Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 343.23320 Қолжазба құқығында

ӘБІЛҚАСЫМОВ ЕГЕМБЕРДІ ДАЙРБЕКҰЛЫ

Жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату

12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқық

заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның

Авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Академиясының қылмыстық-
құқықтық саясат және криминология кафедрасында орындалды

Ғылыми жетекшісі заң ғылымдарының докторы, профессор
Рүстемова Гауһар Рүстембекқызы

Ресми оппоненттері заң ғылымдарының докторы, доцент
Рахметов Саттар Мұқанұлы

заң ғылымдарының кандидаты, доцент
Жылқыбаев Алтайр Жақыпұлы

Жетекші ұйым әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университеті

Диссертация 2007 жылдың 14 қыркүйек күні сағат 11.00-де Қазақстан
Республикасы Ішкі істер министрлігі Академиясындағы К 14.20.10 заң
ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін беру жөніндегі диссертациялық
кеңесте қорғалады. Мекен-жайы: 050060, Алматы қаласы, Өтепов көшесі, 29.
Диссертациямен Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі
Академиясының кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2007 жылы 13 тамызда таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
заң ғылымдарының кандидаты Құлмұханбетова Б.А.
КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс қылмыстық құқық
бойынша жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасының қылмыстық құқықтағы рөлі, түсінігі мен мағынасы,
негіздері және оны қолданудағы кездесетін өзекті мәселелеріне арналған.
Зерттеу жұмысында жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасының қылмыстық құқықта атқарып отырған рөліне
талдаулар жасалуымен, оның мағынасына түсінік беріліп, аталған норманы іс-
тәжірибеде қолдануда кездесетін олқылықтар мен өзекті мәселелерге тоқтала
отырып, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасын одан ары жетілдіру жолдары қарастырылған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан өз алдына мемлекет болып
тәуелсіздігіне ие болғаннан кейін, егемендігіне, азаматтардың өмірі мен
бостандықтарына тірек болатын, өзінің барша құқықтықќ негіздерін қайта құру
қажеттілігі туды. Осы бағытта қыруар жұмыстар атқарылды. Мемлекетті
басқару, экономика, әлеуметтік саяси өмір, мәдениет, құқықтық тәртіпті
саќтау, елді зорғау, сыртқы саясат қатынастарын реттейтін көптеген заңдар
мен жарлықтар қабылданып жүзеге асырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2007 жылғы Жаңа әлемдегі жаңа
Қазақстан атты Қазақстан халқына жолдауының жиырма бесінші бағытында:
Ашық, демократиялық қоғамның іргесін дәйекті нығайта отырып, біз
демократия мен құқық тәртібі – ажырағысыз ұғымдар екенін, бірінсіз бірінің
өмір сүре алмайтынын естен шығармауымыз керек. Сондықтан да азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын пәрменді жүйе қажет – деп құқықтық
мемлекетіміздің құқығын одан ары жетілдіру демократиямен тікелей байланысты
екендігін айқындап отыр [1, б. 5].
Қазақстан Республикасында қалыптасу, елде экономикалық реформаларды
жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға өту кезеңінде құқықтың мән-маңызы
айрықша күшейді. Тауарлық-ақшалық (мүліктік) және басқару қарым-
қатынастарын құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да нормативтік
актілердің маңызы одан әрі нығая түспек. Осыған байланысты егеменді
еліміздің мемлекеттік және қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін нығайту,
мейлінше маңызды екендігі сөзсіз. Егеменді Қазақстанның конституциялық,
әкімшілік, азаматтық, еңбектік және қылмыстық құқықтық салаларының аса
маңызды екендігі ескеріліп, олардың көкейтесті мәселелері жаңаша
қарастырылуда.
Қазақстан Республикасындағы қылмыстық-құқықтық саясат, халықаралық
нормаларға сәйкестендіріліп, екі векторлы бағытқа ие болды. Атап айтқанда,
олардың алғашқысы аса ауыр қылмыс жасағаны үшін өмір бойына бас
бостандығынан айыру түріндегі жауапкершілікті күшейту, екіншісі қоғамға
үлкен қауіп төндірмейтін қылмыстар үшін жазаны жеңілдету және
сотталғандарға қатысты қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза түрлерін
көбейту. Соңғы жылдары бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны қолдану
барынша қысқартылды. Оның орнына сотталған адамды қоғамнан оқшаулауды
көздемейтін балама жаза мен қылмыстық жауаптылықтан босату жиі қолданылуда.

Жањадан ќабылданѓан ќылмыстыќ зањда негізінен баламалыќ жазалар
кењінен ќарастырылып қылмыстық құқықтық саясат ізгілікке баѓытталѓан.
Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Н.Ә. Назарбаевтыњ Ќазаќстан
Республикасы Соттарыныњ 3-ші съезіндегі баяндамасынан біз қылмыстық
құқықтың негізгі бағыттары, жалпы қылмыстық қудалауға тоқтам салып
қылмыстық құқықтағы жазалардың бас бостандығынан айыру түрлеріне баламалы
бас бостандығынан айырумен байланысты емес жаза түрлерімен алмастырып,
қажет болған жағдайда қылмыс жасаған адамға жаза тағайындамау,
мүмкіндігінше оларды қылмыстық жауаптылықтан да босату қажет екендігін
түсінеміз [2, б. 2].
Қазақстан Республикасының қылмыстық-құқықтық саясат тұжырымдасына сай
қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретінде
адам құқықтары мен бостандықтарының басым екендігін және ажырамастығын тану
негізге алынуы тиіс.
Қылмыстық заңнаманы жетілдіру қылмыстық-құқықтың негізгі қағидаларын
бұлжытпай сақтай отырып жүргізілуі тиіс екендігі тұжырымдама талаптарының
бірі болып танылады [3, б. 18-19].
1997 жылы 16 шілдеде қабылданып 1998 жылғы 1 қаңтардан бастап заң күші
бар Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабында орын алған
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қылмыстық құқықта бірінші рет орын алып отыр. Бұл норма қылмыстық
құқықта алғаш рет орын алғанымен қылмыстық іс жүргізу құқығында осыған
дейін және қазіргі уақытта келелі орын алып келе жатқан норма болып
табылады. Қазіргі уақыттағы қылмыстық құқықтың саяси бағыт бағдары қазақ
елінің бұрынғы замандағы Тауке ханның Жеті жарғы қағидаларына
сәйкестендірілу барысында пайда болған тәрізді. Себебі, Тауке ханның Жеті
жарғысы қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық құқықтардың барлығын
қамтыған заң нормалары болып келген. Қазіргі кездегі қылмыстық құқықтағы
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы да қылмыстық іс жүргізу құқығы мен азаматтық құқықтың міндеттерін
өз бойына жинауда.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы статистикалық ақпараттарда арнайы көрсетілмеген. Оның себебі
аталған норманың өзі және оны қолдануда басшылыққа алынатын Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабы мен 38-баптарына
бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілуге байланысты екендігімен
түсіндіріледі.
Статистикалық ақпараттар негізінде Ішкі істер министрлігімен 2004 жылы
барлық тергеумен аяқталған қылмыстық істердің 87,4 % тергелген болса, 2005
жылы барлық тергеумен аяқталған қылмыстық істердің 86,4 % тергелген [4, б.
4-44]. Осыған орай Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі бойынша
қылмыстық жауаптылықтан босату мәселесі бойынша 2004 жылдың сәуір айында
ішкі істер органдарының тергеушілерімен сауалнама жүргізілді. Сауалнамаға
2059 тергеуші ат салысып, олардың Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодекснің 65-бабы (Шын өкінуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату)
негізінде 4,5%; 66-бабы (Қажетті қорғану шегінен асқан кезде қылмыстық
жауаптылықтан босату) негізінде 0,4%; 67-бабы (Жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату) негізінде 75,5%; 68-бабы
(Жағдайдың өзгеруіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату) негізінде
2,1%; 69-бабы (Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату) негізінде 2,2% қылмыстық жауаптылықтан босатуды қолданғандығы
анықталды. Көріп отырғанымыздай қылмыстық жауаптылықтан босату институты
түрлерінің ішіндегі іс-тәжірибеде көп, әрі сирек қолданылатыны
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы екендігі анықталды [5, б. 201-237].
Алматы қаласының сотымен 2004 жылы 1677, 2005 жылы 1665 адамға
байланысты қылмыстық іс қысқарса, оның 2004 жылы 1467-і, 2005 жылы 1419-ы
Қазақстан Республикасының ҚК-нің 67-бабы негізінде қысқартылғандар қатарын
құрап отыр. Осы қылмыстық іс қысқартылған адамдардың 2004 жылы 71-і, 2005
жылы 70-і жасы кәмелетке толмағандар [6].
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын іс-тәжірибеде жиі және жаппай қолдану азаматтардың құқықтары мен
бостандықтарының бұзылуына алып келуі сөзсіз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабы мен Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38 және 37 бабтарының
арасында қарама-қайшылықтар орын алуда. Сонымен қатар, жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатуды қолдану барысында
қылмыстардың алдын алудағы мемлекеттің атқаратын рөлі көлеңкеде қалып отыр
деуге болады.
Елімізде жүргізіліп жатқан қылмыстық құқықтық саясаттың алға қойған
мақсаттары, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату нормасына талдау жасау қажет ететіндігін дәлелдейді. Мұның өзі осы
көрсетілген мәселені зерттеудің қажеттілігін және оның өзектілігін
көрсетеді.
Тақырыптың өңделу дәрежесі. Қылмыстық құқықта орын алып отырған
қылмыстық жауаптылықтан босату институты және жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату аумағында туындаған сұрақтарға
көптеген ғалымдар көңіл бөлді. Атап айтсақ, олардың ішінде жақын шет
елдердің белгілі ғалымдары: А.В. Василевский, В.В. Виттенберг, Л. Головко,
Е.В. Давыдова, А.В. Ендольцева, Л.Л. Кругликов, В.В. Ценева және еліміздегі
осы тақырып бойынша еңбек еткен белгілі ғалым заңгерлер: А. Ағыбаев,
Е.О. Алауханов, Т.Ә. Бапанов, И.Ш. Борчашвили, У.С. Джекебаев,
С.Е. Еркінов, А.Ж. Жылқыбаев, Е.І Қайыржанов, С.С. Молдабаев,
С.М. Рахметов, Д.В. Синев т.б.
Бұл ғалымдардың еңбектері қылмыстық жауаптылықтан босату институтының
дамуына қосқан үлестері мол, алайда олар аталған институттың барлық
қырларын айқындады деуге болмайды, себебі осы институт төңірегінде әлі де
болса талас тудыратын шешілмеген сұрақтар анықталып іс-тәжірибеде қылмыстық-
құқықтық саясаттың іске асырылуында кездесетін кемшіліктермен
түсіндіріледі.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы бойынша 2001 жылы Ресей Федерациясында Е.В. Давыдовамен, 2002
жылы В.В. Ценевамен заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін
арнайы зерттеу жұмысы жүргізілген.
Ал, Қазақстан Республикасында қазіргі уақытта жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы бойынша
арнайы монографиялық зерттеу жүргізілмеген болып отыр.
Диссертациялыќ зерттеудіњ маќсаты және міндеті. Диссертациялыќ
зерттеудіњ басты маќсаты болып, жәбірленушімен татуласуына байланысты
ќылмыстыќ жауаптылықтан босату нормасының теориялық және практикалық
мәселесін кешенді түрде зерттеу, жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын жетілдіру бағытында ұсыныстар
жасау, зерттеліп отырған мәселеге байланысты қылмыстық заңды теориялық және
тәжірибелік тұрғыда қолданудың бірегей жолын іздестіріп, оны одан әрі
дамытуға мүмкін болатын жағдайларды көрсету болып табылады. Көрсетілген
мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу жолы қарастырылады:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының мағынасын ашып түсінік беру және оның мақсаты мен міндетін,
қылмыстық құқықта атқаратын рөлін айқындау;
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасының іс-тәжірибеде қолданылу механизміне талдау жасай отырып,
кездесетін олқылықтар мен өзекті мәселелерді анықтап оларды шешу жолын
қарастыру;
– алыс, жақын шет елдер қылмыстық құқығында орын алып отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасы қалай қарастырылған және олардың өзара айырмашылығын салыстыра
отырып, талдау жасау;
– Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдануда
қылмыстық іс жүргізу процесіне қатысушылар мен басқа да тұлғалардың
Конституциялық құқықтарының қорғалуына баға беру; зерттеліп отырған
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасы бойынша қорытынды жасап, аталған норманы жетілдіру бағытында
ұсыныстар жасау;
– Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі
сот практикасы туралы нормативтік қаулысына өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы деп аталатын Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулысының жобасын ұсыну.
Зерттеудің объектісі – жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасының қылмыстық құқықтағы рөлін айқындау, оған
талдаулар жасау, мағынасы мен түсінігін беру және оны іс-тәжірибеде
қолдануда туындап отырған өзекті мәселелерге тоқталу болып табылады.
Зерттеудің заты – қылмыстық құқық бойынша жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасы және оны қолдануда
басшылыққа алынатын Қазақстан Республикасының заңдары табылады.
Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері. Диссертациялық
еңбектің методологиялық және әдістемелік негіздерін метериалистік
диалектиканың заңдары мен қылмыстық құқықтық зерттеудің негіздері мен
қағидалары құрайды. Зерттеуде сондай-ақ, жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату нормасын қолданудың тарихи,
салыстырмалы құқықтану, статистикалық әдістемеліктер, жүйелі- құрылымдық
талдау әдістері кеңінен пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық негіздерін жақын шет елдердің белгілі ғалымдары:
Х.Д. Аликперов, А.В. Василевский, В.В. Виттенберг, Л. Головко,
П.М. Давыдов, Е.В. Давыдова, А.Я. Дубинский, А.В. Ендольцева, Н.Г Кадников,
Л.Л. Кругликов, Д.Я. Мирский, А.В. Наумов, В.А. Новиков, Е.В. Ремзинов,
В.М. Савицкий, В.В. Скибицкий, Т.Г. Хатеневич В.В. Ценева және еліміздің
белгілі ғалым заңгерлері: Н.М. Абдиров, З.О. Ашитов, Б.З. Ашитов,
Н.А. Абдиканов, А. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Б.И. Ахметов, Б.Ә Әбдірахманов,
Е.Т. Әбілезов, К.Ж. Балтабаев, Т.Ә. Бапанов, И.Ш. Борчашвили,
У.С. Джекебаев, С.Е. Еркінов, А.Ж. Жылқыбаев, А.А. Исаев, Е.І Қайыржанов,
М.Ч. Қоғамов, Б.А Құлмұханбетова, К.А. Мами, А.Х. Миндағұлов,
С.С. Молдабаев, М.С. Нәрікбаев, М.О. Нүкенов, Р.Т. Нұртаев, Е.А. Оңғарбаев,
С.М. Рахметов, Г.А. Рахимжанова, И.И. Рогов, Г.Р. Рүстемова, Д.В. Синев,
Қ.Ш Уканов, Д.С. Чукмаитов және тағы басқа ғалымдардың еңбектері құрады.
Зерттеудің нормативтік негіздері. Қазақстан Республикасының
Конституциясына, Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу,
Азаматтық кодекстеріне, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының
нормативтік қаулыларына, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының
нұсқауларына негізделді.
Салыстырмалы түрде Қазақстан Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу және 1998 жылға дейінгі Қазақ КСР-нің Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері; Қазақ КСР-нің және Қазақстан Республикасының Жоғарғы
Соттың нормативтік қаулылары; Өзбекстан Республикасының Қылмыстық кодексі;
Ресей Федерациясының Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодекстері;
Қырғызстан Республикасының Қылмыстық кодексі зерттелді.
Зерттеу жұмысына қолданыстағы Қазақстан Республикасының Қылмыстық,
Қылмыстық іс жүргізу кодекстері, Қазақ КСР-нің Қылмыстық, Қылмыстық іс
жүргізу кодекстері, Қазақстан Республикасы, Қазақ КСР, КСРО, РКФСР Жоғарғы
Сот Пленумдарының қаулылары, Қазақстан Республикасы Бас прокурорының
нұсқаулары, ғылыми заң әдебиеттер және іс-тәжірибиедегі Қызылорда облысы,
Ақмола облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы және Алматы қаласының 2000-2006
жылдардағы сот үкімдері мен қаулылары және прокурордың, тергеушінің және
анықтау оргындары қызметкерлерінің қаулылыры қолданылды.
Зерттеудің эмпирикалық негіздері. Диссертациялық жұмыстың теориялық
базасын бұрынғы және кейінгі жылдарда жарық көрген қылмыстық құқық бойынша
ғалымдардың ғылыми еңбектері құрады. Сонымен бірге мерзімді баспасөзге
жарияланған материалдар және Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы
жанындағы құқықтық статистикалық ақпараттар орталығынан алынған 2000-2006
жылдардағы құқық қорғау органдарының жұмыстары жөніндегі статистикалық
ақпараттар пайдаланылды.
Қызылорда облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы, Алматы қаласы, Ақмола
облысы бойынша 2000-2006 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасының
Қылмыстық кодексінің 67-бабы негізінде қылмыстық іс қозғаудан бас тартылған
432 құжаттар мен қаулылар және өндірістен қысқартылған 310 қылмыстық іс
құжаттар мен қылмыстық істі қысқарту туралы қаулылар оқылып танысылды.
Өзге де ғылыми зерттеу бағдарламаларымен байланысы. Диссертациялық
зерттеу тақырыбы Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының Ғылыми Кеңесінде
2001 жылдың 17 қыркүйегінде бекітілген (№ 18 хаттама). Зерттеу Қазақстан
Республикасы ІІМ Академиясының 2002 жылға арналған ғылыми зерттеу жұмыс
жоспарына (1.3 бөлім, 1.3.2 бөлімше, 194 позиция) сәйкес жүргізілген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату тақырыбындағы зерттеу жұмысы, Қазақстан
Республикасының қылмыстық заңына енгелі бері теориялық және іс-тәжірибелік
материалдарға негізделіп жазылған тұңғыш монографиялық зерттеу болып
табылады.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы диссертацияда келтірілген қорытындылар мен
мысалдардың, заң нормаларын жетілдіру процессінде қолданылу мүмкіндігімен
ұштасады.
Зерттеу нәтижесі мемлек тарапынан қылмыстылықтың алдын алу шараларын
жетілдіруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің теориялық мен тәжірибелік маңыздылығы. Диссертациядағы
теориялық зерттеу негізінде көрініс тапқан ғылыми ұсыныстарды қылмыстық
қудалау органдары мен сот органдары тәжірибеде кеңінен қолдануға болады.
Зерттеу нәтежиесінде құрылған ұсыныстар, қорытындылар, тұжырымдар
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолданудың түсінігі мен негіздері туралы ұғым-білімінің өзгеруіне
әсер етеді, яғни қылмыстық құқықтағы жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босатуды қолданудың заңдылық негіздерін жетілдіруге
өзіндік үлес қосады. Сонымен қатар, диссертация материалдарын жоғарғы оқу
орындарының заң факультеттерінде, қылмыстық құқық пәнінен дәріс, семинар
және тәжірибелік сабақтарды өткізгенде, ғылыми-зерттеу жұмысын жүзеге
асырғанда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар. Қылмыстық құқықтағы
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдануда орын алып отырған өзекті мәселелерге талдаулар жасау мен
шешуде мынадай тұжырымдарды ұсынамыз:
1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабындағы
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасына Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату дегеніміз онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыс жасаған
адамға, немесе бірінші рет адамның қайтыс болуымен немесе оның денсаулығына
ауыр зиян келтірумен байланысты емес ауырлығы орташа қылмысты жасаған
адамға, жәбірленуші деп танылған адаммен татуласуына және оған келтірілген
зиянның есесін толтыруына байланысты мемлекетпен кешірім беріліп оны
қылмыстық жауаптылықтан босату деген авторлық түсінік беріледі.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын іс-
тәжірибеде қолдануда: заң нормасының бұрын қылмыс жасағандарға қолданылу;
қылмысты бірінші рет жасау деген ұғым; сыбайлас жемқорлық қылмыстар; арақ
құмар, нашақор, уытқұмар, есі дұрыс емес адамдармен жасалған қылмыстар
бойынша олқылықтар мен өзекті мәселелер кездесуде. Осыған байланысты:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы бұрын қылмыс жасаған адамдарға; сыбайлас жемқорлық қылмыс
жасаған адамға; медициналық мәжбүрлеу шараларын қолдануды қажет ететін
адамдарға қолданылмауы қажет.
– Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін Қылмысты бірінші рет
жасау деген 11-1 бабымен толықтырып, ол: Қылмысты бірінші рет жасау деп
бұрын қылмыстық жауаптылыққа тартылмаған немесе қылмыстық жауаптылықтан
босатылмаған адамның қылмыс жасауы танылады деп көрсетілуі тиіс;
3. Көршілес жақын шет елдердің қылмыстық құқықтарындағы жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормаларын өз-ара
салыстыра зерттей отырып, осы елдердің барлығында аталған заң нормасын
қолдану факультативті екендігі анықталды, яғни қылмыстық іс жүргізу органы
оны қолдануға міндетті емес. Жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексінің 67-бабының 1-бөлігінің негізінде қолданылуы міндетті болса,
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-бабының 1-
бөлігі негізінде жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатуға құқық береді. Осы қарама-қайшылықты жою үшін келесі
ұсыным жасалады:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-
бабының негізінде тек қозғалған қылмыстық істер бойынша жүзеге асырылып,
қылмыс жасаған адамның қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін болуы
тиіс.
4. Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босату заң нормасын қолдануда азаматтардың Конституциялық құқықтарының
сақталуын қамтамасыз ету үшін қылмыстық іс жүргізу органдары қылмыс жасады
деп күдіктелген адамның қылмыстық іс-әрекетін толық және жан-жақты
дәлелдеуі қажет, демек оған қатысты келесі ұсынымдар жасалады:
– Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 344-бабының 1-
бөлігінің диспозицияда көрсетілген: Көрінеу кінәсіз адамды қылмыстық
жауаптылыққа тарту деген сөзден кейін немесе қылмыстық жауаптылықтан
босату деген мәтінмен толықтыру қажет;
– Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 345-бабының
диспозициясындағы көрсетілген күдікті немесе қылмыс жасады деп айыпталған
деген мәтінді қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті деген сөзбен ауыстыру
қажет.
5. Ќазаќстан Республикасы Жоѓарѓы Соты Пленумыныњ 9 шілде 1999 жылғы
№ 7 Ќылмыстыќ процесті жүргізген органдардыњ зањсыз әректтері салдарынан
келтірілген зиянды өтеу жөніндегі зањды ќолдану тәжірибиесі туралы
қаулысыныњ 2-ші бабындағы ... ЌК-тіњ 67-бабында көрсетілген реттерде
жәбірленуші мен айыптыныњ, сезіктініњ достасқанынан деген сөйлемді алып
тастау қажет.
6. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 21 маусым 2001 жылғы № 4
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану жөніндегі сот
практикасы туралы нормативтік қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының жаңа
жобасы ұсынылады.
7. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының атауына
және мәтініне өзгертулер мен толықтырулар енгізу қажет ететін ұсыныстардың
қалыптасуына байланысты осы заң нормасын Кешірім алуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату деп атап, заң нормасының мәтіні: Қылмыстық
жауапқа тартылуға тиіс адамдар онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа
қылмысты бірінші рет жасап, жәбірленген тараптан кешірім алса және қылмыс
барысында келтірілген барлық зиян орнын толтырса немесе толтыру жөнінде
келісімге келсе қылмыстық жауаптылықтан босатылуы мүмкін.
Ескерту. Сыбайлас жемқорлық қылмыстарды жасаған адамға және медициналық
мәжбүрлеу шараларын қолдануды қажет ететін адамдарға жәбірленушімен
татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату қолданылмайды деген
жаңа редакциядағы жобасы ұсынылады.
Зерттеу жұмысының сараптан өтуі, сыналуы (апробация). Зерттеудің
негізгі тұжырымдары Қазақстан Республикасы ІІМ Академиясының қылмыстық
құқықтық саясат және криминология кафедрасында талқыланды, зерттеу тақырыбы
бойынша берілген есептерде және бірқатар оқу орындарында өткен ғылыми
теориялық, ғылыми тәжірибиелік конференцияларда жасалынған баяндамаларда
және басқа да жарияланған ғылыми еңбектерде кеңінен баяндалады.
Диссертацияның негізгі тұжырымдары мен қортындылары диссертанттың 9
ғылыми баяндамаларында қарастырылды. Мақалалар мен тезистер Қазақстан
Республикасының білім және ғылым саласында аттестациялау және қадағалау
бойынша Комитетімен бекітілген тізімдегі ғылыми баспасында және ғылыми-
практикалық, ғылыми-теориялық конференциялар материалдарында жарияланған.
Диссертациялық зерттеудің шешімдері, тұжырымдары және қортындылары
сот, прокуратура және ішкі істер органдары іс-тәжірибесінде, сонымен қатар
дәріс оқуда, басқа да сабақ түрлерін өткізу барысында игерілді.
Жұмыстың құрылымы. Жұмыстың құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және
оны құрайтын тоғыз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған қайнар көздер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ

Кіріспе диссертациялық зерттеу таќырыбыныњ негіздемесі мен
өзектілігін, тақырыптың зерттелу деңгейін, зерттеу нысанын, зерттеу пәнін,
диссертациялыќ зерттеудіњ маќсаты мен міндетін және оның ғылыми жаңалығын,
қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар зерттеудің әдістемелік негіздері мен
тәжірибелік құндылығы мен теориялық маңыздылығын және (эмпирикалық)
деректік негізін қамтиды.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі, сипаттамасы мен ерекшеліктері деген бірінші бөлім төрт
бөлімшеден тұрады. Аталған бөлімде жәбірленушімен татуласуына байланысты
қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасының түсінігі, мақсаты мен
міндеті, қолдану ерекшелігі және қолдану барысында азаматтардың
Конституциялық құқықтарының сақталу мәселесі қаралады.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатудың түсінігі деген бірінші бөлімнің бірінші бөлімшесінде
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң
нормасының қазақ тіліндегі мазмұнында орын алып отырған олқылықтар
қарастырылған.
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасының диспозициясындағы жәбірленушімен деген сөзінің орнына
жәбірленген тараптан деген сөзді қолдану дұрыс болар екендігі
көрсетіледі, себебі жәбірленуші деп тану үшін негізделген қаулы немесе
ұйғарым қабылдануы міндетті болып отыр, ал, қаулы мен ұйғарым қылмыстық іс
қозғалғаннан кейін жүзеге асырылатын процесуалдық әрекет болып
саналатындығымен түсіндіріледі.
Сонымен қатар заң нормасының атауындағы Жәбірленушімен татуласуына
деген мәтінді Кешірім алуына деген мәтінмен және диспозициядағы
жәбірленушімен татуласса деген мәтін жәбірленген тараптан кешірім алса
деген сөздермен ауыстырылуы қажет. Оның себебі татуласу сөзі екі жақтың бір-
біріне кешірім беріп, өз-ара татуласуын білдіретіндігімен түсіндіріледі.
Ал, заң нормасының негізгі мақсаты қылмыс жасаған адамның жасаған қылмысын
мойындап жәбірленген тараптан кешірім сұрауын көздейтіндігімен дәлелденеді.

Заң нормасында ауыр емес, орташа ауыр деген сөздер қолданылған.
Бұл сөздер Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 10-бабының 1, 2
және 3-бөліктеріндегі онша ауыр емес және ауырлығы орташа деген қылмыс
санаттары атаулары ретінде пайдаланылады. Сондықтан, Ауыр емес, орташа
ауыр деп заңда көрсетілген сөйлемдердің орнын Онша ауыр емес, ауырлығы
орташа деген сөйлемдермен ауыстыру қажет деп санаймыз.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының 1-
бөлігіндегі келтірілген зиянның есесін толтырса деген сөз тек
жәбірленушіге келген зиянды ғана көрсетіп отыр. Осыған байланысты аталған
заң нормасының негіздеріне жәбірленушіге келтірілген зиянмен қоса қылмыс
барысында келген басқа да зияндарды өтеуді жатқызуға негіз бар деп айта
отырып, қылмыс жасаған адам жәбірленушіге келген зиянның есесін ғана
толтырмай қылмыс барысындағы орын алып отырған барлық зиян орнын толтыруға
міндетті. Сонымен қатар, қылмыс жасау барысында жәбірленушіге келетін
зияндардан басқа да зияндар орын алатындығын ескерте келе, осы басқа
зиянның орнын кім, қалай толтыру қажеттігі заңда орын алмай отыр. Осы
себепті заң нормасындағы жәбірленушіге келтірілген зиянның есесін
толтырса деген сөйлемді қылмыс барысында келтірілген барлық зиян орнын
толтырса деген сөйлеммен алмастыру орынды.
Заң нормасындағы қылмыс жасаған адам деген ұғым орнына Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 14-бабының атауында көрсетілген
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс адамдар деген ұғымды қолдану қажеттігін
дәлелдейді. Өйткені қылмыс жасаған кінәлі адам өзінің белгілі бір жасқа
толмауына, есі дұрыс еместігіне байланысты қылмыстық жауапқа тартылуға
тиісті адамдар болып саналмайды.
Диссертацияда Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасының мағынасы мен мазмұнын ашатын:
Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
дегеніміз – онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмысты жасаған адамның
немесе адамның қайтыс болуымен немесе оның денсаулығына ауыр зиян
келтірумен байланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адамның
жәбірленуші деп танылған адаммен татуласуына және оған келтірілген зиянының
есесін толтыруына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босатылуы деген
авторлық түсінік ұсынылады.
Бірінші бөлімнің Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасының мақсаты мен міндеттері және оның қылмыстық
құқықтағы орны деп аталатын екінші бөлімшесінде заң нормасының мақсаты мен
міндеттері айқындалып, оның қылмыстық құқықтағы орны қандай екендігіне баға
берілді.
Заң нормасының мақсаттары мен міндеттері:
– ізгілік;
– жәбірленушінің қылмыстық құқықтағы рөлін арттыру;
– тараптарды татуластыру;
– қылмыстың қайталануына және жаппай қылмыстық қудалауға тосқауыл болу
екендігі жатады.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-
бабындағы көрсетілген заң нормасының, қылмыспен күресуде және қылмыстардың
алдын алудағы өзіндік рөлін жетілдіру бағытында жәбірленушімен татуласуына
байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату заң нормасына келесі міндеттер
мен мақсаттарды жүктейтін өзгертулер мен толықтырулар енгізілу қажеттігі
туындап отыр:
– жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
заң нормасы қылмыс бойынша жәбірленген тұлғаның ғана мүддесін қорғамай,
мемлекет мүддесін де қорғауы қажет. Бұған себеп, қылмыс жасаған адамға
мемлекет тарапынан қолданылатын шаралар жүзеге аспай, қылмыс бойынша
жәбірленген тараптың шешімі негізінде қылмыс жасаған адам қылмыстық
жауаптылықтан босатылады. Бұл дегеніміз, мемлекеттің қылмыспен күресудегі
беделін түсіріп, қылмыскерлер алдында мемлекет беделін төмендетеді дегенді
білдіреді. Сондықтан, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату заң нормасын қолдануда мемлекет, тараптардың
татуласуына, олардың арасындағы туындап отырған дауды шешуге араласуы тиіс.
Заң нормасының қылмыспен күресудегі және қылмыстардың алдын алу барысындағы
міндеттері мен мақсаттарын және қылмыстық құқықтағы рөлін жетілдіру
тұрғысында жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан
босатылған адамдарды есепке алып, олардың мінез-құлқын бақылауда ұстап,
олар тарапынан басқа да қылмыстардың жасалмауын бақылап, профилактикалық
жұмыстар жүргізуді реттейтін нормативтік құқықтық актілер қабылдануы қажет.
Бірінші бөлімнің Жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босатуды қолданудың ерекшеліктері мен өзекті мәселелері
деген үшінші бөлімшесінде заң нормасын қолдануда басшылыққа алынатын
Қазақстан Республикасы Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу заңдарына бірнеше
рет өзгертулер мен толықтырулар енгізілгендігін айта келе әлі де болса іс
тәжірибеде кездесетін өзекті мәселелер кеңінен қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-бабының 1-
бөлігі негізінде жүзеге асырылып, қылмыстық жауаптылықтан босатылуы тек
қозғалған қылмыстық іс бойынша жүзеге асуын және ол мүмкін болуы мен
қолданылуы тек соттың құзырында болуы қажеттігі дәлелденіп, айшықталады.
Біздің пікірімізше, жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату нормасын қолдануда орын алып отырған заңдар арасындағы
қарама-қайшылықтар өзекті мәселе болып отыр, осыған байланысты, осы
жоғарыда аталып өткен өзекті мәселелерді шешудің негізгі жолы ретінде,
жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату
нормасын қолдану тек соттың ғана құзырында болуы қажет деп, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабын қолдану Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-бабының негізінде жүзеге
асырылып, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 38-
бабының 1-бөлігіндегі прокурор, сондай-ақ прокурордың келісімімен тергеуші
немесе анықтау органы деген сөздерді алып тастау және осы баптың 4-бөлігін
Қылмыстық істің қысқартылғандығы мүдделі жақтарға хабарланады, мүдделі
жақтар келіспеген жағдайда жоғарғы тұрған сотқа шағымдануға құқылы деп
өзгерту қажет. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 67-бабының
негізінде қылмыстық жауаптылықтан босату тек сот құзырында болыу,
азаматтардың Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітілген сот
әділдігі тек сотпен танылатындығы және ешбір адам күшіне енген сот
үкімінсіз қылмысы үшін кінәлі болып табылмайтындығы туралы құқықтарын
қамтамасыз етер еді.
Сонымен қатар жәбірленушімен татуласуына байланысты қылмыстық
жауаптылықтан босату, заң нормасын қолдануда қылмыс жасаған адамның
қылмыстық әрекеті толық және жан-жақты тексеріліп дәлелденуі тиіс. Осыған
байланысты, қылмыстық іс жүргізу органдары алдын ала тексеруді және алдын-
ала тергеуді, мән-жайлар толық анықталғанға дейін жүргізуге міндетті.
Қылмыстық іс жүргізу органдарының осындай әрекеттері заңсыз әрекет болып
саналмас үшін, Ќазаќстан Республикасы Жоѓарѓы Соты Пленумыныњ 9 шілде 1999
жылы № 7 Ќылмыстыќ процесті жүргізген органдардыњ зањсыз әрекеттері
салдарынан келтірілген зиянды өтеу жөніндегі зањды ќолдану тәжірибиесі
туралы Ќаулысыныњ 2-ші бабындағы ... ЌК-тіњ 67-бабында көрсетілген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.