Алаш партиясы мен Алашорда үкіметі туралы ақпарат
1. Тарихи аренада «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің пайда болуы
2. Қзақстандағы гулаг
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ «ҮЛКЕН ТЕРРОР»
2. Қзақстандағы гулаг
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ «ҮЛКЕН ТЕРРОР»
Татарстанның белгілі қоғам жйне мемлекет қайраткері, сол кезге карай тұткындалған Сұлтанғалиевпен байланыс жасағаны үшін айыпталған Т. Рыскұлов еткір сынға алынды. Кеңестің қорытындылары мен елдегі өлеуметтік-экономикалык реформа-лардың бұдан былайғы барысы КСРО республикаларындағы ұлттық интеллигенция өкілдерінің түбіне жетіп тынды.1
20-жылдардың соңында елде әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуіне жөне тыныс-тіршілікті камтамасыз етудің дәстүрлі қалып-тасқан қүрылымдарын түбірімен өзгертуге байланысты большевизмге баламалы партиялар мен қозғалыстардың, солардың ішінде IV Бүкілукраи-налық Раданың, «Иттихат-ва-Тараккидің», «Шура-исламидің» кезінде Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан республикасында жөне баска да аймақ-тарда әрекет жүргізген өкілдері тұтқынға алынып, куғынға түсті.
Тарихи аренада «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің пайда болуына байланысты қазақ халқының үлт-азаттык козғалысы жаңа сатыға көтерілгені белгілі. Алайда Қазак ұлттык автономиясын құру жөніндегі бастанқы идеялар Кеңес өкіметінің жеңісіне байланысты түбегейлі өзгерістерге ұшырап, алдағы оқиғалардың барысын көп жыл бұрын бел-гілепберді.
Бұрын езгіде болып келген халықтардың еркіндігі мен тендігін ресми мөлімдеудің, бүкіл қазақжерлерін түгел Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының қамқорлығына алудың ұлттық мемлекет-тілікті қалыптастыру жолындағы белестік кезең болғанын мойыңцау керек. Алайда практика жүзінде большевиктік партияның кызметі халыктың шынайы мүдделеріне барған сайын кайшы келе бастады.
«Пролетариат диктатурасының» мемлекеті жүргізген әлеуметтік-эко-номикалық өзгерістер, таптық күресті күшейту мен жасанды түрде қозды-рудың салдарынан 20-жылдардың соңына қарай республикадағы ахуал кенеттен өткір сипат алды.
Экономикалық салада кабылданған шаралар, капитализм қамалда-рына жанкешті шабуыл жасау идеологиясы мен практикасы өктемдік пен зорлық-зомбылықөрекеттерінтуындатты. Қазақстанныңпартиялық жөне кеңестік үйымдары да Қызыл Армия мен қалаларды азық-түлікпен жаб-дықтауда дәл осындай жүмыс жүргізді. Мөселен, 1920 жылы бір ғана Қос-танай уезінің өзі-ақ мемлекетке 6 млн пұтастықөткізген. Сол жылы Гурь-евтен Орталык Ресейге су көлігімен 600 мың пұттан аса мұнай жөнелтілді. Қазақстанның мындаған еңбекшілері фабрикалар мен зауыттарды калпына келтіруге арналған коммунистік сенбіліктерге қатысты.
Халық шаруашылығын соғысқа лайықтап қайта құру> экономиканы командалық басқару жүйесі, еңбекті ұйымдастырудың өскерилеңдірілген түрлері, тендей бөлушілік принципі, бұқара халықты қайыршыландыру -осылардың барлығы большевиктер басқаратын елде Кеңестердің социа-листіккоғам орнату эксперименттеріне дайын емес екендіктерін айғактадьь Елде жеке меншікке нысаналытүрде бағытгалған жаппай экспроприі ациялау үрдісі басым болды. Ол қоғамды түрлі жікке бөліп, бір-біріне карсы қою үрдісін орнатты. ХалыК шаруашылығынЫң негізіне теңдей бөлу прин-ципін алғдн өскери-коммунистік аждаһа пайда болды. Қоғамдықбайлық-тың түп негізі ретіңдегі еңбек туралы түсінікті көмескілендіру, социализм жайлы ұшкары да тұрпайы үғымдар калың бүкара халықтың санасын ула-ды. Қазакстан халкы кыруар шығыңдар мен қүрбандыкка үшырай отырып, жарқын болашакка деген өрі күдік, өрі үмітпен Ресейдің пролетарлык орталығының эксперименттерін қайталады. Сөйтіп халықтық стихиянын аркасына бекіген жана өкімет ілгері асығып, өзін-өзі таныту процесін жеделдетті.
«Қанаушы тапты экспроприациялау» психологиясы, зорлық-зомбы-лық саясаты жаңа дүниені құрудың өмбебап өдістері ретіңце жеңіске жетті.
20-жылдардың соңында елде әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуіне жөне тыныс-тіршілікті камтамасыз етудің дәстүрлі қалып-тасқан қүрылымдарын түбірімен өзгертуге байланысты большевизмге баламалы партиялар мен қозғалыстардың, солардың ішінде IV Бүкілукраи-налық Раданың, «Иттихат-ва-Тараккидің», «Шура-исламидің» кезінде Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан республикасында жөне баска да аймақ-тарда әрекет жүргізген өкілдері тұтқынға алынып, куғынға түсті.
Тарихи аренада «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің пайда болуына байланысты қазақ халқының үлт-азаттык козғалысы жаңа сатыға көтерілгені белгілі. Алайда Қазак ұлттык автономиясын құру жөніндегі бастанқы идеялар Кеңес өкіметінің жеңісіне байланысты түбегейлі өзгерістерге ұшырап, алдағы оқиғалардың барысын көп жыл бұрын бел-гілепберді.
Бұрын езгіде болып келген халықтардың еркіндігі мен тендігін ресми мөлімдеудің, бүкіл қазақжерлерін түгел Қазақ Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының қамқорлығына алудың ұлттық мемлекет-тілікті қалыптастыру жолындағы белестік кезең болғанын мойыңцау керек. Алайда практика жүзінде большевиктік партияның кызметі халыктың шынайы мүдделеріне барған сайын кайшы келе бастады.
«Пролетариат диктатурасының» мемлекеті жүргізген әлеуметтік-эко-номикалық өзгерістер, таптық күресті күшейту мен жасанды түрде қозды-рудың салдарынан 20-жылдардың соңына қарай республикадағы ахуал кенеттен өткір сипат алды.
Экономикалық салада кабылданған шаралар, капитализм қамалда-рына жанкешті шабуыл жасау идеологиясы мен практикасы өктемдік пен зорлық-зомбылықөрекеттерінтуындатты. Қазақстанныңпартиялық жөне кеңестік үйымдары да Қызыл Армия мен қалаларды азық-түлікпен жаб-дықтауда дәл осындай жүмыс жүргізді. Мөселен, 1920 жылы бір ғана Қос-танай уезінің өзі-ақ мемлекетке 6 млн пұтастықөткізген. Сол жылы Гурь-евтен Орталык Ресейге су көлігімен 600 мың пұттан аса мұнай жөнелтілді. Қазақстанның мындаған еңбекшілері фабрикалар мен зауыттарды калпына келтіруге арналған коммунистік сенбіліктерге қатысты.
Халық шаруашылығын соғысқа лайықтап қайта құру> экономиканы командалық басқару жүйесі, еңбекті ұйымдастырудың өскерилеңдірілген түрлері, тендей бөлушілік принципі, бұқара халықты қайыршыландыру -осылардың барлығы большевиктер басқаратын елде Кеңестердің социа-листіккоғам орнату эксперименттеріне дайын емес екендіктерін айғактадьь Елде жеке меншікке нысаналытүрде бағытгалған жаппай экспроприі ациялау үрдісі басым болды. Ол қоғамды түрлі жікке бөліп, бір-біріне карсы қою үрдісін орнатты. ХалыК шаруашылығынЫң негізіне теңдей бөлу прин-ципін алғдн өскери-коммунистік аждаһа пайда болды. Қоғамдықбайлық-тың түп негізі ретіңдегі еңбек туралы түсінікті көмескілендіру, социализм жайлы ұшкары да тұрпайы үғымдар калың бүкара халықтың санасын ула-ды. Қазакстан халкы кыруар шығыңдар мен қүрбандыкка үшырай отырып, жарқын болашакка деген өрі күдік, өрі үмітпен Ресейдің пролетарлык орталығының эксперименттерін қайталады. Сөйтіп халықтық стихиянын аркасына бекіген жана өкімет ілгері асығып, өзін-өзі таныту процесін жеделдетті.
«Қанаушы тапты экспроприациялау» психологиясы, зорлық-зомбы-лық саясаты жаңа дүниені құрудың өмбебап өдістері ретіңце жеңіске жетті.
2КозыбаевМ.К., АбылхожинЖ.Б., АлдажумановК.С. Коллективизация в Казахстане: трагедия крестьянства. А., 1992, 21-6.
3 ҚР ҮҚК мұрағаты. 78754-іс, 242-278-6.
4 ҚР ОММ, 30-к., 7-т., 47-іс, 1-10-п.
5 Толығырак қараныз: Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? А., «Ана тілі», 1993, 20-86-6.
6 Бұл да сонда, 98-104-6.
' ҚР ҮҚК мұрағаты. С. Сейфуллин, Т. Жүргенов, Ж. Сөдуақасов, т.б. істері. 8 Бұл да сонда, 2370-ic.
' Дильманов С. История создания исправительно-трудовых лагерей в СССР // Ма-териалы «круглых столов» и семинаров. А., 1966, 63-6.
10 Толығырак караныз: Кукушкина А.Р. История создания и функционирования
Акмолинского лагеря жен «изменников родины» (30—40-е годы XX века). Авторефе-
рат канд. дисс. Караганда, 28-6.
11 Шаймуханов ДА., Шаймуханова С Д. Карлаг. К., 1977, 175-6.
12 Дильманов С, Кузнецова Е. Карлаг. А., 1997, 16-6.
13 Бул да сонда.
14 ҚР ҮКК мұрағаты. Ү. Кұлымбетов, А. Асылбеков, С. Сейфуллин, Т. Жургенов,
т.б. қайраткерлерді 1937-1938 жылдардағы айыптау корытындылары.
15 С. Сейфуллинді айыптау корытындысы// ҚР ҮКК мұрағаты.
16 Мұндай айыптаулар республика басшы кайраткерлерінің бөріне танылып, 1937-
1938 жылдары жазаға тартылган. ■ ■,
17 С. Сейфуллинді айыптау корытындысы // ҚР ҮҚК мұрагаты.
18 А. Асылбековті тергеу ісі // ҚР ¥ҚК мұрағаты.
19 Алдажуманов К. Открытые «судебные процессы» 1937 года в Казахстане // Ма-
териалы «круглых столов» и семинаров. Алматы, 1996, 53—61-6.
20 Азалы кітап - Книга скорби. Расстрельные списки. Выпуск 1: Алма-Ата, Алма-
Атинская область. А., 1996; выпуск П. А., 1998.
3 ҚР ҮҚК мұрағаты. 78754-іс, 242-278-6.
4 ҚР ОММ, 30-к., 7-т., 47-іс, 1-10-п.
5 Толығырак қараныз: Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағлымы не дейді? А., «Ана тілі», 1993, 20-86-6.
6 Бұл да сонда, 98-104-6.
' ҚР ҮҚК мұрағаты. С. Сейфуллин, Т. Жүргенов, Ж. Сөдуақасов, т.б. істері. 8 Бұл да сонда, 2370-ic.
' Дильманов С. История создания исправительно-трудовых лагерей в СССР // Ма-териалы «круглых столов» и семинаров. А., 1966, 63-6.
10 Толығырак караныз: Кукушкина А.Р. История создания и функционирования
Акмолинского лагеря жен «изменников родины» (30—40-е годы XX века). Авторефе-
рат канд. дисс. Караганда, 28-6.
11 Шаймуханов ДА., Шаймуханова С Д. Карлаг. К., 1977, 175-6.
12 Дильманов С, Кузнецова Е. Карлаг. А., 1997, 16-6.
13 Бул да сонда.
14 ҚР ҮКК мұрағаты. Ү. Кұлымбетов, А. Асылбеков, С. Сейфуллин, Т. Жургенов,
т.б. қайраткерлерді 1937-1938 жылдардағы айыптау корытындылары.
15 С. Сейфуллинді айыптау корытындысы// ҚР ҮКК мұрағаты.
16 Мұндай айыптаулар республика басшы кайраткерлерінің бөріне танылып, 1937-
1938 жылдары жазаға тартылган. ■ ■,
17 С. Сейфуллинді айыптау корытындысы // ҚР ҮҚК мұрагаты.
18 А. Асылбековті тергеу ісі // ҚР ¥ҚК мұрағаты.
19 Алдажуманов К. Открытые «судебные процессы» 1937 года в Казахстане // Ма-
териалы «круглых столов» и семинаров. Алматы, 1996, 53—61-6.
20 Азалы кітап - Книга скорби. Расстрельные списки. Выпуск 1: Алма-Ата, Алма-
Атинская область. А., 1996; выпуск П. А., 1998.
қазакстандық кызметкерлер де табылды. Татарстанның белгілі қоғам жйне
мемлекет қайраткері, сол кезге карай тұткындалған Сұлтанғалиевпен байланыс
жасағаны үшін айыпталған Т. Рыскұлов еткір сынға алынды. Кеңестің
қорытындылары мен елдегі өлеуметтік-экономикалык реформа-лардың бұдан
былайғы барысы КСРО республикаларындағы ұлттық интеллигенция өкілдерінің
түбіне жетіп тынды.1
20-жылдардың соңында елде әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуіне
жөне тыныс-тіршілікті камтамасыз етудің дәстүрлі қалып-тасқан қүрылымдарын
түбірімен өзгертуге байланысты большевизмге баламалы партиялар мен
қозғалыстардың, солардың ішінде IV Бүкілукраи-налық Раданың, Иттихат-ва-
Тараккидің, Шура-исламидің кезінде Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан
республикасында жөне баска да аймақ-тарда әрекет жүргізген өкілдері
тұтқынға алынып, куғынға түсті.
Тарихи аренада Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің пайда болуына
байланысты қазақ халқының үлт-азаттык козғалысы жаңа сатыға көтерілгені
белгілі. Алайда Қазак ұлттык автономиясын құру жөніндегі бастанқы идеялар
Кеңес өкіметінің жеңісіне байланысты түбегейлі өзгерістерге ұшырап, алдағы
оқиғалардың барысын көп жыл бұрын бел-гілепберді.
Бұрын езгіде болып келген халықтардың еркіндігі мен тендігін ресми
мөлімдеудің, бүкіл қазақжерлерін түгел Қазақ Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасының қамқорлығына алудың ұлттық мемлекет-тілікті
қалыптастыру жолындағы белестік кезең болғанын мойыңцау керек. Алайда
практика жүзінде большевиктік партияның кызметі халыктың шынайы мүдделеріне
барған сайын кайшы келе бастады.
Пролетариат диктатурасының мемлекеті жүргізген әлеуметтік-эко-
номикалық өзгерістер, таптық күресті күшейту мен жасанды түрде қозды-рудың
салдарынан 20-жылдардың соңына қарай республикадағы ахуал кенеттен өткір
сипат алды.
Экономикалық салада кабылданған шаралар, капитализм қамалда-рына
жанкешті шабуыл жасау идеологиясы мен практикасы өктемдік пен зорлық-
зомбылықөрекеттерінтуындатты. Қазақстанныңпартиялық жөне кеңестік үйымдары
да Қызыл Армия мен қалаларды азық-түлікпен жаб-дықтауда дәл осындай жүмыс
жүргізді. Мөселен, 1920 жылы бір ғана Қос-танай уезінің өзі-ақ мемлекетке 6
млн пұтастықөткізген. Сол жылы Гурь-евтен Орталык Ресейге су көлігімен 600
мың пұттан аса мұнай жөнелтілді. Қазақстанның мындаған еңбекшілері
фабрикалар мен зауыттарды калпына келтіруге арналған коммунистік
сенбіліктерге қатысты.
Халық шаруашылығын соғысқа лайықтап қайта құру экономиканы командалық
басқару жүйесі, еңбекті ұйымдастырудың өскерилеңдірілген түрлері, тендей
бөлушілік принципі, бұқара халықты қайыршыландыру -осылардың барлығы
большевиктер басқаратын елде Кеңестердің социа-листіккоғам орнату
эксперименттеріне дайын емес екендіктерін айғактадьь Елде жеке меншікке
нысаналытүрде бағытгалған жаппай экспроприі ациялау үрдісі басым болды. Ол
қоғамды түрлі жікке бөліп, бір-біріне карсы қою үрдісін орнатты. ХалыК
шаруашылығынЫң негізіне теңдей бөлу прин-ципін алғдн өскери-коммунистік
аждаһа пайда болды. Қоғамдықбайлық-тың түп негізі ретіңдегі еңбек туралы
түсінікті көмескілендіру, социализм жайлы ұшкары да тұрпайы үғымдар калың
бүкара халықтың санасын ула-ды. Қазакстан халкы кыруар шығыңдар мен
қүрбандыкка үшырай отырып, жарқын болашакка деген өрі күдік, өрі үмітпен
Ресейдің пролетарлык орталығының эксперименттерін қайталады. Сөйтіп
халықтық стихиянын аркасына бекіген жана өкімет ілгері асығып, өзін-өзі
таныту процесін жеделдетті.
Қанаушы тапты экспроприациялау психологиясы, зорлық-зомбы-лық саясаты
жаңа дүниені құрудың өмбебап өдістері ретіңце жеңіске жетті.
Бүрын артта қалған халыктардың социалистік революция жағдайында дамуының
капиталистік емес жолы, елдің қоғамдық-саяси, экономика-лык, мәдени
өмірінің барлық салаларын кдмтитын революциялық процесті алға тартты.
Лениндік қағида бойынша - бүл тек қысқа ғана емес, сонымен бірге ең алдымен
жедел даму жолы, мұндай даму кезінде дамыған да, сон-дай-ақ артта қалған
халықтар да социализмге біртұтас майданмен жүреді, социалистік коғам орнату
барысында экономика мен мөдениеттің деңгейі теңестіріледі деп түсіндірілді.
Өз дамуында кенже қалған баска халықтар сияқты қазақ халкының
социалистік қоғамға өтуі уакыты мен мазмүны бойынша, езінің мөні жағы-нан
социализмге бірте-бірте, жоспарлы, белгілі бір шамада жедел етуді
камтамасыз етуі тиіс жаңа экономикалық саясатқа ауысумен сәйкес кедді.
Алайда большевиктердің алға озып кеткен Орталық Ресейге жетуі үшін үлы
орыс халкьшан басқа халыктарға көмектесу керек деген ұзақ мерзімді
перспективалык бағдарламасы көбіне бос қиял ғана болып кадцы. Ең алдымен,
өнеркәсіптік дамудың орташа-осал деңгейі ұлтгық шеткері жерлер-дің
экономикалык дамудағы сілкінісін қамтамасыз етуге дөрменсіз еді. Өз
кезегінде Ресейдің үлттық отар аймақтарында өнеркөсіптін дамуы рево-люцияға
дейін шектеулі сипат алды. Ол кезде монополиялық капитал шаруашылыктың
жартылай феодалдық ескі тәсілі пайдаланылатын шикізат қорына салынатын еді.
Шет аймақтарда капиталист формация арқылы социализмге алып адыммен секіріс
жасау үшін қажетгі экономикалык, мәдени-техникалық, психологиялык нақты
негіз болған жоқ. Мұқтаж-дықпен, отаршылдық тонаушылықпең, қанаумен
жаншылған, геноцидке (зұлматқа) ұшыраған еңбекшілердің миллиондаған
бұқаралары социа-листік идеяның жаңалыктарын қабылдауға мүлде дәрменсіз
болды. Ха-лықаралык пролетариат революциясының көмегіне үміт арту да орын-
далмайтын арман болып шықты. Тұтас тарихи формацияға соқпай, бұрын езілген
халықтарға дамудың жаңа үлгісін жоғарыдан күштеп таңу, өркени-еттің
жеделдетілген серпінді козғалысы жағдайында капиталға кызыл-гвардиялық
шабуыл жасау идеологиясының жалғасы болыл табылды.
Шаруалар, өсіресе қазақ шаруалары өте қиын жағдайға душар болды.
Дәстүрлі қалыптасқан емір салтынтүбегейлі өзгерту, күштеп ұжымдас-тыру,
ауыл шаруашылығы енімін дайындаудың мемлекеттік саясаты аш-тыктан
бұратылып, елуге шақ тұрған оларды Кеңес өкіметіне үйымдасқан түрде
наразылық білдірудің жолына итермеледі.
Толық емес деректер бойынша, 1929-1932 жылдарда Казақстанда 372
кетеріліс болды. Ең ірі қақгығыстар Батһаққара, Созійс, Бостайдық, ЫрғЫз,
Қазалы, Қызылқұм, Қармақшы, Ақсу, Бөрібай, Сарқант, Абыралы, Шұбартау жөне
т.б. аудандарында өтті. Зырянов, Өскемен, Самара, Шемо-наиха, Қатонқарағай
аудандарында күшті толкулар орын алды.2
Адай округінде халыктың қарулы қарсыласуымен ұласқан қоныс аудару
қозғалысы кең етек жайды. Жаппай наразылық халықтың едәуір бөлігінің
республикадан тыс жерлерге, соның ішіңде Қытайға, Иран мен Ауғанстанға
кетуіне үласты. Бұған алдын ала тұтқындау шаралары да Алаш қозғалысының
басшылары мен қатысушыларын жер аудару да бөгет жасай алмады.
1929-1930 жылдарда, КСРО республикаларында ұлт-азаттық қозға-лыстарының
бұрынғы басшылары мен катысушыларына қарсы жүргізілген алғашқы қуғын-сүргін
кезеңінде, Қазақстанда Алаш қозғалысына қатысу-шылар, соның ішінде А.
Байтүрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Тынышбаев, Ж. Ақбаев
және т.б. тұтқындалды және өр түрлі мерзімге соттадды. ОГПУ үштігінің
бұларға таққан айыптарының қатарында - Кеңес өкіметінің саясатына карсы
әрекет жасау; Шығыс Бүха-рада басмашылықты басқарған, кейін эмиграцияға
кеткен Заки Вали-довпен байланыс орнату; Ферғанадағы басмашылармен қарым-
қатынаста болу; жауапты қызметкерлерге қатысты лаңкестік өрекеттер жасау
үшін жастардың жауынгерлік топтарын жасақтау; жастардан өскери кадрлар
даярлау; байлармен тығыз ынтымақтасу мақсатында Алқа үйірмелерін
үйымдастыру; қоныстандыру (жерге орналастыру) науқандары мен іс-шараларына
нұқсан келтіру; Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізу жөне тағы
басқалары бар.3
Үжымдастыру мен одан кейінгі 1931-1933 ашаршылық жылдарында казақ
халқының жартысына жуығы жөне Қазақстанға қоныстанған 200 мындай халық каза
тапты немесе отанынан тыс жерлерге көшірідці. Толық емес деректер бойынша,
республикадағы ашаршылықтың қүрбандары 2 млн 200 мыңнан аса адамды құрады.
Жан түршігерлік касірет бүкіл халықты жаппай шарпыса да, билік
басындағылар шындықтың сыртқа шықпауы жөне адамдардың санасын дүрліктірмеуі
үшін жасырудың бар амалын қарастырып бақты. Ашаршы-лықтың шеңгелінен,
террор мен қудалаудан аман қалған адамдар наразы-лығын біддіруге құқылы
емес еді. Азаматтардың, басшы қызметкерлердің, солардың ішіңде ең биік
лауазымдағы Т. Рыскүлов, Н. Нұрмақов, О. Исаев сияқты адамдардың барлык
мәлімдемелері мен баяндау жазбалары күпия папкаларға хатталып, биліктің
пікірлері тиісті түрде ресімделіп отырды.
Ресми болжамдар бойынша, колхоз қүрылысында партияның бағы-тын
бүрмалаушьшыкка жол берген жергілікті кадрлар барлығына айыпты болып
шыкты, кейбір дүшпандық элементтердің осыны дереу пайдалан-ғандығы
айтыдды. Опат болуға шак түрған халыктың орынды наразылығы, жүгенсіздік пен
озбырлыққа қарсы тұруы, шаруалардың толқулары мен көтерілістері Ауыл
шаруашылығын социалистік қайта қүру жөніндегі Кеңес өкіметінің шараларына
қарсы өрекет жасауға кедей-кепшік пен орташа бұқараны айтақтайтын жөне
оларды контрреволюциялык баңдиттік бүзақылықтарға итермелейтін, байлардың
үгітінің нәтижесі деп түсінді-рідці. Социализмнен басқа жаркын да бақытты
болашаққа апаратын жол жоқекені туралы пікір бүқара халыктың санасына
жагшай күштеп сіңіріл-ді. Сол арқылы өкімет езі жүргізген саягаттың
нөтижелеріне кдтысты бүкіл жауапкершілікті өздерінен аулақтатты.
Шаруалардың жан түршігерлік касіретіне тікелей қатыстылығын жасыру үшін,
Сталин мен оның төңірегі, соның ішінде оның Қазақстаңдағы окілдері
ашаршылық пен оның зардап-тары туралы тіпті ауыз ашуға да тыйым салды.
Қазақ даласында адамзат тарихындағы жан түршігерлік окиғалардың бірі
жүріп жаткан кезде, газеттер мен журналдардың беттері халықтың ынта-жігері
және еңбектегі табыстары туралы рапорттарға толы болды. Биліктің ресми
құрылымдарында да өзіндік үндемеу салты қалыптасты. Жан түршігерлік оқиғаны
сейілту үШін жергілікті билік орындары, сон-дай-ақ ведомстволар мен
органдар тарапынан кейбір едді мекевдегі немесе аудандағы азық-түлік
қиыншылықтары ғана арагідік, тиіп-қашып кана айтылатын. Бүгінде ұжымдастыру
мен ашаршылыктың зардаптары жария-лылық сипатқа ие болды. Мемлекеттің осы
кезеңмен байланысты жүргіз-ген қуғын-сүргін Шараларына назар аударуға қол
жетті. 20-жылдардың соңында — 30-жылдардың бас кезінде 100 мыңнан аса
адамның қуғын-сүргінге ұшырағаны анықталды. ОсЫ цифрды түпкілікті деп
айтуға бол-майды, өйткені жергілікті билік органдарының, аудандык және
округтік соттардың тарапынан әр түрлі жазаға тартылғандар туралы деректер
осы уақытқа дейін беймәлім. Оның үстіне, Ресейден және КСРО-ның басқа
республикаларынан куьшған кулактар деп аталатын жер аударылғандар осы
есепке кірмеді. Үжымдастыру кезеңінде Ресейдің орталық ауданда-рынан
Қазақстанға 189 мың адамның жер аударылғаны белгілі. Солардың арасынан,
ашаршылық барынша өршіп түрған 1931 жылы 150 мың адам Акмола, Қарағанды,
Павлодар жене Көкшетау облыстарына жер ауда-рылды.4 Толық емес деректер
бойынша 1937 жьшға карай Қазақстанға жер аударылғандардың саны 360 мың
адамды құраған. Алайда 30-жылдардағы оқиғалармен байланысты мәселелер,
соның ішінде шаруалардың көтері-лістері де ары карай зерттеп-зерделеуді
қажет етеді.
Партия рөлінің өсуі, оның өскерилендірілген тәртіп тұрғысында ка-
лыптасуы, партияға мүше Көпшіліктің еркін түншыктыру, жаппай террор мен
зорлық-зомбылық партия мен мемлекетте бонапартшылдық тәртіпті орнықтыруға
алып келді. Осындай жағдайларда барлық буыңцағы басшы қызметкерлердің басым
копшілігі жоғарьщан бүйырылатын саясатты бас шүлғып орындауды ғана білді.
Алайда болып жаткан оқиғаларға бейжай қарамайтын адамдар да болды. 20-
жылдардың екінші жартысында наразы-лық білдіріп, дауыс котерген
қайраткерлердің қатарына С. Сәдуақасов, Ы. Мүстамбаев, Ж. Сүлтанбеков, одан
сәл кейінірек Н. Нұрмақов, 3. Торе-гожин, А. Асылбеков, М. ҒатауллинуҒ.
Мүсірепов сыңды азаматтар және т.б.жатады.5
Жергілікті партия, кеңес, шаруашылық басшыларының елке эконо-микасының
отаршылдық күрылымын, ең алдымен индустрияландырудың барысын қайта қарау
туралы орынды ұсыныстарын (С. Сөдуақасов, Ж. Мыңбаев және т.б.) БК(б)П
хатшылары Ф. Голощекин, И. Қүрамысов және солардың жақтастары жергілікті
үлтшыддықтың қарсылық білдіруі деп айьптгады, аЛ кейбір
біліктіэкономйстердің йңдустрияландьіру қарқы-нының өңдіргіш куштердің даму
деңгейіне, қолда бар еңбёк ресурстарына сәйкес келуі кджетгілігі туралы ой-
пікірлері ұлыдержавалық шовинизмнің көрінісі деп жазғырылды. Теориядағы
Субъективизм жене практикадайл
.г tMiwcy рсіліуиликаның социализмге қарай жылжудағы
баламалық мүмкіндігін жокка шығарды.6
Қазақстанда 1937-1938 жылдарда сотталған жөне атылған, халық жаулары
аталған адамдардың істері айғақтағандай, оңшыл оппорту-нистер мен
троцкистердің, сондай-ақ буржуазиялық ұлтшылдардың қызметіне қатысқандары
туралы айыптаудан басқа, оларға көбіне, эко-номикадағы, өсіресе 30-
жылдардың бас кезіндегі ауыл шаруашылы-ғындағы сәтсіздіктер кінә етіп
тағылды. Мәселен, 1938 жылы бұрынғы Алматы облыстық комитеті мен қалалық
БК(б)П комитетінің бірінші хатшысы Ж. Сәдуақасовқа, жазушы С. Сейфуллинге,
Халықағарту ко-миссариатының терағасы Т. Жүргеновке және басқаларына
Қарақұмда, Ырғыз, Сарысу және т.б. аудандарда көтерілісті ұйымдастыру
айыбы тағылды.7 Әрине, осындай айыптаулардың ақылға сыймайтыны күмән
тудырмайды. Іс жүзінде, айып тағу үшін басқа себептер негіздеме болды,
солардың ең бастысы экономикадағы сәтсіздіктер үшін жауапкерші-лікті
басқаларға аудара салу әрекеті еді.
Иңдустрияландыру, республика халқының дәстүрлі салтын түбегейлі өзгерту,
табиғи ресурстарды игеру - осылардың барлығы халықтың өнер-көсіп жабдығын,
материалдарды жеткізуге, шаруашылық және мәдени кұрылысты жүргізуге тікелей
атсалысуы негізінде жүзеге асырылды. Елді, соның ішінде оның шеткері
аймақтарын индустрияландыру ең алдымен шаруалардан алынатын үстеме салықтың
есебінен жүрді. Ол өміршіл-әкім-шіл өдістермен, директивалы жоспарлаумен,
орталыққа міңдетгі бағынды-румен іске асырыдды. Экономикалык тыныс-
тіршіліктің барлық жақтарын жаппай қоғамдастыру мен мемлекеттендіру, тартып
алу, яғни республи-калардың барлық қорларын мемлекеттік бюджетке кұю, РКФСР
қорла-рынан, одақтық бюджеттен субсидия мен дотациялар түріңде қаржы бөлу,
мемлекеттің қолына өндірісті баскару мен жабдықтауды шоғырлаңцыру
-индустрияландырудың шамадан тыс жоғары карқындарын қамтамасыз етуге
арналған шаралар бодцы. Қуғын-сүргіндік саясат - сыртқы дүниеден тікенек
сымдармен қоршалған лагерьлерді көбейту; көшпелілердің ғасыр-лар бойы
қалыптасқан өмір салтын бұзу, халықтардың дәстүрлерін езгерту; қазақ өлкесі
және басқа да аймақтар шаруаларының қайыршылануы; ашаршылыққа ұшырауы,
халықты титықтата жүмысқа жұмылдыру - елді индустрияландырудыңбағасы, міне,
осындай еді.
Басқа да ұлттық республикалар сияқты Қазақстан да алдымен РКФСР
қорларыңан, кейінірек одақтық бюджеттен мемлекеттік субси-диялар жөне
дотациялар түрінде тұрақты қаржылай көмек алып тұрды. Мөселен, 1931—1934
жылдарда халық шаруашылығына арналған 2 млрд 137 млн сом күрделі қаржы
көлемінің 121 млн сомы ғана жергілікті бюджеттен бөлінді. Күш қолдану
әдістерімен және көбіне ГУЛАГ тұт-қындарының еңбегін пайдалану аркылы
жүргізілген индустрияландыру шаруадарды жаппай тонаумен ұласты. Егер 1929
жылдың соңына карай Қазақстанда толық емес деректер бойынша 45 млн-нан аса
мал басы болса, ал 1934 жылдың жаз айының басында небәрі 3,5 млн ғана мал
қалды. Жаппай ашаршылық және аштықтан қырылу босқан еддін рес-публикадан
тыс жерлерге көшіп кетулері, күйреген тағдырлар - күштеп ұжымдастырудың
бағасы, міне, осындай еді.
Күштеп ұжымдастыру кезеңінде халықтың негізгі бөлігін шарпыған жан
түршігерлік оқиға сол жыдцардағы қоғамдық-саяси ахуалға да өсерін тигізді.
Жоғарыда атап көрсеткендей, экономикадағы сөтсіздіктер, ха-лыктың
адамгершілікке жатпайтын эксперименттерге қарсылық білдіруі режимнің
қоғамдық ой-пікірге қысымын күшейте түсті. Сонымен катар оппозицияға қарсы
күрес күлаш жайып, сталиндік саясатпен шамалы да болса келіспейтін басқаша
ойлайтындарды жаппай қүрту үшін жымысқы негіз әзірлене бастады.
Республикадағы ішкі саяси жағдайдың шиеленісуіне 20-жылдардын
соңы мен 30-жылдардың бас кезіндегі БК(б)П ішіндегі троцкийшілдік
оппозицияға қатысушылар мен баска да фракция өкілдерінің Қазақстанға
жер аударылуы өз әсерін тигізді. -
1928 жылы Л. Троцкийдің, кейінірек П. Серебряковтың, Г. Пятаков-тын және
баска да көрнекті оппозиционерлердің Қазақстанға жер ауда-рылулары ішкі
жаулардың іс-өрекеттерін жіті қадағалаған режимге БК(б)П саясатына наразы
жергілікті кызметкерлерді солармен одақтасты деп айыптауға ілік болды.
Соның нәтижесінде қазақстандық қызметкер-лердің бір белігіне
троцкийшіддермен және оңшылдармен байланыс жаса-ғаңцары жөнінде айып
тағылып, қуғын-сүргінге үшырады. Осы ауыртпалық 1927-1928 жылдары ең
алдымен Жер шаруашылығы халык комиссары Ж. Сұлтанбековтың, Сырдария
губаткомының төрағасы Ы. Мүстамбаев-тың және баскалардың басына түсті.
т* ч
1 '
J
£ s
Сонымен катар ішкі алауыздыктар және қазақ-стандык басшы қызметкерлердің
орталықтың өлеу-меттік-экономикалық саясатын сынға алуы больше-виктік
партияның сара бағытынан адастыратьш ұлт-шыл-ауытку деп түсіндірілді, ал
жеке мәселелер бойынша олардың ортақ қимылдары мен позиция-лары - өлкелік
партия үйымының ішіндегі топтық күрес деп бағаланды. Осындай топтарды
үйымдас-тырды деген жаламен 20-жылдары С. Сейфуллин, С. Мендешев, кейінірек
С. Қожанов және т.б. адам-дар айыптадды. Үлтшыл-ауытқушылықпен күрестің с
Қожанов шырқау биігі 20-жылдардың екінші жартысында өз мәресіне жетті, сол
кезде осындай кінөлармен айыпталған БК(б)П өлкеЛік комитетініңбүрынғы
хатшысы С. Қожанов, Халық ағарту комиссары С. Сәдуақасов, ҚазКСР OAK
төрағасы Ж. Мыңбаев өз кызметгерінен алыңды. 10 жылдан кейін С. Қожанов
ескі күнөлары үшін халық жауы ретіңде тұткыңдадцы, тек мерзімінен бұрын
кедген ажал ғана соңғы екеуің НКВД-ның қанды қылышынан құтқарып кадды.
20-жылдардың соны мен 30-жылдардың бас кезінде КСРО-ның өлеу-меттік-
экономикалық дамуындағы дағдарыстың шиеленісе түсуіне қарай айыптылар мен
дұшпандарды, кеңеске қарсы қаскүнем элементгер мен астыртын ұйымдарға
катысушьшардЫ іздестіру науканы едде кең етек жай-ды.Орталыкка ұксас
(Прбмпартияға, Шаруалар партиясьша т.б. каты-сушыларға жүргізілген сот
процестері) Казакстанда үЛттық нүсқада жау-ларды іздестіру өрекеті
басталды. „
Шахталар мен көсіпорындардағы кездейсок авариялар, ұжымшарлар мен
кеңшарлардағы мал өлімі, өрттер мен басқа да стихиялық апаттар тал
жауларының іс-өрекеті деп түсіндірілді және соған сөйкес халық жау-ларына
қылмыстық істер таңылды.
30-жылдардың орта шеніне қарай орталыкта жөне үлттық республи-каларда
Троцкийшіл-зиновьевшіл оппозициямен жөне оңшыл оппор-тунистермен
күрестің күшеюі, көпшілігі жаза мерзімін өтеп шықкан ұлт-азаттық
қозғалыстың өкідцеріне, сондай-ақ жергілікті партия-кеңес жөне шаруашылық
қызметкерлеріне қарсы куғын-сүргін түрінде көрініс тапты. Артынша қуғын-
сүргін ерті ершіп, қалың ел ішін шарпыды, оған БК(б)П ОК-нің 1936 жылғы
желтоқсандағы, содан кейін 1937 жылғы ақпан-нау-рыздағы пленумдарының
шешімдері серпін берді.
Жоғарыда айтылғандай, 1928 жылдың соңында жалған айыптаумен
буржуазиялық ұлтшьшдар аталатындардың қатарынан 44 адам, Алаш-орданың
бұрынғы қайраткерлері, солардьщ ішінде А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Жұмабаев, Ж. Аймауытов, X. Ғаббасов жөне басқалары түтқындалды. Ж.
Аймауытов, X. Ғаббасов, А. Байділдин, Д. Әділов, F. Бірімжанов ату жазасына
кесіліп, калғандарына өр түрлі мерзімдерге түрмеге қамау үкімі шығарылды.
Олардың кейбіреулері лагерьлерде (М. Дулатов жөне т.б.) қайтыс болып,
қалғандары (А. Байтұрсынов, М. Жүмабаев) жазаны өтегеннен кейін, 1937 жылы
Алашорданың қыз-метіне қатысқандары үшін жауапкершілікке екінші қайтара
тартылып, 1937-1938 жылдарда атылды. Үлттық интеллигенцияның М. Тынышбаев,
X. Досмүхамедов, Ж. Досмұхамедов, Ж. Акбаев бастаған келесі бір тобы (40
адамға жуық) 1930 жылы қыркүйек-қазан айларында тұтқындалды. Артынша
солардың 15-і (М. Тынышбаев, Ж. Акбаев, X. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов,
Қ. Кемеңгеров, Ж. Күдерин, Қ. Тоқтабаев жөне т.б.) Ресейдің Орталык
қаратопырақты өңіріне айдалды. Олардың барлығы дерлікқайтарақуғын-
сүргінгеұшырап, 1937—1938 жылдары атылды.
Сонымен, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Алаш қозғалысына
қатысушыларга жарияланған кешірімге қарамастан, олардың ешкайсы-сының
кейіннен ешқандай саяси қызметпен айналыспағанын ескерместен,
арада біраз жыл өткеннен кейін ұлттық интеллигенцияның аса корнекті
өкілдері жазаға тартылды. Түтқынға алынғанға дейін олар халық шаруа-
шылығының, ғылым мен мәдениеттің түрлі салаларында адал еңбек етіп,
Қазақстанның дамуына баға жетпес үлес қосты.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГУЛАГ*
Кеңес мемлекетінің жазалауға арналған жүйесінің тарихындағы, осы уақытқа
дейін лайықты түрде зерттелмеген қасіретті парағын КСРО Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1930 жылғы 7 сәуірдегі Еңбекпен түзеу лагерь-лері туралы
ережені бекіту жөніндегі қаулысы ашады. Осы қаулыны қабылдау әміршілдік-
төрешілдік басқару өдістерін бекітумен, соның ішін-де елдің қоғамдык-саяси
және халық шаруашылығы тыныс-тіршілігінің барлық салаларында кисынсыз куғын-
сүргін тетігін кеңінен пайдаланумен сабақтасады. 1922 жылы КСРО ХКК жанынан
біртұтас қоғамдықорган -Біріккен мемлекеттік саяси басқарма (БМСБ—ОГПУ)
қүрылды.
Еңбекпен түзеу лагерьлерін үйымдастыру мен басқаруды жүзеге асы-руға
арналған орган ретінде ОГПУ-ды таңцау кездейсоқ болған жоқ. Соньщ тікелей
күш-жігерімен ерекше міндеттегі Соловецкий лагері, ГУЛАГ-тың болашак
бөлімшелерінің үлгісінің қүрылғаны белгілі.
Лагерьді Солтүстікте, Оралда, Қиыр Шығыс пен Орта Азияда ұйым-дастыру
көзделді. 1930-1931 жылдар арасында біркатар лагерьлер, атап айтқанда,
Беломор-Балтық, Темниковский, Қарағанды, Вишерский және Қиыр Шығыс
лагерьлері үйымдастырылды. Олардың әрқайсысы накты шаруашылык міндетті шешу
үшін қүрылды. Мәселен, Беломор-Балтык лагері канал қүрылысымен,
Темниковский лагері — ағаш дайындаумен, Қарағанды лагері - ауыл шаруашылығы
өндірісімен, Вишерский лагері -ағаш дайындаумен және целлюлоз-қағаз
комбинатын салумен айналысты. Содан кейінгі жылдарда осы лагерьлердің
қатарына Дмитровский, Сібір, Дальстрой, Свирский және т.б. лагерьлер
қосылды. Жалпы Еңбекпен түзеу Бас басқармасы мен НКВД (КСРОІІМ) колониялары
кезіңце Кеңес Одағында 63 лагерь болды, ондақамалғандардың саны 2 199
535адамға дейінжетті.
* ГУЛАГ — Лагерьлер Бас басқармасы
Кең ауқымдағы онеркәсіп құрылысы, соғыстан бүрынғы жылдарда
табиғи байлықтар мен жаңа кен орындарын игеру арзан жұмыс күшін ұл-
ғайтуды қажет етті. Тоталитарлық режимнің жазалау саясатының күшею-
іне байланысты Солтүстікте, Оралда, Қиыр Шығыста, Сібірде, Орта Азия-
да және КСРО-ның басқа да аймақтарында еңбекпен түзеу лагерьлерінің
желісі кеңейді. Егер 1940 жылы КСРО НКВД Лагерьлерінің Бас басқар-
масы (ГУЛАГ) 53 лагерьді қамтыса, ал 1947 жыды оның саны - 56,1954
жылы — 61-ге жетті. Қамалғандардың саны да арта түсті: 1939 жылы — 179
мың, 1940 жылы - 1 млн 344,4 мың, 1950 жылы — 1 млн 416,3 мың, 1953
жылы — 1 млн 727,9 мың адам болды, Әрі қылмыстық кодекстің 58-бабы
бойынша сотталған тұтқындардың саны 15-тен 20%-ға.дейін ауытқып
отырды. ; , .. г, . (у .
Қазақстан аумағында 1931 жылы кұрылған Қарағанды лагері (Қарлаг) болды.
Эр жылдарда саяси айыппен қуғындалған мындаған тұтқыңдар ГУЛАГ-тың осы алып
лагері аркылы өтті. Казақстан аумағында Қарлагган баска Степной, Песчаный,
Луговой, Дальний деп аталатын лагерьлер де жұмыс істеді. Ақмола облысының
аумағында қасіретімен белгілі болған АЛЖИР — Отанын сатқан опасыздар
әйелдерінің Акмола лагері ашылды, онда КСРО бойынша, соның ішінде
Қазақстандағы да белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлерінің әйелдері мен
кыздары қамау мерзімдерін өтеді.10
Солардың арасында КСРО НКВД Қарағанды енбекпен түзеу лагері (Қарлаг)
маңызды орын алды. Оны құру тарихы 1930 жылға барып тіреледі; Халық
Комиссарлары Кеңесі өзінің 1930 жылғы 13 мамырдағы жабық оты-рысында қаулы
қабылдады, қаулыда ол Жер шаруашылығы халық комис-сариатының қорытындысы
мен Лагерьлердің қазак басқармасының Акмола және Қарқаралы округтарынан
(Қоянды жәрмеңкесінің жерінен басқа), Көлемі 1Ю 000 га тұтас жер алабын
мерзімсіз және өтеусіз пайда-лануға кесіп беру туралы өтінішімен келісті.
Содан кейін ОГПУ Караганды еңбекпен түзеу жеке лагерінің 1931 жылғы 19
желтоқсандағы № 1 бүйрығымен Қазақ еңбекпен түзеу лагерінің Гигант
кеңшарындағы жаңа бөлімшесі ОГПУ-дың Қарағанды еңбекпен түзеу жеке лагері
болып қайта қүрылды (Қарлаг ОГПУ), ол ГУЛАГ-қа тікелей бағынатын болды.
Лагерь баскармасы Долинское селосына орналасты."
Болашақ Қарлагтың аумағында 80 мың адам тұратын 4 мыц қазақ киіз үйі
тігіліп, неміс және орыс халқының 1200 үйі тұрғызыдцы. Олар өзеңдер-дің
жағалары мен ең құнарлы жер учаскелеріне коныстанып, егін шаруа-шылығымен
белсенді айналысты — 5 мың га-ға жуык жерді өндеді.
Лагерь қүру мезетіне қарай Қарлаг аумағында көп ұлтты халык тұрды.
Долинка селосы аумақтық-кенттік бірліктің дербес қүқығын пайдалаңды, ондағы
тұрғындар саны 2630 адам болды.
Қарабас жөне Көмірлі-Қарағанды стансаларына алғашқы эшелон-дармен бүкіл
елден түтқындар келіп түсті. Қарабас стансасы Қарлаг қакпа-сы атанды. Осы
стансаларда, кейінірек Жаңа-Қарағанды (Майқұдық) стансасында да айдауға
жөнелтетін аралық пункттер орналастырыдды.
Қарлаг Баскармасы НКВД лагерінің Бас басқармасына ғана бағынатын еді
және оның құрамы Әкімшілік шаруашылық; есепке алу-бөлу; бақылау-жоспарлау;
мәдени-төрбие; кадрлар, жабдыктау, сауда, қаржы, көлік бөлім-дерінен тұрды.
Бұлардан бөлек, арнайы бөлім, саяси бөлім, оперчекйстік бөлімі жұмыс
істеді. Онда өзінің лагерьлік соты, прокуратурасы мен түрмесі бар еді.
Қарағанды лагерінде барлығы жиырмадан астам оздерінің ондіріс-тік
учаскелері мен фермалары бар ауыл шаруашылық бөлімшелері бодцы.
Кировты өлтіргеннен кейінгі, елде жаппай террор оршіген кезде, Қар-лагқа
тек сотталғандар ғана емес, сонымен бірге жазаланғандардың отбасы мүшелері
— түгқын өйеддерді тиеген эшёлондар да келе бастады. Қазіргі Малиновка
селосының аумағыңца (жергілікті атауы — Тоңкеріс, Ақмола-ның маңында)
өйедцерге арналған үлкен лагерьдің - Қарлагтың 26-бөлім-шесінің құрылысы
басталды, кейіннен ол Отанын сатқан опасыздар өйел-дерінің Ақмола лагері
(АЛЖИР — Акмолинский лагерь жен изменников Родины) аталды.
26-бөлімше 30 мың гектар жерді иелеңці. Оның 10 мыңнан аса гектарын
егістік жерлер қүрады. АЛЖИР егінді нарядтар бойынша жинап, сұрып-талған
астықты Акмолаға жонелтіп отырды, сол жерде астықты Қарлаг шаруашылықтары
мен ұжымшарларға бөліп-үлестірді, ал астық орнына мал азығын алды. Лагерьді
ұстау үшін қажет азық-түліктің барлығын тұтқындардың өздері дайындады,
дәнді дақылдарды, көкөністер осіріп, нан пісірді.
Алайда тұтқындар жаңа піскен кокөністердің де, жеміс-жидектердің
де дөмін тата алмады. АЛЖИР-дегі барлык 30 мың га лагерь жері Есіл мен
Нұра озендерінің арасындағы беткейге орналасты. Су шыққанға дейін 40
метрге дейінгі терендікте шурфтарды бұрғылау керек болатын. Оны
тұтқындар атқарды. Лагерьде ер кісілер жоқтыңкасы еді, сондықтан бүкіл
ауыртпалық әйелдердің иығына түсті. Тұткын әйелдерді айдауылдар қыста
отқа жағатын қамыс жинауға апарды. Қамыс өңірдегі сансыз көп кодцердің
жағаларында өсетін еді. АЛЖИР-діңбұрынғы түтқындарының бірі: Қа-
мыс — негізгі қүрылыс материалы және отын. Біздер камысқа қакаған аязда
баратын едік. Фланель көйлектер, колдан тіккен кеудешелер, жұмсак аяқ
киімдер киіп, басымызды шүберекпен шандып аламыз, тек көзімізге ғана
сығырайған тесік қалдырамыз. Қамыс жинауға барғандағы біздің түріміз
осындай еді. Аяз 40 градус. Көл бетіндегі мұз арагідік ойылып кетіп, аяқ
киімнен су өтеді. Сонда біз мүздың бетімен озіміздің сіресіп қатып қалған
шоқайымызбен тақ-так басып, аяғымызға ағаш қалып киген адамдар
сияқты жүретін едік. Қамысты тез ору үшін, біз кеудешемізді шешіп,
қақаған аязда жалғыз койлекшең жұмыс істеп жүрдік. Әрқайсысымыз
үлкен 40 бау қамыс дайындауымыз керек. Бригадир тексереді. 40 бау үшін
800 грамнан нан аламыз. Норманы орындамасаң — аштан қатасың деп
еске алады. ,
Лагерьдің Балқаш деп аталатын үлкен бөлімшесі болды, онда тұткын-дар
Балқаш кен-металлургия комбинатын жөне Балқаш мыс қорыту зауытын тұрғызды.
Бертыс стансасына таяу, тікенекті сыммен қоршалған үлкен шаршы учаскеде 20-
лагерь бөлімшесініңтұткындары жер кепелерде тұрды. Мұнда Қоңыратлагері
пунктіндегілерді бірге қосқаңда 900-ге дейін адам түтқында бодды. Негізінен
Кавказдан, Орта Азиядан келгендер. Барлык бригадалар жер жүмыстарымен
айналысып, зауыт салды. Осы болім-шеде олім-жітім өте жоғары еді. 20-
болімшеде әйеддер аз болды.
Спасск бөлімшесі, кейінірек Спасск ерекше Лагеріне айналды, онда
негізінен мүгедектерді апаратын еді. Тұтқындар Спасскіні ажал аңғары деп
атады.
19-Долинка коменданттык болімшесінде клуб ашылды және клубтың жанында
Қарлагтың мәдени бригадасы жүмыс істеді, оған барлық болімше-лерде халық
жаулары ретінде жаза мерзімін өтеп жатқан, есімдері өлемге өйгілі көсіби
артистерді жинайтын. Әйелдер зонасы да осында еді. Сол зонада Вахтангов
атындағы театрдың режиссері Варвара Вагрина, пиани-ношы Нина Гражек, Мәскеу
консерваториясынын профессоры Славин-скаялар отырды. Қарлагта сондай-ақ
Париж консерваториясынын түлегі Мара Нурова, итальяндық сопрано мектебінен
тәрбие алған Алла Вербо, Киев опера театрының әншісі Вера Франчук, Кіші
театр балетінің бишісі, осы театрдың соғысқа дейінгі кемеңгерлерінің бірі,
пианиношы Марьяна
. rwwiq ^diodi марина леоедева, Ларьков опера театрының
артисі Екатерина Оловейникова т.б. жазасын өтеді.
Қарлагтың мәдени бригадасы кеңінен танымал болды. Оны тындау және керу
үшін облыс басшылары жиі келетін. Артистер күшімен оперет-талар, опералық
және драмалык спектакльдер, жеке концерттік нөмірлер койды.
Емдеу-санитарлық бөлімшесінің зонасында әйгілі дәрігерлер де отырды.
Олар лагерь ауруханаларында жүмыс істеп, Қарағандыдағы дәрігер-лерге акыл-
кеңес берді, ал қамаудан босағаннан кейін көп жылдар бойы Караганды
ауруханаларында еңбек етті.
Қарауылдар күзеткен жоғары категориядағы мамандар — терапевт В.Г.
Недовесова, хирургтар М.Ф. Ананьев пен В.В. Подзолов күн сайын зонаның
сыртындағы жүмысқа апарылып жүрді.
Егін шаруашылығы бөлімі Қарлагтың негізгі буыны еді. Оның құра-мына
жерге орналастыру, мелиорация, ирригация, мал шаруашылығы т.б. кызметтер
енді.
Лагерьде шыны, кант, май, кейінірек электр шамдарын шығаратын және
жөндеу-механикалық зауыттары, тігін шеберханалары, диірмендер мен көкөніс
кептіргіштер жұмыс істеді.
Қарлагта халық жаулары ретінде жазаларын өтеген ауыл шаруашы-лығының
белгілі мамандары мен агроғалымдардың үлкен тобы жүмыс істеді. Солардың
қатарында әйгілі селекционер Абрам Яковлевич Берг, Аскания-Нова корығының
қызметкері, Харьков ауыл шаруашылығы инс-титутының профессоры A.M.
Деомидов, Курск ветеринарлык институ-тынын профессоры А.И. Колычев,
Ленинград әскери-ветеринарлық академиясының профессоры Р.А. Цион, сондай-ақ
болашак академик, Социалистік Еңбек Epi B.C. Пустовойт және т.б. болды.
Сондыктан өзінің жұмыс істеген жылдарында Караганды лагері аса ірі ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығына айналып, оның жетіс-тіктері КСРО-ның
бірқатар өлкелерінде, облыстары мен республикала-рында пайдаланылды.
Қарлагта 1935—1936 жылдарда қамауда болғандардың саны туралы мәлімет
назар аударуға түрарлық.12
4-кесте
1 2 3 4
7 санитарлық кызмет көрсету 659 962
8 госпитальға жатқызылғандар 709 1302
9 өлжуаздар 74 822
10уақытша босатылғандар,
олардың ішінде:
11аурулары 667 1717
12жұмыстан бас тартқандар 173 443
13айыптылар 15 40
14аяқ киім жөне киім-кешегі 274 1212
жоқтар
15босап шыкканы 169 300
16қашып кеткені 83 277
17өлгені 6 179
Келтірілген кестенің деректері көрсеткендей, 1936 жылы қамалған-дардың
саны 11,8 мың адамға кобейген. Ол Вишерский еңбекпен жөндеу лагерінің
жабылуына жөне ондағы тұтқындар қүрамының бір бөлігінің Қарлагқа
жіберілуіне байланысты еді.
1939 жылы НКВД жаныңцағы Айрықша кеңес арқылы түткындардың кейбір
қатегорияларына жеңілдіктер беру - жазаның мерзімін бір жылдан бес жылға
дейін азайту, сондай-ақ өндірістік жүмыс жоспарын үдайы асыра орындағаны
үшін камаудан мерзімінен бүрын босату тәртібі қолданыла бастады. Алайда
мұндай тәжірибе ишара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мемлекет қайраткері, сол кезге карай тұткындалған Сұлтанғалиевпен байланыс
жасағаны үшін айыпталған Т. Рыскұлов еткір сынға алынды. Кеңестің
қорытындылары мен елдегі өлеуметтік-экономикалык реформа-лардың бұдан
былайғы барысы КСРО республикаларындағы ұлттық интеллигенция өкілдерінің
түбіне жетіп тынды.1
20-жылдардың соңында елде әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуіне
жөне тыныс-тіршілікті камтамасыз етудің дәстүрлі қалып-тасқан қүрылымдарын
түбірімен өзгертуге байланысты большевизмге баламалы партиялар мен
қозғалыстардың, солардың ішінде IV Бүкілукраи-налық Раданың, Иттихат-ва-
Тараккидің, Шура-исламидің кезінде Орта Азия, Татарстан, Башқұртстан
республикасында жөне баска да аймақ-тарда әрекет жүргізген өкілдері
тұтқынға алынып, куғынға түсті.
Тарихи аренада Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің пайда болуына
байланысты қазақ халқының үлт-азаттык козғалысы жаңа сатыға көтерілгені
белгілі. Алайда Қазак ұлттык автономиясын құру жөніндегі бастанқы идеялар
Кеңес өкіметінің жеңісіне байланысты түбегейлі өзгерістерге ұшырап, алдағы
оқиғалардың барысын көп жыл бұрын бел-гілепберді.
Бұрын езгіде болып келген халықтардың еркіндігі мен тендігін ресми
мөлімдеудің, бүкіл қазақжерлерін түгел Қазақ Автономиялық Кеңестік
Социалистік Республикасының қамқорлығына алудың ұлттық мемлекет-тілікті
қалыптастыру жолындағы белестік кезең болғанын мойыңцау керек. Алайда
практика жүзінде большевиктік партияның кызметі халыктың шынайы мүдделеріне
барған сайын кайшы келе бастады.
Пролетариат диктатурасының мемлекеті жүргізген әлеуметтік-эко-
номикалық өзгерістер, таптық күресті күшейту мен жасанды түрде қозды-рудың
салдарынан 20-жылдардың соңына қарай республикадағы ахуал кенеттен өткір
сипат алды.
Экономикалық салада кабылданған шаралар, капитализм қамалда-рына
жанкешті шабуыл жасау идеологиясы мен практикасы өктемдік пен зорлық-
зомбылықөрекеттерінтуындатты. Қазақстанныңпартиялық жөне кеңестік үйымдары
да Қызыл Армия мен қалаларды азық-түлікпен жаб-дықтауда дәл осындай жүмыс
жүргізді. Мөселен, 1920 жылы бір ғана Қос-танай уезінің өзі-ақ мемлекетке 6
млн пұтастықөткізген. Сол жылы Гурь-евтен Орталык Ресейге су көлігімен 600
мың пұттан аса мұнай жөнелтілді. Қазақстанның мындаған еңбекшілері
фабрикалар мен зауыттарды калпына келтіруге арналған коммунистік
сенбіліктерге қатысты.
Халық шаруашылығын соғысқа лайықтап қайта құру экономиканы командалық
басқару жүйесі, еңбекті ұйымдастырудың өскерилеңдірілген түрлері, тендей
бөлушілік принципі, бұқара халықты қайыршыландыру -осылардың барлығы
большевиктер басқаратын елде Кеңестердің социа-листіккоғам орнату
эксперименттеріне дайын емес екендіктерін айғактадьь Елде жеке меншікке
нысаналытүрде бағытгалған жаппай экспроприі ациялау үрдісі басым болды. Ол
қоғамды түрлі жікке бөліп, бір-біріне карсы қою үрдісін орнатты. ХалыК
шаруашылығынЫң негізіне теңдей бөлу прин-ципін алғдн өскери-коммунистік
аждаһа пайда болды. Қоғамдықбайлық-тың түп негізі ретіңдегі еңбек туралы
түсінікті көмескілендіру, социализм жайлы ұшкары да тұрпайы үғымдар калың
бүкара халықтың санасын ула-ды. Қазакстан халкы кыруар шығыңдар мен
қүрбандыкка үшырай отырып, жарқын болашакка деген өрі күдік, өрі үмітпен
Ресейдің пролетарлык орталығының эксперименттерін қайталады. Сөйтіп
халықтық стихиянын аркасына бекіген жана өкімет ілгері асығып, өзін-өзі
таныту процесін жеделдетті.
Қанаушы тапты экспроприациялау психологиясы, зорлық-зомбы-лық саясаты
жаңа дүниені құрудың өмбебап өдістері ретіңце жеңіске жетті.
Бүрын артта қалған халыктардың социалистік революция жағдайында дамуының
капиталистік емес жолы, елдің қоғамдық-саяси, экономика-лык, мәдени
өмірінің барлық салаларын кдмтитын революциялық процесті алға тартты.
Лениндік қағида бойынша - бүл тек қысқа ғана емес, сонымен бірге ең алдымен
жедел даму жолы, мұндай даму кезінде дамыған да, сон-дай-ақ артта қалған
халықтар да социализмге біртұтас майданмен жүреді, социалистік коғам орнату
барысында экономика мен мөдениеттің деңгейі теңестіріледі деп түсіндірілді.
Өз дамуында кенже қалған баска халықтар сияқты қазақ халкының
социалистік қоғамға өтуі уакыты мен мазмүны бойынша, езінің мөні жағы-нан
социализмге бірте-бірте, жоспарлы, белгілі бір шамада жедел етуді
камтамасыз етуі тиіс жаңа экономикалық саясатқа ауысумен сәйкес кедді.
Алайда большевиктердің алға озып кеткен Орталық Ресейге жетуі үшін үлы
орыс халкьшан басқа халыктарға көмектесу керек деген ұзақ мерзімді
перспективалык бағдарламасы көбіне бос қиял ғана болып кадцы. Ең алдымен,
өнеркәсіптік дамудың орташа-осал деңгейі ұлтгық шеткері жерлер-дің
экономикалык дамудағы сілкінісін қамтамасыз етуге дөрменсіз еді. Өз
кезегінде Ресейдің үлттық отар аймақтарында өнеркөсіптін дамуы рево-люцияға
дейін шектеулі сипат алды. Ол кезде монополиялық капитал шаруашылыктың
жартылай феодалдық ескі тәсілі пайдаланылатын шикізат қорына салынатын еді.
Шет аймақтарда капиталист формация арқылы социализмге алып адыммен секіріс
жасау үшін қажетгі экономикалык, мәдени-техникалық, психологиялык нақты
негіз болған жоқ. Мұқтаж-дықпен, отаршылдық тонаушылықпең, қанаумен
жаншылған, геноцидке (зұлматқа) ұшыраған еңбекшілердің миллиондаған
бұқаралары социа-листік идеяның жаңалыктарын қабылдауға мүлде дәрменсіз
болды. Ха-лықаралык пролетариат революциясының көмегіне үміт арту да орын-
далмайтын арман болып шықты. Тұтас тарихи формацияға соқпай, бұрын езілген
халықтарға дамудың жаңа үлгісін жоғарыдан күштеп таңу, өркени-еттің
жеделдетілген серпінді козғалысы жағдайында капиталға кызыл-гвардиялық
шабуыл жасау идеологиясының жалғасы болыл табылды.
Шаруалар, өсіресе қазақ шаруалары өте қиын жағдайға душар болды.
Дәстүрлі қалыптасқан емір салтынтүбегейлі өзгерту, күштеп ұжымдас-тыру,
ауыл шаруашылығы енімін дайындаудың мемлекеттік саясаты аш-тыктан
бұратылып, елуге шақ тұрған оларды Кеңес өкіметіне үйымдасқан түрде
наразылық білдірудің жолына итермеледі.
Толық емес деректер бойынша, 1929-1932 жылдарда Казақстанда 372
кетеріліс болды. Ең ірі қақгығыстар Батһаққара, Созійс, Бостайдық, ЫрғЫз,
Қазалы, Қызылқұм, Қармақшы, Ақсу, Бөрібай, Сарқант, Абыралы, Шұбартау жөне
т.б. аудандарында өтті. Зырянов, Өскемен, Самара, Шемо-наиха, Қатонқарағай
аудандарында күшті толкулар орын алды.2
Адай округінде халыктың қарулы қарсыласуымен ұласқан қоныс аудару
қозғалысы кең етек жайды. Жаппай наразылық халықтың едәуір бөлігінің
республикадан тыс жерлерге, соның ішіңде Қытайға, Иран мен Ауғанстанға
кетуіне үласты. Бұған алдын ала тұтқындау шаралары да Алаш қозғалысының
басшылары мен қатысушыларын жер аудару да бөгет жасай алмады.
1929-1930 жылдарда, КСРО республикаларында ұлт-азаттық қозға-лыстарының
бұрынғы басшылары мен катысушыларына қарсы жүргізілген алғашқы қуғын-сүргін
кезеңінде, Қазақстанда Алаш қозғалысына қатысу-шылар, соның ішінде А.
Байтүрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Тынышбаев, Ж. Ақбаев
және т.б. тұтқындалды және өр түрлі мерзімге соттадды. ОГПУ үштігінің
бұларға таққан айыптарының қатарында - Кеңес өкіметінің саясатына карсы
әрекет жасау; Шығыс Бүха-рада басмашылықты басқарған, кейін эмиграцияға
кеткен Заки Вали-довпен байланыс орнату; Ферғанадағы басмашылармен қарым-
қатынаста болу; жауапты қызметкерлерге қатысты лаңкестік өрекеттер жасау
үшін жастардың жауынгерлік топтарын жасақтау; жастардан өскери кадрлар
даярлау; байлармен тығыз ынтымақтасу мақсатында Алқа үйірмелерін
үйымдастыру; қоныстандыру (жерге орналастыру) науқандары мен іс-шараларына
нұқсан келтіру; Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізу жөне тағы
басқалары бар.3
Үжымдастыру мен одан кейінгі 1931-1933 ашаршылық жылдарында казақ
халқының жартысына жуығы жөне Қазақстанға қоныстанған 200 мындай халық каза
тапты немесе отанынан тыс жерлерге көшірідці. Толық емес деректер бойынша,
республикадағы ашаршылықтың қүрбандары 2 млн 200 мыңнан аса адамды құрады.
Жан түршігерлік касірет бүкіл халықты жаппай шарпыса да, билік
басындағылар шындықтың сыртқа шықпауы жөне адамдардың санасын дүрліктірмеуі
үшін жасырудың бар амалын қарастырып бақты. Ашаршы-лықтың шеңгелінен,
террор мен қудалаудан аман қалған адамдар наразы-лығын біддіруге құқылы
емес еді. Азаматтардың, басшы қызметкерлердің, солардың ішіңде ең биік
лауазымдағы Т. Рыскүлов, Н. Нұрмақов, О. Исаев сияқты адамдардың барлык
мәлімдемелері мен баяндау жазбалары күпия папкаларға хатталып, биліктің
пікірлері тиісті түрде ресімделіп отырды.
Ресми болжамдар бойынша, колхоз қүрылысында партияның бағы-тын
бүрмалаушьшыкка жол берген жергілікті кадрлар барлығына айыпты болып
шыкты, кейбір дүшпандық элементтердің осыны дереу пайдалан-ғандығы
айтыдды. Опат болуға шак түрған халыктың орынды наразылығы, жүгенсіздік пен
озбырлыққа қарсы тұруы, шаруалардың толқулары мен көтерілістері Ауыл
шаруашылығын социалистік қайта қүру жөніндегі Кеңес өкіметінің шараларына
қарсы өрекет жасауға кедей-кепшік пен орташа бұқараны айтақтайтын жөне
оларды контрреволюциялык баңдиттік бүзақылықтарға итермелейтін, байлардың
үгітінің нәтижесі деп түсінді-рідці. Социализмнен басқа жаркын да бақытты
болашаққа апаратын жол жоқекені туралы пікір бүқара халыктың санасына
жагшай күштеп сіңіріл-ді. Сол арқылы өкімет езі жүргізген саягаттың
нөтижелеріне кдтысты бүкіл жауапкершілікті өздерінен аулақтатты.
Шаруалардың жан түршігерлік касіретіне тікелей қатыстылығын жасыру үшін,
Сталин мен оның төңірегі, соның ішінде оның Қазақстаңдағы окілдері
ашаршылық пен оның зардап-тары туралы тіпті ауыз ашуға да тыйым салды.
Қазақ даласында адамзат тарихындағы жан түршігерлік окиғалардың бірі
жүріп жаткан кезде, газеттер мен журналдардың беттері халықтың ынта-жігері
және еңбектегі табыстары туралы рапорттарға толы болды. Биліктің ресми
құрылымдарында да өзіндік үндемеу салты қалыптасты. Жан түршігерлік оқиғаны
сейілту үШін жергілікті билік орындары, сон-дай-ақ ведомстволар мен
органдар тарапынан кейбір едді мекевдегі немесе аудандағы азық-түлік
қиыншылықтары ғана арагідік, тиіп-қашып кана айтылатын. Бүгінде ұжымдастыру
мен ашаршылыктың зардаптары жария-лылық сипатқа ие болды. Мемлекеттің осы
кезеңмен байланысты жүргіз-ген қуғын-сүргін Шараларына назар аударуға қол
жетті. 20-жылдардың соңында — 30-жылдардың бас кезінде 100 мыңнан аса
адамның қуғын-сүргінге ұшырағаны анықталды. ОсЫ цифрды түпкілікті деп
айтуға бол-майды, өйткені жергілікті билік органдарының, аудандык және
округтік соттардың тарапынан әр түрлі жазаға тартылғандар туралы деректер
осы уақытқа дейін беймәлім. Оның үстіне, Ресейден және КСРО-ның басқа
республикаларынан куьшған кулактар деп аталатын жер аударылғандар осы
есепке кірмеді. Үжымдастыру кезеңінде Ресейдің орталық ауданда-рынан
Қазақстанға 189 мың адамның жер аударылғаны белгілі. Солардың арасынан,
ашаршылық барынша өршіп түрған 1931 жылы 150 мың адам Акмола, Қарағанды,
Павлодар жене Көкшетау облыстарына жер ауда-рылды.4 Толық емес деректер
бойынша 1937 жьшға карай Қазақстанға жер аударылғандардың саны 360 мың
адамды құраған. Алайда 30-жылдардағы оқиғалармен байланысты мәселелер,
соның ішінде шаруалардың көтері-лістері де ары карай зерттеп-зерделеуді
қажет етеді.
Партия рөлінің өсуі, оның өскерилендірілген тәртіп тұрғысында ка-
лыптасуы, партияға мүше Көпшіліктің еркін түншыктыру, жаппай террор мен
зорлық-зомбылық партия мен мемлекетте бонапартшылдық тәртіпті орнықтыруға
алып келді. Осындай жағдайларда барлық буыңцағы басшы қызметкерлердің басым
копшілігі жоғарьщан бүйырылатын саясатты бас шүлғып орындауды ғана білді.
Алайда болып жаткан оқиғаларға бейжай қарамайтын адамдар да болды. 20-
жылдардың екінші жартысында наразы-лық білдіріп, дауыс котерген
қайраткерлердің қатарына С. Сәдуақасов, Ы. Мүстамбаев, Ж. Сүлтанбеков, одан
сәл кейінірек Н. Нұрмақов, 3. Торе-гожин, А. Асылбеков, М. ҒатауллинуҒ.
Мүсірепов сыңды азаматтар және т.б.жатады.5
Жергілікті партия, кеңес, шаруашылық басшыларының елке эконо-микасының
отаршылдық күрылымын, ең алдымен индустрияландырудың барысын қайта қарау
туралы орынды ұсыныстарын (С. Сөдуақасов, Ж. Мыңбаев және т.б.) БК(б)П
хатшылары Ф. Голощекин, И. Қүрамысов және солардың жақтастары жергілікті
үлтшыддықтың қарсылық білдіруі деп айьптгады, аЛ кейбір
біліктіэкономйстердің йңдустрияландьіру қарқы-нының өңдіргіш куштердің даму
деңгейіне, қолда бар еңбёк ресурстарына сәйкес келуі кджетгілігі туралы ой-
пікірлері ұлыдержавалық шовинизмнің көрінісі деп жазғырылды. Теориядағы
Субъективизм жене практикадайл
.г tMiwcy рсіліуиликаның социализмге қарай жылжудағы
баламалық мүмкіндігін жокка шығарды.6
Қазақстанда 1937-1938 жылдарда сотталған жөне атылған, халық жаулары
аталған адамдардың істері айғақтағандай, оңшыл оппорту-нистер мен
троцкистердің, сондай-ақ буржуазиялық ұлтшылдардың қызметіне қатысқандары
туралы айыптаудан басқа, оларға көбіне, эко-номикадағы, өсіресе 30-
жылдардың бас кезіндегі ауыл шаруашылы-ғындағы сәтсіздіктер кінә етіп
тағылды. Мәселен, 1938 жылы бұрынғы Алматы облыстық комитеті мен қалалық
БК(б)П комитетінің бірінші хатшысы Ж. Сәдуақасовқа, жазушы С. Сейфуллинге,
Халықағарту ко-миссариатының терағасы Т. Жүргеновке және басқаларына
Қарақұмда, Ырғыз, Сарысу және т.б. аудандарда көтерілісті ұйымдастыру
айыбы тағылды.7 Әрине, осындай айыптаулардың ақылға сыймайтыны күмән
тудырмайды. Іс жүзінде, айып тағу үшін басқа себептер негіздеме болды,
солардың ең бастысы экономикадағы сәтсіздіктер үшін жауапкерші-лікті
басқаларға аудара салу әрекеті еді.
Иңдустрияландыру, республика халқының дәстүрлі салтын түбегейлі өзгерту,
табиғи ресурстарды игеру - осылардың барлығы халықтың өнер-көсіп жабдығын,
материалдарды жеткізуге, шаруашылық және мәдени кұрылысты жүргізуге тікелей
атсалысуы негізінде жүзеге асырылды. Елді, соның ішінде оның шеткері
аймақтарын индустрияландыру ең алдымен шаруалардан алынатын үстеме салықтың
есебінен жүрді. Ол өміршіл-әкім-шіл өдістермен, директивалы жоспарлаумен,
орталыққа міңдетгі бағынды-румен іске асырыдды. Экономикалык тыныс-
тіршіліктің барлық жақтарын жаппай қоғамдастыру мен мемлекеттендіру, тартып
алу, яғни республи-калардың барлық қорларын мемлекеттік бюджетке кұю, РКФСР
қорла-рынан, одақтық бюджеттен субсидия мен дотациялар түріңде қаржы бөлу,
мемлекеттің қолына өндірісті баскару мен жабдықтауды шоғырлаңцыру
-индустрияландырудың шамадан тыс жоғары карқындарын қамтамасыз етуге
арналған шаралар бодцы. Қуғын-сүргіндік саясат - сыртқы дүниеден тікенек
сымдармен қоршалған лагерьлерді көбейту; көшпелілердің ғасыр-лар бойы
қалыптасқан өмір салтын бұзу, халықтардың дәстүрлерін езгерту; қазақ өлкесі
және басқа да аймақтар шаруаларының қайыршылануы; ашаршылыққа ұшырауы,
халықты титықтата жүмысқа жұмылдыру - елді индустрияландырудыңбағасы, міне,
осындай еді.
Басқа да ұлттық республикалар сияқты Қазақстан да алдымен РКФСР
қорларыңан, кейінірек одақтық бюджеттен мемлекеттік субси-диялар жөне
дотациялар түрінде тұрақты қаржылай көмек алып тұрды. Мөселен, 1931—1934
жылдарда халық шаруашылығына арналған 2 млрд 137 млн сом күрделі қаржы
көлемінің 121 млн сомы ғана жергілікті бюджеттен бөлінді. Күш қолдану
әдістерімен және көбіне ГУЛАГ тұт-қындарының еңбегін пайдалану аркылы
жүргізілген индустрияландыру шаруадарды жаппай тонаумен ұласты. Егер 1929
жылдың соңына карай Қазақстанда толық емес деректер бойынша 45 млн-нан аса
мал басы болса, ал 1934 жылдың жаз айының басында небәрі 3,5 млн ғана мал
қалды. Жаппай ашаршылық және аштықтан қырылу босқан еддін рес-публикадан
тыс жерлерге көшіп кетулері, күйреген тағдырлар - күштеп ұжымдастырудың
бағасы, міне, осындай еді.
Күштеп ұжымдастыру кезеңінде халықтың негізгі бөлігін шарпыған жан
түршігерлік оқиға сол жыдцардағы қоғамдық-саяси ахуалға да өсерін тигізді.
Жоғарыда атап көрсеткендей, экономикадағы сөтсіздіктер, ха-лыктың
адамгершілікке жатпайтын эксперименттерге қарсылық білдіруі режимнің
қоғамдық ой-пікірге қысымын күшейте түсті. Сонымен катар оппозицияға қарсы
күрес күлаш жайып, сталиндік саясатпен шамалы да болса келіспейтін басқаша
ойлайтындарды жаппай қүрту үшін жымысқы негіз әзірлене бастады.
Республикадағы ішкі саяси жағдайдың шиеленісуіне 20-жылдардын
соңы мен 30-жылдардың бас кезіндегі БК(б)П ішіндегі троцкийшілдік
оппозицияға қатысушылар мен баска да фракция өкілдерінің Қазақстанға
жер аударылуы өз әсерін тигізді. -
1928 жылы Л. Троцкийдің, кейінірек П. Серебряковтың, Г. Пятаков-тын және
баска да көрнекті оппозиционерлердің Қазақстанға жер ауда-рылулары ішкі
жаулардың іс-өрекеттерін жіті қадағалаған режимге БК(б)П саясатына наразы
жергілікті кызметкерлерді солармен одақтасты деп айыптауға ілік болды.
Соның нәтижесінде қазақстандық қызметкер-лердің бір белігіне
троцкийшіддермен және оңшылдармен байланыс жаса-ғаңцары жөнінде айып
тағылып, қуғын-сүргінге үшырады. Осы ауыртпалық 1927-1928 жылдары ең
алдымен Жер шаруашылығы халык комиссары Ж. Сұлтанбековтың, Сырдария
губаткомының төрағасы Ы. Мүстамбаев-тың және баскалардың басына түсті.
т* ч
1 '
J
£ s
Сонымен катар ішкі алауыздыктар және қазақ-стандык басшы қызметкерлердің
орталықтың өлеу-меттік-экономикалық саясатын сынға алуы больше-виктік
партияның сара бағытынан адастыратьш ұлт-шыл-ауытку деп түсіндірілді, ал
жеке мәселелер бойынша олардың ортақ қимылдары мен позиция-лары - өлкелік
партия үйымының ішіндегі топтық күрес деп бағаланды. Осындай топтарды
үйымдас-тырды деген жаламен 20-жылдары С. Сейфуллин, С. Мендешев, кейінірек
С. Қожанов және т.б. адам-дар айыптадды. Үлтшыл-ауытқушылықпен күрестің с
Қожанов шырқау биігі 20-жылдардың екінші жартысында өз мәресіне жетті, сол
кезде осындай кінөлармен айыпталған БК(б)П өлкеЛік комитетініңбүрынғы
хатшысы С. Қожанов, Халық ағарту комиссары С. Сәдуақасов, ҚазКСР OAK
төрағасы Ж. Мыңбаев өз кызметгерінен алыңды. 10 жылдан кейін С. Қожанов
ескі күнөлары үшін халық жауы ретіңде тұткыңдадцы, тек мерзімінен бұрын
кедген ажал ғана соңғы екеуің НКВД-ның қанды қылышынан құтқарып кадды.
20-жылдардың соны мен 30-жылдардың бас кезінде КСРО-ның өлеу-меттік-
экономикалық дамуындағы дағдарыстың шиеленісе түсуіне қарай айыптылар мен
дұшпандарды, кеңеске қарсы қаскүнем элементгер мен астыртын ұйымдарға
катысушьшардЫ іздестіру науканы едде кең етек жай-ды.Орталыкка ұксас
(Прбмпартияға, Шаруалар партиясьша т.б. каты-сушыларға жүргізілген сот
процестері) Казакстанда үЛттық нүсқада жау-ларды іздестіру өрекеті
басталды. „
Шахталар мен көсіпорындардағы кездейсок авариялар, ұжымшарлар мен
кеңшарлардағы мал өлімі, өрттер мен басқа да стихиялық апаттар тал
жауларының іс-өрекеті деп түсіндірілді және соған сөйкес халық жау-ларына
қылмыстық істер таңылды.
30-жылдардың орта шеніне қарай орталыкта жөне үлттық республи-каларда
Троцкийшіл-зиновьевшіл оппозициямен жөне оңшыл оппор-тунистермен
күрестің күшеюі, көпшілігі жаза мерзімін өтеп шықкан ұлт-азаттық
қозғалыстың өкідцеріне, сондай-ақ жергілікті партия-кеңес жөне шаруашылық
қызметкерлеріне қарсы куғын-сүргін түрінде көрініс тапты. Артынша қуғын-
сүргін ерті ершіп, қалың ел ішін шарпыды, оған БК(б)П ОК-нің 1936 жылғы
желтоқсандағы, содан кейін 1937 жылғы ақпан-нау-рыздағы пленумдарының
шешімдері серпін берді.
Жоғарыда айтылғандай, 1928 жылдың соңында жалған айыптаумен
буржуазиялық ұлтшьшдар аталатындардың қатарынан 44 адам, Алаш-орданың
бұрынғы қайраткерлері, солардьщ ішінде А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М.
Жұмабаев, Ж. Аймауытов, X. Ғаббасов жөне басқалары түтқындалды. Ж.
Аймауытов, X. Ғаббасов, А. Байділдин, Д. Әділов, F. Бірімжанов ату жазасына
кесіліп, калғандарына өр түрлі мерзімдерге түрмеге қамау үкімі шығарылды.
Олардың кейбіреулері лагерьлерде (М. Дулатов жөне т.б.) қайтыс болып,
қалғандары (А. Байтұрсынов, М. Жүмабаев) жазаны өтегеннен кейін, 1937 жылы
Алашорданың қыз-метіне қатысқандары үшін жауапкершілікке екінші қайтара
тартылып, 1937-1938 жылдарда атылды. Үлттық интеллигенцияның М. Тынышбаев,
X. Досмүхамедов, Ж. Досмұхамедов, Ж. Акбаев бастаған келесі бір тобы (40
адамға жуық) 1930 жылы қыркүйек-қазан айларында тұтқындалды. Артынша
солардың 15-і (М. Тынышбаев, Ж. Акбаев, X. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов,
Қ. Кемеңгеров, Ж. Күдерин, Қ. Тоқтабаев жөне т.б.) Ресейдің Орталык
қаратопырақты өңіріне айдалды. Олардың барлығы дерлікқайтарақуғын-
сүргінгеұшырап, 1937—1938 жылдары атылды.
Сонымен, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Алаш қозғалысына
қатысушыларга жарияланған кешірімге қарамастан, олардың ешкайсы-сының
кейіннен ешқандай саяси қызметпен айналыспағанын ескерместен,
арада біраз жыл өткеннен кейін ұлттық интеллигенцияның аса корнекті
өкілдері жазаға тартылды. Түтқынға алынғанға дейін олар халық шаруа-
шылығының, ғылым мен мәдениеттің түрлі салаларында адал еңбек етіп,
Қазақстанның дамуына баға жетпес үлес қосты.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ГУЛАГ*
Кеңес мемлекетінің жазалауға арналған жүйесінің тарихындағы, осы уақытқа
дейін лайықты түрде зерттелмеген қасіретті парағын КСРО Халық Комиссарлары
Кеңесінің 1930 жылғы 7 сәуірдегі Еңбекпен түзеу лагерь-лері туралы
ережені бекіту жөніндегі қаулысы ашады. Осы қаулыны қабылдау әміршілдік-
төрешілдік басқару өдістерін бекітумен, соның ішін-де елдің қоғамдык-саяси
және халық шаруашылығы тыныс-тіршілігінің барлық салаларында кисынсыз куғын-
сүргін тетігін кеңінен пайдаланумен сабақтасады. 1922 жылы КСРО ХКК жанынан
біртұтас қоғамдықорган -Біріккен мемлекеттік саяси басқарма (БМСБ—ОГПУ)
қүрылды.
Еңбекпен түзеу лагерьлерін үйымдастыру мен басқаруды жүзеге асы-руға
арналған орган ретінде ОГПУ-ды таңцау кездейсоқ болған жоқ. Соньщ тікелей
күш-жігерімен ерекше міндеттегі Соловецкий лагері, ГУЛАГ-тың болашак
бөлімшелерінің үлгісінің қүрылғаны белгілі.
Лагерьді Солтүстікте, Оралда, Қиыр Шығыс пен Орта Азияда ұйым-дастыру
көзделді. 1930-1931 жылдар арасында біркатар лагерьлер, атап айтқанда,
Беломор-Балтық, Темниковский, Қарағанды, Вишерский және Қиыр Шығыс
лагерьлері үйымдастырылды. Олардың әрқайсысы накты шаруашылык міндетті шешу
үшін қүрылды. Мәселен, Беломор-Балтык лагері канал қүрылысымен,
Темниковский лагері — ағаш дайындаумен, Қарағанды лагері - ауыл шаруашылығы
өндірісімен, Вишерский лагері -ағаш дайындаумен және целлюлоз-қағаз
комбинатын салумен айналысты. Содан кейінгі жылдарда осы лагерьлердің
қатарына Дмитровский, Сібір, Дальстрой, Свирский және т.б. лагерьлер
қосылды. Жалпы Еңбекпен түзеу Бас басқармасы мен НКВД (КСРОІІМ) колониялары
кезіңце Кеңес Одағында 63 лагерь болды, ондақамалғандардың саны 2 199
535адамға дейінжетті.
* ГУЛАГ — Лагерьлер Бас басқармасы
Кең ауқымдағы онеркәсіп құрылысы, соғыстан бүрынғы жылдарда
табиғи байлықтар мен жаңа кен орындарын игеру арзан жұмыс күшін ұл-
ғайтуды қажет етті. Тоталитарлық режимнің жазалау саясатының күшею-
іне байланысты Солтүстікте, Оралда, Қиыр Шығыста, Сібірде, Орта Азия-
да және КСРО-ның басқа да аймақтарында еңбекпен түзеу лагерьлерінің
желісі кеңейді. Егер 1940 жылы КСРО НКВД Лагерьлерінің Бас басқар-
масы (ГУЛАГ) 53 лагерьді қамтыса, ал 1947 жыды оның саны - 56,1954
жылы — 61-ге жетті. Қамалғандардың саны да арта түсті: 1939 жылы — 179
мың, 1940 жылы - 1 млн 344,4 мың, 1950 жылы — 1 млн 416,3 мың, 1953
жылы — 1 млн 727,9 мың адам болды, Әрі қылмыстық кодекстің 58-бабы
бойынша сотталған тұтқындардың саны 15-тен 20%-ға.дейін ауытқып
отырды. ; , .. г, . (у .
Қазақстан аумағында 1931 жылы кұрылған Қарағанды лагері (Қарлаг) болды.
Эр жылдарда саяси айыппен қуғындалған мындаған тұтқыңдар ГУЛАГ-тың осы алып
лагері аркылы өтті. Казақстан аумағында Қарлагган баска Степной, Песчаный,
Луговой, Дальний деп аталатын лагерьлер де жұмыс істеді. Ақмола облысының
аумағында қасіретімен белгілі болған АЛЖИР — Отанын сатқан опасыздар
әйелдерінің Акмола лагері ашылды, онда КСРО бойынша, соның ішінде
Қазақстандағы да белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлерінің әйелдері мен
кыздары қамау мерзімдерін өтеді.10
Солардың арасында КСРО НКВД Қарағанды енбекпен түзеу лагері (Қарлаг)
маңызды орын алды. Оны құру тарихы 1930 жылға барып тіреледі; Халық
Комиссарлары Кеңесі өзінің 1930 жылғы 13 мамырдағы жабық оты-рысында қаулы
қабылдады, қаулыда ол Жер шаруашылығы халық комис-сариатының қорытындысы
мен Лагерьлердің қазак басқармасының Акмола және Қарқаралы округтарынан
(Қоянды жәрмеңкесінің жерінен басқа), Көлемі 1Ю 000 га тұтас жер алабын
мерзімсіз және өтеусіз пайда-лануға кесіп беру туралы өтінішімен келісті.
Содан кейін ОГПУ Караганды еңбекпен түзеу жеке лагерінің 1931 жылғы 19
желтоқсандағы № 1 бүйрығымен Қазақ еңбекпен түзеу лагерінің Гигант
кеңшарындағы жаңа бөлімшесі ОГПУ-дың Қарағанды еңбекпен түзеу жеке лагері
болып қайта қүрылды (Қарлаг ОГПУ), ол ГУЛАГ-қа тікелей бағынатын болды.
Лагерь баскармасы Долинское селосына орналасты."
Болашақ Қарлагтың аумағында 80 мың адам тұратын 4 мыц қазақ киіз үйі
тігіліп, неміс және орыс халқының 1200 үйі тұрғызыдцы. Олар өзеңдер-дің
жағалары мен ең құнарлы жер учаскелеріне коныстанып, егін шаруа-шылығымен
белсенді айналысты — 5 мың га-ға жуык жерді өндеді.
Лагерь қүру мезетіне қарай Қарлаг аумағында көп ұлтты халык тұрды.
Долинка селосы аумақтық-кенттік бірліктің дербес қүқығын пайдалаңды, ондағы
тұрғындар саны 2630 адам болды.
Қарабас жөне Көмірлі-Қарағанды стансаларына алғашқы эшелон-дармен бүкіл
елден түтқындар келіп түсті. Қарабас стансасы Қарлаг қакпа-сы атанды. Осы
стансаларда, кейінірек Жаңа-Қарағанды (Майқұдық) стансасында да айдауға
жөнелтетін аралық пункттер орналастырыдды.
Қарлаг Баскармасы НКВД лагерінің Бас басқармасына ғана бағынатын еді
және оның құрамы Әкімшілік шаруашылық; есепке алу-бөлу; бақылау-жоспарлау;
мәдени-төрбие; кадрлар, жабдыктау, сауда, қаржы, көлік бөлім-дерінен тұрды.
Бұлардан бөлек, арнайы бөлім, саяси бөлім, оперчекйстік бөлімі жұмыс
істеді. Онда өзінің лагерьлік соты, прокуратурасы мен түрмесі бар еді.
Қарағанды лагерінде барлығы жиырмадан астам оздерінің ондіріс-тік
учаскелері мен фермалары бар ауыл шаруашылық бөлімшелері бодцы.
Кировты өлтіргеннен кейінгі, елде жаппай террор оршіген кезде, Қар-лагқа
тек сотталғандар ғана емес, сонымен бірге жазаланғандардың отбасы мүшелері
— түгқын өйеддерді тиеген эшёлондар да келе бастады. Қазіргі Малиновка
селосының аумағыңца (жергілікті атауы — Тоңкеріс, Ақмола-ның маңында)
өйедцерге арналған үлкен лагерьдің - Қарлагтың 26-бөлім-шесінің құрылысы
басталды, кейіннен ол Отанын сатқан опасыздар өйел-дерінің Ақмола лагері
(АЛЖИР — Акмолинский лагерь жен изменников Родины) аталды.
26-бөлімше 30 мың гектар жерді иелеңці. Оның 10 мыңнан аса гектарын
егістік жерлер қүрады. АЛЖИР егінді нарядтар бойынша жинап, сұрып-талған
астықты Акмолаға жонелтіп отырды, сол жерде астықты Қарлаг шаруашылықтары
мен ұжымшарларға бөліп-үлестірді, ал астық орнына мал азығын алды. Лагерьді
ұстау үшін қажет азық-түліктің барлығын тұтқындардың өздері дайындады,
дәнді дақылдарды, көкөністер осіріп, нан пісірді.
Алайда тұтқындар жаңа піскен кокөністердің де, жеміс-жидектердің
де дөмін тата алмады. АЛЖИР-дегі барлык 30 мың га лагерь жері Есіл мен
Нұра озендерінің арасындағы беткейге орналасты. Су шыққанға дейін 40
метрге дейінгі терендікте шурфтарды бұрғылау керек болатын. Оны
тұтқындар атқарды. Лагерьде ер кісілер жоқтыңкасы еді, сондықтан бүкіл
ауыртпалық әйелдердің иығына түсті. Тұткын әйелдерді айдауылдар қыста
отқа жағатын қамыс жинауға апарды. Қамыс өңірдегі сансыз көп кодцердің
жағаларында өсетін еді. АЛЖИР-діңбұрынғы түтқындарының бірі: Қа-
мыс — негізгі қүрылыс материалы және отын. Біздер камысқа қакаған аязда
баратын едік. Фланель көйлектер, колдан тіккен кеудешелер, жұмсак аяқ
киімдер киіп, басымызды шүберекпен шандып аламыз, тек көзімізге ғана
сығырайған тесік қалдырамыз. Қамыс жинауға барғандағы біздің түріміз
осындай еді. Аяз 40 градус. Көл бетіндегі мұз арагідік ойылып кетіп, аяқ
киімнен су өтеді. Сонда біз мүздың бетімен озіміздің сіресіп қатып қалған
шоқайымызбен тақ-так басып, аяғымызға ағаш қалып киген адамдар
сияқты жүретін едік. Қамысты тез ору үшін, біз кеудешемізді шешіп,
қақаған аязда жалғыз койлекшең жұмыс істеп жүрдік. Әрқайсысымыз
үлкен 40 бау қамыс дайындауымыз керек. Бригадир тексереді. 40 бау үшін
800 грамнан нан аламыз. Норманы орындамасаң — аштан қатасың деп
еске алады. ,
Лагерьдің Балқаш деп аталатын үлкен бөлімшесі болды, онда тұткын-дар
Балқаш кен-металлургия комбинатын жөне Балқаш мыс қорыту зауытын тұрғызды.
Бертыс стансасына таяу, тікенекті сыммен қоршалған үлкен шаршы учаскеде 20-
лагерь бөлімшесініңтұткындары жер кепелерде тұрды. Мұнда Қоңыратлагері
пунктіндегілерді бірге қосқаңда 900-ге дейін адам түтқында бодды. Негізінен
Кавказдан, Орта Азиядан келгендер. Барлык бригадалар жер жүмыстарымен
айналысып, зауыт салды. Осы болім-шеде олім-жітім өте жоғары еді. 20-
болімшеде әйеддер аз болды.
Спасск бөлімшесі, кейінірек Спасск ерекше Лагеріне айналды, онда
негізінен мүгедектерді апаратын еді. Тұтқындар Спасскіні ажал аңғары деп
атады.
19-Долинка коменданттык болімшесінде клуб ашылды және клубтың жанында
Қарлагтың мәдени бригадасы жүмыс істеді, оған барлық болімше-лерде халық
жаулары ретінде жаза мерзімін өтеп жатқан, есімдері өлемге өйгілі көсіби
артистерді жинайтын. Әйелдер зонасы да осында еді. Сол зонада Вахтангов
атындағы театрдың режиссері Варвара Вагрина, пиани-ношы Нина Гражек, Мәскеу
консерваториясынын профессоры Славин-скаялар отырды. Қарлагта сондай-ақ
Париж консерваториясынын түлегі Мара Нурова, итальяндық сопрано мектебінен
тәрбие алған Алла Вербо, Киев опера театрының әншісі Вера Франчук, Кіші
театр балетінің бишісі, осы театрдың соғысқа дейінгі кемеңгерлерінің бірі,
пианиношы Марьяна
. rwwiq ^diodi марина леоедева, Ларьков опера театрының
артисі Екатерина Оловейникова т.б. жазасын өтеді.
Қарлагтың мәдени бригадасы кеңінен танымал болды. Оны тындау және керу
үшін облыс басшылары жиі келетін. Артистер күшімен оперет-талар, опералық
және драмалык спектакльдер, жеке концерттік нөмірлер койды.
Емдеу-санитарлық бөлімшесінің зонасында әйгілі дәрігерлер де отырды.
Олар лагерь ауруханаларында жүмыс істеп, Қарағандыдағы дәрігер-лерге акыл-
кеңес берді, ал қамаудан босағаннан кейін көп жылдар бойы Караганды
ауруханаларында еңбек етті.
Қарауылдар күзеткен жоғары категориядағы мамандар — терапевт В.Г.
Недовесова, хирургтар М.Ф. Ананьев пен В.В. Подзолов күн сайын зонаның
сыртындағы жүмысқа апарылып жүрді.
Егін шаруашылығы бөлімі Қарлагтың негізгі буыны еді. Оның құра-мына
жерге орналастыру, мелиорация, ирригация, мал шаруашылығы т.б. кызметтер
енді.
Лагерьде шыны, кант, май, кейінірек электр шамдарын шығаратын және
жөндеу-механикалық зауыттары, тігін шеберханалары, диірмендер мен көкөніс
кептіргіштер жұмыс істеді.
Қарлагта халық жаулары ретінде жазаларын өтеген ауыл шаруашы-лығының
белгілі мамандары мен агроғалымдардың үлкен тобы жүмыс істеді. Солардың
қатарында әйгілі селекционер Абрам Яковлевич Берг, Аскания-Нова корығының
қызметкері, Харьков ауыл шаруашылығы инс-титутының профессоры A.M.
Деомидов, Курск ветеринарлык институ-тынын профессоры А.И. Колычев,
Ленинград әскери-ветеринарлық академиясының профессоры Р.А. Цион, сондай-ақ
болашак академик, Социалистік Еңбек Epi B.C. Пустовойт және т.б. болды.
Сондыктан өзінің жұмыс істеген жылдарында Караганды лагері аса ірі ауыл
шаруашылығы ғылыми-зерттеу орталығына айналып, оның жетіс-тіктері КСРО-ның
бірқатар өлкелерінде, облыстары мен республикала-рында пайдаланылды.
Қарлагта 1935—1936 жылдарда қамауда болғандардың саны туралы мәлімет
назар аударуға түрарлық.12
4-кесте
1 2 3 4
7 санитарлық кызмет көрсету 659 962
8 госпитальға жатқызылғандар 709 1302
9 өлжуаздар 74 822
10уақытша босатылғандар,
олардың ішінде:
11аурулары 667 1717
12жұмыстан бас тартқандар 173 443
13айыптылар 15 40
14аяқ киім жөне киім-кешегі 274 1212
жоқтар
15босап шыкканы 169 300
16қашып кеткені 83 277
17өлгені 6 179
Келтірілген кестенің деректері көрсеткендей, 1936 жылы қамалған-дардың
саны 11,8 мың адамға кобейген. Ол Вишерский еңбекпен жөндеу лагерінің
жабылуына жөне ондағы тұтқындар қүрамының бір бөлігінің Қарлагқа
жіберілуіне байланысты еді.
1939 жылы НКВД жаныңцағы Айрықша кеңес арқылы түткындардың кейбір
қатегорияларына жеңілдіктер беру - жазаның мерзімін бір жылдан бес жылға
дейін азайту, сондай-ақ өндірістік жүмыс жоспарын үдайы асыра орындағаны
үшін камаудан мерзімінен бүрын босату тәртібі қолданыла бастады. Алайда
мұндай тәжірибе ишара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz