Сақ тайпаларының тарихы

Жоспар
Кіріспе

1. Тұрғын үй және киімі
2. Діни нанымдар мен ғұрыптары
3. Бейнелеу өнері

Сақ заманында Қазақстан аумағындағы мал өсіретін тайпаның мәдениеті мен өнері өзінің алдындағы уақытпен салыстырғанда дамудың біршама жоғары сатысына жетті. Темір металлургиясы, көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы материалдық және рухани мәдениет түрлерін түбірімен өзгертті.
Еуразияның мал өсіретін тайпаларының өз негізінде біртұтас экономикалық базисі, экономикалық және мәдени байланыстары Оңтүстік Сібір, Алтай, Қазақстан аумағын, Еділ бойын, Солтүстік Қара теңіз өңірін мекендеген тайпалар мен халықтардың-әсіресе ерте кездегі сақтардың, сарматтардың, скифтердің және басқаларының көптеген ұқсастығы бар мәдениетін өмірге әкелді. Алайда осы тайпалардың мәдениеті мен өнерінде елеулі айырмашылықтар да бар, олар Қазақстанның түрлі аудандарын мекендеген сақ тайпаларында әр түрлі болған.
Ғылымда сақтардың тұрмыс салты мен тұрғын жайы туралы деректер көп емес. Бәлкім, көшім-қонымы көп тұрмыс салтына лайықты тұрғын жайдың тігіліп-жығылатын үлгісі-киіз үй сол кезде-ақ шыққан болуы ықтимал. Аңызға айналған аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жазды: «Олардың әрқайсысы ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады». Көшпелі тұрғын жайдың бұдан кейінгі эволюциясы барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны жасаудың принципі б.з.б 1 мыңжылдықтың өзінде-ақ белгілі болған еді.
Геродот пен Гиппократтың хабарлайтынындай, мал өсіретін тайпалардың көш-қонды тұрғын үйлерімен бірге, көшпелілерде барынша кеңінен тараған төрт және алты доңғалақты арбаларға орнатылатын киіз үйлер де болды; жартылай көшпелілер мен отырықшы малшылар оларды жыл маусымдарында пайдаланды. Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік аудандарында тұрақты тұрғын үйлер: оңтүстікте-шикі кірпіштен, солтүстік және шығыста-бөренелерден салынған үйлер болғаны мәлім.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Сақтардың мәдениеті мен өнері

Тұрғын үй және киімі

Сақ заманында Қазақстан аумағындағы мал өсіретін тайпаның мәдениеті мен
өнері өзінің алдындағы уақытпен салыстырғанда дамудың біршама жоғары
сатысына жетті. Темір металлургиясы, көшпелі және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы материалдық және рухани мәдениет түрлерін түбірімен өзгертті.
Еуразияның мал өсіретін тайпаларының өз негізінде біртұтас экономикалық
базисі, экономикалық және мәдени байланыстары Оңтүстік Сібір, Алтай,
Қазақстан аумағын, Еділ бойын, Солтүстік Қара теңіз өңірін мекендеген
тайпалар мен халықтардың-әсіресе ерте кездегі сақтардың, сарматтардың,
скифтердің және басқаларының көптеген ұқсастығы бар мәдениетін өмірге
әкелді. Алайда осы тайпалардың мәдениеті мен өнерінде елеулі айырмашылықтар
да бар, олар Қазақстанның түрлі аудандарын мекендеген сақ тайпаларында әр
түрлі болған.
Ғылымда сақтардың тұрмыс салты мен тұрғын жайы туралы деректер көп емес.
Бәлкім, көшім-қонымы көп тұрмыс салтына лайықты тұрғын жайдың тігіліп-
жығылатын үлгісі-киіз үй сол кезде-ақ шыққан болуы ықтимал. Аңызға айналған
аргиппейлерді сипаттай келіп, Геродот былай деп жазды: Олардың әрқайсысы
ағаштың астында өмір сүреді. Қыста ағаш кез келген сәтте тығыз ақ киізбен
жабылады, ал жазда жабусыз қалдырылады. Көшпелі тұрғын жайдың бұдан
кейінгі эволюциясы барысында киіз үйдің құрылымы кемелдене түсті, бірақ оны
жасаудың принципі б.з.б 1 мыңжылдықтың өзінде-ақ белгілі болған еді.
Геродот пен Гиппократтың хабарлайтынындай, мал өсіретін тайпалардың көш-
қонды тұрғын үйлерімен бірге, көшпелілерде барынша кеңінен тараған төрт
және алты доңғалақты арбаларға орнатылатын киіз үйлер де болды; жартылай
көшпелілер мен отырықшы малшылар оларды жыл маусымдарында пайдаланды.
Қазақстан аумағының оңтүстік, шығыс және солтүстік аудандарында тұрақты
тұрғын үйлер: оңтүстікте-шикі кірпіштен, солтүстік және шығыста-
бөренелерден салынған үйлер болғаны мәлім.
Ахеологиялық деректер бойынша, қола дәуірінде даланы мекендеушілер
еүмбез тәрізді қима шатыры бар жертөле түріндегі тұрғын жайлар салды.
Төбесі ағашпен дөңгелете жабылған мұндай үйлер Қазақстанда, Орта Азияда
және Ресейдің оңтүстігінде табылды. Бұғылы өңірінен (Орталық Қазақстан),
Шағалалы өзенінің бойынан (Солтүстік Қазақстан) табылған соңғы андроновтық
кезеңдегі жер үстінде тұрғын жайлар киіз үйдің одан да гөрі жақын ертедегі
үлгісі болып табылады. Төбесі шатырланып және дөңгелене жабылған бұл ағаш
құрылыстар киәз үйге ғажап ұқсайды. Көшпелі сәулет өнерінің бастамасы нақ
осы киіз үй тәріздес тұрғын жай болған. Орманды аймақ көшпелілерінің киіз
үй тәріздес құрылыстарының бастапқы түрі төбесі шошақ күрке, ал далалық
аймақта дөңгелете шатыр шығарылған жартылай жертөле болды.
Күрке мен жертөленің эволюциясы бір жағдайда төбесі шошақ киіз үйдің,
екіші жағдайда төбесі дөңгелете жабылатын киіз үйдің жасалуына жеткізді.
Сақтардың киім, бас киім және аяқ киім үлгісі туралы деректер көбірек.
Мәселен, Геродот сақтар топтарының бірі жайында олардың тығыз киізден
тігілген шошақ бөрік киетінін хабарлайды.
Персепольдегі Ксеркс сарайының бедеріндегі және Пасаргадтағы Дарий
мазарындағы бейнелер сақтардың киімі туралы айқын түсінік береді. Оларда
бейнеленген сақтар биік шошақ бөрік, денемен дене, тізесіне дейін жететін
бешпент киген, белбеу буынған, тар шалбар және өкшесіз аяқ киім киген;
белбеудің оң жағына қанжар, ал сол жағына садақ ілінген.
Археологиялық олжалар осы түсініктерді қуаттап толықтыра түседі. Б.з.б 6-
5 ғасырлардағы Орта Азия тұрғындарының Әмудария көмбесінен алтын және
платина табақшаларында бейнеленген киім-кешек пен аяқ киім иран бедерлеріне
жақын, бірақ бас киімінің шошақ төбесі мұнда төмен қайырылған. Оңтүстік
Қазақстаннан табылған сақтың қола мүсінінде тік жағалы қысқа бешпент, қарлы
дулыға киген адам бейнеленген; Жетісудан табылған алтын тоғалардан
жалбағайлы шекпен киген салт аттыны көреміз.
Есік обасынан табылған ложа ақсүйек сақтың сәң-салтанат киімін, бас
киімін, аяқ киімін, үстіне тағатын сәндік заттардың қалай орналасатынын
қалпына келтірудіңілуде бір кездесетін мүмкіндігін береді. Оның басында
тымақ тәріздес желкелігі бар, төбесі шошақ бөрік болған, ол жылқы, барыс,
таутеке, құс, ағаш бейнеленген алтын қаптырмалармен және тоғалармен
сәнделген; мойнында-ұшы жолбарыстың басы іспеттес алтын алқа, сол жақ
құлағының сырғаларында-перузадан жасалған салпыншақтар бар, көз салған
алтын сырға болған. Үстіне мата көйлек кигізілген, оның өңірі мен жеңдері
неше түрлі алтын қаптамалар мен тізбелер араластырып, әшекейлеп,
кестеленген; көйлектің сыртынан киілген қызыл бояумен боялған былғары
бешпенттің өн бойы жолбарыстың басы бейнеленген алтын тоғалармен және үш
сала жапырақ формасындағы кішкене тоғалармен қапталған; бешпенттің сыртынан
зооморфтық стильде жасалған, көзің жауын алатын он алты көлемді қаптармамен
қапталған құрама белдік буынған. Белдіктің оң жағына қызыл қынға салынған
ұзын темір кемсер, сол жағына бұлан мен жылқы бейнеленген алтын қаптамалар
шегелген қыны бар темір ақинақ ілінген. Тігіс-тігісі бойымен ұсақ алтын
шеттіктермен әдіптелген шалбар киіп, балақтары бешпенттегідей алтын
қаптамалар шегеленген саптама етікке сұғындырылған. Есік жауынгерлерінің
алтын киімі иерархиялық басқыштың жоғары сатысында тұрған адамның
салтанатты киімі болған.
Тоң болып қатып жататындықтан Таулы Алтайдағы сақ обаларында неше түрлі
киімдер: тігіс-тігісіне қызыл жүн бау жүргізіліп әшекейленген ақ мата
көйлектер, ақ талдырма киізден және бұлғын терісінен тігілген бешпент,
жалбағайлы киіз күртешелер, ерлер мен әйелдердің киіз ұйықтары, әйелдердің
тар жеңі кестеленген бешпенттері мен қысқа қонышының ойығы бар шегірен
етігі, бұлғын терісінен тігілген балалар мен әйелдердің кеудешелері және
т.б. сақталған.

Діни нанымдар мен ғұрыптары

Сақ тайпаларының діни түсініктері туралы мәселе аз зерттелген. Жерлеу
материалдарына қарағанда, сақтарда ата-баба аруағына, отбасылық-рулық
әулиелер мен желеп-жебеушілерге сыйыну ғұрыптары болған. Бұл ғұрыптарлың
шығуы өлген тумаларының мәңгі жасайтынына, өлгендер өзінің рулық қауымының
салттары, үйреншікті ғұрыптары мен ережелері бойынша өмір сүре беретін о
дүние бар деген сенімге негізделген. Осыдан келіп өлген адаммен бірге оның
беделі мен қауымдағы алатын орнына лайық мүліктің көмілуі, қауымның
жеріндегі ру зиратында атқарылатын әрбір тайпаға немесе тайпалар тобына тән
күрделі жерлеу ғұрпы шыққан. Малшыларда бұл ең алдымен қыстау маңы болды.
Өлгендердің бәрі әдетте жылдың қай мезгілінде боласа да осы жерге
жеткізілді. Мұндай ғұрып кейін сүйегін ру зиратына көшіретін болып не
уақытша жерлеуді, немесе өліктің сақталуына көмектесетін қайсыбір амал
қолдануды керек еткен.
Таулы Алтай мен Қазақстан аумағындағы сақтар зираттарын ашып-қазу сақ
қоғамының ерекше ақсүйек өкілдері үшін өліктері үшін өліктерді бальзамдау
мен мумиялау қолданылғанын көрсетеді.
Ондаған және жүздеген обалардан тұратын ірі-ірі рулық зираттар
Қазақстанның көптеген аудандарында (Шілікті, Есік, Бесшатыр, Жуантөбе,
Сыпыра-оба, Қараоба, Ұйғарақ), яғни отырықшы және жартылай көшпелі мал
шаруашылығы басым болған жерлерде белгілі. Сонымен бірге шөлді-далалық
аудандарда ірі зираттар жоқ, онда қыстау үшін қолайлы жерлерде әрқайсысы 2-
4 обадан тұран аздаған мола зираттар ғана бар. Сірә, халықтың көші-
қонымының көптігіне және қоныстарының жиі ауыстырылуына байланысты көшпелі
мал шаруашылығы аудандарында қыстайтын орындар, рулық зираттар болу
дәстүрлері қалыптаспаса керек.
Сақ тайпаларының жерлеу ғұрпы алдындағы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.