Тұрлаусыз мүшелер

Жоспар
Кіріспе

1. Тұрлаусыз мүшелер.
2. Толықтауыш.
3. Пысықтауыш.
4. Анықтауыш.
5. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері.
6. Сөйлемнің бірыңғай мүшелері.

Сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың төңірегіне топтасып, бірі — ойды анықтау үшін, екіншісі — ойды толықтыру үшін, үшіншісі — ойды пысықтау үшін алынған сөздерді сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері дейміз.
Толықтауыш — тұрлаусыз мүшелердің бірі.
Толықтауыш деп баяндауыш білдіретін амал-әрекетті, іс-оқиғаны заттық мағына жағынан толықтыру үшін жұмсалатын сөйлем мүшесін айтамыз. Толықтауыш көбінесе баяндауышпен байланыска түседі.
Толықтауыш болатын сөздердің негізгі белгілері мыналар:
1. Толықтауыш атау және ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып, затты нұсқайды. Кейде толық мағыналы сөзден кейін туралы, жөнінде, жайында деген септеулік шылаулардың бірі қосақталып тұрады.
2. Толықтауыш болатын сөз заттық мағынаны білдіреді.
3. Сүраулары аталған септіктердің Кім? Не? түбірлес сүраулары болады. 4. Байланысу түрі — меңгеру және жанасу.
Кестеде көрсетілген септіктерде тұрған зат есім, сын есім, есімдік, есімше, түйық етістік толықтауыш бола алады. Кестеде 1-мысалда есімше, 2, 4-мысалда зат есім, 3-мысалда түйық етістік, 5-мысалда сын есім, 6-мысалда сан есім толықтауыш болып тұр. Толықтауыш та дара, күрделі және үйірлі болып келеді.
Бір сөзден болған толықтауышты дара толықт а у ы ш дейміз. Татулықта (неде?) табыс мол. (Мақ.) Күрделі сөздерден болған толықтауышты к ү р д е л і толықтауыш дейміз.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР
Толықтауыш
Сөйлемде бастауыш пен баяндауыштың төңірегіне топтасып, бірі — ойды анықтау
үшін, екіншісі — ойды толықтыру үшін, үшіншісі — ойды пысықтау үшін алынған
сөздерді сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері дейміз.
Толықтауыш — тұрлаусыз мүшелердің бірі.
Толықтауыш деп баяндауыш білдіретін амал-әрекетті, іс-оқиғаны заттық мағына
жағынан толықтыру үшін жұмсалатын сөйлем мүшесін айтамыз. Толықтауыш
көбінесе баяндауышпен байланыска түседі.
Толықтауыш болатын сөздердің негізгі белгілері мыналар:
1. Толықтауыш атау және ілік септіктерден басқа септіктерде тұрып, затты
нұсқайды. Кейде толық мағыналы сөзден кейін туралы, жөнінде, жайында деген
септеулік шылаулардың бірі қосақталып тұрады.
2. Толықтауыш болатын сөз заттық мағынаны білдіреді.
3. Сүраулары аталған септіктердің Кім? Не? түбірлес сүраулары болады.
4. Байланысу түрі — меңгеру және жанасу.
Кестеде көрсетілген септіктерде тұрған зат есім, сын есім, есімдік, есімше,
түйық етістік толықтауыш бола алады. Кестеде 1-мысалда есімше, 2, 4-мысалда
зат есім, 3-мысалда түйық етістік, 5-мысалда сын есім, 6-мысалда сан есім
толықтауыш болып тұр. Толықтауыш та дара, күрделі және үйірлі болып келеді.
Бір сөзден болған толықтауышты дара толықт а у ы ш дейміз. Татулықта
(неде?) табыс мол. (Мақ.) Күрделі сөздерден болған толықтауышты к ү р д е л
і толықтауыш дейміз. Жасалуы:

Толыктауыш Толықтауыштың Мысалдар
тұратын септіктер сұрақтары
және толықтауыштың
тұрлері
Тура толыңтауыш табыс Кімді? Нені? Жаман — сыйлаганды
септігінде білмес. Окушылар емтихан
тапсырды
Жанама Кімге? Неге? Кімде? Күресуге дәрмен жоқ.
толыңтау ыштар барыс Неде? Кімнен? Неден? Халықта жер бар. Күштіден
септігінде жатыс Кіммен? Немен? істі озды. Бала токсанды
септігінде шығыс беспен бітірді.
септігінде көмектес
септігінде

ДАРА ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ ТОЛЫҚТАУЫШ.
Толықтауыш та құрылысына қарай д а р а және к ү рд е л і болады.
Бір сөзден болган толықтауышты дара толықт а у ыш дейміз.
Бейсен Жомартпен кейін қайтты. Ол әлгі орманды картадан көрсетті. Еңбек
бәрін жеңеді. Бұл құрылысқа Толғанбай қатты қуанды. Әр жастың жүзінде
мақтаныш сезімнің толқыны ойнайды.
А Сөз тіркесінен, курделі сөздерден болган
толықтауышты күрделі толықтауыш дейміз.
Бір топ бала дене шынықтыру сабағын өтіп жатты. Баймағамбет келе
жатқандарға маңқия қарады. (күрделі етістік.)
Күрделі толықтауыштың жасалуы.
Сөз тіркесінен болады. Біз Ақтүбек алқабын шолып тұрмыз. Мен еңбек жолымды
нагыз қиын жерден бастадым.
Күрделі сын есім, сан есім, етістіктен. Мәмет теңбіл Көкке жеңіл фаэтон
жеккең. (Ғ. Мұст.) Отыз екіні төртке бөл.
елген кісімен танысқысы келетінін айтты. (С. Б.)
3. Негізгі сөз + көмекші есім (немесе көмекші етістік)
арқылы. Щербаков үй ішіне байыппен қарап тұр. (Ғ. Мұст.)
Жаңа ірі өндірістің қажетін қамтамасыз етуге темір жол керек. (С. М.)
4.Туралы,жөнінде,жайында шылауларының қатысуы арқылы. Мен сіздің келуіңіз
жайында таныспын.

Сөз табы Шарты Мысалдар.
Мысалдар
Зат есім Кез келген з. е. . Әлиянық балалык, шағы жак,сылык,ка
толы. (X. Досп.)
Қолында өнері бардық аузында елеқі
бар. (Маңал)
Есімдік Зат есім орнына Оған аздап кемектесуге болады. Сеи
к,олданылатыны мұны аналарға сездірген жоқсық ба (С.
Сарв)
Сын есім Заттану Білімдіге дүние жарық. (Мақал.)
Син есім Он — екіге белінеді.
Етістіктіқ есімше. Білгенге жол бос. (Абай.)
тұйык, түрі.
Толык, миғыналы Сөз арасында КС-3 комбайны жайыі
сөз да сұрап кдлдым. (С. Сарв.)
туралы. Бақыт туралы эркім әр тұрлі
жвнінде, жаиында түсінеді. (С. Баңб.) .
шылаулары

Анықтауыш
Сөйлемде зат есімнен немесе заттық үғымда жүм-салған басқа да сөз
таптарынан болған мүшелерді сындық, сапалық, сандық, иелік жағынан
сипаттайтын тұрлаусыз мүшені анықтауыш дейміз. Соған сөйкес
сұраулары: Қандай? Қай? Қаниш? Неше? Кімнің? Ненің? Керімбаланың осы әніне
орай кып, Оралбай да бір кербез әнге шырқай жәнелді. Оның әні — "Гауһар
тас". (М.Ә.) Бірінші сөйлемде әніне деген толықтауышты екі анықтауыш
сипаттап тұр. Керімбаланың (кімнің?) әніне — иелік жағынан сипаттаған. Осы
(қай?) әніне — затты нақтылау жағынан сипаттаған. Әнге деген толыктауьшггы
да екі анықтауьнп сипаттап тұр: бір (қанша?) әнге — мөлшерлік жағынан,
кербез (кдндай?) әнге — сындық жағынан сипаттаған. Екінші сейлемде әні
деген бастауышты оның (кімнің?) деген сөз иелік жағынан анықтаған.
Анықтауыш өзі анықтайтын мүшесімен қабыса, матаса байланысады. Мысалы,
Керімбаланың әніне дегенде матаса байланысқан, осы әніне дегенде қабыса
байланысқан.
Анықтауыш бірнеше сөз таптарьшан болады. Анық-тауыштар қүрылысына қарай
дара, күрделі және үйірлі болады (кестеге қараңдар).

Анықтауыштар Мысалдар
құрылысына
қарай
Дара Қүстар шыршалы орманды жаксы көреді.
Күрделі Қылқан жапырақты агаштың ең үлкені — алып карағай.
Үйірлі Ыстық шаңга қумыққан Байжан купенін терезесін кайта
түсіріп жіберді. Талабы бар жігіт жерде калмайды.

Анықтауыш болатын Мысалдар
соз таптары
Сын есімдер Қысқа жіп — күрмеуге келмес.
Зат есімдер Сөндікке куміс жүзік тағатын болды.
Сан ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.