Қазақ тіліндегі есім негізді туынды сөздердің сөзжасамы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ..3.бет
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ..6.бет
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі ... ... ...6.бет
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі аталымдардың жалпы сипаттамасы ... .. 12.бет
1. 3 Қазақ тіліндегі сындық мәнді есім негізді аталымдардың мағынасы мен түрлері ... 21.бет
ІІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ ... ... ... ... ... .31.бет
2. 1 Түр.түс компонентті есім негізді аталымдардағы ұлттық дүниетанымның тілдік көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 31.бет
2. 2 Түр.түс компонентті есім негізді күрделі аталымдардың мағынасы мен таңбалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ...59.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ...61.бет
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ..6.бет
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі ... ... ...6.бет
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі аталымдардың жалпы сипаттамасы ... .. 12.бет
1. 3 Қазақ тіліндегі сындық мәнді есім негізді аталымдардың мағынасы мен түрлері ... 21.бет
ІІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ ... ... ... ... ... .31.бет
2. 1 Түр.түс компонентті есім негізді аталымдардағы ұлттық дүниетанымның тілдік көрінісі ... ... ... ... ... ... ... 31.бет
2. 2 Түр.түс компонентті есім негізді күрделі аталымдардың мағынасы мен таңбалық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44.бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ...59.бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ...61.бет
Диплом жұмысы тіл біліміндегі ең даулы, әлі шешімін таппай жүрген күрделі сөз мәселесіне жататын қазіргі қазақ тіліндегі есім негізді күрделі сын есімдердің құрылымын зерттеуге арналған. Қазақ тіл білімінде күрделі сөздер мәселесінде тек етістіктерге ғана Б. Қасымова тарапынан арнайы зерттеу жасалған. Ал сын есімнің синтетикалық сөзжасамын зат есім сөзжасамымен бірге бұдан 40-50 жыл бұрын Ә. Төлеуов зерттегені белгілі. Жалпы зат есім мен сын есімді жеке сөз табы ретінде 40 жыл бұрын Ж. Шәкенов зерттегені де бар. Осы еңбекте күрделі есімдерге аздап көңіл бөлінген. Белгілі ғалым Н. Оралбаева қазақ тілінің сөзжасамын зертеген еңбегінде сын есімнің сөзжасамына біршама тоқталған. Н. Оралбаеваның шәкірттері Н. Шаһаман, Г. Мамаевалардың зерттеу жұмысына да зат есім мен сын есімдер арқау болған. Бірақ күрделі аталымдар ретінде сын есім + зат есімнің құрылымы арнайы жеке сөз болмаған. Ал қазақ тіліндегі мұндай үлгідегі күрделі аталымдар- тіліміздің лексикалық құрамынан мол орын алатын, өте өнімді, мол тілдік құбылыс. Тілде өзіндік орны бар, жекелеген құбылысқа жатпайтын күрделі аталымдардың құрылымының жан- жақты қарастырылуы осы мәселенің зерттелуінің қажет екеніне, зерттеу нысанының өзектілігіне дәлел.
Осындай тың мәселелердің бірі – аталымның жасалуындағы сананың, танымның, ойлаудың тілдегі таңбасы бүгінгі лингвистикада кешенді зерттелуде. Тіл мен ойлау – бір-бірімен байланысты заңды құбылыс. Қазақ тілін талдап тануда А.Байтұрсынұлының еңбегін ерекше атау керек. Тілші: «...қазақ сөзі не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту) не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер» 1, 21 б. – деп жаңа термин ретінде өзі ендірген жасанды сөздердің қызметі жөнінде нақты пікір білдірген. Тілдегі таным көрінісі – таңбаны ғылыми тұрғыдан саралау қазақ тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Таңба-аталым неден басталады, қандай заңдылықтармен жүзеге асады, белгілері қандай деген сұрақтар, оның дамуы және қалыптасу үдерісін терең зерделегенде, талдағанда ғана шешімін табады.
Осындай тың мәселелердің бірі – аталымның жасалуындағы сананың, танымның, ойлаудың тілдегі таңбасы бүгінгі лингвистикада кешенді зерттелуде. Тіл мен ойлау – бір-бірімен байланысты заңды құбылыс. Қазақ тілін талдап тануда А.Байтұрсынұлының еңбегін ерекше атау керек. Тілші: «...қазақ сөзі не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту) не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер» 1, 21 б. – деп жаңа термин ретінде өзі ендірген жасанды сөздердің қызметі жөнінде нақты пікір білдірген. Тілдегі таным көрінісі – таңбаны ғылыми тұрғыдан саралау қазақ тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Таңба-аталым неден басталады, қандай заңдылықтармен жүзеге асады, белгілері қандай деген сұрақтар, оның дамуы және қалыптасу үдерісін терең зерделегенде, талдағанда ғана шешімін табады.
1. Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
2. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 368 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1966. – 361б.
4. Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарском языке. –М.:Наука, 1982. –С. 150.
5. Шәкенов Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы. –Алматы, 1979.
6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (морфология).-Алматы, 1954.
7. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1964.
8. Смирницский А.И. Лексикология английского языка. М., 1976.
9. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. – М.: Наука, 1976. –245с.
10. Азарова О.В. Сложное прилагательное во французском и испанском языке. Л., 1974.
11. Ганиходжаева М. Прилагательные цвета узбекского языка в сравнительно историческом аспекте. Ташкент, 1986.
12. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1988.
13 Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. –Алматы, 1991.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы. 1974-1986.
15. Платон. Собрание сочинений: В 4-х т. том 1 – М.: Мысль, 1990.–с. 860
16. Қасым Б.Қ. Сөзжасам: Семантика.Уәждеме. – Алматы, 2007. – 167 б.
17. Кононов А.Н.Семантика цветообозначений в тюркских языках.М:, 1978.
18. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
19. Көктәнді Х. Аспан мен даланың арасындағы 4 ұмытылған тарих. М.: Қасиет, 2001. – 462б.
20. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б.
21. Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы: Фил.ғыл.докт.. дисс. автореф. –Алматы, 1997. – 53 б.
22. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992.– 160 б.
23. Оралбаева Н. Күрделі сөздер // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. №2, 1999. – 27-41 б.
24. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы, 1991.
25. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы, 2- бөлім. – Алматы, 1949.
26. Кеңесбаев І., Аханов К. Қазақ тілінің грамматикасы, І б. Фон. Морф. -Алматы, 1951.
27. Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, Морф. – Алматы, 1952.
28. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. – Алматы, 1953.
29. Сайранбаев Т. Сын, сан есімдердің етістікпен тіркесі. – Алматы, 1966.
30. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976.
31. Шаһарман Г. Сан есімнен жасалған аталымдардағы метонимия құбылысы. – Жинақта: Алматы, АлМУ, 2005.- 45- 51 беттер.
32. Исенгалиева В. А. Служебные имена и послелоги в казахском языке. – Алматы, 1966.
33. Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002.
34. Қасымова Б. Қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің тірек компоненттері // Қазақстан мектебі. 1984. № 5, 60-061 б.
35. Қалиев Ғ. Сөздің морфемалық және туу құрамы жайында // Қазақстан мектебі. 1979, № 4.
36. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы, 1986.
37. Нұрғалиева М. Көптік жалғау туралы. – Алматы, 1971.
38. Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы, 1982.
39. Тұңғатаров Ж. Күрделі омонимдес аффикстердің семантикалық және функциялық сипаты. // Қазақстан мектебі. 1973, № 7.
40. Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. – Алматы, 2001.
41. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.-Алматы, 2007.
42. Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. – Алматы, 1996.
43. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім мен сан есім категориясы. – Алматы, 1975.
44. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
45. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991.
46. Қазақ көркемсөз шеберлерінің шығармалары.
2. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 2002. – 368 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы: Ғылым, 1966. – 361б.
4. Ганиев Ф.А. Образование сложных слов в татарском языке. –М.:Наука, 1982. –С. 150.
5. Шәкенов Ж. Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы. –Алматы, 1979.
6. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі (морфология).-Алматы, 1954.
7. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы, 1964.
8. Смирницский А.И. Лексикология английского языка. М., 1976.
9. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. – М.: Наука, 1976. –245с.
10. Азарова О.В. Сложное прилагательное во французском и испанском языке. Л., 1974.
11. Ганиходжаева М. Прилагательные цвета узбекского языка в сравнительно историческом аспекте. Ташкент, 1986.
12. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1988.
13 Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. –Алматы, 1991.
14. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. –Алматы. 1974-1986.
15. Платон. Собрание сочинений: В 4-х т. том 1 – М.: Мысль, 1990.–с. 860
16. Қасым Б.Қ. Сөзжасам: Семантика.Уәждеме. – Алматы, 2007. – 167 б.
17. Кононов А.Н.Семантика цветообозначений в тюркских языках.М:, 1978.
18. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері (Монография). – Алматы: Санат, 1994. – 168 б.
19. Көктәнді Х. Аспан мен даланың арасындағы 4 ұмытылған тарих. М.: Қасиет, 2001. – 462б.
20. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. Алматы: Мектеп, 1980. – 125 б.
21. Манкеева Ж. Қазақ тілінің заттық мәдени лексикасы: Фил.ғыл.докт.. дисс. автореф. –Алматы, 1997. – 53 б.
22. Қайдаров Ә, Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. –Алматы: Ана тілі, 1992.– 160 б.
23. Оралбаева Н. Күрделі сөздер // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. №2, 1999. – 27-41 б.
24. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы, 1991.
25. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы, 2- бөлім. – Алматы, 1949.
26. Кеңесбаев І., Аханов К. Қазақ тілінің грамматикасы, І б. Фон. Морф. -Алматы, 1951.
27. Ысқақов А., Аханов К. Қазақ тілі грамматикасы, Морф. – Алматы, 1952.
28. Сауранбаев Н. Қазақ тілі. – Алматы, 1953.
29. Сайранбаев Т. Сын, сан есімдердің етістікпен тіркесі. – Алматы, 1966.
30. Есенқұлов А. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976.
31. Шаһарман Г. Сан есімнен жасалған аталымдардағы метонимия құбылысы. – Жинақта: Алматы, АлМУ, 2005.- 45- 51 беттер.
32. Исенгалиева В. А. Служебные имена и послелоги в казахском языке. – Алматы, 1966.
33. Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002.
34. Қасымова Б. Қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің тірек компоненттері // Қазақстан мектебі. 1984. № 5, 60-061 б.
35. Қалиев Ғ. Сөздің морфемалық және туу құрамы жайында // Қазақстан мектебі. 1979, № 4.
36. Қалыбаева А., Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфемалар жүйесі. – Алматы, 1986.
37. Нұрғалиева М. Көптік жалғау туралы. – Алматы, 1971.
38. Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы, 1982.
39. Тұңғатаров Ж. Күрделі омонимдес аффикстердің семантикалық және функциялық сипаты. // Қазақстан мектебі. 1973, № 7.
40. Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқаев А. Қазақ тілі. – Алматы, 2001.
41. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы.-Алматы, 2007.
42. Қасымова Б. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктер. – Алматы, 1996.
43. Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім мен сан есім категориясы. – Алматы, 1975.
44. Оралбаева Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. –Алматы, 2002.
45. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991.
46. Қазақ көркемсөз шеберлерінің шығармалары.
Әділбеков Айдос Кя 29- 1 с
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -бет
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ..6-бет
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-бет
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі аталымдардың жалпы
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 12-бет
1. 3 Қазақ тіліндегі сындық мәнді есім негізді аталымдардың мағынасы мен
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21-бет
ІІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31-бет
2. 1 Түр-түс компонентті есім негізді аталымдардағы ұлттық дүниетанымның
тілдік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-бет
2. 2 Түр-түс компонентті есім негізді күрделі аталымдардың мағынасы мен
таңбалық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44-бет
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59-бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-бет
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Диплом жұмысы тіл біліміндегі ең даулы, әлі
шешімін таппай жүрген күрделі сөз мәселесіне жататын қазіргі қазақ
тіліндегі есім негізді күрделі сын есімдердің құрылымын зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінде күрделі сөздер мәселесінде тек етістіктерге ғана Б.
Қасымова тарапынан арнайы зерттеу жасалған. Ал сын есімнің синтетикалық
сөзжасамын зат есім сөзжасамымен бірге бұдан 40-50 жыл бұрын Ә. Төлеуов
зерттегені белгілі. Жалпы зат есім мен сын есімді жеке сөз табы ретінде 40
жыл бұрын Ж. Шәкенов зерттегені де бар. Осы еңбекте күрделі есімдерге
аздап көңіл бөлінген. Белгілі ғалым Н. Оралбаева қазақ тілінің сөзжасамын
зертеген еңбегінде сын есімнің сөзжасамына біршама тоқталған. Н.
Оралбаеваның шәкірттері Н. Шаһаман, Г. Мамаевалардың зерттеу жұмысына да
зат есім мен сын есімдер арқау болған. Бірақ күрделі аталымдар ретінде сын
есім + зат есімнің құрылымы арнайы жеке сөз болмаған. Ал қазақ тіліндегі
мұндай үлгідегі күрделі аталымдар- тіліміздің лексикалық құрамынан мол орын
алатын, өте өнімді, мол тілдік құбылыс. Тілде өзіндік орны бар, жекелеген
құбылысқа жатпайтын күрделі аталымдардың құрылымының жан- жақты
қарастырылуы осы мәселенің зерттелуінің қажет екеніне, зерттеу нысанының
өзектілігіне дәлел.
Осындай тың мәселелердің бірі – аталымның жасалуындағы сананың,
танымның, ойлаудың тілдегі таңбасы бүгінгі лингвистикада кешенді
зерттелуде. Тіл мен ойлау – бір-бірімен байланысты заңды құбылыс. Қазақ
тілін талдап тануда А.Байтұрсынұлының еңбегін ерекше атау керек. Тілші:
...қазақ сөзі не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту) не жаңа тұлғадағы
сөз жасау арқылы дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер (1, 21 б.( –
деп жаңа термин ретінде өзі ендірген жасанды сөздердің қызметі жөнінде
нақты пікір білдірген. Тілдегі таным көрінісі – таңбаны ғылыми тұрғыдан
саралау қазақ тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Таңба-аталым
неден басталады, қандай заңдылықтармен жүзеге асады, белгілері қандай деген
сұрақтар, оның дамуы және қалыптасу үдерісін терең зерделегенде, талдағанда
ғана шешімін табады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Диплом жұмысының негізгі арқауы, өзегі-
есім негізді туынды сөздердің сөзжасамы, атап айтқанда, қазақ тіліндегі
сын есім + зат есім үлгісіндегі күрделі аталымдар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
есім негізді туынды сөздердің сөзжасамын сипаттау, атап айтқанда, күрделі
сын есім + зат есім үлгісіндегі күрделі аталымдарды теориялық негізде
зерттеп, оның өзіндік белгілері, құрамы мен жасалу жолы және мағыналарының
қалыптасу ерекшелігін, мағыналық топтарын белгілеу және түр-түс компонентті
күрделі аталымдарды танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі мазмұны
мен қызметін саралау осы жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін, төмендегі мәселелерді шешу міндеті алға қойылды:
- Жалпы күрделі сөз мәселесі туралы белгілі теориялық тұжырымға
келу, күрделі аталымдар мәселесін зерттеуде жалпы күрделі сөз теориясына
сүйену;
- Күрделі аталымдардың құрамын және күрделі аталымдардың мағына
тұтастығын анықтау;
- Күрделі аталымдар құрамындағы сыңарларды сөз табы тұрғысынан
сипаттау;
- Қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың
шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы
тілдік таңбалардың мәнін анықтау.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері – Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977), Ф.Р.Ахметжанова мен Қ.Т.Қайырбаеваның Түр-
түске байланысты тұрақты сөз тіркестері (2000). Сондай-ақ, қазақ тіліндегі
көркем әдебиет туындылары мен мерзімді баспасөз беттерінен мысалдар алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында дәстүрлі-
құрылымдық грамматикаға қатысты ғылыми пікірлер негізге алынды. Ұлттық тіл
біліміндегі күрделі аталымдарға қатысты ғалымдардың ғылыми тұжырымдары мен
қағида, ой-пікірлері дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі болады.
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектерімен қоса, І.Кеңесбаев,
М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов, Ә.Қайдар, Н.Оралбаева, Е.Жанпейісов,
К.Құсайынов, Ж.Шакенов, Т.Әбдіғалиева, Б.Қасым, А.Салқынбай, Б.Момынова
т.б. зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау,
талдау, салыстыру, уәждемелік, семантикалық талдау, когнитивтік талдау
әдістері пайдаланылды. Сөзжасам, аталым, уәждеме, когнитивтік теориялар,
ғылыми тұжырымдар, танымдық лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі
теориясының қағидалары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығын мынамен дәлелдеуге болады:
- күрделі аталымдардың тілдік табиғатын танытатын тіл иесінің атау
жасаудағы таным негіздері ономасиологиялық тұрғыдан сараланып, күрделі
атаулардағы мағынаның қалыптасуына ықпал ететін – ақ, қара, көк, қоңыр,
қызыл, сары т.б. түстерінің таңбалық мәні нақты тілдік деректер арқылы
анықталды;
- бірқатар түр-түс күрделі атауларының этимологиясы ашылды;
-күрделі аталымдардағы жаңа ұғым, жаңа мағына жасаудағы түр-түс
ұғымдарының танымдық қызметі анықталды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен
пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің
ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу
нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде,
жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін,
когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде,
зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді Қазақ тілі пәнін
оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Қазіргі кезеңде тіл мен этнос мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен халық танымының дерегі ретінде
тіл әлі де болса жеткіліксіз қарастырылуда. Осыған орай тілдегі мәдениеттің
айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған ұлттық таңбалар (символдар),
соның ішінде түр-түстік таңбалар болмысын тіл арқылы ашуды осы мәселе
айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге болады. Ұлттық таңбалардың
негіздері – белгі, нышандар халық болмысында әмбебап категория екені
даусыз. Бірақ бұл зерттеу жұмысында сындық түстермен жасалған күрделі
аталымның қалыптасу, дамуындағы негізгі қызметі халық танымы мен рухани-
материалдық мәдениетінің негізінде қарастырылады.
Ал мұндай талдау ең әуелі сол күрделі мәселенің теориялық негізін
айқындау арқылы жүзеге асатыны белгілі.
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі
Сын атауының шығу тарихы жайында белгілі ғалым С.Аманжолов: Кейбір
сын есімдердің әлі күнге шейін әрі зат есімдік, әрі сын есімдік мәні бар
мысалы:) көк әрі нәрсенің түсі, әрі аспан мәнінде; қара әрі мал
мәнінде: қызыл әрі нәрсе түсі, әрі қоғамдық топтың символы т.б. Кейбір
түркі тілдеріндегі материалдарды салыстыра тексерсек, бір тілде зат есім
болып жүрген сөз екінші тілде сын есім орнына қолданылады екен. Мысалы,
қызыл
- азербайжан тілінде зат есім, алтын деген сөз, бізде ол сын есім
мәнінде, ал азербайжан тіліндегі қырмызы - жібектен істелген товардың
аты, зат есім (2, 337 б.( деген пікірді білдіреді. Бұл тұста сындық
түстердің аталымжасаудағы қызметі сол кездің өзінде мәні зор екенін
байқауға болады.
Тілдік таңбалар халықтың дүниені түйсінуінен хабар беретін ақпараттық
дереккөз ғана емес, сонымен қатар ғаламның тілдік бейнесін жасайтын ұлттың
эстетикалық таным-талғамын, кәсібін, мінез-құлқын, ырым-нанымын, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын, ұлттық рухын ұлттық тіл арқылы сақтап, жан-жақты
таратып танытады. Осыған орай белгілі бір халықтың материалдық және рухани
мәдениетінің көріністері тілде тарихи-мәдени тілдік таңба ретінде
қалыптасады.
Демек әлемді тіл арқылы танудың әр ұлт тілінде түрлі сипатқа ие
екендігі туралы шешімге келіп, осы түстердің тілдік сипатын тануға, әр
ұлттың болмысын тануға күрделі аталымдардың негізінде келуге болатынына
көз жеткіздік. Күрделі аталымдарды танып білуде профессор Қ.Жұбановтың
еңбегі ерен. Ол қазақ тіліндегі күрделі сөздердің жасалуына мән бере
отырып, күрделі атаулардың тілдік таңбалық мәнін қарастыру өзекті мәселе
деген болатын [3]. Сондықтан да қазақ тіліндегі түр-түс негізді күрделі
атаулардың тілдік таңбалық мәнін қарастыру – тіл мен таным, тіл мен
ойлаудың бірлігінен туған өзекті мәселенің бірі.
Күрделі сын есім мәселесі тіл біліміндегі күрделі сөз мәселесіне
жатады, оның анықталмаған мәселелері өте көп. Ал күрделі сөз мәселесі жалпы
тіл біліміндегі өте күрделі, түрлі көзқарастарға толы мәселелер тобына
кіреді.
Күрделі сөздердің тілдерде алатын орны бірдей емес. Олар тілдердің
лексикалық жүйесінен әркелкі орын алады. Күрделі сөздер жоқ тілді көрсету
өте қиын, бірақ күрделі сөздер, әсіресе, неміс, ағылшын, жапон, хинди, орыс
тілдерінде кең дамыған.
Неміс, орыс, түркі тілдерінде күрделі сөздердің зерттелуіне шолу
жасай келіп, Ф. А. Ганиев өзінің күрделі сөздерге арналған еңбегінде былай
деп жазады: Как видно, разработка теории словосложения и сложных слов в
языкознании имеет давнюю историю. Несмотря на это, до сих пор нет стройной
теориисловосложения, все еще окончательно не установлены единые критерии
классификации сложных слов [4,3].
Жалры тіл білімінде күрделі сөз мәселесінің теориялық мәселелерінің
шешілуі жеке тілдердегі әр сөз табының күрделі сөздерінің толық зерттелуіне
байланысты екні даусыз. Осы ретте, қазақ тіл білімінде күрделі сөздер
мәселесі Г. Жәркешованың, А. Ысқақовтың, К. Ахановтың, Н. Оралбаеваның
еңбектерінде сөз болғаны, осы мәселеде бұл ғалымдардың өзіндік пікірлері
бары белгілі. Б. Қасымова күрделі етістіктерді зерттеп, арнайы ғылыми еңбек
шығарған. Бірақ тілден кең орын алатын сан алуан түрлі күрделі сөз
мәселесімұнымен де шешімін таба қоймаған.
Ал күрделі сын есім ешқашан арнайы жеке зерттелмеген екені де анық
болды. Тіпті күрделі сын есім атауы мектеп грамматикасына 1952 жылы А.
Ысқақов алғаш рет кірген екен. Осыдан ол ғылыми айналымға ене бастады. Ж.
Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы деген зерттеу
еңбегінде күрделі сын есім жөнінде біраз өзіндік пікір айтқан [5].
1954 жылғы ғылыми грамматика мен 1964 жылғы қазіргі қазақ тілінің
морфологиясынан жоғарғы оқу орнына арналған оқулықта А. Ысқақов күрделі сын
есім туралы пікір айтып, оның жасалу жолын көрсеткен [6,7]. Бұл күрделі сын
есімнің алғаш рет ғылыми грамматикадан орын алуы болып саналады. Бірақ
мұндағы күрделі сын есімдер туралы мәлімет оқулық көлемінде ғана болғаны
белгілі.
Күрделі сын есімдердің құрылымын анықтауда жалпы күрделі сөз
теориясына сүйену және күрделі сөздің ғылымдағы анықтамасы, жасалу жолы,
түрлері, күрделі сөздің жалпы тіл білімі мен түркология, қазақ тіл
білімінде көрсетіліп жүрген белгілерін анықтау қажет.
Түрлі тілде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларды,
сипаттамаларды қорыта келгенде, онда күрделі сөздердің төмендегі
белгілеріне ғалымдардың назар аударғаны анықталды:
1) күрделі сөздің құрамы екі не одан да көп сыңарлардан құралатыны;
2) күрделі сөздің біртұтас сөз, бір мағыналы лексикалық бірлік екені;
3) А. И. Смирницкийден басталған сөздің бір белгісі ретінде
көрсетілген цельнооформленность деген ұғым. Рас, А. И. Смирницкий
оны ішкі мағына бірлігі мен сөздің сыртқы бірлігі ретінде
түсіндірген;
4) сөйлеуде жеке сөз ретінде бөлінуі, сөйлемнің бір мүшесі қызметін
атқаруы;
5) сөйлемде мағына және грамматикалық жағынан тұтастығы арқыы
бөлінетін сөздер тобы;
6) сыңарларының негізгі және туынды сөз болып келуі;
7) сөйлемге басқа сөздер сияқты дайын сөз ретінде алынатыны;
8) күрделі сөздердің толық мағыналы сыңарлардан жасалатыны;
9) күрделі сөздердің сыңарларының түрлі сөз таптарынанқұрала
беретіні, бірақ оның тұтас бір сөз табына жататыны;
10) күрделі сөздердің сөз тіркесінің бір ғана мүшесі болатыны сияқты
белгілеріне ғалымдар анықтамаларында көңіл бөліп отырған.
Күрделі сөздердің бұл белгілерінің бәрін түгел көрсеткен бір де бір
еңбек жоқ, бірақ әр ғалым күрделі сөздің өзі таныған белгілерін көрсетіп
отырған.
Күрделі сөздерді тануда жалпы тіл білімінде күрделі сөз сыңарларының бірге
жазылуы негізгі белгі етіп алынады, сондықтан онда біріккен сөздер ғана
күрделі сөз болып словосложение танылады, басқа күрделі сөз түрі мүлдем
көрсетілмейді деуге болады.
Ағылшын тілінің маманы А. И. Смирницкий сөздің бір белгісі тұтастық
деп дәлелдегені белгілі [8]. Бұл теприя ғылымда көп уақыт қолданылады. Ол
туралы О. Д. Мешков былай дейді: Известно, что термин
цельнооформленность был введен А. И. Смирницким и весьма плодотворно
использован при исследовании словосложения как английского, так и других
языков [9].
Көпшілік еңбектерде А. И. Смирницкийдің бұл пікірін мағына тұтастығы
мен орфографиялық аспектідегі бірге жазылумен байланыстырады. Ал осы
орфографиялық белгінің біріктіру тәсілінің тиянақсыздығы индоевропа
тілдерінің өзінде де көрсетіліп жүр. Бұл туралы О. Д. Мешков ашық айтқан.
Ол: Всякому, кто хотя бы поверхностно знаком с совроменными
периодическими изданиями стран английского языка, хорошо известен тот
разнобой, который царит в написании ряда лексических единиц. Одни и те же
единицы, подчас в одном и тот же номере газеты или журнала, могут писаться
по- разному: раздельно, через дефис,слитно ,- дейді [9,3].
Бұл жекелеген европа ғалымдарына ғана қатысты пікір емес, ондай
пікірлер тіпті жиі кездеседі. Оған дәлел ретінде француз, испан
тілдеріндегі күрделі сын есімдерді зерттеген О. В. Азарованың пікірін
келтіруге болады. Ол: ... если для А. И. Смирницкого термин
цельнооформленность предполагает прежде всего внешнее формальное единство
слова, то мы считаем, что формальная цельнооформленность не являеться
основным признаком цельности всех моделей сложных приглагательных
французского языка ( и до которой степени испанского ), так как не всегда
оба компонента имеют единую флексию, например, sourd- muet- sourds- muets.
Основными признаками цельнооформленности, на наш взгляд, являются:
фонетическое единство ( нельзя сделать паузу между компонентами слова),
семантическая цельность и синтаксическая ( невозможность сопроводить
определением отдельно каждый компонент сложного слова). Орфография,
вследствие своей условности, не является релевантным признаком сложных слов
во французском и испанском языках [10,37].
О. Д. Мешков А. И. Смирницский ғылыми айналымға
цельнооформленность деген терминді келтіргенімен, оның мәні ғылымда әлі
ашылмай қалып келеді, оны ғалымның өзі де ашқан жоқ еді деген қорытынды
жасайды. Бұл пікірді О. Д. Мешков төмендегіше білдірген: Вместе тем до
сих пор не существует однозначной и представленной в одном месте
расшифровки этого термина, чего не было сделано и самим А. И. Смирницким ,-
дейді [9,44].
Ғалымның мұндай қорытындыға келуіне күрделі сөздердің түрліше жазылуы
себеп болғаны сөзсіз, өйткені оның А. И. Смирницкийдің тұсында да болғаны
О. Д. Мешковқа белгілі.
Егер күрделі сөз біріктіру арқылы жасалады деп саналатын тілдердің
өзінде күрделі сөздер бірге де, дефис арқылы да, бөлек те жазылып жүрсе,
онда ол орфографиялық белгінің күрделі сөзді танудағы дәрменсіздігін
білдіреді. Олай болса, түркі тілдері, оның ішінде күрделі сөздің
аналитикалық тәсілдің ішкі түрлі тәсілдері арқылы жасалуын танитын қазақ
тілінің орфографиялық белгіні негіз тұтпай, күрделі сөздің мағына
тұтастығын, күрделі сөзді лексикалық бірлік, бір сөз болып танылу, сөйлемде
бір сөздің қызметін атқаруын негізгі белгі деп санап, соған сүйенуін дұрыс
деп қабылдап, біз де күрделі сөзді тануда сол белгілерді негізге алдық.
Сондықтан қазақ тіл білімінде күрделі сөздің түрлері дұрыс белгіленген деп
санаймыз.
Құрамындағы сыңарларының бөлек жазылуы жалғыз қазақ тілінде ғана
емес, басқа түркі тілдерінде де күрделі сөздің танылуына кедергі болып
саналмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілдерінде орфографиялық белгі күрделі
сөздердің танылуында есепке алынбайды.
Сөзіміз дәлелді болу үшін, өзбек тілінің маманы М. Ганиходжаеваның
осы мәселедегі пікірін келтірейік: Под сложными словами мы понимаем слова
состоящие из несколких компонентов, объединенных одним понятием, т. Е.
Передающих название одного предмета, что возможно при лексикализации
свободного словосочетания, в результате которой синтаксические отношения
сочетающихся слов отходят на задний план и словосочетания воспринимаются
как обозначение единого понятия. При этом слитное или раздельное написание
роли не играет, и в то времия как в индоевропейскихязыках, в германских ( в
часности, в немецком ) цельнооформленность является одним из ведущих
критериев при определении сложного слова [11,38].
Жоғарыда индоевропа тілдерінде де орфографиялық белгінің талас
туғызып жүргенін айтқан болатынбыз. Олай болса, түркі тілдері, оның ішінде
қазақ тілінің күрделі сөздің құрамындағы сыңарларының бірге я бөлек
жазылуын күрделі сөзді ажыратуда есепке алмауы дұрыс екені тағы да
анықталып отыр.
Осымен байланысты қазақ тіліндегі күрделі сөздер деп профессор Н.
Оралбаева көрсеткен аналитикалық тәсілдің 4 түрі яғни сөзқосым тәсілі
арқылы жасалған біріккен сөздерді, қосарлау тәсілі арқылы жасалған қос
сөздерді, тіркестіру тәсілі арқылы жасалған тіркесті күрделі сөздерді,
қысқарту тәсілі арқылы жасалған қысқарған сөздерді танып жүр [12]. Бұл
барлық ғылыми еңбектерде баяндалып, сонымен бірге орфографиялық принциптің
күрделі сөздерді тануда негіз бола алмайтыны да жан- жақты дәлелденіп
келеді.
А. И. Смирницкий сөз деп танылу үшін қойылатын белгілерді
көрсеткенде, негізгі белгінің бірі ретінде сөздің шек арасын оған
қосымшалардың қосылуы арқылы көрсеткен. Мұны жұмысымызға арқау болып
отырған күрделі сын есімдердің біртұтас сөз болып танылуының бір белгісі
ретінде сын есім шырайларының көрсеткішінің күрделі сынның соңғы сыңарына
жалғануын мысалға келтіру арқылы да дәлелдеуге болады. Мысалы, қара сұрлау
жігіт, қара торылау өңі, қызыл жирендеу шаш, т.б.
Күрделі сөздер тіл атаулыға өте кең тараған құбылыс болғанымен, бұл-
ғылымдағы өте үлкен талас мәселе, осы мәселеде пікір алалығы да күшті,
күрделі сөздер- ғылыми шешімін әлі толық таппай келе жатқан мәселе.
Әртүрлі жүйелі тілдерде күрделі сөздердің жасалуында айырма жоқ емес.
Бұл жағдайдың күрделісөз туралы түрлі пікір туғызуы заңды. Бірақ бір жүйеге
жататын түрлі туысқан тілдердің өзінде де күрделі сөз туралы тұрақты пікір
болмай келеді.
Күрделі сөздерге ғалымдар түрлі анықтама беріп жүргенін айттық,
күрделі сөзге анықтама беруші ғалым негізінде өз тіліндегі күрделі
сөздердің ерекшеліктеріне көбірек көңіл аударады, сондықтан да күрделі
сөздің анықтамасының бірдей болмауы заңды. Алайда, тілдер түрлі
болғанымен,, күрделі сөз құбылысының көпшілік тілге ортақ қасиеттер
байқалмай қалмайды. Міне, сондықтан түрлі жүйелі тілдерде күрделі сөзге
беріліп жүрген анықтамалардың бәрінде күрделі сөздердің мағына тұтастығы,
күрделі құрамы, біртұтас тілдік бірлік екені, бір сөз қызметін атқаратыны
үнемі көрсетіліп жүр.
Күрделі сөзге әр ғалым әртүрлі анықтама береді, бірақ солардың
бәріндекүрделі сөздердің екі не онан да көп сыңарлардан жасалатынын бәрі де
дәлелдейді. Бұл – ғалымдардың бәріне ортақ пікір. Оны қазақ тіл деректері
де растайды. Сондықтан күрделі сөздердің негізгі белгісінің біріне оның
күрделі құрылымы жатады, сол арқылы да ол дара сөздерден ерекшеленеді.
Мысалы, қара торы, отыз екі, келіп кет, елбасы, қоян жүрек, аққу, теміржол,
жер серігі, таужуа, іш ауру, ұшан- теңіз, таң намазы, күні кеше, ой- пікір,
ата- ана, оқжылан, майшабақ, т.б.
Ал дара сөздердің бір сөзден тұратыны белгілі нәрсе: адам, жер, су,
тоғай, шөп, жусан, көл, орман, теңіз, бала, өнер, т.б.
Күрделі сөз бен дара сөздің екеуіне де ортақ қасиет, белгі бар.
Бұлардың екеуі де лексикалық мағына береді. Дара сөз қандай лексикалық
мағыналы бірлік болса, күрделі сөз де сондай лексикалық бірлік тобына
жатады. Өйткені олардың әрқайсысының лексикалық мағынасы бар. Осы мәселеде
күрделі сөз дара сөздің әр түрімен тең бола алады. Тек дара сөздер мен
күрделі сөздер құрамы жағынан ғана бір- бірінен ажыратылады.
Күрделі сөз сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы өзінің құрамындағы
сыңарлары арқылы жасалады. Қазақ тіл білімінде болсын, басқа тіл
білімдерінде болсын, күрделі сөзге берілген анықтамаларда күрделі сөздің
құрамындағы сыңарлардың сол сөзді құраушы, жасаушы бірліктер екенін, ол
сыңарлардың мағыналары кірігіп, біртұтас мағынаға көшетінін ерекше атап
отарады. Атап айтқанда, күрделі сөздердің әрқайсысы- біртұтас мағыналы сөз.
Сондықтан күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның құрамындағы
сөздердің мағына бірлігі, тұтастығы жатады.
Күрделі сөздің мағына тұтастығынан туындайтын басқа белгілерінің
біріне оның тілде бір лексикалық бірлік болып танылуы жатады. Күрделі сөз
тілде бір мағынаны білдіретін бір сөз болып саналады. Мысалы, ит ала қаз-
шындық өмірдегі бір құстың аты.
Күрделі сөздің құрамы екі не онан да көп лексикалық мағыналы
сыңарлардан құралуы, сөздің күрделі құрамды болуы оның біртұтас мағына
білдіруіне, бір сөз қызметін атқаруына, тілдегі лексикалық мағыналы басқа
сөздер қатарында болуына байланысты. Күрделі сөздер- дара сөздер сияқты
тілдегі дайын лексикалық бірліктер, дайын сөздер.
Күрделі сөздер белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі тәртіпте
тұрғанда, бір мағына беретін болып қалыптасқан.сондықтан сол мағына берілуі
үшін, күрделі сөздің құрамы да, құрамындағы сыңарлардың орналасу тәртібі де
сақталуы қажет. Күрделі сөздің тұтастығын оның сыңарларының арасына ешбір
тілдік бірліктерді қосуға болмайтыны да дәлелдейді. Бұл- өте қатал
сақталатын заңдылық, ол күрделі сөзде бұзылмайды.
Күрделі сөздердің түрлі белгілері мен өзіндік ерекшеліктері бір күнде
қалыптаспаған. Күрделі сөздердің түп негізі сөз тіркесі екені жалпы тіл
білімінде, түркологияда, қазақ тіл білімінде әбден дәлелденген. Ғалымдар
бұл мәселеде бір пікірде, ол жөнінде талас жоқ. Ал ол- күрделі сөздердің
бір құрамда ұзақ қолданылуының нәтижесінде бірте- бірте жаңа мағынаға көшу,
сыңарларының мағынасы бір- бірімен кірігіп, жымдасу біртұтас мағынаға көшу
нәтижесінде болатын өзгеріс. Мұның бәрі күрделі сөз құрамының тұрақтылығын,
біртұтас мағына білдіруін қалыптастырады.
Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер негізге алынатынын жоғарыда
айттық. Ол дүние жүзіндегі тілдің ерекшелігіне қарай түрлі тілде түрліше
қаралып келеді. Мысалы, орыс тілінде күрделі сөздерді біріктіретін арнайы
дәнекерлер бар. Мысалы, самолет, ледоход, пароход деген сияқты күрделі
сөздердің сыңарлары о элементі арқылы біріккен.
Индоевропа, славян, орыс тілдерінде күрделі сөздің бір белгісі
ретінде кейде олардыңжазылу емлесі, бірге жазылуы, дыбыстық құрамының
тұтастығы алынады.
Түркі тілдерінде емле күрделі сөздің танылуына белгі ретінде
қолданылмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде
орфографиялық белгі күрделі сөздің танылуында есепке алынбайды. Бұл
тіліміздегі күрделі сөздердің түрлілігіне себеп болған.
Ал күрделі сөздердің түрлі болуы оның аналитикалық тәсілдің әр
түрімен жасалуына байланысты. Аналитикалық тәсілдің ішкі мынадай түрлері
бар:
1) сөзқосым,
2) қосарлау,
3) тіркестіру,
4) қысқарту.
Осы тәсілдердің әрқайсысы тілде әр түрлі күрделі сөз
жасайды.тіліміздегі күрделі сөздердің түрлі түрі бары белгілі нәрсе, олар:
1) біріккен, кіріккен сөздер,
2) қос сөздер,
3) тіркесті күрделі сөздер,
4) қысқарған сөздер.
Бұлардың ішінде біз назар аударатын күрделі сөздің түрі- тіркесті
күрделі сөздер.
Тіркесті күрделі сөздер құрамы, мағынасы, сөйлемде атқаратын қызметі
жағынан барлық басқа күрделі сөздермен тең түседі. Олардың да құрамы
тұрақты, сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды. Тек біріккен сөздер бірге
жазылса, қос сөздер дефис арқылы жазылса, тіркесті күрделі сөздердің
сыңарлары бөлек жазылады.
Тіркесті күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлардың бәрі де
сөзжасамдық қызмет атқаратыны анық. Дегенмен олардың қызметінде өзіндік
айырма бар. Мысалы, алып кел, беріп кел, көріп кел, білп кел, қызмет ет,
жәрдем ет, адам ет, жақсылық ет сияқты күрделі етістіктердің бәрінде
бірінші сыңар өзгеріп, екінші сыңарлары тұрақты болып тұр. Сары май, жер
май, тоң май, иіс май дегендерде, ауыз омыртқа, бел омыртқа дегендерде, ал
қызыл, қоңыр қызыл, күңгірт қызыл, күрең қызыл дегендерде де ерекшелік бар.
Он бір, он екі, он үш, он төрт деген күрделі сан есімдерде де бір сыңар
тұрақты, бір сыңар ауыспалы екені көрініп тұр.осымен байланысты күрделі
сөздердің құрамы тірек сыңар және ауыспалы сыңар болып бөлінеді.
Тірек сыңар деп түрлі сөздерден күрделі сөз жасаушы қызмет атқаратын
сөз танылады. Күрделі сөздің ауыспалы сыңары- олардан тірек сыңар күрделі
сөз жасайтын түрлі сөздер.
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі есім негізді
күрделі аталымдардың жалпы сипаттамасы
Күрделі сын есімдер ең кемі екі я онан да көп сыңарлардан жасалады да
біртұтас сындықмағынаны білдіреді.күрделі сындар біртұтас лексикалық мағына
береді, заттың бір сындық белгісін білдіреді, мағыналы сөздер тобына
жатады, жеке лексикалық бірліктер тобына кіреді. Күрделі сын есімдер-
сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер. Сондықтан ол
сөйлемге барлық басқа сөздер сияқты дайын күйінде алынады.
Мысалы, қара ала, ал қызыл, қызыл күрең, қара көк, ақ құба, қоңыр
сары, күңгірт қызыл, қара торы сияқты күрделі сын есімдерді алсақ, олардың
әрқайсысы өзінше белгілі түсті білдіреді де, сөйлемде түрлі заттардың түсін
білдіру үшін қолданылады: қара ала көйлек, қоңыр сары мата, күңгірт қызыл
бешпет, қара көк шапан, ақ құба қыз, ал қызыл орамал, қызыл күрең шай,
қоңыр сары шатыр, т.б.осындағы күрделі сын есімдер қанша сыңардан жасалса
да, қандай деген бір сұраққа жауап береді, өйткені әр күрделі сын
есімлексикалық бір мағына береді. Күрделі сөздердің біртұтас мағына
беретіні сияқты, мұндағы әр күрделі сын есім де бір сөз болып саналады.
Сөздің тағы бір белгісі оның сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаруы.
Сөздің бұл белгісіне де күрделі сын есімдер толық сай келеді. Мысалы, Қызыл
күрең қамзолы өзіне жарасып тұрдеген сөйлемдегі қызыл күрең күрделі сыны
бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің анықтауыш мүшесі болып тұр. әрі тілдегі
бар, дайын қалпында осы сөйлемдегі басқа сөздер сияқты сөйлемнен орын алып
тұр.
Күрделі сын есімдердің құрамының екі я онан да көп болуы оның жасалу
тәсілінің ерекшелігіне байланысты.күрделі сөз сөзжасамның аналитикалық
тәсілі арқылы жасалатыны белгілі, сондықтан олардың құрамы ең кемі екі
сөзден тұрады. Сол себепті күрделі сын есімнің шеарасы оның құрамындағы
сөздердің ең соңғы сыңары болады.
Барлық күрделі сөздер сияқты күрделі сын есімдер де біртұтас мағына
береді. Мысалы, қара көк мата, қызыл ала көйлек, қара торы қыз дегенде
осындағы күрделі сын есімдердің бәрі өздері тіркескен заттардың түстерін
білдіріп тұр. Өйткені, күрделі сын есімдердің құрамындағы сыңарлар
біртұтас сындық белгіні білдіретін мағынаға көшкен, сондықтан олар өз
дербестігінен айрылған.
Күрделі сын есімдердің құрамындағы сыңарлар өз дербестігін сақтаса,
олардың арасындағы синтаксистік қатынас сақталар еді де, ол сөз тіркесі
болар еді. Ал күрделі сын есімнің сыңарлары дербестігі сақталмағандықтан,
олар бір сөз болып саналады да, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Күрделі сын есімдердің құрамы тұрақты, олардың сыңарларының орны
берік, орнықты болады. Мысалы, томаға тұйық дегенді тұйық томаға деуге
болмайды, өткені ол томаға тұйық күрделі сын есімінің қалыптасқан мағынасын
бере алмайды. Сол сияқты су жүрек, қоян жүрек, ат жақты, бос белбеу, ерке
тотай, ұзын тұра,т.б. осындай күрделі сын есімдерді жүрек су, жүрек қоян,
жақты ат, белбеу бос, тотай ерке, тұра ұзын түрінде қолдану тілде жоқ. Бұл
ерекшелік тек күрделі сын есімдерге ғана емес, жалпы күрделі сөзге
қатысты.
Күрделі сын есімдердің мағынасы белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар
белгілі тәртіпте тұрғанда қалыптасқан, сондықтан олардың құрамын да,
сыңарларының орнын да өзгертуге болмайды. Осымен байланысты бұл күрделі сын
есімдердің негізгі белгілерінің бірі болып саналады.
Күрделі сын есімдер жоғарыда айтқанымыздай, сөзжасамның аналитикалық
тәсілінің 3 түрі арқылы жасалады. Олар: біріктіру, қосарлау, тіркестіру
тәсілдері.осымен байланысты тілде күрделі сын есімнің 3 түрі бар: біріккен
күрделі сындар, қос сөзді күрделі сындар, тіркесті күрделі сындар.
Біріккен күрделі сындар онша көп емес. Кейбіріне мысал келтірейік:
көнетоз, көнтері, тілалғыш, есерсоқ, біртоға, алаңғасар, кертартпа,
қонақжай, жарымжан, балажан, қараайым, кеудемсоқ, ішқұста (ашу), етжеңді,
кірпияз, можантопай, етекбасты (мінез), бұратана, кемтар, т.б. Мысалы,
Мынау нағыз можантопай маубас түйенің өзі екен ғой (Д: Досжанов). Ұлбике-
етжеңді, дөңгелек бетті, қиғаш қара қасты толықша қыз ( С. Омаров). Көнетоз
сұрғылт тысы бар жүндес қара елтірі тымақтың бет тұсы сірескен қарлы мұз (
М. Әуезов). Одан әрі төрге алаша төселген, іргеде алабажақ құрақ көрпеше
жаюлы жатыр. Ал Әли болса, шалық ауруы бар кемтар жігіт (С. Омаров ).
Қос сөзді күрделі сындар тілімізде өте көп: ұзынды- қысқалы, жаманды-
жақсылы, ақты- қаралы, қызылды- жасылды, ерке- бұлаң, көл- көсір, ала-
құла, ағал- жағал, сыбай- салтаң, қан- сөлсіз, кедір- бұдыр, телегей-
теңіз, ұзыннан- ұзақ, өркеш- өркеш, үйме- жүйме, аумалы- төкпелі, қырғи-
қабақ, әлем- жәлем, сұлу- сыпайы, қайғы-қасіретсіз, ұсақ- түйек, т.б.
Тіркесті күрделі сындар тілден кең орын алады. Олар сөзді танудың емле
белгісіне бағынбайды. Тіркесті күрделі сындар неше сыңардан құралсада, оның
сыңарлары бөлек- бөлек жазылады. Мысалы, ақ сары, күрең қызыл, қара қошқыл,
теңбіл көк, удай ащы, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ (аяз), түлкі
бұлаң, көк долы, көк жасық, томаға тұйық, кер шолақ, арыстандай айбынды,
түлкі тымақты, қасқыр ішікті,т.б.
Тілдегі күрделі сын атаулының бәрінің құрамындағы сыңарлар толық,
дербес мағыналы сөздерден құралған. Өйткені күрделі сынның мағынасы оның
құрамындағы дербес сөздердің мағынасынан жасалады. Мысалы, көк ала десек,
ол көк пен басқа түстің араласуынан тұратын түсті білдіреді. Күрделі сөздің
сыңарлары оның мағынасына өз үлесін қосуы керек. Ал күрделі сын күрделі
ұғымды білдіруі керек, яғни күрделі сындық белгіні білдіруі қажет. Мысалы,
қара сұр, қара ала, ақ боз, ақ құба, қара торы, қызыл күрең т.б. Осы сияқты
күрделі сындарды алсақ, бұлардың бәрі екі түстің қосындысынан, араласуынан
туған екеуінен де басқа үшінші түсті білдіріп тұр. Ол үшінші мағына оның
сыңарларының мағынасының үлестерінен туған.
Күрделі сын есім күрделі сындық ұғымды білдіреді. Дүниедегі заттардың
сындық белгілері алуан түрлі. Оларды білдіру үшін тілде күрделі сындық
ұғымды білдіретін күрделі сындар пайда болған. Олар дара сындық ұғымнан
мағынасының күрделілігі арқылы ерекшеленеді. Демек, күрделі сын есімнің
мағынасының күрделілігі шындық өмірдегі заттардың сындық белгілерінің
күрделі болуына байланысты. Басқаша айтқанда, шындық өмірдегі заттар тек
бір түсті болып келмейді, олардың белгісі де түрлі, күрделі болады. Тіл
шындық өмірді білдіретіндіктен, тілдік бірліктер заттың шындық өмірдегі
күрделі белгісін де білдіруі тиіс. Осымен байланысты заттың күрделі
қасиетіне қатысты сөздерден күрделі сындар жасалады. Бұл күрделі сындардың
екі не одан да көп сөздерден құралуын туғызған.
Сонымен күрделі сөздер күрделі ұғымды білдіреді. Бұл қағида күрделі
сындардан да кең орын алған. Мысалы, қара көк, бозғыл сары, қоңыр күрең,
қара торы, қрңырқай сұр, көк ала, қызыл күрең сияқты түр- түске қатысты
күрделі сындарды алсақ, олардың ешқайсысы бір ғана түсті білдірмейді.
Олардың әрқайсысы түстің күрделі түрін білдіреді. Ал олардың қайсысы болсын
бір заттың түсінің күрделілігін көрсетеді. Мысалы, Найманкөк деген ақ көк
ат болатын. Енді ақ боз ат та бірдемеге тіреліп тоқтағандай (М. Әуезов).
Бұл мысалдарда аттың күрделі түсі суреттелген. Егер осы заттардың түр-
түсі, сипаты, белгісі күрделі болмай, бір тектес болса, онда дара сындар
ғана қолданылар еді. Мысалы, кқк ат, боз ат, күрең көде, селеулі дала т..б.
Анығырақ айтқанда, күрделі сынның құрамындағы сыңарлар оның жалпы
мағынасын жасайтын болғандықтан, күрделі сөздің мағынасынан оның
сыңарларының мағынасы орын алмай қоймайды. Осыдан келіп күрделі сөздердің
мағынасының кеңдігі күрделі ұғымды білдіруі шығады.
Күрделі сөздердің біртұтас мағынасының жасалуында оның сыңарлары болып
тұрған тілдік бірліктердің мағынасы түрлі даму құбылысына түседі. Бірақ
олар бір- біріне қатысы жоқ, байланыссыз құбылыстар емес. Мәселен, кеңею
мен жинақталу үрдісін бөлу өте қиын. Кеңею мен жинақталу көбіне бірге
жүретін құбылыстар. Айталық, қызыл күрең, ақшыл көк, қара торы сияқты
күрделі сындардың мағынасы жеке сыңарлармен салыстырғанда, кеңігені сөзсіз.
Ал осы мағына оның құрамындағы сыңарлардың мағынасының қосылып, кірігуі
арқылы кеңіген.
Сондықтан да көпшілік ғалымдар күрделі сөздердің мағынасы оның
құрамындағы сыңарлардың мағынасының қосындысынан жасалады деп санайды. Бұл
өте кең тараған пікір.
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың жасалуында оның сыңарларының жеке
мағыналарынан күрделі сынның мағынасы әлдеқайда кең. Өйткені күрделі сынның
мағынасы көбіне оның құрамындағы екі сыңардың мағынасының қосылуы мен
кірігуінен, олардың жиынтығының нәтижесінде біртұтас мағынаға көшуінен
жасалатыны айтылды. Ол түр- түс күрделі сындарына да, сапалық күрделі
сындарына да қатысты. Жоғарыда түр- түс күрделі сындарына мысал
келтірілгендіктен, енді сапалық күрделі сындардан мысал келтірейік: қара
қасқа, көк жал (қасқыр),тоқ жарау, көк тайғақ, көк жасық, ақ ұлпа (қар),
арабы ақ боз, әккі қу, ұлан байтақ т.б.
Шық түскен боз қырау күздің қара суық түнінде... Ол- өңшең қыз, сылқым
сұлу келіншек пен сәнді сұлу бозбала (М. Әуезов).
Бұл айтылғандар күрделі сындар күрделі ұғымды білдіретіндігін, тілдегі
күрделі сын атаулының бәрінің құрамындағы сыңарлар толық, дербес мағыналы
сөздерден құралғандығын дәлелдейді.
Күрделі сын есімдердің сөзжасамы туралы шолу жасағанды дұрыс санаймыз.
Мұның өзіндік себебі де бар. Тілімізде күрделі сын есімдер кездейсоқ жасала
салмайды. Ол алдымен шындық өмірдегі заттың белгісіне байланысты, бірақ
күрделі сындардың қалай жасалуы, қандай сыңарлардан, сыңардың қандай
сөздерден, қандай тәртіпте орналасуы тілде әбден қалыптасқан заңдылыққа
айналған. Күрделі сындардың құрамының қанша сыңардан құралуында да тілде
қалыптасқан заңдылық бар. Олардың құрамы шексіз, ретсіз емес. Сонымен бірге
күрделі сындардың сыңарларының да қызметінде айырма бар.
Күрделі сыңардың құрамы жоғарыда айтқанымыздай, ауыспалы және тірек
сыңардан тұрады. Бұл терминді алғаш профессор Н. Оралбаева қолданған
болатын. Тірек сыңар күрделі сөздің құрамын ұйымдастырушы, күрделі сөз
жасаушы қызмет атқарады. Сондықтан бір тірек сыңар арқылы бірнеше күрделі
сөз жасалады. Осы ретте тірек сыңардың қызметі бірнеше туынды түбір жасаушы
сөзжасамдық жұрнаққа ұқсайды. Мысалы, қызыл ала, көк ала, күрең ала, қара
ала, сары ала деген күрделі сын есімдер ала тірек сыңары арқылы жасалған.
Осы күрделі сөздерде ала тірек сыңар, ол бәрінде де бір мағына береді. Ал
қызыл, көк, күрең, қара деген сыңарлар- ауыспалы сыңарлар. Олар тірек
сыңарды анықтап, оның белгісі ретінде қолданылған, қазір олар, әрине, бір
мағына береді.
Күрделі сын есімдердің құрамында тірек сыңар қызметінде сапа сындары
мен қатыстық сындар ең өнімді тірек сыңар болып саналады. Мысалы, күрең
қара, күлгін қара, ақ сары, жирен сары, қара сұр, ақ сұр, қара шұбар,
теңбіл көк, қара көк, қара торы, жирен торы, қара күрең, қызыл күрең сияқты
күрделі сындарда ауыспалы сыңар тірек сыңардың мағынасын анықтап,
толықтырып тұрғаны анық байқалып тұр.
Ал осы ерекшелік мына күрделі сын есімдерде де байқалады: жирен
жорға, қара жорға, меңіреу суық, мұздай суық, пышақтай өткір, алмастай
өткір, жылы жарқын, ашық жарқын, уыздай жас, балғын жас, сүттей таза. Мұнда
да ауыспалы сыңарлар тірек сыңардың мәнін ашып, анықтап тұр.
Қатыстық сындардан тірек сыңар қызметінде – лы тұлғалы туынды сындар
өте мол қолданылады. Мысалы, жіпсіз тұсаулы, ойлы көзді, желдей екпінді,
кестедей нақышты, өткір көзді, желдей екпінді,жұпар иісті, күн шуақты,
құндыз бөрікті, қасқыр ішікті, түлкі тымақты, ат жақты, қыз мінезді, жас
балалы, ұзын бойлы, өр көңілді, орта бойлы, қызыл шырайлы, мөлдір сулы,
ашаң жүзді, т.б.
Тірек сыңар қызметінде –дай жұрнақты туынды қатыстық сын есім өте жиі
қолданылады. Мысалы, ақ қағаздай, жас ботадай, аш күзендей, ащы шектей,
сары алтындай, ат төбеліндей, жай оғындай, жан алғыштай, алтын айдай, уыз
қымыздай, атқан таңдай, т.б.
Міне, бұлардың бәрінде тірек сыңардың мағынасын ауыспалы сыңар
толықтырып, күшейтіп, нақтылап тұр.
Күрделі сындардың сыңарлары көбіне сын есім сөздерден құралады, бірақ
күрделі сынның сыңары қызметінде басқа сөз таптары да қатысады. Осымен
байланысты күрделі сындардың сыңарларының қай сөз табынан құралатынын
анықтау қажет.
Тіркесті күрделі сындардың сыңарлары негізгі сындардан жасалады.
Мысалы: Олардың алдына ұзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз келді
(Әуезов).
Күрделі сындардың сыңарлары сапа сыны мен қатыстық сыннан да өте жиі
жасалады. Мысалы: Ол қоңыр өңді, қызыл шырайлы, қара мұртты, толық денелі
кісі Айтан еді (Есенжанов). Бұл құрамдағы күрделі сындар да тілде өте жиі
қолданылады.
Күрделі сындардың сыңарлары қатыстық сын мен сапа сынының тіркесінен
де жасалады: Қасы көзін сүрмелеген сүйріктей сұлу өзбек қызын төңіректеді
(Әуезов).
Күрделі сынның екі сыңары да қатыстық сыннан жасала береді. Мысалы:
Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жұмбақ өмір (Жұмабаев). Қысқа
мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан өткір көзді,сұлу жүзді, қара күрең жігіт
еді (Әуезов).
Күрделі сындардың құрамында басқа сөз таптарына жататын сөздер де
қолданылады. Соның ішінде зат есім сөздер жиі кездеседі. Мысалы: Шоқанға
арнап алып қойған мақпал қара бестіге Бейсен Шоқанның қызқарасы деп ат
қойған (Бегалин).
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың негізін екі құрамды тіркесті сындар
құрайды. Екі құрамды күрделі сындар құрамына қарай мынадай үлгі арқылы
жасалады:
1) сапа сыны + сапа сыны,
2) зат есім + сапа сыны ,
3) сапа сыны + зат есім,
4) қатыстық сын + сапа сыны ,
5) сапа сыны + қатыстық сын,
6) зат есім + қатыстық сын,
7) қатыстық сын + қатыстық сын,
8) сан есім + қатыстық сын, 9)етістік + қатыстық сын.
Екі құрамды күрделі сындардың сапа сыны + сапа сыны үлгісі бойынша
жасалған түрлеріне мыналар жатады: қара көк, ал қызыл, көк ала, ақ сұр,
қара қоңыр, қара кер, ақ құба, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ
(аяз), саңлақ жүйрік т.б.
Тіліміздегі қара торы деген күрделі сынға Ж. Шакенов талдау жасап,
ондағы торы деген сын есімнің жеке тұрғанда адамға байланысты
қолданылмайтынын, оның тек жылқымен байланысты ғана қолданылатынын айтады.
Тіпті торы деген сын есімнің жылқыдан басқа малдың да ешқайсысына
қолданылмайтынын ашық айтқан. Ал осы торы деген сөз қара сын есіммен
тіркесіп, бір күрделі сөз жасағанда, оның мағынасында болған өзгеріс қара
торы сөзінің адамның түсін білдіруге көшкенін дәлелдеген [13].
Сөйтіп, екі құрамды күрделі сындар сапа сыны мен сапа сынының
тіркесуінен жасалғанда үшінші сапа сыны жасалатыны, яғни күрделі сынның
құрамдағы сыңарлардың мағынасынан өзгеше үшінші мағынасының жасалатыны
анықталды, бірақ ол мағына сыңарларының мағынасына өте жақын мағына екені
байқалды.
Екі құрамды күрделі сынның сапа сыны + зат есім үлгісінде жасалған
күрделі сындарға мыналар жатады: жалғыз аяқ (жол), қара сирақ, ақ жүрек,
қара түнек, ақ көңіл, боз өкпе, ақ балтыр (қатын), бос белбеу, сары қарын
(бәйбіше), кең қолтық (қазақ), кәрі тарлан (адам), қара көлеңке, арам
тамақ, қара бет, көк шандыр (ет), кәрі құлақ (кәрия), ала көлеңке (кез,
уақыт), көк шалғын (жайлау), қара табан (халық) т.б.
Бұл үлгідегі күрделі сындар тілімізде өте көп, ол өнімді үлгі. Ал
оның құрамындағысыңарлар тұтасып бір мағынаға көшкен, зат есім сыңар өз
мағынасын сақтамаған. Мысалы: жалғыз аяқ деген күрделі сын жол деген зат
есіммен тіркесте қолданылады, сонда жалғыз аяқ жол-жаяу жүретін жол
дегенді білдіреді.
Түсіндірме сөздікте оған мынадай анықтама береді: Еніне аяқ қана
сиятын, шұбырған соқпақ жол [14]. Сөйтіп, мұнда жалғыз деген сыңар да,
аяқ деген сыңар да өзінің дербес тұрғандағы мағынасынан айрылып, екеуі
біртұтас мағына беріп тұр. Сол сияқты бос белбеу адам дегенде де қазіргі
мағынасында оның құрамындағы сыңарлардың мағынасынан із сақталмаған, ол
жуас, әлсіз, қаталдығы жоқ адам деген ұғымды білдіреді.
Күрделі сындардың мағынасындағы сыңарлардың өз мағынасынан мүлдем
айрылып, басқа мағынаға ауысуын идиомалану арқылы басқа мағынаға көшу
дейміз. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 -бет
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ..6-бет
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6-бет
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі аталымдардың жалпы
сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 12-бет
1. 3 Қазақ тіліндегі сындық мәнді есім негізді аталымдардың мағынасы мен
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21-бет
ІІ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕСІМ НЕГІЗДІ ТУЫНДЫ СӨЗДЕРДІҢ СӨЗЖАСАМЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 31-бет
2. 1 Түр-түс компонентті есім негізді аталымдардағы ұлттық дүниетанымның
тілдік көрінісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31-бет
2. 2 Түр-түс компонентті есім негізді күрделі аталымдардың мағынасы мен
таңбалық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44-бет
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 59-бет
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61-бет
К І Р І С П Е
Зерттеудің өзектілігі. Диплом жұмысы тіл біліміндегі ең даулы, әлі
шешімін таппай жүрген күрделі сөз мәселесіне жататын қазіргі қазақ
тіліндегі есім негізді күрделі сын есімдердің құрылымын зерттеуге арналған.
Қазақ тіл білімінде күрделі сөздер мәселесінде тек етістіктерге ғана Б.
Қасымова тарапынан арнайы зерттеу жасалған. Ал сын есімнің синтетикалық
сөзжасамын зат есім сөзжасамымен бірге бұдан 40-50 жыл бұрын Ә. Төлеуов
зерттегені белгілі. Жалпы зат есім мен сын есімді жеке сөз табы ретінде 40
жыл бұрын Ж. Шәкенов зерттегені де бар. Осы еңбекте күрделі есімдерге
аздап көңіл бөлінген. Белгілі ғалым Н. Оралбаева қазақ тілінің сөзжасамын
зертеген еңбегінде сын есімнің сөзжасамына біршама тоқталған. Н.
Оралбаеваның шәкірттері Н. Шаһаман, Г. Мамаевалардың зерттеу жұмысына да
зат есім мен сын есімдер арқау болған. Бірақ күрделі аталымдар ретінде сын
есім + зат есімнің құрылымы арнайы жеке сөз болмаған. Ал қазақ тіліндегі
мұндай үлгідегі күрделі аталымдар- тіліміздің лексикалық құрамынан мол орын
алатын, өте өнімді, мол тілдік құбылыс. Тілде өзіндік орны бар, жекелеген
құбылысқа жатпайтын күрделі аталымдардың құрылымының жан- жақты
қарастырылуы осы мәселенің зерттелуінің қажет екеніне, зерттеу нысанының
өзектілігіне дәлел.
Осындай тың мәселелердің бірі – аталымның жасалуындағы сананың,
танымның, ойлаудың тілдегі таңбасы бүгінгі лингвистикада кешенді
зерттелуде. Тіл мен ойлау – бір-бірімен байланысты заңды құбылыс. Қазақ
тілін талдап тануда А.Байтұрсынұлының еңбегін ерекше атау керек. Тілші:
...қазақ сөзі не байырғы мағынасын жаңғырту (өзгерту) не жаңа тұлғадағы
сөз жасау арқылы дүниеге келген атаулар, көбі жасанды сөздер (1, 21 б.( –
деп жаңа термин ретінде өзі ендірген жасанды сөздердің қызметі жөнінде
нақты пікір білдірген. Тілдегі таным көрінісі – таңбаны ғылыми тұрғыдан
саралау қазақ тіл білімінде өзекті мәселе болып табылады. Таңба-аталым
неден басталады, қандай заңдылықтармен жүзеге асады, белгілері қандай деген
сұрақтар, оның дамуы және қалыптасу үдерісін терең зерделегенде, талдағанда
ғана шешімін табады.
Зерттеу жұмысының нысаны. Диплом жұмысының негізгі арқауы, өзегі-
есім негізді туынды сөздердің сөзжасамы, атап айтқанда, қазақ тіліндегі
сын есім + зат есім үлгісіндегі күрделі аталымдар.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақ тіліндегі
есім негізді туынды сөздердің сөзжасамын сипаттау, атап айтқанда, күрделі
сын есім + зат есім үлгісіндегі күрделі аталымдарды теориялық негізде
зерттеп, оның өзіндік белгілері, құрамы мен жасалу жолы және мағыналарының
қалыптасу ерекшелігін, мағыналық топтарын белгілеу және түр-түс компонентті
күрделі аталымдарды танымдық негізде түсіндіру, олардың тілдегі мазмұны
мен қызметін саралау осы жұмыстың мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін, төмендегі мәселелерді шешу міндеті алға қойылды:
- Жалпы күрделі сөз мәселесі туралы белгілі теориялық тұжырымға
келу, күрделі аталымдар мәселесін зерттеуде жалпы күрделі сөз теориясына
сүйену;
- Күрделі аталымдардың құрамын және күрделі аталымдардың мағына
тұтастығын анықтау;
- Күрделі аталымдар құрамындағы сыңарларды сөз табы тұрғысынан
сипаттау;
- Қазақ тіліндегі түр-түс ұғымдарымен жасалған күрделі аталымдардың
шығу төркінін, қалыптасу жолдарын айқындау арқылы халық дүниетанымындағы
тілдік таңбалардың мәнін анықтау.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыстың тілдік деректері – Қазақ тілінің
түсіндірме сөздігі (1-10 т., 1974-1986), І.Кеңесбаевтың Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігі (1977), Ф.Р.Ахметжанова мен Қ.Т.Қайырбаеваның Түр-
түске байланысты тұрақты сөз тіркестері (2000). Сондай-ақ, қазақ тіліндегі
көркем әдебиет туындылары мен мерзімді баспасөз беттерінен мысалдар алынды.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысында дәстүрлі-
құрылымдық грамматикаға қатысты ғылыми пікірлер негізге алынды. Ұлттық тіл
біліміндегі күрделі аталымдарға қатысты ғалымдардың ғылыми тұжырымдары мен
қағида, ой-пікірлері дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі болады.
А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов еңбектерімен қоса, І.Кеңесбаев,
М.Балақаев, А.Ысқақов, К.Аханов, Ә.Қайдар, Н.Оралбаева, Е.Жанпейісов,
К.Құсайынов, Ж.Шакенов, Т.Әбдіғалиева, Б.Қасым, А.Салқынбай, Б.Момынова
т.б. зерттеулері басшылыққа алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысының барысында жинақтау,
талдау, салыстыру, уәждемелік, семантикалық талдау, когнитивтік талдау
әдістері пайдаланылды. Сөзжасам, аталым, уәждеме, когнитивтік теориялар,
ғылыми тұжырымдар, танымдық лингвистиканың ғаламның тілдік бейнесі
теориясының қағидалары басшылыққа алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығын мынамен дәлелдеуге болады:
- күрделі аталымдардың тілдік табиғатын танытатын тіл иесінің атау
жасаудағы таным негіздері ономасиологиялық тұрғыдан сараланып, күрделі
атаулардағы мағынаның қалыптасуына ықпал ететін – ақ, қара, көк, қоңыр,
қызыл, сары т.б. түстерінің таңбалық мәні нақты тілдік деректер арқылы
анықталды;
- бірқатар түр-түс күрделі атауларының этимологиясы ашылды;
-күрделі аталымдардағы жаңа ұғым, жаңа мағына жасаудағы түр-түс
ұғымдарының танымдық қызметі анықталды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеудің нәтижелері мен
пайымдаулары қазақ тіл біліміндегі когнитивтік бағыттағы зерттеулердің
ғылыми-теориялық негіздерін нақтылай түсуге үлес қосады. Зерттеу
нәтижелерін ұлттық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған дәрістерде,
жоғарғы оқу орындарында Қазақ тілінің семантикасы, Сөзжасам пәндерін,
когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған арнаулы курстарды жүргізуде,
зерттеу барысында талдау жасалған тілдік деректерді Қазақ тілі пәнін
оқытуда пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, 2 тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1 КҮРДЕЛІ АТАЛЫМДАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
Қазіргі кезеңде тіл мен этнос мәселесіне қатысты тіл біліміндегі
көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық
рухты тануға, танытуға негізделген. Дегенмен халық танымының дерегі ретінде
тіл әлі де болса жеткіліксіз қарастырылуда. Осыған орай тілдегі мәдениеттің
айқын үлгілері, әсем өрнектері ажарланған ұлттық таңбалар (символдар),
соның ішінде түр-түстік таңбалар болмысын тіл арқылы ашуды осы мәселе
айналасындағы зерттеулердің жалғасы деуге болады. Ұлттық таңбалардың
негіздері – белгі, нышандар халық болмысында әмбебап категория екені
даусыз. Бірақ бұл зерттеу жұмысында сындық түстермен жасалған күрделі
аталымның қалыптасу, дамуындағы негізгі қызметі халық танымы мен рухани-
материалдық мәдениетінің негізінде қарастырылады.
Ал мұндай талдау ең әуелі сол күрделі мәселенің теориялық негізін
айқындау арқылы жүзеге асатыны белгілі.
1. 1 Тіл біліміндегі күрделі сөздер мәселесі
Сын атауының шығу тарихы жайында белгілі ғалым С.Аманжолов: Кейбір
сын есімдердің әлі күнге шейін әрі зат есімдік, әрі сын есімдік мәні бар
мысалы:) көк әрі нәрсенің түсі, әрі аспан мәнінде; қара әрі мал
мәнінде: қызыл әрі нәрсе түсі, әрі қоғамдық топтың символы т.б. Кейбір
түркі тілдеріндегі материалдарды салыстыра тексерсек, бір тілде зат есім
болып жүрген сөз екінші тілде сын есім орнына қолданылады екен. Мысалы,
қызыл
- азербайжан тілінде зат есім, алтын деген сөз, бізде ол сын есім
мәнінде, ал азербайжан тіліндегі қырмызы - жібектен істелген товардың
аты, зат есім (2, 337 б.( деген пікірді білдіреді. Бұл тұста сындық
түстердің аталымжасаудағы қызметі сол кездің өзінде мәні зор екенін
байқауға болады.
Тілдік таңбалар халықтың дүниені түйсінуінен хабар беретін ақпараттық
дереккөз ғана емес, сонымен қатар ғаламның тілдік бейнесін жасайтын ұлттың
эстетикалық таным-талғамын, кәсібін, мінез-құлқын, ырым-нанымын, салт-
дәстүрін, әдет-ғұрпын, ұлттық рухын ұлттық тіл арқылы сақтап, жан-жақты
таратып танытады. Осыған орай белгілі бір халықтың материалдық және рухани
мәдениетінің көріністері тілде тарихи-мәдени тілдік таңба ретінде
қалыптасады.
Демек әлемді тіл арқылы танудың әр ұлт тілінде түрлі сипатқа ие
екендігі туралы шешімге келіп, осы түстердің тілдік сипатын тануға, әр
ұлттың болмысын тануға күрделі аталымдардың негізінде келуге болатынына
көз жеткіздік. Күрделі аталымдарды танып білуде профессор Қ.Жұбановтың
еңбегі ерен. Ол қазақ тіліндегі күрделі сөздердің жасалуына мән бере
отырып, күрделі атаулардың тілдік таңбалық мәнін қарастыру өзекті мәселе
деген болатын [3]. Сондықтан да қазақ тіліндегі түр-түс негізді күрделі
атаулардың тілдік таңбалық мәнін қарастыру – тіл мен таным, тіл мен
ойлаудың бірлігінен туған өзекті мәселенің бірі.
Күрделі сын есім мәселесі тіл біліміндегі күрделі сөз мәселесіне
жатады, оның анықталмаған мәселелері өте көп. Ал күрделі сөз мәселесі жалпы
тіл біліміндегі өте күрделі, түрлі көзқарастарға толы мәселелер тобына
кіреді.
Күрделі сөздердің тілдерде алатын орны бірдей емес. Олар тілдердің
лексикалық жүйесінен әркелкі орын алады. Күрделі сөздер жоқ тілді көрсету
өте қиын, бірақ күрделі сөздер, әсіресе, неміс, ағылшын, жапон, хинди, орыс
тілдерінде кең дамыған.
Неміс, орыс, түркі тілдерінде күрделі сөздердің зерттелуіне шолу
жасай келіп, Ф. А. Ганиев өзінің күрделі сөздерге арналған еңбегінде былай
деп жазады: Как видно, разработка теории словосложения и сложных слов в
языкознании имеет давнюю историю. Несмотря на это, до сих пор нет стройной
теориисловосложения, все еще окончательно не установлены единые критерии
классификации сложных слов [4,3].
Жалры тіл білімінде күрделі сөз мәселесінің теориялық мәселелерінің
шешілуі жеке тілдердегі әр сөз табының күрделі сөздерінің толық зерттелуіне
байланысты екні даусыз. Осы ретте, қазақ тіл білімінде күрделі сөздер
мәселесі Г. Жәркешованың, А. Ысқақовтың, К. Ахановтың, Н. Оралбаеваның
еңбектерінде сөз болғаны, осы мәселеде бұл ғалымдардың өзіндік пікірлері
бары белгілі. Б. Қасымова күрделі етістіктерді зерттеп, арнайы ғылыми еңбек
шығарған. Бірақ тілден кең орын алатын сан алуан түрлі күрделі сөз
мәселесімұнымен де шешімін таба қоймаған.
Ал күрделі сын есім ешқашан арнайы жеке зерттелмеген екені де анық
болды. Тіпті күрделі сын есім атауы мектеп грамматикасына 1952 жылы А.
Ысқақов алғаш рет кірген екен. Осыдан ол ғылыми айналымға ене бастады. Ж.
Шәкенов Қазіргі қазақ тіліндегі сын есім категориясы деген зерттеу
еңбегінде күрделі сын есім жөнінде біраз өзіндік пікір айтқан [5].
1954 жылғы ғылыми грамматика мен 1964 жылғы қазіргі қазақ тілінің
морфологиясынан жоғарғы оқу орнына арналған оқулықта А. Ысқақов күрделі сын
есім туралы пікір айтып, оның жасалу жолын көрсеткен [6,7]. Бұл күрделі сын
есімнің алғаш рет ғылыми грамматикадан орын алуы болып саналады. Бірақ
мұндағы күрделі сын есімдер туралы мәлімет оқулық көлемінде ғана болғаны
белгілі.
Күрделі сын есімдердің құрылымын анықтауда жалпы күрделі сөз
теориясына сүйену және күрделі сөздің ғылымдағы анықтамасы, жасалу жолы,
түрлері, күрделі сөздің жалпы тіл білімі мен түркология, қазақ тіл
білімінде көрсетіліп жүрген белгілерін анықтау қажет.
Түрлі тілде күрделі сөзге беріліп жүрген анықтамаларды,
сипаттамаларды қорыта келгенде, онда күрделі сөздердің төмендегі
белгілеріне ғалымдардың назар аударғаны анықталды:
1) күрделі сөздің құрамы екі не одан да көп сыңарлардан құралатыны;
2) күрделі сөздің біртұтас сөз, бір мағыналы лексикалық бірлік екені;
3) А. И. Смирницкийден басталған сөздің бір белгісі ретінде
көрсетілген цельнооформленность деген ұғым. Рас, А. И. Смирницкий
оны ішкі мағына бірлігі мен сөздің сыртқы бірлігі ретінде
түсіндірген;
4) сөйлеуде жеке сөз ретінде бөлінуі, сөйлемнің бір мүшесі қызметін
атқаруы;
5) сөйлемде мағына және грамматикалық жағынан тұтастығы арқыы
бөлінетін сөздер тобы;
6) сыңарларының негізгі және туынды сөз болып келуі;
7) сөйлемге басқа сөздер сияқты дайын сөз ретінде алынатыны;
8) күрделі сөздердің толық мағыналы сыңарлардан жасалатыны;
9) күрделі сөздердің сыңарларының түрлі сөз таптарынанқұрала
беретіні, бірақ оның тұтас бір сөз табына жататыны;
10) күрделі сөздердің сөз тіркесінің бір ғана мүшесі болатыны сияқты
белгілеріне ғалымдар анықтамаларында көңіл бөліп отырған.
Күрделі сөздердің бұл белгілерінің бәрін түгел көрсеткен бір де бір
еңбек жоқ, бірақ әр ғалым күрделі сөздің өзі таныған белгілерін көрсетіп
отырған.
Күрделі сөздерді тануда жалпы тіл білімінде күрделі сөз сыңарларының бірге
жазылуы негізгі белгі етіп алынады, сондықтан онда біріккен сөздер ғана
күрделі сөз болып словосложение танылады, басқа күрделі сөз түрі мүлдем
көрсетілмейді деуге болады.
Ағылшын тілінің маманы А. И. Смирницкий сөздің бір белгісі тұтастық
деп дәлелдегені белгілі [8]. Бұл теприя ғылымда көп уақыт қолданылады. Ол
туралы О. Д. Мешков былай дейді: Известно, что термин
цельнооформленность был введен А. И. Смирницким и весьма плодотворно
использован при исследовании словосложения как английского, так и других
языков [9].
Көпшілік еңбектерде А. И. Смирницкийдің бұл пікірін мағына тұтастығы
мен орфографиялық аспектідегі бірге жазылумен байланыстырады. Ал осы
орфографиялық белгінің біріктіру тәсілінің тиянақсыздығы индоевропа
тілдерінің өзінде де көрсетіліп жүр. Бұл туралы О. Д. Мешков ашық айтқан.
Ол: Всякому, кто хотя бы поверхностно знаком с совроменными
периодическими изданиями стран английского языка, хорошо известен тот
разнобой, который царит в написании ряда лексических единиц. Одни и те же
единицы, подчас в одном и тот же номере газеты или журнала, могут писаться
по- разному: раздельно, через дефис,слитно ,- дейді [9,3].
Бұл жекелеген европа ғалымдарына ғана қатысты пікір емес, ондай
пікірлер тіпті жиі кездеседі. Оған дәлел ретінде француз, испан
тілдеріндегі күрделі сын есімдерді зерттеген О. В. Азарованың пікірін
келтіруге болады. Ол: ... если для А. И. Смирницкого термин
цельнооформленность предполагает прежде всего внешнее формальное единство
слова, то мы считаем, что формальная цельнооформленность не являеться
основным признаком цельности всех моделей сложных приглагательных
французского языка ( и до которой степени испанского ), так как не всегда
оба компонента имеют единую флексию, например, sourd- muet- sourds- muets.
Основными признаками цельнооформленности, на наш взгляд, являются:
фонетическое единство ( нельзя сделать паузу между компонентами слова),
семантическая цельность и синтаксическая ( невозможность сопроводить
определением отдельно каждый компонент сложного слова). Орфография,
вследствие своей условности, не является релевантным признаком сложных слов
во французском и испанском языках [10,37].
О. Д. Мешков А. И. Смирницский ғылыми айналымға
цельнооформленность деген терминді келтіргенімен, оның мәні ғылымда әлі
ашылмай қалып келеді, оны ғалымның өзі де ашқан жоқ еді деген қорытынды
жасайды. Бұл пікірді О. Д. Мешков төмендегіше білдірген: Вместе тем до
сих пор не существует однозначной и представленной в одном месте
расшифровки этого термина, чего не было сделано и самим А. И. Смирницким ,-
дейді [9,44].
Ғалымның мұндай қорытындыға келуіне күрделі сөздердің түрліше жазылуы
себеп болғаны сөзсіз, өйткені оның А. И. Смирницкийдің тұсында да болғаны
О. Д. Мешковқа белгілі.
Егер күрделі сөз біріктіру арқылы жасалады деп саналатын тілдердің
өзінде күрделі сөздер бірге де, дефис арқылы да, бөлек те жазылып жүрсе,
онда ол орфографиялық белгінің күрделі сөзді танудағы дәрменсіздігін
білдіреді. Олай болса, түркі тілдері, оның ішінде күрделі сөздің
аналитикалық тәсілдің ішкі түрлі тәсілдері арқылы жасалуын танитын қазақ
тілінің орфографиялық белгіні негіз тұтпай, күрделі сөздің мағына
тұтастығын, күрделі сөзді лексикалық бірлік, бір сөз болып танылу, сөйлемде
бір сөздің қызметін атқаруын негізгі белгі деп санап, соған сүйенуін дұрыс
деп қабылдап, біз де күрделі сөзді тануда сол белгілерді негізге алдық.
Сондықтан қазақ тіл білімінде күрделі сөздің түрлері дұрыс белгіленген деп
санаймыз.
Құрамындағы сыңарларының бөлек жазылуы жалғыз қазақ тілінде ғана
емес, басқа түркі тілдерінде де күрделі сөздің танылуына кедергі болып
саналмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілдерінде орфографиялық белгі күрделі
сөздердің танылуында есепке алынбайды.
Сөзіміз дәлелді болу үшін, өзбек тілінің маманы М. Ганиходжаеваның
осы мәселедегі пікірін келтірейік: Под сложными словами мы понимаем слова
состоящие из несколких компонентов, объединенных одним понятием, т. Е.
Передающих название одного предмета, что возможно при лексикализации
свободного словосочетания, в результате которой синтаксические отношения
сочетающихся слов отходят на задний план и словосочетания воспринимаются
как обозначение единого понятия. При этом слитное или раздельное написание
роли не играет, и в то времия как в индоевропейскихязыках, в германских ( в
часности, в немецком ) цельнооформленность является одним из ведущих
критериев при определении сложного слова [11,38].
Жоғарыда индоевропа тілдерінде де орфографиялық белгінің талас
туғызып жүргенін айтқан болатынбыз. Олай болса, түркі тілдері, оның ішінде
қазақ тілінің күрделі сөздің құрамындағы сыңарларының бірге я бөлек
жазылуын күрделі сөзді ажыратуда есепке алмауы дұрыс екені тағы да
анықталып отыр.
Осымен байланысты қазақ тіліндегі күрделі сөздер деп профессор Н.
Оралбаева көрсеткен аналитикалық тәсілдің 4 түрі яғни сөзқосым тәсілі
арқылы жасалған біріккен сөздерді, қосарлау тәсілі арқылы жасалған қос
сөздерді, тіркестіру тәсілі арқылы жасалған тіркесті күрделі сөздерді,
қысқарту тәсілі арқылы жасалған қысқарған сөздерді танып жүр [12]. Бұл
барлық ғылыми еңбектерде баяндалып, сонымен бірге орфографиялық принциптің
күрделі сөздерді тануда негіз бола алмайтыны да жан- жақты дәлелденіп
келеді.
А. И. Смирницкий сөз деп танылу үшін қойылатын белгілерді
көрсеткенде, негізгі белгінің бірі ретінде сөздің шек арасын оған
қосымшалардың қосылуы арқылы көрсеткен. Мұны жұмысымызға арқау болып
отырған күрделі сын есімдердің біртұтас сөз болып танылуының бір белгісі
ретінде сын есім шырайларының көрсеткішінің күрделі сынның соңғы сыңарына
жалғануын мысалға келтіру арқылы да дәлелдеуге болады. Мысалы, қара сұрлау
жігіт, қара торылау өңі, қызыл жирендеу шаш, т.б.
Күрделі сөздер тіл атаулыға өте кең тараған құбылыс болғанымен, бұл-
ғылымдағы өте үлкен талас мәселе, осы мәселеде пікір алалығы да күшті,
күрделі сөздер- ғылыми шешімін әлі толық таппай келе жатқан мәселе.
Әртүрлі жүйелі тілдерде күрделі сөздердің жасалуында айырма жоқ емес.
Бұл жағдайдың күрделісөз туралы түрлі пікір туғызуы заңды. Бірақ бір жүйеге
жататын түрлі туысқан тілдердің өзінде де күрделі сөз туралы тұрақты пікір
болмай келеді.
Күрделі сөздерге ғалымдар түрлі анықтама беріп жүргенін айттық,
күрделі сөзге анықтама беруші ғалым негізінде өз тіліндегі күрделі
сөздердің ерекшеліктеріне көбірек көңіл аударады, сондықтан да күрделі
сөздің анықтамасының бірдей болмауы заңды. Алайда, тілдер түрлі
болғанымен,, күрделі сөз құбылысының көпшілік тілге ортақ қасиеттер
байқалмай қалмайды. Міне, сондықтан түрлі жүйелі тілдерде күрделі сөзге
беріліп жүрген анықтамалардың бәрінде күрделі сөздердің мағына тұтастығы,
күрделі құрамы, біртұтас тілдік бірлік екені, бір сөз қызметін атқаратыны
үнемі көрсетіліп жүр.
Күрделі сөзге әр ғалым әртүрлі анықтама береді, бірақ солардың
бәріндекүрделі сөздердің екі не онан да көп сыңарлардан жасалатынын бәрі де
дәлелдейді. Бұл – ғалымдардың бәріне ортақ пікір. Оны қазақ тіл деректері
де растайды. Сондықтан күрделі сөздердің негізгі белгісінің біріне оның
күрделі құрылымы жатады, сол арқылы да ол дара сөздерден ерекшеленеді.
Мысалы, қара торы, отыз екі, келіп кет, елбасы, қоян жүрек, аққу, теміржол,
жер серігі, таужуа, іш ауру, ұшан- теңіз, таң намазы, күні кеше, ой- пікір,
ата- ана, оқжылан, майшабақ, т.б.
Ал дара сөздердің бір сөзден тұратыны белгілі нәрсе: адам, жер, су,
тоғай, шөп, жусан, көл, орман, теңіз, бала, өнер, т.б.
Күрделі сөз бен дара сөздің екеуіне де ортақ қасиет, белгі бар.
Бұлардың екеуі де лексикалық мағына береді. Дара сөз қандай лексикалық
мағыналы бірлік болса, күрделі сөз де сондай лексикалық бірлік тобына
жатады. Өйткені олардың әрқайсысының лексикалық мағынасы бар. Осы мәселеде
күрделі сөз дара сөздің әр түрімен тең бола алады. Тек дара сөздер мен
күрделі сөздер құрамы жағынан ғана бір- бірінен ажыратылады.
Күрделі сөз сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы өзінің құрамындағы
сыңарлары арқылы жасалады. Қазақ тіл білімінде болсын, басқа тіл
білімдерінде болсын, күрделі сөзге берілген анықтамаларда күрделі сөздің
құрамындағы сыңарлардың сол сөзді құраушы, жасаушы бірліктер екенін, ол
сыңарлардың мағыналары кірігіп, біртұтас мағынаға көшетінін ерекше атап
отарады. Атап айтқанда, күрделі сөздердің әрқайсысы- біртұтас мағыналы сөз.
Сондықтан күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның құрамындағы
сөздердің мағына бірлігі, тұтастығы жатады.
Күрделі сөздің мағына тұтастығынан туындайтын басқа белгілерінің
біріне оның тілде бір лексикалық бірлік болып танылуы жатады. Күрделі сөз
тілде бір мағынаны білдіретін бір сөз болып саналады. Мысалы, ит ала қаз-
шындық өмірдегі бір құстың аты.
Күрделі сөздің құрамы екі не онан да көп лексикалық мағыналы
сыңарлардан құралуы, сөздің күрделі құрамды болуы оның біртұтас мағына
білдіруіне, бір сөз қызметін атқаруына, тілдегі лексикалық мағыналы басқа
сөздер қатарында болуына байланысты. Күрделі сөздер- дара сөздер сияқты
тілдегі дайын лексикалық бірліктер, дайын сөздер.
Күрделі сөздер белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі тәртіпте
тұрғанда, бір мағына беретін болып қалыптасқан.сондықтан сол мағына берілуі
үшін, күрделі сөздің құрамы да, құрамындағы сыңарлардың орналасу тәртібі де
сақталуы қажет. Күрделі сөздің тұтастығын оның сыңарларының арасына ешбір
тілдік бірліктерді қосуға болмайтыны да дәлелдейді. Бұл- өте қатал
сақталатын заңдылық, ол күрделі сөзде бұзылмайды.
Күрделі сөздердің түрлі белгілері мен өзіндік ерекшеліктері бір күнде
қалыптаспаған. Күрделі сөздердің түп негізі сөз тіркесі екені жалпы тіл
білімінде, түркологияда, қазақ тіл білімінде әбден дәлелденген. Ғалымдар
бұл мәселеде бір пікірде, ол жөнінде талас жоқ. Ал ол- күрделі сөздердің
бір құрамда ұзақ қолданылуының нәтижесінде бірте- бірте жаңа мағынаға көшу,
сыңарларының мағынасы бір- бірімен кірігіп, жымдасу біртұтас мағынаға көшу
нәтижесінде болатын өзгеріс. Мұның бәрі күрделі сөз құрамының тұрақтылығын,
біртұтас мағына білдіруін қалыптастырады.
Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер негізге алынатынын жоғарыда
айттық. Ол дүние жүзіндегі тілдің ерекшелігіне қарай түрлі тілде түрліше
қаралып келеді. Мысалы, орыс тілінде күрделі сөздерді біріктіретін арнайы
дәнекерлер бар. Мысалы, самолет, ледоход, пароход деген сияқты күрделі
сөздердің сыңарлары о элементі арқылы біріккен.
Индоевропа, славян, орыс тілдерінде күрделі сөздің бір белгісі
ретінде кейде олардыңжазылу емлесі, бірге жазылуы, дыбыстық құрамының
тұтастығы алынады.
Түркі тілдерінде емле күрделі сөздің танылуына белгі ретінде
қолданылмайды. Анығырақ айтсақ, түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде
орфографиялық белгі күрделі сөздің танылуында есепке алынбайды. Бұл
тіліміздегі күрделі сөздердің түрлілігіне себеп болған.
Ал күрделі сөздердің түрлі болуы оның аналитикалық тәсілдің әр
түрімен жасалуына байланысты. Аналитикалық тәсілдің ішкі мынадай түрлері
бар:
1) сөзқосым,
2) қосарлау,
3) тіркестіру,
4) қысқарту.
Осы тәсілдердің әрқайсысы тілде әр түрлі күрделі сөз
жасайды.тіліміздегі күрделі сөздердің түрлі түрі бары белгілі нәрсе, олар:
1) біріккен, кіріккен сөздер,
2) қос сөздер,
3) тіркесті күрделі сөздер,
4) қысқарған сөздер.
Бұлардың ішінде біз назар аударатын күрделі сөздің түрі- тіркесті
күрделі сөздер.
Тіркесті күрделі сөздер құрамы, мағынасы, сөйлемде атқаратын қызметі
жағынан барлық басқа күрделі сөздермен тең түседі. Олардың да құрамы
тұрақты, сыңарларының орнын ауыстыруға болмайды. Тек біріккен сөздер бірге
жазылса, қос сөздер дефис арқылы жазылса, тіркесті күрделі сөздердің
сыңарлары бөлек жазылады.
Тіркесті күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлардың бәрі де
сөзжасамдық қызмет атқаратыны анық. Дегенмен олардың қызметінде өзіндік
айырма бар. Мысалы, алып кел, беріп кел, көріп кел, білп кел, қызмет ет,
жәрдем ет, адам ет, жақсылық ет сияқты күрделі етістіктердің бәрінде
бірінші сыңар өзгеріп, екінші сыңарлары тұрақты болып тұр. Сары май, жер
май, тоң май, иіс май дегендерде, ауыз омыртқа, бел омыртқа дегендерде, ал
қызыл, қоңыр қызыл, күңгірт қызыл, күрең қызыл дегендерде де ерекшелік бар.
Он бір, он екі, он үш, он төрт деген күрделі сан есімдерде де бір сыңар
тұрақты, бір сыңар ауыспалы екені көрініп тұр.осымен байланысты күрделі
сөздердің құрамы тірек сыңар және ауыспалы сыңар болып бөлінеді.
Тірек сыңар деп түрлі сөздерден күрделі сөз жасаушы қызмет атқаратын
сөз танылады. Күрделі сөздің ауыспалы сыңары- олардан тірек сыңар күрделі
сөз жасайтын түрлі сөздер.
1. 2 Қазақ тіліндегі сын есім + зат есім үлгісіндегі есім негізді
күрделі аталымдардың жалпы сипаттамасы
Күрделі сын есімдер ең кемі екі я онан да көп сыңарлардан жасалады да
біртұтас сындықмағынаны білдіреді.күрделі сындар біртұтас лексикалық мағына
береді, заттың бір сындық белгісін білдіреді, мағыналы сөздер тобына
жатады, жеке лексикалық бірліктер тобына кіреді. Күрделі сын есімдер-
сөзжасамның аналитикалық тәсілі арқылы жасалған туынды сөздер. Сондықтан ол
сөйлемге барлық басқа сөздер сияқты дайын күйінде алынады.
Мысалы, қара ала, ал қызыл, қызыл күрең, қара көк, ақ құба, қоңыр
сары, күңгірт қызыл, қара торы сияқты күрделі сын есімдерді алсақ, олардың
әрқайсысы өзінше белгілі түсті білдіреді де, сөйлемде түрлі заттардың түсін
білдіру үшін қолданылады: қара ала көйлек, қоңыр сары мата, күңгірт қызыл
бешпет, қара көк шапан, ақ құба қыз, ал қызыл орамал, қызыл күрең шай,
қоңыр сары шатыр, т.б.осындағы күрделі сын есімдер қанша сыңардан жасалса
да, қандай деген бір сұраққа жауап береді, өйткені әр күрделі сын
есімлексикалық бір мағына береді. Күрделі сөздердің біртұтас мағына
беретіні сияқты, мұндағы әр күрделі сын есім де бір сөз болып саналады.
Сөздің тағы бір белгісі оның сөйлемнің бір мүшесі қызметін атқаруы.
Сөздің бұл белгісіне де күрделі сын есімдер толық сай келеді. Мысалы, Қызыл
күрең қамзолы өзіне жарасып тұрдеген сөйлемдегі қызыл күрең күрделі сыны
бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің анықтауыш мүшесі болып тұр. әрі тілдегі
бар, дайын қалпында осы сөйлемдегі басқа сөздер сияқты сөйлемнен орын алып
тұр.
Күрделі сын есімдердің құрамының екі я онан да көп болуы оның жасалу
тәсілінің ерекшелігіне байланысты.күрделі сөз сөзжасамның аналитикалық
тәсілі арқылы жасалатыны белгілі, сондықтан олардың құрамы ең кемі екі
сөзден тұрады. Сол себепті күрделі сын есімнің шеарасы оның құрамындағы
сөздердің ең соңғы сыңары болады.
Барлық күрделі сөздер сияқты күрделі сын есімдер де біртұтас мағына
береді. Мысалы, қара көк мата, қызыл ала көйлек, қара торы қыз дегенде
осындағы күрделі сын есімдердің бәрі өздері тіркескен заттардың түстерін
білдіріп тұр. Өйткені, күрделі сын есімдердің құрамындағы сыңарлар
біртұтас сындық белгіні білдіретін мағынаға көшкен, сондықтан олар өз
дербестігінен айрылған.
Күрделі сын есімдердің құрамындағы сыңарлар өз дербестігін сақтаса,
олардың арасындағы синтаксистік қатынас сақталар еді де, ол сөз тіркесі
болар еді. Ал күрделі сын есімнің сыңарлары дербестігі сақталмағандықтан,
олар бір сөз болып саналады да, сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Күрделі сын есімдердің құрамы тұрақты, олардың сыңарларының орны
берік, орнықты болады. Мысалы, томаға тұйық дегенді тұйық томаға деуге
болмайды, өткені ол томаға тұйық күрделі сын есімінің қалыптасқан мағынасын
бере алмайды. Сол сияқты су жүрек, қоян жүрек, ат жақты, бос белбеу, ерке
тотай, ұзын тұра,т.б. осындай күрделі сын есімдерді жүрек су, жүрек қоян,
жақты ат, белбеу бос, тотай ерке, тұра ұзын түрінде қолдану тілде жоқ. Бұл
ерекшелік тек күрделі сын есімдерге ғана емес, жалпы күрделі сөзге
қатысты.
Күрделі сын есімдердің мағынасы белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар
белгілі тәртіпте тұрғанда қалыптасқан, сондықтан олардың құрамын да,
сыңарларының орнын да өзгертуге болмайды. Осымен байланысты бұл күрделі сын
есімдердің негізгі белгілерінің бірі болып саналады.
Күрделі сын есімдер жоғарыда айтқанымыздай, сөзжасамның аналитикалық
тәсілінің 3 түрі арқылы жасалады. Олар: біріктіру, қосарлау, тіркестіру
тәсілдері.осымен байланысты тілде күрделі сын есімнің 3 түрі бар: біріккен
күрделі сындар, қос сөзді күрделі сындар, тіркесті күрделі сындар.
Біріккен күрделі сындар онша көп емес. Кейбіріне мысал келтірейік:
көнетоз, көнтері, тілалғыш, есерсоқ, біртоға, алаңғасар, кертартпа,
қонақжай, жарымжан, балажан, қараайым, кеудемсоқ, ішқұста (ашу), етжеңді,
кірпияз, можантопай, етекбасты (мінез), бұратана, кемтар, т.б. Мысалы,
Мынау нағыз можантопай маубас түйенің өзі екен ғой (Д: Досжанов). Ұлбике-
етжеңді, дөңгелек бетті, қиғаш қара қасты толықша қыз ( С. Омаров). Көнетоз
сұрғылт тысы бар жүндес қара елтірі тымақтың бет тұсы сірескен қарлы мұз (
М. Әуезов). Одан әрі төрге алаша төселген, іргеде алабажақ құрақ көрпеше
жаюлы жатыр. Ал Әли болса, шалық ауруы бар кемтар жігіт (С. Омаров ).
Қос сөзді күрделі сындар тілімізде өте көп: ұзынды- қысқалы, жаманды-
жақсылы, ақты- қаралы, қызылды- жасылды, ерке- бұлаң, көл- көсір, ала-
құла, ағал- жағал, сыбай- салтаң, қан- сөлсіз, кедір- бұдыр, телегей-
теңіз, ұзыннан- ұзақ, өркеш- өркеш, үйме- жүйме, аумалы- төкпелі, қырғи-
қабақ, әлем- жәлем, сұлу- сыпайы, қайғы-қасіретсіз, ұсақ- түйек, т.б.
Тіркесті күрделі сындар тілден кең орын алады. Олар сөзді танудың емле
белгісіне бағынбайды. Тіркесті күрделі сындар неше сыңардан құралсада, оның
сыңарлары бөлек- бөлек жазылады. Мысалы, ақ сары, күрең қызыл, қара қошқыл,
теңбіл көк, удай ащы, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ (аяз), түлкі
бұлаң, көк долы, көк жасық, томаға тұйық, кер шолақ, арыстандай айбынды,
түлкі тымақты, қасқыр ішікті,т.б.
Тілдегі күрделі сын атаулының бәрінің құрамындағы сыңарлар толық,
дербес мағыналы сөздерден құралған. Өйткені күрделі сынның мағынасы оның
құрамындағы дербес сөздердің мағынасынан жасалады. Мысалы, көк ала десек,
ол көк пен басқа түстің араласуынан тұратын түсті білдіреді. Күрделі сөздің
сыңарлары оның мағынасына өз үлесін қосуы керек. Ал күрделі сын күрделі
ұғымды білдіруі керек, яғни күрделі сындық белгіні білдіруі қажет. Мысалы,
қара сұр, қара ала, ақ боз, ақ құба, қара торы, қызыл күрең т.б. Осы сияқты
күрделі сындарды алсақ, бұлардың бәрі екі түстің қосындысынан, араласуынан
туған екеуінен де басқа үшінші түсті білдіріп тұр. Ол үшінші мағына оның
сыңарларының мағынасының үлестерінен туған.
Күрделі сын есім күрделі сындық ұғымды білдіреді. Дүниедегі заттардың
сындық белгілері алуан түрлі. Оларды білдіру үшін тілде күрделі сындық
ұғымды білдіретін күрделі сындар пайда болған. Олар дара сындық ұғымнан
мағынасының күрделілігі арқылы ерекшеленеді. Демек, күрделі сын есімнің
мағынасының күрделілігі шындық өмірдегі заттардың сындық белгілерінің
күрделі болуына байланысты. Басқаша айтқанда, шындық өмірдегі заттар тек
бір түсті болып келмейді, олардың белгісі де түрлі, күрделі болады. Тіл
шындық өмірді білдіретіндіктен, тілдік бірліктер заттың шындық өмірдегі
күрделі белгісін де білдіруі тиіс. Осымен байланысты заттың күрделі
қасиетіне қатысты сөздерден күрделі сындар жасалады. Бұл күрделі сындардың
екі не одан да көп сөздерден құралуын туғызған.
Сонымен күрделі сөздер күрделі ұғымды білдіреді. Бұл қағида күрделі
сындардан да кең орын алған. Мысалы, қара көк, бозғыл сары, қоңыр күрең,
қара торы, қрңырқай сұр, көк ала, қызыл күрең сияқты түр- түске қатысты
күрделі сындарды алсақ, олардың ешқайсысы бір ғана түсті білдірмейді.
Олардың әрқайсысы түстің күрделі түрін білдіреді. Ал олардың қайсысы болсын
бір заттың түсінің күрделілігін көрсетеді. Мысалы, Найманкөк деген ақ көк
ат болатын. Енді ақ боз ат та бірдемеге тіреліп тоқтағандай (М. Әуезов).
Бұл мысалдарда аттың күрделі түсі суреттелген. Егер осы заттардың түр-
түсі, сипаты, белгісі күрделі болмай, бір тектес болса, онда дара сындар
ғана қолданылар еді. Мысалы, кқк ат, боз ат, күрең көде, селеулі дала т..б.
Анығырақ айтқанда, күрделі сынның құрамындағы сыңарлар оның жалпы
мағынасын жасайтын болғандықтан, күрделі сөздің мағынасынан оның
сыңарларының мағынасы орын алмай қоймайды. Осыдан келіп күрделі сөздердің
мағынасының кеңдігі күрделі ұғымды білдіруі шығады.
Күрделі сөздердің біртұтас мағынасының жасалуында оның сыңарлары болып
тұрған тілдік бірліктердің мағынасы түрлі даму құбылысына түседі. Бірақ
олар бір- біріне қатысы жоқ, байланыссыз құбылыстар емес. Мәселен, кеңею
мен жинақталу үрдісін бөлу өте қиын. Кеңею мен жинақталу көбіне бірге
жүретін құбылыстар. Айталық, қызыл күрең, ақшыл көк, қара торы сияқты
күрделі сындардың мағынасы жеке сыңарлармен салыстырғанда, кеңігені сөзсіз.
Ал осы мағына оның құрамындағы сыңарлардың мағынасының қосылып, кірігуі
арқылы кеңіген.
Сондықтан да көпшілік ғалымдар күрделі сөздердің мағынасы оның
құрамындағы сыңарлардың мағынасының қосындысынан жасалады деп санайды. Бұл
өте кең тараған пікір.
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың жасалуында оның сыңарларының жеке
мағыналарынан күрделі сынның мағынасы әлдеқайда кең. Өйткені күрделі сынның
мағынасы көбіне оның құрамындағы екі сыңардың мағынасының қосылуы мен
кірігуінен, олардың жиынтығының нәтижесінде біртұтас мағынаға көшуінен
жасалатыны айтылды. Ол түр- түс күрделі сындарына да, сапалық күрделі
сындарына да қатысты. Жоғарыда түр- түс күрделі сындарына мысал
келтірілгендіктен, енді сапалық күрделі сындардан мысал келтірейік: қара
қасқа, көк жал (қасқыр),тоқ жарау, көк тайғақ, көк жасық, ақ ұлпа (қар),
арабы ақ боз, әккі қу, ұлан байтақ т.б.
Шық түскен боз қырау күздің қара суық түнінде... Ол- өңшең қыз, сылқым
сұлу келіншек пен сәнді сұлу бозбала (М. Әуезов).
Бұл айтылғандар күрделі сындар күрделі ұғымды білдіретіндігін, тілдегі
күрделі сын атаулының бәрінің құрамындағы сыңарлар толық, дербес мағыналы
сөздерден құралғандығын дәлелдейді.
Күрделі сын есімдердің сөзжасамы туралы шолу жасағанды дұрыс санаймыз.
Мұның өзіндік себебі де бар. Тілімізде күрделі сын есімдер кездейсоқ жасала
салмайды. Ол алдымен шындық өмірдегі заттың белгісіне байланысты, бірақ
күрделі сындардың қалай жасалуы, қандай сыңарлардан, сыңардың қандай
сөздерден, қандай тәртіпте орналасуы тілде әбден қалыптасқан заңдылыққа
айналған. Күрделі сындардың құрамының қанша сыңардан құралуында да тілде
қалыптасқан заңдылық бар. Олардың құрамы шексіз, ретсіз емес. Сонымен бірге
күрделі сындардың сыңарларының да қызметінде айырма бар.
Күрделі сыңардың құрамы жоғарыда айтқанымыздай, ауыспалы және тірек
сыңардан тұрады. Бұл терминді алғаш профессор Н. Оралбаева қолданған
болатын. Тірек сыңар күрделі сөздің құрамын ұйымдастырушы, күрделі сөз
жасаушы қызмет атқарады. Сондықтан бір тірек сыңар арқылы бірнеше күрделі
сөз жасалады. Осы ретте тірек сыңардың қызметі бірнеше туынды түбір жасаушы
сөзжасамдық жұрнаққа ұқсайды. Мысалы, қызыл ала, көк ала, күрең ала, қара
ала, сары ала деген күрделі сын есімдер ала тірек сыңары арқылы жасалған.
Осы күрделі сөздерде ала тірек сыңар, ол бәрінде де бір мағына береді. Ал
қызыл, көк, күрең, қара деген сыңарлар- ауыспалы сыңарлар. Олар тірек
сыңарды анықтап, оның белгісі ретінде қолданылған, қазір олар, әрине, бір
мағына береді.
Күрделі сын есімдердің құрамында тірек сыңар қызметінде сапа сындары
мен қатыстық сындар ең өнімді тірек сыңар болып саналады. Мысалы, күрең
қара, күлгін қара, ақ сары, жирен сары, қара сұр, ақ сұр, қара шұбар,
теңбіл көк, қара көк, қара торы, жирен торы, қара күрең, қызыл күрең сияқты
күрделі сындарда ауыспалы сыңар тірек сыңардың мағынасын анықтап,
толықтырып тұрғаны анық байқалып тұр.
Ал осы ерекшелік мына күрделі сын есімдерде де байқалады: жирен
жорға, қара жорға, меңіреу суық, мұздай суық, пышақтай өткір, алмастай
өткір, жылы жарқын, ашық жарқын, уыздай жас, балғын жас, сүттей таза. Мұнда
да ауыспалы сыңарлар тірек сыңардың мәнін ашып, анықтап тұр.
Қатыстық сындардан тірек сыңар қызметінде – лы тұлғалы туынды сындар
өте мол қолданылады. Мысалы, жіпсіз тұсаулы, ойлы көзді, желдей екпінді,
кестедей нақышты, өткір көзді, желдей екпінді,жұпар иісті, күн шуақты,
құндыз бөрікті, қасқыр ішікті, түлкі тымақты, ат жақты, қыз мінезді, жас
балалы, ұзын бойлы, өр көңілді, орта бойлы, қызыл шырайлы, мөлдір сулы,
ашаң жүзді, т.б.
Тірек сыңар қызметінде –дай жұрнақты туынды қатыстық сын есім өте жиі
қолданылады. Мысалы, ақ қағаздай, жас ботадай, аш күзендей, ащы шектей,
сары алтындай, ат төбеліндей, жай оғындай, жан алғыштай, алтын айдай, уыз
қымыздай, атқан таңдай, т.б.
Міне, бұлардың бәрінде тірек сыңардың мағынасын ауыспалы сыңар
толықтырып, күшейтіп, нақтылап тұр.
Күрделі сындардың сыңарлары көбіне сын есім сөздерден құралады, бірақ
күрделі сынның сыңары қызметінде басқа сөз таптары да қатысады. Осымен
байланысты күрделі сындардың сыңарларының қай сөз табынан құралатынын
анықтау қажет.
Тіркесті күрделі сындардың сыңарлары негізгі сындардан жасалады.
Мысалы: Олардың алдына ұзын бойлы, ақ қызыл ажары айқын көрінген қыз келді
(Әуезов).
Күрделі сындардың сыңарлары сапа сыны мен қатыстық сыннан да өте жиі
жасалады. Мысалы: Ол қоңыр өңді, қызыл шырайлы, қара мұртты, толық денелі
кісі Айтан еді (Есенжанов). Бұл құрамдағы күрделі сындар да тілде өте жиі
қолданылады.
Күрделі сындардың сыңарлары қатыстық сын мен сапа сынының тіркесінен
де жасалады: Қасы көзін сүрмелеген сүйріктей сұлу өзбек қызын төңіректеді
(Әуезов).
Күрделі сынның екі сыңары да қатыстық сыннан жасала береді. Мысалы:
Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жұмбақ өмір (Жұмабаев). Қысқа
мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан өткір көзді,сұлу жүзді, қара күрең жігіт
еді (Әуезов).
Күрделі сындардың құрамында басқа сөз таптарына жататын сөздер де
қолданылады. Соның ішінде зат есім сөздер жиі кездеседі. Мысалы: Шоқанға
арнап алып қойған мақпал қара бестіге Бейсен Шоқанның қызқарасы деп ат
қойған (Бегалин).
Қазақ тіліндегі күрделі сындардың негізін екі құрамды тіркесті сындар
құрайды. Екі құрамды күрделі сындар құрамына қарай мынадай үлгі арқылы
жасалады:
1) сапа сыны + сапа сыны,
2) зат есім + сапа сыны ,
3) сапа сыны + зат есім,
4) қатыстық сын + сапа сыны ,
5) сапа сыны + қатыстық сын,
6) зат есім + қатыстық сын,
7) қатыстық сын + қатыстық сын,
8) сан есім + қатыстық сын, 9)етістік + қатыстық сын.
Екі құрамды күрделі сындардың сапа сыны + сапа сыны үлгісі бойынша
жасалған түрлеріне мыналар жатады: қара көк, ал қызыл, көк ала, ақ сұр,
қара қоңыр, қара кер, ақ құба, қоңыр салқын, майда қоңыр, қызыл шұнақ
(аяз), саңлақ жүйрік т.б.
Тіліміздегі қара торы деген күрделі сынға Ж. Шакенов талдау жасап,
ондағы торы деген сын есімнің жеке тұрғанда адамға байланысты
қолданылмайтынын, оның тек жылқымен байланысты ғана қолданылатынын айтады.
Тіпті торы деген сын есімнің жылқыдан басқа малдың да ешқайсысына
қолданылмайтынын ашық айтқан. Ал осы торы деген сөз қара сын есіммен
тіркесіп, бір күрделі сөз жасағанда, оның мағынасында болған өзгеріс қара
торы сөзінің адамның түсін білдіруге көшкенін дәлелдеген [13].
Сөйтіп, екі құрамды күрделі сындар сапа сыны мен сапа сынының
тіркесуінен жасалғанда үшінші сапа сыны жасалатыны, яғни күрделі сынның
құрамдағы сыңарлардың мағынасынан өзгеше үшінші мағынасының жасалатыны
анықталды, бірақ ол мағына сыңарларының мағынасына өте жақын мағына екені
байқалды.
Екі құрамды күрделі сынның сапа сыны + зат есім үлгісінде жасалған
күрделі сындарға мыналар жатады: жалғыз аяқ (жол), қара сирақ, ақ жүрек,
қара түнек, ақ көңіл, боз өкпе, ақ балтыр (қатын), бос белбеу, сары қарын
(бәйбіше), кең қолтық (қазақ), кәрі тарлан (адам), қара көлеңке, арам
тамақ, қара бет, көк шандыр (ет), кәрі құлақ (кәрия), ала көлеңке (кез,
уақыт), көк шалғын (жайлау), қара табан (халық) т.б.
Бұл үлгідегі күрделі сындар тілімізде өте көп, ол өнімді үлгі. Ал
оның құрамындағысыңарлар тұтасып бір мағынаға көшкен, зат есім сыңар өз
мағынасын сақтамаған. Мысалы: жалғыз аяқ деген күрделі сын жол деген зат
есіммен тіркесте қолданылады, сонда жалғыз аяқ жол-жаяу жүретін жол
дегенді білдіреді.
Түсіндірме сөздікте оған мынадай анықтама береді: Еніне аяқ қана
сиятын, шұбырған соқпақ жол [14]. Сөйтіп, мұнда жалғыз деген сыңар да,
аяқ деген сыңар да өзінің дербес тұрғандағы мағынасынан айрылып, екеуі
біртұтас мағына беріп тұр. Сол сияқты бос белбеу адам дегенде де қазіргі
мағынасында оның құрамындағы сыңарлардың мағынасынан із сақталмаған, ол
жуас, әлсіз, қаталдығы жоқ адам деген ұғымды білдіреді.
Күрделі сындардың мағынасындағы сыңарлардың өз мағынасынан мүлдем
айрылып, басқа мағынаға ауысуын идиомалану арқылы басқа мағынаға көшу
дейміз. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz