л.А.Бернстайн, Г.Мюллер, Х.Гернон, Г.Милк,
Б.Нидлз, Х.Андерсон, Д.Колдуэлл, Ж.Ришар, Т.Скоун, Р.Энтони, Дж.Рис және
басқалары компаниялардың кіріс және шығысының әдістемелік сұрақтарын
қамтитын әртүрлі елдердің есептеріне және есептемелеріне өздерінің
еңбектерін арнады.
Кірістер мен шығындарды есепке алудың және талдаудың, жіктеу және
бағалаудың әдістемелік негіздерін ұйымдастырудың мәселелері А.С.Бакаев,
П.С.Безруких, К.М.Гарифуллин, В.Б.Ивашкевич, В.В.Ковалев, З.В.Кирьянова,
Л.И.Куликова, М.И.Кутер, С.А.Николаева, В.Д.Новодворский, В.Ф.Палия,
В.И.Петрова, М.В.Мельник, В.Г.Гетьман, Я.В.Соколов, А.А.Шапошников,
А.Д.Шеремет және көптеген ғалымдардың ғылыми зерттеулерінде жазылған.
Н.В.Пошерстник қатысушылардың салымдарын қоспағанда, ұйымдардың
капиталының өсуіне әкелетін активтердің түсу және міндеттемелерді өтеудің
қорытындысында экономикалық пайданың артуы ретіндегі ұйымдардың кірістерын
анықтайды. Ол ұйымдардың шығындарын активтардың шығып қалуы және
міндеттемелердің пайда болуының қорытындысында экономи-калық пайдалардың
төмендеуімен түсіндіреді [6].
В.В.Ковалев кірістерды қысқа мерзімді активтердің ережесі секілді
өтімділігі жоғары ретінде түсіндірілетін ақша қаражатының және
баламаларының ағымына тікелей және жанама айналымы ықтималдығында орнаған
кірістермен түсіндіреді.
Шығындар - мерзім аралығында қаржы қорытындысын есептеу кезінде есеп
беру мерзіміне жататын ақшалай бағалауда көрсетілген капиталға
айналдырылмайтын және капиталдан айырылатын шығындар және есептелімдер [7].
В.К.Терехова кірістерға мынадай түсінік береді: кірістер – өнімдерді,
тауарларды сатудан және орындалған жұмыстар, қызмет көрсетулерден түскен
ұйымдардың ақшалай түсімдері.
Шығындар дегеніміз өнімдерді дайындауға және сатуға, тауарларды
дайындауға және сатып алуға, жұмыстардың орындалуларына байланысты шығындар
болып табылады [8].
Экономикалық көзқарас бойынша, Г.Мюллердің анықтауына сәйкес,
кәсіпкерлік табысты бір жағынан, кәсіпорын шығынын бөлісудің қорытындысы
ретінде, екінші жағынан кәсіпкерлік қабілеттерді танытқаны үшін сыйақы
ретінде қарастыру қажет [9].
Негізінен, кірістер мен шығындар қаржылық талдауды қалыптас-тыруға әсер
етеді. Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың мағызы өте зор. Бұл кәсіпорынның тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестер және
басқа да контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік қызметінің
нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас
бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Соңғы
жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі түсіндіріледі.
Профессор А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншікті капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған.
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды:
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және
пайдаланумен сипатталады. Кәсорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты
өндірістік, коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы
ресурстармен қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату
және пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруа-шылық субъектілерімен қаржылық
қарым-қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
В.М. Радионова мен М.А. Федотова кәсіпорынның қаржылық жағдайы қаржы
ресурстарының қалыптасуымен көрсетіледі деп жазады.
М.Н. Крейнина, А.И. Ковалев және В.П. Привалов қаржылық жағдай ұғымын
былайша түсіндіреді: Қаржылық жағдай – бұл қаржы ресурстарының қолда
барын, үлестіріліп таратылуы және пайдалануын сипаттайтын көрсеткіштер
жиынтығы.
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни
төлемқабілеттілігі, несиеқабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу - деп жазады.
С.А. Стуков осы ұғым бойынша өзінің көзқарасын келесі сөздермен
баяндады: Кәсіпорынның қаржылық жағдайы – бұл бірқатар көрсеткіш-термен
сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде
бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін бірыңғай көрсеткіштерге қарағанда қаржылық жағдай
түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы бағалауға
тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық. Қорыта келе,
кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті жоқ кәсіпорындарға
аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорынның
сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын куәландыруы тиіс [10].
Кәсіпкерлердің жұмыс істеуінен түскен кәсіпкерлік кіріс, көлеміне, алу
әдістеріне, пайдалану бағыттары бойынша әртүрлі болып табылады. Осылайша,
жеке меншік нысандары әртүрлі кәсіпорындарда жұмыс істеу капиталының және
жеке меншік капиталының шектеулігіне байланысты кәсіпкерлік табыстың
қалыптасуы да әр түрлі. Капиталдың меншігі біруақытта жеке өндірісі бар
кәсіпкер ретінде көрінсе, кәсіпкерлік табыс жоғарыда көрсетілген сызбанұсқа
бойынша қалыптасады. Егер жеке меншік иесі немесе кәсіпкер әртүрлі тұлғалар
болса, онда екі нұсқа да мүмкін болып табылады. Капиталдың иесі басқару,
өндіріс және өткізу қызметін менеджерлеріне береді және олардың жалақыларын
анықтайды. Кәсіпкердің табысы капиталға жеке меншік монополиясы үшін төлем
ретінде қабылданады. Менеджер капитал қызметін жүзеге асырады және
кәсіпорынның қызметіне жауап береді. Капитал меншігі кәсіпкерге оның жеке
ісін ұйымдастыру үшін белгілі бір пайызда (әдетте банктен жоғары) капиталын
бере алады. Негізінен, аталған жағдайда кәсіпкерлік табыс кәсіпкердің жеке
мүддесін жүзеге асырудан жоғары тұрады. Аталған жағдайда ол өндірісті
жүзеге асыруда, инновацияны енгізуде, жаңа өнімді өндіруде, фирманы басқару
бойынша шешімдер қабылдауда және тәуекелге жауапкершілік ықыласын танытқаны
үшін сыйақы түрінде көрінеді.
Кәсіпкерлік табыс мыналардан тұрады:
біріншіден, орташа пайда, яғни кәсіпкерге орташа сыйақы қызметтің
аталған бағытының аясында оны тарту және ұстау үшін қажет. Орташа пайда
фирманың ішкі шығындарына енеді. Егер орташа сыйақы фирманың тұрақтылығын
қамтамасыз етпесе, онда кәсіпкер бизнестің пайдалырақ бағытына өзінің күшін
жұмсайды немесе басқа фирмадағы еңбекақысы үшін кәсіпкерлік рөлінен бас
тартады.
Бәсекеге қабілетті кәсіпкердің ұстанымы тұрғысынан, орташа пайда
капиталға орташа қайтарымға және кәсіпкерлік қызметтің нормаларына
байланысты болады. Экономикалық табиғаты жағынан пайда тауар немесе қызмет
көрсету өндірісін таңдау құнын көрсетеді. Ол егер кәсіпкер басқа өндіріске
өзінің жеке капиталын, өндіріс қаражатын, қабілеттерін салатын жағдайда
алуы мүмкін алынбай қалған пайдадан кем болмауы қажет; екіншіден, қалыпты
пайдадан көбірек алынған кіріс, яғни экономикалық (таза) пайда.
Бәсекелі экономика жағдайында (тұрақты) таза пайда нөлге тең болушы
еді. Тұрақты экономика ретінде шығындардың көрсеткіштері, ресурстары,
сұраныстар және кірістер туралы деректер тұрақты болып табылатын,
шығындардың көрсеткіштері өзгеруге жатпайтын экономика түсіндіріледі. Бұл
жағдайда бағалардың және өндірістердің экономикалық саясаты болжанбалы,
инновациялық өзгерістер жүргізілмейді. Таза бәсекелестік жағдайында әртүрлі
салада пайда болуы мүмкін таза пайда, фирманың ағысымен (қарқынымен) ұзақ
уақытқа жоғалып кетеді. Қорытындысында, белгілі және уақытша шығындар ұзақ
уақыт мерзімде кәсіпкерге таза пайда түрінде ешқандай із қалдырмай,
толығымен өтеледі. Таза бәсекелестік жағдайында кәсіпкерлер тауардың бағасы
және шектеулі шығындары теңелетін кезге дейін тауарды өндіреді.
Кәсіпорын өз кезегінде құрылып отырып, алдына тауарлардың өндірісі,
пайдалану үшін жұмыстарды және қызмет көрсетулерді орындау сияқты
міндеттерді қояды және белгілі бір мерзім аралығы үшін ақшалай жағынан өз
жұмысының жоғары нәтижелілігін, басқаша айтқанда, жоғары пайданы алуды
өзінің экономикалық мақсаты деп санайды.
Шаруашылық етудің жаңаша жағдайлары бухгалтерлік есептің әдістемесінде
және ұйымдастыруында маңызды өзгерістердің негізін қалады. Көрсеткіштер -
ақшалай түсім, пайда, таза құн қазіргі замандағы қазақстандық есептің
негізгілері болып табылады. Тәжірибеде, бухгалтер-талдаушылар жоғарыда
айтылған көрсеткіштерді есепке алуда және талдауда көптеген мәселелерге
жолығады. Негізгі мәселелер мыналар болып табылады:
1) қазіргі жүргізу жағдайына сәйкес келмеушілік және заңнамалық
актілерге қарама-қайшылық;
2) есепке алудың еңбек сыйымдылығы, негізінен кәсіпорындарда салық
есептілігін жүргізуге байланысты.
Көптеген қазақстандық кәсіпкерлердің ең үлкен қатесі, кәсіпорындардағы
кірістер мен шығындардың ағымдарын есепке алу және басқаруды
бағаламайтындықтан болып отыр. Кейбір кәсіпкерлер бұны қаржы мәселелерінің
қиындығымен түсіндіреді, сондықтан бағыныштыларға өздерінің уәкілеттілігін
береді. Бұндай ұстаным қате болып табылады, ешқашанда келіп түсіп жатқан
және шығып жатқан ақша ағымдарын өздігімен бағыттауға, бақылауға алуға
болмайды. Дәл осындай ағымдардың қозғалысында кәсіпкерлік белсенділіктің
шынайы қорытындысы шоғырланады және кәсіпкердің іздеп жүрген, бизнесінің
нәтижелерін арттыру мүмкіндіктері жасырылады. Сондықтан отандық кәсіпкер,
ең алдымен, қаржымен басқарудың барлық негізгі принциптерін және тәсілдерін
игеру, оларды жақсы білу қажет, әйтпесе ол жеңіліске ұшырайды. Осылайша,
ұйымдардың кірістеры мен шығындарын есептеудің және басқарудың барлық
құпияларын білу мәселесі, әсіресе қазақстандық нарыққа тән жағдайда,
бизнестің өмір және өлім мәселесі болып табылады.
Кез-келген кәсіпорынның тактикалық мақсаты тұрақты табыс пен пайданың
құптарлық деңгейін алу болып табылады. Бұл мақсатқа кәсіпорынның
шығындарсыз елестетуге болмайтын қаржы-шаруашылық қызметін жүзеге асыру
процесінде қол жеткізуге болады. Шаруашылық көзқарас жағынан, шығындар
табысты алу процесінде тауарларды және қызмет көрсетулерді тұтыну және
қолдануды көрсетеді, яғни табысты алуға қажетті экономикалық құрбанға тән
оның кері жағы болып табылады. Осындай жалпы анықтамадан көріп
отырғанымыздай, шығындар дегеніміз кәсіпорынның шаруашылық қызметін жүзеге
асырудағы кез-келген төлемдерді айтамыз.
Кәсіпорынның пайдасын қалыптастырудың жалпы принциптеріне сәйкес,
кәсіпорын қызметінің қаржылық нәтижесін анықтау үшін, шығындардың әр
түрлері әртүрлі дәрежеде ескеріледі, олардың барлығы шығындар болып
табылмайды және құнның өзіне қосылады. Құнның өзіне шығындар болып
табылмайтын кейбір жұмсалатын қаражат жатады. Осындай шығындардың ең
көрнектісі, ақша қаражатын төлеумен тікелей байланысы жоқ және дайын
өнімнің құнына негізгі құралдардың құнын ауыстыру амалымен есепке алу
саясатының аясында таңдалғанға байланысты амортизациялық аударым жарналары
болып табылады.
Осылайша, шығындар, жұмсалатын қаражаттар және таза құнның өзі сияқты
түсініктерді ажырата отырып, шығындар кәсіпорындардың операциялық қызметіне
және оның ағымдағы операциялық қызметі процесінде туындайтындықтан, оның
ақша ағымына жатады және өзінің төлемі үшін ақша қаражатын талап етеді.
Шығындар ақша байланысына байланысы жоқ бухгалтерлік категория болып
табылады және таза құнның көрсеткішін құратын элемент қызметін атқарады.
Шығындардың бөлігі - бұл операциялық шығындар, ал бөлік - кәсіпорынның
қаржылық және инвестициялық қызметімен байланысты және бекітілген
ережелерге және нормативтерге сәйкес бөліктер бойынша өнімдердің таза
құнына қосылады.
18 ХҚЕС Ақшалай түсімге кірістердың келесі анықтамасы беріледі,
ақшалай түсім – жеке меншік капиталына қатысушының жарналарына байланысы
жоқ, жеке капиталдың артуына әкелетін кәсіпорынның қарапайым қызметінің
барысында белгілі мерзімге арналған экономикалық пайданың жалпы түсімі
[10].
ХҚЕС-да кірістер мен шығындар активтерге және міндеттемелерге бағынышты
категориялар болып табылатын категориялар ретінде қарастырылады. Бұл
кірістер мен шығындар белгілі бір мерзімнің қаржылық қорытындысын құра
отырып, белгілі бір есеп беру мерзіміне (пайда немесе шығын) байланысты
болуына және осы арқылы капиталдың өсу факторы (немесе азаю) болуымен
байланысты. Соңғысы, өз кезегінде ұйымдардың активтерінен оның барлық
активтерін шегерудің қорытындысы ретінде анықталады. Осындай түсіндірме
кірістер мен шығындар туралы есептердегі және капиталдың өзгеруі туралы
есептегі есеп беру құрамдас бөліктерінің жүйесіндегі баланстың келешегін
(қаржы жағдайы туралы есеп) анық көрсетеді [11].
Басқаша айтқанда, егер активтер мен міндеттемелер мөлшерінің өзгеруі
ұйымдардың жеке меншіктерімен осындай операцияларға негізделмеген
капиталдың мөлшерінде тікелей көрінсе, онда ұйымға кіріс кірді немесе шығын
келтірілді. Капиталдың қатысушы ретіндегі жеке меншік операцияларына
жарғылық капиталға салымдар, акционерлік қоғамның акционерлерден акцияларды
өтеуін төлеп алу нысанындағы капиталды өндіріп алу, сондай-ақ капиталға
салынған кірістерды жеке меншік иелеріне (дивиденд) төлеу.
ХҚЕС-ның принциптерінде кірістер ақшалай түсімге және басқа да
кірістерге бөлінеді. Ұйым тауарларды және өнімдерді сату, жұмыстарды
орындау, қызмет көрсету, өзінің мүліктерін және қарыздарын пайдалануға
ұсыну, инвестициялық қызметтерді жүзеге асыру кезінде өзінің қарапайым
(негізгі) қызметінің барысында ақшалай түсімді иемденеді. Мәнісінде,
ақшалай түсім мүлікке айырбастау жүргізеді және алынған немесе күтіліп
отырған ақша қаражатын ұсынады.
Өз кезегінде, шығындардың ішінде негізгі қызмет және шығындар бойынша
шығындар бөлініп шығады. Негізгі қызмет жөніндегі шығындар дегеніміз
өнімділік, яғни табыс әкелетін шығындар болып табылады (мысалы, сатылған
тауардың таза құны, еңбекті төлеуге кеткен шығындар, негізгі құралдардың
және материалдық емес активтердің амортизациясы, коммерциялық және
басқаруға кеткен шығындар). Шығындар, көп жағдайда дүлей апаттарға,
қолайсыз нарықтық және өзге де сыртқы жағдайларға немесе мүліктің шығып
қалған арнайы нысандарына байланысты ысыраптарға негізделген. Шығындар
активтердің ағымдары (мысалы, сатылған өнімдерді немесе басқа да мүліктерді
есептен шығару) немесе міндеттемелердің өсуі (шығындарды есептеу кезінде,
мысалы пайыз бойынша немесе қызмет көрсетулерді төлеу бойынша) нысанын
қабылдайды.
Алайда, ХҚЕС кірістер мен шығындарды анықтау, ұйымдар қызметінің
қаржылық қорытындысын тек есеп беру мерзімінің таза пайдасын ғана емес, кең
ауқымдағы түсінікті қамтиды (яғни пайдалар және залалдар туралы дәстүрлі
есепте көрсетілген қорытынды). Негізінен, қаржы нәтижелілігі пайдалар және
залалдар туралы есепте көрсетілген кірістер және шығыстардың есебінен емес,
капиталдың есептерінде көрінетін кірістер және шығыстардың есебінен
құрылады.
Мысалы, жарғылық капиталға салымдар бойынша құрылтайшылардың
(қатысушылардың) шетел валютасындағы дебиторлық берешектерінің өсуі немесе
азаюы курстық валюталық айырма бойынша табысты және шығынды анықтайды,
бірақ пайдалар және залалдар туралы есепте көрсетілмейді. Дәл осы
сияқты қайта бағаланатын негізгі құралдардың баланстық құнының өзгеруі,
ақша ағымдарын және валюталық тәуекелдерді шығасыдан сақтандыру құралдары
бойынша кірістер және залалдар, сондай-ақ сатуға рұқсат етілген қаржы
активтерін қайта бағалаудың қорытындылары туралы айтуға болады.
Аталған кірістер мен шығындардың бір ерекшелігі бар, олар ұйымның
басқаруының бақылауға жатпайтын аппаратының сыртқы факторларына
негізделгенін атап өту қажет.
Және егер олар менеджмент қызметінің тиімділігі туралы куәландырмаса,
онда барлық ерекшеліктерімен шаруашылық етуші субъекті ретіндегі ұйымның
өзінің тиімділігін көрсетеді. Осылайша, дәстүрлі қабылданған бухгалтерлік
есептілігінен басқа, сондай-ақ көп жағдайда капиталды ұстап тұру
тұжырымдасына жауап беретін пайданың кең мағынасы бар.
Кірістер мен шығындардың аталған түсіндірмесі XX ғасырдың аяғында АҚШ
жаңа есеп беру көрсеткішінің, яғни ХҚЕС талаптарына сәйкес, 2009 жылдың 1
қаңтарынан басталатын мерзімдерге арналған есептілікке енгізілетін толық
пайданың пайда болуына алып келді. Бұл көрсеткіш барлығымен мойындалған
есеп беру кезіндегі кірістер және шығындардан құрылады. Ұсынылған жаңа
болжаммен анықталған 1 ХҚЕС (IAS) есеп беру құрылымында ол бухгалтерлік
қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның, сол сияқты оның басшысының
қызметінің қорытындысын барабар бағалауға мүмкіндік береді [12].
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес, жылдық жиынтық табыс,
салық мерзімінің ішінде Қазақстан Республикасындағы және оның шекарасынан
тыс жерлердегі заңды тұлғамен алуға жататын (алынған) кірістердан тұрады
[2].
Қызметтің түрлерінен алынған кірістер, өнімдерді сатудан (қайта сатуға
арналып сатып алынған секілді, сату мақсатында субъекінің өзімен
жүргізілген), қызмет көрсетулерді ұсынудан, қаржыландырудан және тағы
басқалардан түскен кірістер, яғни оның бизнесін құраушы ретіндегі ұйыммен
қабылданған қызметті ұйымдастыруға арналған кәсіби кірістер болып табылады.
Кірістердың осындай бөлінулері №2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартын
анықтайды [13].
Кәсіпорындарындағы кірістер мен шығындарды бухгалтерлік есепке алудың
міндеттері мыналар болып табылады:
– категорияларға кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу:
негізгі және негізі емес қызметтен түскен кірістер мен шығындар;
– категориялар бойынша кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу
(негізгі және негізі емес қызметтен түскен кірістер мен
шығындар);
– келесі мерзімдерде кірістер мен шығындарды есепке дұрыс жатқызу;
– таратылмаған табысты есепке дұрыс жатқызу (есеп беру мерзіміндегі
және өткен жылдардағы);
– қорытынды табысын дұрыс қою;
– жеке меншік құқығына ауысу сәтіндегі сату және сатып алу
жөніндегі әрбір келісім-шарттағы (шарттағы) сипаттаманы, көліктік-
дайындаушы шығындарды өтеу жағдайларын және сатылатын тауарға бұл
шығындарды өтеуді есептеу сәтін қарастыруы тиіс келісім-шарт
жасасудың қолданылған механизмі;
– бюджеттің алдындағы барлық міндеттемелерді өтегеннен кейінгі
кәсіпорын өкімінде қалған таза табысты дұрыс шығындауға бақылау
жасау.
– корпорациялық табыс салығының сомаларын дұрыс анықтау.
Құрылысқа арналған келісім-шарттарға байланысты ақшалай түсімдерді және
шығындарды есепке алудың тәртібін орнату 11 ХҚЕС-да анықталады. Құрылысқа
арналған келісім-шарттар мыналарды қарастыру қажет:
– келісім-шартта көрсетілген ақшалай түсімдердің алғашқы сомалары;
– келісім-шарттың шарттарынан, кінә қоюлардың және көтермелеу
төлемдерінің пайда болу жағдайларынан ауытқу.
Осылайша, кәсіпорындардағы кірістер мен шығындарды бухгалтерлік есепке
алудың негізгі міндеттерінің бірі, кірістер мен шығындарды дұрыс анықтауда
және жатқызуда, ұйымдардың барлық активтерін дұрыс және ұтымды қолдануда
есепке алудың бақылаушы қызметтерін жүзеге асыру болып табылады.
1.2 Кәсіпорынның кірістеры мен шығындарын жіктеу және кірістер мен
шығындар аудитінің әдістемелік тәсілдері
Қазіргі уақытта қолданыстағы Қазақстан Республикасындағы нормативтік
актілерде ұйымдардың кірістеры мен шығындары әртүрлі жіктеледі. Алайда,
нормаларды жазу кезінде негізінен басқа да міндеттер қойылатындықтан,
қандай да бір амалмен бұл жіктелімдерді тұжырымдау және жүйелеу оңайға
соқпайды. Сол уақытта нормативтік актілерге әртүрлі түсініктер түрінде
ұсынылған осындай жіктелімдер қаржыгердің, бухгалтердің және аудитордың
жұмысын әжептәуір жеңілдете алады.
Шаруа немесе фермерлік шаруа қожалықтары, заңды тұлғалар – ауыл
шаруашылығы өнімдерін шығаратындар үшін арнайы салық режимдерін Қазақстан
Республикасының салық заңнамасына, сондай-ақ жеңілдетілген декларацияларға
сәйкес қолданатын бухгалтерлік есепті жүргізудің тәртібін анықтау және
шағын кәсіпкерліктің қаржы субъектілерімен құру мақсатында жасалып
шығарылған №1 қаржы есептілігінің ұлттық стандарты кірістер мен шығындардың
мынадай жіктелімдерін анықтайды: [14,51б].
1) Тауарды сатқаннан түскен табыс.
Төменде көрсетілген барлық шарттар қанағаттандырылған жағдайда табыс
кірді деп саналады:
– субъект тауардың жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
және сыйақыларды сатып алушыға берген жағдайда;
– субъект негізінен жеке меншік құқығына ұқсайтын дәрежеде басқаруға
қатыспайтын және сатылған тауарларға бақылау жасамайтын жағдайда;
– табыстың сомасы сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда;
– операцияларға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанған жағдайда;
– операцияларға байланысты келтірілген немесе күтіліп отырған шығындар
сенімді түрде өлшенуі мүмкін жағдайда.
Субъектінің жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді және
сыйақыларды сатып алушыға қай сәтте берген сәтін анықтау үшін,
операциялардың шарттарын үйрену қажет. Көп жағдайларда, жеке меншік
құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру жеке меншіктің заңды
құқығын берумен немесе сатып алушыға иелену құқығының ауысуымен сәйкес
келеді. Бұл бөлшектік сатылымдар көп болған жағдайларында болады. Қалған
жағдайларда жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды
беру жеке меншік құқығына байланысты тәуекелдерді және сыйақыларды беру
жеке меншіктің заңды құқығын берудің немесе сатып алушыға иелену құқығының
ауысу мерзімдерінде жүзеге асады.
Егер субъект жеке меншік құқығына байланысты маңызды тәуекелдерді
сақтаса, табыс алынды деп есептемейді. Жеке меншік құқығына байланысты
маңызды тәуекелдерді және пайдаларды субъектінің сақтауы мүмкін жағдайлар:
– субъектімен кепілдемелердің стандартты шарттарының аясында
қанағаттандырарлықсыз пайдалану сапасына жауапкершілік сақталған
жағдайда;
– нақты сатылымнан түскен ақшалай түсімді алу тауарларды сатып алушымен
сатылғанға байланысты;
– түсірілген тауарлар орнатуға жатпаса, ал әлі орындалмаған келісім-
шарттың маңызды бөлігін орнату құраса; және
– сатып алушының сату келісім-шартында анықталған себеп бойынша сатып
алу мәмілесін бұзуға құқығы бар болса және субъект қайтарымның
мүмкіндігін анықтай алмаса.
Егер субъектімен жеке меншік құқығына байланысты маңызы жоқ тәуекел
сақталса, онда операция сатылым болып табылады және субъект табысты
мойындады деп санайды. Мысалы, сатушы оған тиесілі соманы алуды қамтамасыз
ету үшін, тауарларға жеке меншік заңды құқығын қалдырады. Осыған ұқсас
жолмен сатып алынған затқа сатып алушының көңілі толмай, ақшаны қайтаруды
ұсынса, субъект ақшалай түсімді мойындайды. Осындай жағдайларда, субъект
мүмкін болатын қайтарымдарға бағалық міндеттемелерді мойындайды.
2) Қызмет көрсетуден түскен кірістер.
Қызмет көрсетуді ұсынатын операциялардың қорытындыларын сенімді өлшеген
кезде, баланстың күніне операциялардың аяқталу кезеңін көрсету жолымен
табыс танылады. Егер келесі шарттар орындалатын болса, операциялардың
қорытындысы сенімді деп есептеледі:
– табыстың сомасы сенімді түрде танылады;
– операцияға байланысты экономикалық пайдалар субъектіге түседі деп
болжанса;
– баланстың күніндегі жағдай бойынша операциялардың аяқталу кезеңі
сенімді түрде танылса;
– операцияларды жүзеге асыруға арналған шығындар және оның аяқталуына
қажетті шығындар сенімді түрде өлшенетін болса.
Операциялардың аяқталу кезеңі орындалған жұмысты сенімді бағалауды
қамтамасыз ететін тәсілмен анықталуы қажет, атап айтқанда:
- орындалған жұмыс туралы есептер;
- қызмет көрсетудің жалпы көлемінен пайыз секілді ұсынылған қызмет
көрсетулер;
- жалпы күтіліп отырған шығындарға келтірілген шығындарға барабар
қатынаста.
Белгілі бір мерзім ішінде істердің анықталмаған санын орындау жолымен
қызмет көрсетулер ұсынылса, қандай да бір әдіс аяқталу кезеңінде жақсырақ
көрінетін куәлік бар болған жағдайларды қоспағанда, уақыттың осындай
мерзімі ішінде тікелей негізде табыс танылады. Нақты іс-әрекет басқа іс-
әрекеттерге қарағанда маңыздырақ болса, онда субъекімен табысты мойындау
осы іс-әрекетті жүзеге асырғанға дейін кейінге қалдырылады.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытындысы
сенімді бағаланса, субъект мойындалған орны толтырылған шығындардың
сомасының аясында табысты мойындауы қажет.
Жобаланып отырған қызмет көрсетулердің операцияларының қорытын-дысы
сенімді бағаланбаса, мойындалған орны толтырылған шығындардың сомасының
аясында табыс мойындалады.
Қызмет көрсетулерден түскен кірістер, қызмет көрсетулер ұсынылып
отырған мерзімнің ішінде мойындалады.
№2 қаржы есептілігінің ұлттық стандартымен пайыз, роялити және
дивидендтер түріндегі кірістер қарастырылған.
Субъект пайыздар, роялити және дивидендтер әкелетін субъект
активтерінің басқа да жақтарымен қолданудан туындайтын кірістерды мына
жағдайларда мойындау қажет:
- операциялармен байланысты экономикалық пайдаларды субъектінің алу
мүмкіндігі бар болған жағдайда; және
- табыстың сомасы сенімді түрде өлшенген болса.
Субъект келесі негіздерді қолдана отырып, табысты мойындау қажет:
- пайыздардың тиімді мөлшерлемелері әдісін қолдана отырып, пайыздар
мойындалады;
- роялти сәйкес келетін келісім-шарттың мазмұнына сәйкес, есептеу
әдісімен мойындалуы қажет;
- дивидендтер төлемді алуға акционерлердің құқығы анықталған
жағдайда мойындалуы қажет.
3) Қаржыландырудан түскен кірістер.
Қаржыландырудан түскен кірістерға кірістердың келесі түрлері жатады:
- қаржылық активтер бойынша (ақша қаражаттарын ұсыну және пайдалану үшін
алынғандар, осы банктің шотында жатқан ақша қаражатын банктің қолдануы
үшін пайыздар) кірістерды алуға байланысты, операциялар көрінетін
сыйақыландыру жөніндегі кірістер;
- бағалы қағаздар бойынша дивидендтермен алынған кірістерды алумен
байланысты операциялар көрінетін дивидендтер жөніндегі кірістер;
- қаржылық жалға берілген активтер бойынша кірістерды алуға байланысты
операциялар көрінетін қаржылық жалға беру активтері;
- капиталдың немесе басқаның құнының өсуінен жалға беру төлемдерін
немесе кірістерын алу мақсатында, өкімде жатқан (жалға беру келісім-
шарты бойынша иеленушінің немесе жалға алушының) жылжымайтын дүние-
мүліктен (жер, ғимарат немесе олардың бөліктері) кірістерды алуға
байланысты операциялар көрсетілетін жылжымайтын дүние-мүлік
инвестицияларымен жасалған операциялардан түскен кірістер;
Кірістер аудитінің әдістемелік тәсілдері
Аудиттің әдістемелік тәсілдері дегеніміз тәжірибені жетілдірудің,
сондай-ақ экономикалық және заң ғылымдарын дамытудың негізінде жасалған
арнайы тәсілдерін айтамыз. Бұл тәсілдер аудиттің мақсатты қызметіне
байланысты және жалпы ғылыми әдістерге байланысты қалыптасқан.
Аудиттің әдістемелік тәсілдерін мынадай топтарға жіктеуге болады:
- есептесу-талдау;
- құжаттық;
- жалпылау.
Есептесу-талдау тәсілдері дегеніміз - экономикалық талдаудың
(салыстыру, топтастыру, бұғау орнату, баланстық қосылымдар және т.б.),
аналитикалық тексерістің, статистикалық және экономика-математикалық
әдістердің дәстүрлі тәсілдерін айтамыз.
Аудиторлық байланыстарды алудың кең таралған әдістері аналитикалық
тексеріс болып табылады. Ол келесі рәсімдерден тұрады:
- әртүрлі қаржылық деректердің немесе қаржылық және қаржылық емес
көрсеткіштердің ара қатынасыныа талдау;
- басқа талдауларға болжау жасай отырып, фактілі деректерді
салыстыру;
- өткен мерзімдердің осыған ұқсас деректерімен соңғы есеп беру
деректерін, ұқсас кәсіпорындардың, орташа салалық
көрсеткіштермен салыстыру;
- аяқасты ауытқушылықтарды зерттеу;
- күтпеген жағдайларға талдау жасау;
- басқа тұлғалардан алынған ақпараттарға талдау жасаудың қорытын-
дыларын бағалау.
Клиенттің жазбасы компьютердің файлында жинақталса және аудитор-лық
бақылауды бағдарламалық қамтамасыз ету дайындалып жатса, клиент туралы
мәліметтерді жыл сайын жинау кезінде аналитикалық тексерісті жүргізу тиімді
болады.
Құжаттық әдістемелік тәсілдер дегеніміз - ақпараттық қалыпқа келтіру,
нормативтік-құқықтық реттеу, есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу
(зерттеу) болып табылады.
Ақпараттық қалыпқа келтіру – ақпараттарды белгілі бір тасымалдаушыда
анықталған зерттеу объектісі туралы деректердің жиынтығы (алғашқы есепке
алу құжаттары, есептеме тіркелімі және есептілік, т.б.). Аудиттегі
ақпараттық қалыпқа келтірудің мақсаты, объектінің жағдайын, шаруашылық
қызметке оның қатысуын зерттеу үшін, объект туралы нормативтік-құқықтық,
жоспарлы, бухгалтерлік ақпараттарды жүйелеу болып табылады.
Нормативтік-құқықтық реттеу - заңмен, нормативтік құжаттармен,
ережелермен қарастырылған нормаларға және ережелерге қатысты аудиторлық
тексерістер объектілерінің қызметіне зерттеу жүргізу.
Есепке алу құжаттарына тексеріс жүргізу (зерттеу) дегеніміз -
шаруашылық операцияларды жүзеге асырудың растығын орнатудың тәсілдерін
айтады. Олар мыналар болып табылады: құжаттарды тексерудің тәсілдері,
фактілі бақылау жасаудың тәсілдері, бақылау, есептеу, сұрау салу, инспекция
және т.б.
Құжаттарды тексерудің әдістемелік тәсілдерін жіктеу бақылаушы іс-
әрекететтердің дәйектілігіне және олардың логикалық өзара байланысына
негізделеді. Құжаттық бақылаудың негізгі әдістерінің ішінен мыналарды бөліп
көрсетуге болады:
- үстірт;
- арифметикалық;
- заңды;
- логикалық;
- толық, толық емес, сондай-ақ таңдамалы;
- қарсы тексеріс;
- кері санау әдісі;
- шаруашылық операциялардың негізділігін және заңдылығын бағалау;
- есепті қалпына келтіру.
Аудиттің жоғарыда баяндалған әдістері және тәсілдері қаржы есептілігін
бекітуді растау немесе бұрмалауларды табу мақсатында жиналатын аудиторлық
дәлелдемелерді алуды қамтамасыз етеді.
Қаржы есептілігін бекіту дегеніміз - қаржы есептілігіне қосылатын,
тікелей және басқа жолмен ұсынылатын субъектінің басшылығын бекітуді
айтамыз:
1. Бар болуы, саны: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде қызмет
етеді;
2. Құқық және міндеттеме: актив немесе міндеттеме белгілі бір күнде
субъектіге тән болады;
3. Құбылыс, пайда болу: есеп беру ішінде субъектіге қатысы бар
операция жүзеге асырылды немесе жағдайлар болды;
4. Толықтығы: көрсетілмеген активтер, міндеттемелер, операциялар немесе
жағдайлар, сондай-ақ ашылмаған баптар жоқ;
5. Бағалау (құнды тарату): актив немесе міндеттеме сәйкес келетін
баланстық құнда көрсетіледі;
6. Өлшеу: операция немесе жағдай сәйкес келетін сомасы бойынша
көрсетіледі, ал табыс сәйкес келетін мерзімге жатады;
7. Ұсыну және ашу: бап қаржы есептілігінің тұжырымдамалық негізгі
ұсынымын қолдана отырып, ашылады, жіктеледі және түсіндіріледі.
Аудиторлық дәлелдеме 500 аудиттің халықаралық стандарттарына сәйкес,
аудитор аудиторлық қорытынды негізделетін ақылға сай қорытынды-ларды
қалыптастыру мақсатында, жеткілікті сәйкес келетін аудиторлық
дәлелдемелерді алу қажет.
Аудиторлық дәлелдеме дегеніміз - аудиторлық қорытындыға негізделген
қорытындыларды қалыптастыру процесінде аудиторлармен алынатын ақпаратты
айтамыз. Аудиторлық дәлелдеме қаржылық есептіліктің, сондай-ақ басқа да
көздерден ақпараттарды растайтын негіздегі алғашқы құжаттардан және
есептеме жазбалардан алынатын ақпараттардан тұрады.
Аудиторлық дәлелдеме бақылаудың тесттерін және мәні бойынша рәсімдердің
сәйкес келетін кешенін өткізудің қорытындысында алады. Дәлелдемелердің
кейбір жағдайларында мәні бойынша рәсімдердің негізінде толығымен алынуы
мүмкін.
Бақылаудың тесттері дегеніміз - ұйымдардың жарамдылығына және
бухгалтерлік есептің және ішкі бақылаудың жүйелерін жүзеге асырудың
тиімділігіне аудиторлық дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттерді
айтады.
Мәні бойынша рәсімдер - қаржылық есептіліктегі маңызы бар бұрмалауларды
анықтау үшін аудиторлық дәлелдемелерді алу мақсатында орындалатын тесттер,
қателерді анықтамау жоспарланған тәуекелді төмендету үшін қолданылады. Олар
үш түрге бөлінеді:
1. Операцияларды егежей-тегежейлі тесттері.
2. Сальдо шоттардың тесттері (сальдо балансқа тест жүргізу).
3. Талдау рәсімдері.
Аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін, аудитор мәні бойынша келесі
рәсімдердің біреуін немесе көбісін орындайды:
- инспекциялау – жазбаларды, құжаттарды немесе материалдық
активтерді тексеру. Тексеріс, олардың сипатына және көзіне, сондай-
ақ оларды өңдеу процесіндегі ішкі бақылаудың тиімділігіне
байланысты сенімділіктің әртүрлі дәрежесін қамтамасыз етеді
[30.48б].
- бақылау - басқа тұлғалармен орындалатын процестерге немесе
рәсімдерге бақылау жасау, мысалы аудитор субъектінің
қызметкерлерімен тауарлы-материалдық қорлар есебін жүргізуге
немесе аудиторлық іздерді қалдырмайтын бақылаушы рәсімдердің
орындалуына қадағалау жүргізе алады.
- сұрау салу – субъектінің аясында немесе аясынан тыс хабардар
тұлғалардан ақпарттарды іздеу. Сұрау салулар үшінші тараптарға
жіберілген жазбаша сұрау салулар секілді және субъектінің ішіндегі
тұлғаларға бағытталған ресми емес ауызша сұраулардан тұрады. Сұрау
салулар бойынша жауаптар бұрын қолда болмаған немее аудиторлық
дәлелдемелерді растайтын ақпараттарды аудиторға ұсына алады.
- растау – есептеме жазбалардағы ақпараттарды растау үшін сұрау салу
бойынша жауаптарды ұсыну. Мысалы, аудитор негізінен тікелей
дебиторлардан дебиторлық берешектер туралы растауды сұрайды.
Есептің қорытындысы – алғашқы құжаттардың және есептеме жазбалардың
немесе тәуелсіз есеп айырысулардың орындалуының арифметикалық нақтылығына
тексеріс жүргізу.
Талдау рәсімдері – басқа релеванттық ақпарттармен дәйекі немесе
болжанып отырған сомалардан айырмашылығы бар, сондай-ақ ерекше баптардың
барлығына бухгалтерлік жазбаларды мұқият қарастыратын ауытқуларды және
өзара байланыстарды зерттеуден келіп шығатын маңызды коэффиценттерге және
бағыттарға талдау жасау.
Қаржылық ақпараттарды қалыптастыру кезінде ақпараттарды тіркеуді жинау,
өңдеу және жүйелеу сәтінен бастап, қаржылық есептілік түріндегі жүйеленген
ақпараттарды ұсынғанға дейін есепке алудың объектісі ғана емес,
ақпараттарды жинау және өңдеудің барлық рәсімдерін жүзеге асыратын субъекті
де маңызды болып табылады.
Кірістерды есепке алу аудитінің мақсаты:
- алдында тұрған мерзімдерге компаниялардың жеке қаржы есептілігі
сияқты басқа компаниялардың қаржы есептілігімен қатар қойылатын,
пайдаланушылар үшін пайдалы қаржы есептілігін дайындау және
ұсыну;
- компаниялардың қаржы жағдайын дұрыс және толық көрсететін қаржы
есептілігін дайындау және ұсыну.
Ақпараттарды жинау, тіркеу және жүйелеу және қаржы есептілігі рәсімі
қаржы есептілігін дайындауға тартылған тұлғалардың субъектілі ойларына
байланысты болады.
Осыған қоса, қаржы есептілігі кейбір дәрежеде есепке алу объектісі
туралы субъектілі ұсыныстың қорытындысы бар болғандықтан, сыртқы
қолданудың әдейі немесе әдейі емес қауіпі туады.
Тексеріс жасауға түсе отырып, аудитор кірістерды және басқаларды жинау,
есепке алу, қалыптастыру және мойындауға қатысты барлық нормативтік
құжаттарды үйренуі қажет [31.74б].
Кірістерды есепке алуды тексеру кезінде аудитордың міндеттеріне мыналар
жатады:
- есеп беру саясатына субъект иесімен қабылданған бухгалтерлік
есептің сәйкестігін тексеру;
- бухгалтерияға алғашқы есепке алу құжаттары өз уақытында
түсетіндігін немесе түспейтіндігін және құжат айналымы қалай
ұйымдастырылғанын тексереді;
- Мүліктер және міндеттемелерге түгендеу толық, өз уақытында және
дұрыс жүргізілгенін немесе жүргізілмегенін, есептемеде және
есептілікте оның қорытындылары қалай көрінгенін;
- бас бухгалтердің шаруашылық қызметті жүргізудің заңдылығына,
бухгалтерлік есептілікті ұйымдастыруына және жүргізуіне бақылау
жасайтын-дығына немесе жасамайтындығына тексеріс жасайды;
- кірістерды есепке алу бойынша есептілік тізбелері
жүргізілетіндігіне немесе жүргізілмейтіндігіне және талдау
жасаудың есептілігінің деректері аналитикалық есепке сәйкес
келетіндігіне немесе келмейтіндігіне;
- басты кітаппен берілген қаржы есептілігіндегі кірістер туралы
ақпарат сәйкес келетіндігіне немесе келмейтіндігіне.
Кірістер туралы есептілік деректерін тексерудің бағдарламасы келесі
тараулардан тұрады:
- пайдалар мен залалдар және бухгалтерлік есептіліктің тізілімдері
туралы есеп көрсеткіштерінің бірдейлігін тексеру;
- алғашқы есептілік құжаттарын ресімдеуді тексеру;
- өнімдерді (тауарлар, жұмыстар, қызмет көрсетулер) жүзеге асырудан
туындаған қаржы қорытындыларын қалыптастырудың дұрыстығын тексеру;
- басқа да операциялық деректердің есептілікте дұрыс көрсетілулерін
тексеру;
- операциялық шығындардың есепке алуда дұрыс көрсетілуін тексеру;
- операциялық қызметтен түскен қаржылық қорытынды анықтаудың
дұрыстығына тексеру жүргізеді;
- қаржылық кірістерды көрсетудің дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
- төтенше кірістерды көрсетудің дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
- қызметтің және пайданы қолданудың қаржылық қорытындысын қалып-
тастырудың дұрыстығына және растығына тексеріс [32.81б].
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның шаруашылық қызметінің
негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы
көрсеткішті талдауға аудару керек.
Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден алынатын табыс болып табылады.
Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн
салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ
қайтарылған тауарлардың құны, сату шегімдері мен баға шегімдері алынып
тасталынып көрсетіледі.
Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша
негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі.
Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды
өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өрдіру деңгейімен, оның
сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады.
Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар
қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген
тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді.Тауарлы-материалдық
құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден
түсетін табыс сомасының өсуіне, екіншіде- азаюына әсер етеді.
Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоапарланған тауар
өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты
сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы
керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі,
ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың тым артуы есебінен болатын
жағдайлар да кездеседі [14,51б].
Өтпеген өнімнің қалдықтары келесі себептерге байланысты құрылады. Дайын
өнімнің бір бөлігі оларды буып-түю, орау, тиеуге дайындау, көлік
партиясының көлеміне толтыру, есеп айырысу құжаттарын жазу үшін заңды түрде
қоймада жиналып қалады. Осы жерде дайын өнімнің қалдықтарының нормадан тыс
мөлшерде өсуіне кәсіпорынның қаржы қызметінің көңіл аударуы қажет. Өнім
шаруашылық байланыстарының үзілуіне байланысты өткізілмей қалуы немесе
басқа себептерге байланысты сұранысқа ие боламуы мүмкін. Бұндай жағдай
нақты-заттық нысандағы өнімдер өндіруші кәсіпорында орын алады.Орындалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтер тауар ретіндегі өзінің өзгеше нысанына
байланысты қоймадағы өнім қалдықтары бола альайды. Бұл сондай-ақ кейбір
салалардың өнімдеріне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz