Тұрлаусыз мүшелер

ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР

Толықтауыш

Сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың төңірегіне топтасып, бірі - ойды анықтау үшін, екіншісі - ойды толықтыру үшін, үшіншісі - ойды пысықтау үшін алынған сөздерді сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері дейміз.

Толықтауыш - тұрлаусыз мүшелердің бірі.

Толықтауыш деп баяндауыш білдіретін амал-әрекетті, іс-оқиғаны заттық мағына жағынан толықтыру үшін жұмсалатын сөйлем мүшесін айтамыз. Толықтауыш көбінесе баяндауышпен байланыска түседі.

Толықтауыш болатын сөздердің негізгі белгілері мыналар:

1. Толықтауыш атау және ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып, затты нұсқайды. Кейде толық мағыналы сөзден кейін туралы, жөнінде, жайында деген септеулік шылаулардың бірі қосақталып тұрады.

2. Толықтауыш болатын сөз заттық мағынаны білдіреді.

3. Сүраулары аталған септіктердің Кім? Не? түбірлес сүраулары болады. 4. Байланысу түрі - меңгеру және жанасу.

Кестеде көрсетілген септіктерде тұрған зат есім, сын есім, есімдік, есімше, түйық етістік толықтауыш бола алады. Кестеде 1-мысалда есімше, 2, 4-мысалда зат есім, 3-мысалда түйық етістік, 5-мысалда сын есім, 6-мысалда сан есім толықтауыш болып тұр. Толықтауыш та дара, күрделі және үйірлі болып келеді.

Бір сөзден болған толықтауышты дара толықт а у ы ш дейміз. Татулықта (неде?) табыс мол. (Мақ. ) Күрделі сөздерден болған толықтауышты к ү р д е л і толықтауыш дейміз. Жасалуы:

ДАРА ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ ТОЛЫҚТАУЫШ.

Толықтауыш та құрылысына қарай д а р а және к ү рд е л і болады.

Бір сөзден болган толықтауышты дара толықт а у ыш дейміз.

Бейсен Жомартпен кейін қайтты. Ол әлгі орманды картадан көрсетті. Еңбек бәрін жеңеді. Бұл құрылысқа Толғанбай қатты қуанды. Әр жастың жүзінде мақтаныш сезімнің толқыны ойнайды.

А Сөз тіркесінен, курделі сөздерден болган толықтауышты күрделі толықтауыш дейміз.

Бір топ бала дене шынықтыру сабағын өтіп жатты. Баймағамбет келе жатқандарға маңқия қарады. (күрделі етістік. )

Күрделі толықтауыштың жасалуы.

1. Сөз тіркесінен болады. БізАқтүбек алқабыншолып тұрмыз. Менеңбек жолымдынагыз қиын жерден бастадым.
2. Күрделі сын есім, сан есім, етістіктен. Мәметтеңбіл Көккежеңіл фаэтон жеккең. (Ғ. Мұст. ) Отыз екінітөртке бөл.

елген кісімен танысқысы келетінін айтты. (С. Б. )

3. Негізгі сөз + көмекші есім (немесе көмекші етістік)
арқылы. Щербаков үй ішіне байыппен қарап тұр. (Ғ. Мұст. )
Жаңа ірі өндірістің қажетін қамтамасыз етуге темір жол керек. (С. М. )

4. Туралы, жөнінде, жайында шылауларының қатысуы арқылы. Мен сіздің келуіңіз жайында таныспын.

Анықтауыш

Сөйлемде зат есімнен немесе заттық үғымда жүм-салған басқа да сөз таптарынан болған мүшелерді сындық, сапалық, сандық, иелік жағынан сипаттайтын тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейміз. Соған сөйкес

сұраулары: Қандай? Қай? Қаниш? Неше? Кімнің? Ненің? Керімбаланың осы әніне орай кып, Оралбай да бір кербез әнге шырқай жәнелді. Оның әні - "Гауһар тас". (М. Ә. ) Бірінші сөйлемде әніне деген толықтауышты екі анықтауыш сипаттап тұр. Керімбаланың (кімнің?) әніне - иелік жағынан сипаттаған. Осы (қай?) әніне - затты нақтылау жағынан сипаттаған. Әнге деген толыктауьшггы да екі анықтауьнп сипаттап тұр: бір (қанша?) әнге - мөлшерлік жағынан, кербез (кдндай?) әнге - сындық жағынан сипаттаған. Екінші сейлемде әні деген бастауышты оның (кімнің?) деген сөз иелік жағынан анықтаған.

Анықтауыш өзі анықтайтын мүшесімен қабыса, матаса байланысады. Мысалы, Керімбаланың әніне дегенде матаса байланысқан, осы әніне дегенде қабыса байланысқан.

Анықтауыш бірнеше сөз таптарьшан болады. Анық-тауыштар қүрылысына қарай дара, күрделі және үйірлі болады (кестеге қараңдар) .

Үйірлі анықтауыштар құрамындағы сөздер іштей сөйлем мүшелеріне талданатьш төрізді көрінеді, бірақ оларды сөйлем мүшелеріне талдауға болмайды. Өйткені бәрі бірігіп, бір ғана сұраққа жауап беріп, бір сөзді анықтайды.

СӨЙЛЕМНІҢ АЙҚЫНДАУЫШ МҮШЕЛЕРІ

Сөйлемде кейде бір сөзді заттық жағынан айқындап, түсіндіріп тұратын сөз я сөздер тобы болады. Осыны айқындауыш дейміз.

Мысалы: Біздерге, қарттарга, жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Осы сөйлемдегі айкындауыш - қарттарга, ол біздерге деген толықтауышты айқындап тұр. Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. (С. Е. ) Бұл сөйлемде айқындауыш - царт шахтер; ол Бейсен деген сөзді нақтылап тұр.

Айқындауыш екі тұрлі болады:

1) оңашаланған айкындауыш;

2) қосарлы айкындауыш.

Оңашаланған айкындауыштың анықтауыштан айырмашылығы бар: анықтауыш өзі анықтайтын сөзінен бұрын тұрса, оңашаланған айқындауыш онан кейін тұрады да, өзі айкындайтын сөздің мағынасын нақтылайды. Оңашаланған айқындауыш өзі айқындайтын мүшесімен қызметтес әрі тұлғалас болады. Сондықтан оңашаланған айқындауыш сөйлемде бастауышты, баяндауышты, толықтауышты, пысықтауышты, кейде анықтауышты айқындайды.

Отарбай, жас мұгалім, сабацты жақсы өткізуге тырысты. Бұл сөйлемде жас щгалім деген айқындауыш бастауышты айкындап тұр. Оңашаланған айқындауыш та, айқындалатын сөз де атау септігінде тұр.

Айқыңдауыш, әдетте, сөйлемде екі жағьшан да үтірмен, кейде айқындауыштар тізбегінде үтір болса, онда екі жағынан сызыкшамен ажыратылады.

Қосарлы айқындауыш езі айкындайтын мүшесіне қосалкы атау болады. Амангелді батыр, Ер Таргын, Ақан сері, Біржан сал, әнші Куләш, т. б.

Кейбір косарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен, қос сөздер сияқты, дефис арқылы белінеді: жер-ана, әйел-ана, панфиловшыуландар, инженер-техник, пәтер-мідражай, т. б.

Пысықтауыш

Пысықтауыш - етістіктен болган баяндауышты мекен, мезгіл, қимылсын мен себеп, мақсат жағынан айқындайтын сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі. Мысалы: "Ол үйге жугіріп кірді" деген сөйлемде жугіріп деген сөз

Қайтіп? деген сүракка жауап беріп, қимылдың сынын білдіріп тұр.

Пысыктауыштың негізгі белгілері:

1. Іс-кимылды мезгіл, мекен, мақсат, сьш-қимыл, себеп, мелшер жағьшан пысықтап тұрады.

2. Қашан? Қайда? Қалай? Неге? Не ушін? Неліктен? т. б. сүрақтарға жауап береді.

3. Байланысу тұрлері - меңгеру, жанасу және қабысу.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс