Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармалары тілінің лексика-грамматикалық ерекшеліктері
І ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКА.ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
І.1.Антонимдердің эмоционалдық.экспрессивтік сипаты
ІІ.2.Синоним сөздердің қызметі
І.3.Омонимдердің қолданысы.
І.4.Көп мағыналы сөздерді құбылту
І.5. Ақынның контекстік фразеологизмдерінің сипаты
І.6. Мақал.мәтелдердің қолданысы.
І.7.Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер
ІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ІІ.1.Зат есімдердің қолданысы
ІІ.2.Ақын шығармаларындағы сын есімнің түрлері
ІІ.3.Етістіктердің стильдік қызметі
ІІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ
КӨРКЕМДЕГІШ.БЕЙНЕЛЕГІШ ТӘСІЛДЕР
ІІІ.1.Эпитет.образ жасаудың негізі
ІІІ.2.Теңеу.өте қуатты көркемдегіш құрал.
ІІІ.3.Метафора.ойды мәнерлі жеткізу амалы
ІІІ.5.Қайталау.әсері мол көркемдегіш.бейнелегіш тәсіл
І.1.Антонимдердің эмоционалдық.экспрессивтік сипаты
ІІ.2.Синоним сөздердің қызметі
І.3.Омонимдердің қолданысы.
І.4.Көп мағыналы сөздерді құбылту
І.5. Ақынның контекстік фразеологизмдерінің сипаты
І.6. Мақал.мәтелдердің қолданысы.
І.7.Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер
ІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
ІІ.1.Зат есімдердің қолданысы
ІІ.2.Ақын шығармаларындағы сын есімнің түрлері
ІІ.3.Етістіктердің стильдік қызметі
ІІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ
КӨРКЕМДЕГІШ.БЕЙНЕЛЕГІШ ТӘСІЛДЕР
ІІІ.1.Эпитет.образ жасаудың негізі
ІІІ.2.Теңеу.өте қуатты көркемдегіш құрал.
ІІІ.3.Метафора.ойды мәнерлі жеткізу амалы
ІІІ.5.Қайталау.әсері мол көркемдегіш.бейнелегіш тәсіл
... «Сөнген жанды, өлген тірілді» дейді бәрі...
Сөнбеген де, өлмеген де. Уақыт пен Халық деген ұлылықтың ажырамас бөлшегіндей, тіпті өлшеміндей оларға халық ғұмырындай талай ғасырлардың тарту етілгенін тарих талай дәлелдеген. Бұл да - соның бір айғағы. Бүтін бір кезеңнің өңін айналдырып, өзінің адал ұлдарын өзектен тептірген, еткен еңбектерін еш, тұзын сор қылған, тағдырдың ең ауыр теперішін қазақ тартты, тарихта сирек ұшырасар қияметті қазақ басынан өткерді. Ат төбеліндей топтың қолжаулығына айналған өмірі өлшеулі шындық емес, халық қастерлеп, сенетін, түпкілікті жеңетін шындықтан өзгенің бәрінің бекер екенін тағдыры талайға, аттары жалаға таңылған арыстардың жылдар жүзін жабырқатып, қайта оралуы әйгіледі. Уақыт пен тарих еш терістей алмас, мызғымас шындық енді тәркіленбегей, жерге қарап, жүзі сынбағай.
Халықтың қуанышын өз қуанышынан бөлмес көкірегі ояу, көзіқарақты қазақтың баласы Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан сынды арыстармен ұзақ жылдар көз жазған туған жалғыз бауырымен қайта қауышқандай тебіренген, шүкіршілік еткен. Тарих саласы туралы сөз өзінше, бұл алыптардың оралуы әдебиетке екпінді леппен еніп, төңкеріс әкелді. Қазір жүріп жатқан әдебиет тарихындағы өзгерістер, қайта қараулар бұл салада атқарылар істің молдығын байқағанымыздай. Соңғы кезде тіл білімінде жекелеген ақын-жазушыларымыздың шығармаларындағы тілдік ерекшеліктер зерттеле бастады. Жалпы бүгінгі күні көркем әдебиет тіліне тілші ғалымдарымыз көп көңіл бөлуде. Оған байланысты соңғы отыз-қырық жыл ішінде ғылыми зерттеу еңбектер, монографиялар, сын мақалалар жарық көрді. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» (1960), Р. Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі» (1968), «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» (1970), «Сөз құдіреті» (1997), Е. Жанпейісовтің «Қазақ прозасының тілі» (1968), Т. Қоңыровтың «Қазақ теңеулері» (1978), М. Серғалиевтің «Көркем әдебиет тілі» (1995) т.б. еңбектерді атауға болады.
Осы тәрізді қазақ тілі мен әдебиетіне, мәдениеті мен өнеріне, адамзаттың ойлау жүйесі мен парасатына зор үлес қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығының да тілдік ерекшелігін ғылыми зерделеп, бағасын берудің де қажеттілігі туды. Бұл ретте ірі ақын, үлкен ойшыл, ағартушы-ғалымның әсіресе діни-теологиялық, қоғамдық-философиялық тақырыпқа жиі қалам тербеуі, соған сәйкес аталған салада соны ұғымды бейнелейтін лексикалық топтың қалыптасуына ықпал етті. Ал бұл атаулар өз кезегінде қазақ әдеби тілінің қанатын жайып, өсіп-өркендеуінің бір көзі-лексикологияға зор үлес қосатыны анық. Сондықтан Шәкәрім шығармашылығының тілдік ерекшелігін зерттеу-қазақ әдеби тілінің нормалануы мен ғылыми атаулардың жүйеленуі мен қалыптасуына қосқан оның сүбелі үлесін жан-жақты тани түсуге жол ашып, терминтаным саласындағы рөлін айқындауға көмектеседі.
Сөнбеген де, өлмеген де. Уақыт пен Халық деген ұлылықтың ажырамас бөлшегіндей, тіпті өлшеміндей оларға халық ғұмырындай талай ғасырлардың тарту етілгенін тарих талай дәлелдеген. Бұл да - соның бір айғағы. Бүтін бір кезеңнің өңін айналдырып, өзінің адал ұлдарын өзектен тептірген, еткен еңбектерін еш, тұзын сор қылған, тағдырдың ең ауыр теперішін қазақ тартты, тарихта сирек ұшырасар қияметті қазақ басынан өткерді. Ат төбеліндей топтың қолжаулығына айналған өмірі өлшеулі шындық емес, халық қастерлеп, сенетін, түпкілікті жеңетін шындықтан өзгенің бәрінің бекер екенін тағдыры талайға, аттары жалаға таңылған арыстардың жылдар жүзін жабырқатып, қайта оралуы әйгіледі. Уақыт пен тарих еш терістей алмас, мызғымас шындық енді тәркіленбегей, жерге қарап, жүзі сынбағай.
Халықтың қуанышын өз қуанышынан бөлмес көкірегі ояу, көзіқарақты қазақтың баласы Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан сынды арыстармен ұзақ жылдар көз жазған туған жалғыз бауырымен қайта қауышқандай тебіренген, шүкіршілік еткен. Тарих саласы туралы сөз өзінше, бұл алыптардың оралуы әдебиетке екпінді леппен еніп, төңкеріс әкелді. Қазір жүріп жатқан әдебиет тарихындағы өзгерістер, қайта қараулар бұл салада атқарылар істің молдығын байқағанымыздай. Соңғы кезде тіл білімінде жекелеген ақын-жазушыларымыздың шығармаларындағы тілдік ерекшеліктер зерттеле бастады. Жалпы бүгінгі күні көркем әдебиет тіліне тілші ғалымдарымыз көп көңіл бөлуде. Оған байланысты соңғы отыз-қырық жыл ішінде ғылыми зерттеу еңбектер, монографиялар, сын мақалалар жарық көрді. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі» (1960), Р. Сыздықованың «Абай шығармаларының тілі» (1968), «Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы» (1970), «Сөз құдіреті» (1997), Е. Жанпейісовтің «Қазақ прозасының тілі» (1968), Т. Қоңыровтың «Қазақ теңеулері» (1978), М. Серғалиевтің «Көркем әдебиет тілі» (1995) т.б. еңбектерді атауға болады.
Осы тәрізді қазақ тілі мен әдебиетіне, мәдениеті мен өнеріне, адамзаттың ойлау жүйесі мен парасатына зор үлес қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығының да тілдік ерекшелігін ғылыми зерделеп, бағасын берудің де қажеттілігі туды. Бұл ретте ірі ақын, үлкен ойшыл, ағартушы-ғалымның әсіресе діни-теологиялық, қоғамдық-философиялық тақырыпқа жиі қалам тербеуі, соған сәйкес аталған салада соны ұғымды бейнелейтін лексикалық топтың қалыптасуына ықпал етті. Ал бұл атаулар өз кезегінде қазақ әдеби тілінің қанатын жайып, өсіп-өркендеуінің бір көзі-лексикологияға зор үлес қосатыны анық. Сондықтан Шәкәрім шығармашылығының тілдік ерекшелігін зерттеу-қазақ әдеби тілінің нормалануы мен ғылыми атаулардың жүйеленуі мен қалыптасуына қосқан оның сүбелі үлесін жан-жақты тани түсуге жол ашып, терминтаным саласындағы рөлін айқындауға көмектеседі.
І.Сілтеме жасалынған әдебиет
1.Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: Рауан, 1991. - 49б.
2.Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Алматы: Жазушы, 1988. - 560б.
3.Әбдіғазиев Б. Абай дәстүрі және Шәкәрім поэзиясы. Фил.ғыл канд.дис. Алматы: 1999. - 206 бет.
4.Момынова Б. Шәкәрім поэзиясы тілін зерттеу бағыттары//Қазақ тілі мен әдебиеті. 2006. - №11.
5.Ахметова Ж. Шәкәрім және фольклор//Қазақ тілі мен әдебиеті. 1998. – № 5,6.
6.Бекмұхаметов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Алматы: Қазақстан, 1977.- 200б.
7.Виноградов В. О языке художественной литературы. Москва: 1959. - 207 б.
8.Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы: Арыс, 2004. - 144б.
9.Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. Алматы: Раритет, 2004. - 301 б.
10.Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы: 1965. - 162 б.
11.Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы: Жазушы, 1968. - 356 б.
12.Қонарбаева А. Шәкәрім құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық лексиканың қолданысы. Өскемен: Медиа-Альянс, 2005. - 192 б.
13.Сыздықова Р. XVIII-XIXғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Мектеп, 1993. -246 б.
14.Серғалиев М. Кең өріс. Алматы: 1983-134 б.
ІІ. Қосымша әдебиет
15.Айтбаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер. Филос. ғыл. канд.дис. Алматы,: 1997. - 120 б.
16.Ізтілеуова С. Шәкәрім шығармаларындағы тұлға мәселесі//Ақиқат.- 1998. - № 1, 40-48 б.
17.Жигулев А. Сила образного слова. Москва: 1965. - 607 б.
18.Аринов Т. Шәкәрім туралы//Семей таңы.- 1989. - 16 желтоқсан.
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары. Қазақ ССР ҒА хабарлары, 1990. - № 3,41-47 б.
19.Құдайбериев Ш. Аманат. Алматы: Өнер, 1989. - 124 б.
20.Құдайбердиев Ш. Қалқаман-Мамыр. Семей: Ярдем, 1912. - 24 б.
21.Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. Орынбор, 1911. - 7б.
22.Құдайбердіұлы Ш. Иманым. Алматы: Арыс, 2000. - 321 б.
23.Құдайбердіұлы Ш. Қазақ айнасы. Алматы: Атамұра, 2003. - 296 б.
24.Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы: Рауан, 1998. -304 б.
25.Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны). Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері: Ғылыми материалдар жинағы. Алматы: 1993. - 33-39 б.
26.Мағауин М. Шәкәрімнің шеберлігі//Жұлдыз.-1988. - № 10, 178-785 б.
27.Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы: Санат, 1995. - 208 б.
28.Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шындығы//Зерде.- 1989. - № 11, 34-36 б.
29.Құдиярова А. Шәкәрім-педагог, ғалым, ағартушы//Қазақстан мектебі.- 1993. -№6, 71-74 б.
30.Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. Алматы: Жазушы, 1982. - 464 б.
31.Хасанов Б. қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы: Мектеп, 1966. - 205 б.
32.Парандовский Я. Алхимия слова. Москва: Правда, 1990. - 631 б.
33.Шәкәрімтану мәселелері. Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. - 440 б.
34.Шәкәрім шежіресі-халық тарихы//Қазақстан коммунисі, 1990. - № 8, 80-85 б.
35. Сенкевич Н. Синтаксис-стилистические средства языка. Москва, 1968. - 285 б.
36.Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы: Ғылым, 1977. - 328 б.
1.Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев. Алматы: Рауан, 1991. - 49б.
2.Құдайбердиев Ш. Шығармалары: Өлеңдер, дастандар, қара сөздер. Алматы: Жазушы, 1988. - 560б.
3.Әбдіғазиев Б. Абай дәстүрі және Шәкәрім поэзиясы. Фил.ғыл канд.дис. Алматы: 1999. - 206 бет.
4.Момынова Б. Шәкәрім поэзиясы тілін зерттеу бағыттары//Қазақ тілі мен әдебиеті. 2006. - №11.
5.Ахметова Ж. Шәкәрім және фольклор//Қазақ тілі мен әдебиеті. 1998. – № 5,6.
6.Бекмұхаметов Е. Қазақ тіліндегі араб-парсы сөздері. Алматы: Қазақстан, 1977.- 200б.
7.Виноградов В. О языке художественной литературы. Москва: 1959. - 207 б.
8.Ізтілеуова С. Шәкәрімнің сырлы сөзі. Алматы: Арыс, 2004. - 144б.
9.Есім Ғ. Фәлсафа тарихы. Алматы: Раритет, 2004. - 301 б.
10.Балақаев М. Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері. Алматы: 1965. - 162 б.
11.Жұмалиев Қ. Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі. Алматы: Жазушы, 1968. - 356 б.
12.Қонарбаева А. Шәкәрім құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық лексиканың қолданысы. Өскемен: Медиа-Альянс, 2005. - 192 б.
13.Сыздықова Р. XVIII-XIXғ. қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы: Мектеп, 1993. -246 б.
14.Серғалиев М. Кең өріс. Алматы: 1983-134 б.
ІІ. Қосымша әдебиет
15.Айтбаева А. Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер. Филос. ғыл. канд.дис. Алматы,: 1997. - 120 б.
16.Ізтілеуова С. Шәкәрім шығармаларындағы тұлға мәселесі//Ақиқат.- 1998. - № 1, 40-48 б.
17.Жигулев А. Сила образного слова. Москва: 1965. - 607 б.
18.Аринов Т. Шәкәрім туралы//Семей таңы.- 1989. - 16 желтоқсан.
Әбдіғазиев Б. Шәкәрім дастандарының дәстүрлі арналары. Қазақ ССР ҒА хабарлары, 1990. - № 3,41-47 б.
19.Құдайбериев Ш. Аманат. Алматы: Өнер, 1989. - 124 б.
20.Құдайбердиев Ш. Қалқаман-Мамыр. Семей: Ярдем, 1912. - 24 б.
21.Құдайбердиев Ш. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі. Орынбор, 1911. - 7б.
22.Құдайбердіұлы Ш. Иманым. Алматы: Арыс, 2000. - 321 б.
23.Құдайбердіұлы Ш. Қазақ айнасы. Алматы: Атамұра, 2003. - 296 б.
24.Исаев С. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. Алматы: Рауан, 1998. -304 б.
25.Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім (Шәкәрімнің «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны). Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері: Ғылыми материалдар жинағы. Алматы: 1993. - 33-39 б.
26.Мағауин М. Шәкәрімнің шеберлігі//Жұлдыз.-1988. - № 10, 178-785 б.
27.Сыздықова Р. Абайдың сөз өрнегі. Алматы: Санат, 1995. - 208 б.
28.Әбдіғазиев Б. Шәкәрім шындығы//Зерде.- 1989. - № 11, 34-36 б.
29.Құдиярова А. Шәкәрім-педагог, ғалым, ағартушы//Қазақстан мектебі.- 1993. -№6, 71-74 б.
30.Мырзалиев Қ. Сөз сиқыры. Алматы: Жазушы, 1982. - 464 б.
31.Хасанов Б. қазақ тілінде сөздердің метафоралы қолданылуы. Алматы: Мектеп, 1966. - 205 б.
32.Парандовский Я. Алхимия слова. Москва: Правда, 1990. - 631 б.
33.Шәкәрімтану мәселелері. Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. - 440 б.
34.Шәкәрім шежіресі-халық тарихы//Қазақстан коммунисі, 1990. - № 8, 80-85 б.
35. Сенкевич Н. Синтаксис-стилистические средства языка. Москва, 1968. - 285 б.
36.Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы: Ғылым, 1977. - 328 б.
КІРІСПЕ
... Сөнген жанды, өлген тірілді дейді бәрі...
Сөнбеген де, өлмеген де. Уақыт пен Халық деген ұлылықтың ажырамас
бөлшегіндей, тіпті өлшеміндей оларға халық ғұмырындай талай ғасырлардың
тарту етілгенін тарих талай дәлелдеген. Бұл да - соның бір айғағы. Бүтін
бір кезеңнің өңін айналдырып, өзінің адал ұлдарын өзектен тептірген, еткен
еңбектерін еш, тұзын сор қылған, тағдырдың ең ауыр теперішін қазақ тартты,
тарихта сирек ұшырасар қияметті қазақ басынан өткерді. Ат төбеліндей топтың
қолжаулығына айналған өмірі өлшеулі шындық емес, халық қастерлеп, сенетін,
түпкілікті жеңетін шындықтан өзгенің бәрінің бекер екенін тағдыры талайға,
аттары жалаға таңылған арыстардың жылдар жүзін жабырқатып, қайта оралуы
әйгіледі. Уақыт пен тарих еш терістей алмас, мызғымас шындық енді
тәркіленбегей, жерге қарап, жүзі сынбағай.
Халықтың қуанышын өз қуанышынан бөлмес көкірегі ояу, көзіқарақты
қазақтың баласы Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан сынды арыстармен
ұзақ жылдар көз жазған туған жалғыз бауырымен қайта қауышқандай тебіренген,
шүкіршілік еткен. Тарих саласы туралы сөз өзінше, бұл алыптардың оралуы
әдебиетке екпінді леппен еніп, төңкеріс әкелді. Қазір жүріп жатқан әдебиет
тарихындағы өзгерістер, қайта қараулар бұл салада атқарылар істің молдығын
байқағанымыздай. Соңғы кезде тіл білімінде жекелеген ақын-жазушыларымыздың
шығармаларындағы тілдік ерекшеліктер зерттеле бастады. Жалпы бүгінгі күні
көркем әдебиет тіліне тілші ғалымдарымыз көп көңіл бөлуде. Оған байланысты
соңғы отыз-қырық жыл ішінде ғылыми зерттеу еңбектер, монографиялар, сын
мақалалар жарық көрді. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің Қазақ әдебиеті тарихының
мәселелері және Абай поэзиясының тілі (1960), Р. Сыздықованың Абай
шығармаларының тілі (1968), Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы
(1970), Сөз құдіреті (1997), Е. Жанпейісовтің Қазақ прозасының тілі
(1968), Т. Қоңыровтың Қазақ теңеулері (1978), М. Серғалиевтің Көркем
әдебиет тілі (1995) т.б. еңбектерді атауға болады.
Осы тәрізді қазақ тілі мен әдебиетіне, мәдениеті мен өнеріне,
адамзаттың ойлау жүйесі мен парасатына зор үлес қосқан Шәкәрім
Құдайбердіұлы шығармашылығының да тілдік ерекшелігін ғылыми зерделеп,
бағасын берудің де қажеттілігі туды. Бұл ретте ірі ақын, үлкен ойшыл,
ағартушы-ғалымның әсіресе діни-теологиялық, қоғамдық-философиялық тақырыпқа
жиі қалам тербеуі, соған сәйкес аталған салада соны ұғымды бейнелейтін
лексикалық топтың қалыптасуына ықпал етті. Ал бұл атаулар өз кезегінде
қазақ әдеби тілінің қанатын жайып, өсіп-өркендеуінің бір көзі-
лексикологияға зор үлес қосатыны анық. Сондықтан Шәкәрім шығармашылығының
тілдік ерекшелігін зерттеу-қазақ әдеби тілінің нормалануы мен ғылыми
атаулардың жүйеленуі мен қалыптасуына қосқан оның сүбелі үлесін жан-жақты
тани түсуге жол ашып, терминтаным саласындағы рөлін айқындауға көмектеседі.
Зерттеуіміздің негізгі нысанасы-Шәкәрім шығармаларына қалам тартып, ой
бөліспегені кемде-кем. Ақынның аяулы тағдыры, аянышты ақыры сол тағдырдан
тікелей тартылған өлеңдерінің адамзаттың қай-қайсысының болмасын жүрегіне
оңай еніп, өзінікіне айналар сезімділігі мен ойлылығы тартатын болар. З.
Ахметов, М. Базарбаев, Р. Сыздықова, Ш. Сәтбаева, Ә. Тәжібаев, Х.
Сүйіншәлиев, Ө. Күмісбаев, Қ. Мұхаметханов, М. Мағауин, Б. Әбдіғазиев, А.
Жақсылықов т.б. сынды ғалымдарда әр қырынан талданып, жеке мақалалар мен
тараулар арқылы пікір білдірілсе, А. Тілеуханова, Т. Көшенова, Р.
Қосақбаева, С. Ізтілеуова, А. Қонарбаева т.б. жас ғалымдар үлкен ғылымға
сапарын сол ақын мұралары арқау болған ғылыми еңбектермен бастады. С.
Ізтілеуованың Шәкәрімнің поэтикалық бастаулары, Шәкәрімнің сырлы сөзі,
Ш. Сәтбаеваның Шәкәрім Құдайбердиев еңбектері, А. Қонарбаеваның Шәкәрім
Құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық
лексиканың қолданысы, А. Айтбаеваның Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер, Шәкәрім
Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы, Г. Әбдрасылованың Шәкәрім
Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі, А. Үсенованың Шәкәрім
өлеңдерінің құрылысы, А. Қыраубаеваның Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім
т.б. диссертациялары мен зерттеу еңбектері - ақын шығармашылығының жан-
жақты зерттеліп жатқандығының айғағы. Сондай-ақ өткен жылы Шәкәрімтану
мәселелерісериялық ғылыми жинағы жары көрді. Ол кітап төрт: мақалалар,
естеліктер, шәкәрімтану тарихы, сөзтізбе бөлімдеріне тұрады. Аталған
еңбекте ақын шығармашылығын сан қырынан ашатын М. Мағауин, Қ.
Мұхаметханұлы, Р. Нұрғали, Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, М. Әуезовтердің
көлемді мақалалары берілген.
Шәкәрім, оның шығармалары туралы сөздің басы бұл емес. Әңгіме әріректе
басталған. Қазан төңкерісінен кейін Шәкәрімнің бірнеше кітаптары жарық
көрген: Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі және Мұсылмандық шарты
1911 жылы Орынборда басылған, Қазақ айнасы өлеңдер жинағы, Қалқаман-
Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары 1912 жылы Семейде жарияландған. Осы жылдары
Шәкәрім Айқап журналы мен Қазақ газетігін көтерген мәселелеріне
белсенді араласып, бірнеше мақалалар жазған.
Төңкерістен кейін Шәкәрімнің шығармаларынан жарық көргендері: Абай
журналының 1918 жылғы 3-4 санында екі мақала, Хафизден аударма, Ләйлі-
Мәжнүн-Фзулидің осы аттас поэмасынан еркін аударған нұсқасы алғасында
Шолпан журналының 1922-1923 жылғы 2-8 сандарында, кейін жеке кітап болып,
С. Сейфуллиннің алғы сөзімен 1936 жылы Алматыда шыққан, Пушкиннің
Дубровский романын қазақша өлеңмен аударғаны 1924 жылы Семейде басылса,
Боран повесінің аудармасы Әдебиет майданы журналының 1936 жылғы 2-
санында жарық көрген. Шәкәрімнің бір топ өлеңдері Қазақ әдебиеті
газетінің 1959 жылғы бір санында және Ленинградта шығатын Ақын
кітапханасы сериясы бойынша 1978 жылы жарық көрген Қазақстан ақындары
атты жинақта бірнеше өлеңдері алғашқы рет орысша басылған. 1988 жылы
Шәкәрімнің шығармаларының жинағы жарық көрген. Оған ақынның 164 өлеңі, 4
поэмасы, 3 прозалық шығармасы, үлкенді-кішілі 18 аудармасы енген. 1, 3-
4.
Ақынның көзі тірісінде-ақ Айқап журналы мен Қазақ газеті
шығармаларын жоғары бағалап, С. Торайғыров ерекше қадірлеп, М. Әуезов, С.
Сейфуллин, Ә. Бөкейханов, Ы. Дүйсенбаевтар Абайдан кейінгі орнын белгілеген-
ді. Кеңестік қоғам билеген қаһарлы жылдарда қаймықпай, ақын есімін атап,
газет-журналдарға бастырып, ақынмен жүздестірген М. Мағауин, Ә. Тәжібаев,
Ә. Әлімжанов, Ә. Нұрпейісовтардың азаматтық істері көпке өнеге еді.
Шәкәрімнің зерттелу жайы 1988 жылы шыққан академиялық жинақта егжей-
тегжейлі баяндалады. Біз енді Абай мен Сұлтанмахмұт, Сәкен аралығындағы
ақтаңдақ орынға енді бар зор тұлғасымен Шәкәрімді отырғызамыз деп жинақтың
алғы сөзінде ғалым Ш. Сәтбаева мен ақын, ғалым Ә. Тәжібаевтар ақынның қазақ
әдебиетіндегі түпкілікті орнын меңзейді 2, 21.
Осы күнге дейін жарияланып жатқан ғылыми еңбектердің барлығы дерлік
Шәкәрімді Абай дәстүрінің бірегей жалғастырушысы, дамытушысы ретінде
танытып, екі ақын творчестволарындағы сабақтастықты саралауға бағытталған.
Шәкәрім Абай шәкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір сүргені ғана емес, артына
ең мол мұра қалдырғаны да. Оның поэзиясы шын мәнінде Абайдың ақындық
дәстүрінде туған, құнарлы топырақтан нәр алған қуатты поэзия 3, 54.
Көркем әдебиет тілі, көркемдік мәні, тіл байлығының қайнар көздері хақында
әдебиетшілеріміз де, тілшілеріміз де аз пікір айтып жүрген жоқ. Көркем
шығарма тілін қарастырғанда тілдік материалдар нені жасады, өтейтін
қажеттілігі қандай, ақын алған объектісіне сол сөзді қандай формада керекке
жаратты, қызметі қандай екен, осыларға назар аударып, өлеңнің тілдік
материалын осы тұрғыдан қарастырған абзал. Бірақ, бұл тіл байлығын тануда
тек осылармен шектелу керек деген бір жақты түсінікке де әкелмесе керек.
Ер қосқанға ұқсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып, жымпитып қойсам демек.
Атқа тыным, адамға жайлы келіп
Көзге сұлу, өз оңды болса керек,-деп айтқысы келген сөз құдіретін әсерлі
суретке айналдырып, ер қосу өнері шебердің шеберінің ғана қолынан
келетініне және сөз өнері, тіл мәдениетінің бітім-болмысына өмірлік
тәжірибе арқылы келуі Шәкәрімді бір қырынан танытса керек. Жоғарыда
келтірілген өлең жолдарына саралай үңілсек, ұлы ұстазы Абайдың: тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс жұмыр келсін айналасы,-деген ұлағатты
жолдарының заңды жалғасын аңғарамыз. Сөз сөйлеу мен өлеңге қояр талабын
байқаймыз.
Көркем сөз-көрікті ойдың көрінісі, құнды сөз-құнарлы ойдан ғана туады.
Шәкәрімнің өзге тілдерден сөз алуы, өз тұсынан сөз жасауы, сонымен қатар,
бұрын қазақ тіл рәсімінде кездеспеген сөздерді өзінше тіркестіріп, жаңаша
қолдануы-ұстазы Абай мектебінің үлгі-жемісі және соларға сай түсініктерден
туған талап болса керек, сондай-ақ қазақ әдеби тілі сөздігін байыту
мақсатынан туған заңдылық екенінде дау жоқ.
Шәкәрім Құдайбердіұлының ХХ ғасыр басындағы жазба дәстүрдің бұқаралық
сипат алуымен қатар уақыттың сұранысынан туып, әлеуметтің қажетін өтеген
танымдық еңбектерінің тілдік тұрғыдан талданып, саралануының ғылым үшін мән-
мағынасы зор. Сол арқылы бұған дейін де қазақ тіл білімі ғылымы саласындағы
қалыптасқан теориялық тұжырымдар мен қағидаларға, көзқарастар мен
үрдістерге жаңаша үңіліп, тың өзгерістер енгізуге, қаламгер
шығармашылығының өзіне тән ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Филология ғылымдарының докторы, белгілі тілші ғалым Б.Момынованың
Шәкәрім поэзиясы тілін зерттеу бағыттары атты мақаласында Шәкәрім
шығармаларының тілі туралы мынадай пікір білдіреді:
Біздің ойымызша, Шәкәрім шығармалары тілдік тұрғыдан бірнеше бағытта
зерттелуі тиіс:
1.Шәкәрімнің әдеби тілді дамыту, ілгерілету бағытындағы еңбегін
таразылау–қазақ тілші-ғалымдарының міндеті. Шәкәрімнің, сондай-ақ ақын
тағдырына ұқсас өмір кешкен Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ғұламалардың,
репрессияланған бір шоғыр қазақ зиялыларының қазақ әдеби тілі тарихындағы
орны анықталуы керек.
2.Шәкәрім шығармаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері, әсіресе, діни
лексиканың (сопылық поэзияның сарыны Шәкәрімде бар) табиғатына ақын
мұралары арқылы тереңдеп бару, оның философиямен астарласуын ашу мен қазақ
тіліндегі лексиканың нақ осы түрінің тілдік жақтан Шәкәрім еңбектері арқылы
толығуын көрсету.
3.Поэзия, проза, аударма жанрларының дамуына, өрістеуіне Шәкәрімнің қосқан
үлес-салмағын тілдік тұрғыдан сараптау, қандай тілдік конструкциялар
енгізгенін айқындау, ақын мұралары тілінің морфологиялық құрылымына
тоқталу, оның шығармаларының лексикалық қабаттарын сүзіп шығып, тіл
тазалығы, тіл мәдениеті конондары тұрғысынан ой саларлықтай ғылыми
ізденістерге қол жеткізу–Шәкәрімнің әдеби тіл тарихындағы орнын анықтауға
бастайтын тура бағыттағы ғылыми соқпақтардың бірі т.б. 4, 4.
Шәкәрімнің өмір сүрген кезеңі- екі ғасыр тоғысындағы Ресей патшалығына
кіріптар қазақ халқының саяси-әлеуметтік тұрмыс-тіршілігінің сапалық жаңа
өзгерістерді қажет еткен тарихи дәуірге тап келеді. Бұл қалыптасқан
қоғамдық-әлеуметтік ахуал ой ойлаған барша қазақ зиялыларын толғантқаны
даусыз. Қоғам өміріндегі күрт өзгерістер соны ұғымдарды туғызып, ол өз
кезегінде ана тілінің сөздік қорынан көрініс тапты. Шәкәрім мұрасының
стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді
саналы түрде қолданып, өзіндік ізденістерге барғандығы, қаламына тән
ерекшеліктердің молдығы мен әр алуандығы-осылардың баршасы бұл тақырыпты өз
алдына бөлек арнайы зерттеуді қажет етеді. Сондықтан Шәкәрім
шығармаларындағы ана тілін байытқан үлгі-қалыптар, әдіс-тәсілдер, лексика-
грамматикалық ерекшеліктерді ғылыми зерттеп игерудің қазақ әдеби тілін
дамытуда орны ерекше.
І ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТІЛІНІҢ
ЛЕКСИКА-
ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сөз белгілі бір затты не құбылысты атап қана қоймайды, сонымен бірге
тіліміздегі басқа сөздермен байланысқа түсіп, ерекше образ жасап та
қолданылып жатады. Кез келген суреткер өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы
шындықты оқырманына жеткізу үшін бейнелі сөз орамдарын сомдап,
жалпыхалықтық қолданыстан өзінің ой-жүйесіне сай сөздерді таңдап жұмсайды
және оларды тиімді, жүйелі түрде қолданады. Ол үшін суреткер тіл
байлығының көзі полисемия, омоним, синоним, антоним, фразеологизм секілді
экспрессивті-эмоционалды сөздерді стильдік қызметте пайдаланады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының лексикалық қат-қабаттары әр алуан
болып келеді. Көп мағыналы сөздер, антоним, синоним, омоним,
фразеологизмдер өте шебер қолданылып, өлеңнің көркемдігін арттырып,
стильдік бояуын айқындай түседі.
І.1.Антонимдердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты. Антонимдердің
негізгі қасиеті-контрасс суреттер беруде. Антонимдер дүниедегі заттар мен
құбылыстардың сапасын, қасиетін, көлемін салыстырып және қарама-қарсы
қоюдан шығады. Күнделікті ауызекі тілден бастап көркем әдебиет тілінде
антонимдер-өте жиі қолданыстағы актив сөздер. Прозалық шығармаларға
қарағанда поэзияда жұмсалу аясы кеңірек және әсем. Олар сөз табының
біразына қатысты, олардың жасалынылуының өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ
тілінде антоним болатын негізгі сөз табы-сын есім, одан басқа зат есім,
етістік, үстеулерден де ұшырасады. Ақын өлеңдері мен поэмаларында
антонимдер молынан кездеседі, олар тіпті өлеңнің бір жолының бойында екі
реттен де болып отырады. Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер сөз табының
әр түрінен жасалған, соларды былайша топтастыруға болады:
1.Зат есімдерден болған антонимдер: Бүгін дос, таң атса қас бола қалып,
Өтіріктің орнына Шын ұсталық, Жасты көксер кемпір мен шал арманда,
Қайтсе зиян, қайткенде пайда болмақ?, Дос мақтайды сен жақсы көрмек
үшін, Дұспан мақтар елірте бермек үшін, Ішіне пайда, зиян-бәрі
толмақ, Өтірік пе, рас па көрмей ішін, Күндегі таныс күн мен түн,
Шынды алмаса, алар деп өтірікті, Ойы-өмір мен өлім жайын әнге дәл
салмақ, Артың-анау, алдың-су, көз жетпейді, Ішің у, сыртыңды майла,
Қуаныш, қайғы, күлкі, ашу, Үйтсең-қатын болғаның, Еркек олай бола
ма, Досыңды жау, дұшпанды дос көрсетіп, Көзді байлап нәпсінің қылғаны
осы, Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?, Осы көрген түсім бе, иә өңім
бе, Онан бері қыс өтіп, болды ғой жаз т.б.
2.Сын есімдерден болған антонимдер: Жақсы, жаман әр істі сол тексермек,
Ыстық, суық, ашытықтан сақтау үшін, Жеңілді ауыр, алысты жақын
қылып, Адалыңды арам деп, Мен адалға барам деп, Қараңғы мен
жарықты жүрміз өлшеп, Сөзімнің іші жұмсақ, сырты қатты, Тұлымының
бірі ұзын, бірі қысқа, Өлеңнің сырты ащы, іші тәтті, Мейлі кәрі,
мейлі жас, Жақсы қымбат, жаманның бағасы арзан, Бұл жұмбақ өлі де
емес, тірі де емес т.б.
3.Үстеулерден болған антонимдер: Күні-түні ойланып, Жазудан да
жалықтым (26), Өкінерсің, көрерсің, Не таңертең, не кешке, Бірі
ерте, бірі кешке, Шөп те келіп жиылар, Аз ойна, көп ойла, осынымды
ұқ, Мен сені алып жөнелсем осы түнде, Жиылмай ма бар Матай жалғыз
күнде? т.б.
4.Етістіктерден болған антонимдер: Не өлтір, не тірілт, осы шын сырым-
ау!, Тумақ, өлмек-тағдырдың шын қазасы, Келер-кетер зиян жоқ
мұнан тағы, Туды-өлді, жанды-сөнді, Өршіп, өнді қайтадан т.б.
антонимдер кездеседі
ІІ.2.Синоним сөздердің қызметі. Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды
молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі-синоним екені
баршамызға мәлім. Ғалымдарымыз синонимдерді жан-жақты зерттеп, құнды
пікірлер айтқан. Көптеген пікірлерге қарағанда, синонимдер-дегендер-тек
мағыналас, мәндес келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категория ғана
емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стильдік
құрал. Шәкәрім өлеңдерінде кездескен синоним сөздерді де сөз таптарына
қарай бөлуге болады.
1.Зат есімнен болған синонимдер: Күнде дау, күнде жанжал, шу болмақты,
Денеде қандай орын, жайда болмақ?, Туысқан мен жақының, Оларға
толса тақымың, Қайғы менен уайымды, Ойлауды да қойғызар, Отқа
әкеліп отынды салып еді, Жалын шығып лапылдап жанып еді, Сабыр деген
әр іске шыдамдылық, Қар, суық, аяз, боран-бәрі кетіп, Ойдан маржан,
меруерт төгілгенде, Әлде сайтан, әлде жын, Жел мен бұлт-дуана, бақсы
болып, Жамағайын, жақыны сол кісінің, Бар екен Кебек деген бір
інісі, Жел шығып, боран болып кеткен екен, Аң қуған аңғал батыр
аңдасын ба?, Қаза келсе, малдыдан мал таймай ма? Ажал жетсе,
батырдан жан таймай ма?, Ашу менен ызаға, Толы емеспін, ортамын,
Жарлылар, жалаңдама, сендер де ойлан, Кер кедей, кежірлікті шығар
бойдан.
2.Сын есімнен болған синонимдер: Мына бала-қу бала, неткен залым,
Қайырусыз, қағусыз өскен басым, Көзі өткір, қара торы жігіт екен,
Орта бойлы, тапалдау, кең иықтыт.б.
3.Етістіктен болған синонимдер: Кекеп, мұқап қыздырма, Ақылдың өсіп-
өніп зораймағы, Таңырқап, таңғалады бәрі келіп т.б.
Жинақтай айтқанда, Шәкәрім қолданған синонимдердің ерекшелігі мынада:
Біріншіден, ақын лексикалық синонимдерді еркін меңгеріп, орнымен жұмсап,
оларды өлеңнің мазмұнынын ашуға, ойды тереңдетіп беруге қолданады. Ол
синонимдерге аса жауапкершілікпен қарап, бір сөзді қайта-қайта
қайталамай, синонимдер арқылы өлеңнің көркемдігін күшейте түседі.
Екіншіден, синонимдер дыбыстық үйлесім тауып, грамматикалық формалардың
еркін тіркесуі арқылы өлеңнің экспрессивтік бояуын арттыра түседі.
Үшіншіден, бір мағына беретін бірнеше сөзді қолдану арқылы поэтикалық сөз
өрнегінде сұлу да көркем бейне жасап, оқырманын ойландырады.
Төртіншіден, тіліміздің байлығы синонимдер арқылы көрініс беретінін
ескерсек, ақынның қазақ тілінің сөздік құрамын байытуға қосқан өзіндік
үлесінің бар екені даусыз.
І.3.Омонимдердің қолданысы. Жоғарыдағы ерекшеліктерге қоса, Шәкәрім
поэзиясының тілі омонимдерге де бай. Дәлел ретінде Еңлік-Кебек
поэмасынан мынандай үлгілер келтірейін:
1.Бораннан байқай алмай өтіп кеті,
Түлкіні жатса-дағы бүркіт қысып.
2.Қосылған соң кешікпей болдым буаз,
Онан бері қыс өтіп, шықты ғой жаз.
3.Сол жерден жайлап қыстап жатып алды,
Қалмақтан барымталап жиды малды.
Бірінші мысалдағы қыс етістік омонимі, бір затты екінші заттың
арасына салып сығу, жаншу деген мағынада; екінші, үшінші мағынадағы қыс-
күзден кейін келетін жыл мезгілі деген мағынада тұр.
Қалқаман-Мамыр поэмасында да мұндай ерекшеліктер бар:
1.Бітім болмай созылды сөз аяғы,
Белгісіз кімнің соры, кімнің бағы.
Бақ-адамның басына қонатын бақыт, ырыс, құт мағынасында қолданылған.
2.Көкенай, қарғаймын, сөзіме бақ,
Ісім жөн, бір құдайға көңілім хақ.
Бақ-зат есіммен тіркесіп, етістіктің омонимі бақыла, байқа деген
ұғымда тұр.
І.4.Көп мағыналы сөздерді құбылту. Көп мағыналы сөзде мағыналылық бірлік
болады. Бір сөзге бірнеше мағына беру арқылы берілген сөздер ақын
шығармашылығында кең орын алады. Көп мағыналы сөздер тек тілдік құбылыс
қана емес, көркем дүниедегі бейне сырын ашудың кілті. Ақын тіліндегі көп
мағыналы сөздер өлеңнің көркемдігіне, мазмұнына, мәнері мен әсеріне
қызмет етіп тұрады.
Оған, мәселен, Қалқаман-Мамыр поэмасындағы Жан сөзі мысал бола
алады.
1.Бірін еркек, біреуін әйел қылып,
Екеуінен көп жанды таратыпты.
Мұндағы жан сөзі адам мағынасында қолданылып тұр.
2.Солайша жауап берді Қалқаманға,
Бұл сөзі байқалмады басқа жанға.
Мұнда жан сөзі белгісіз біреу ұғымында ақынның адамға жалпы
сипаттама беруінде қолданылады.
3.Қалқаман Тобықты үшін жанды қиса,
Кетпей ме шаһит болып оның жаны.
Бұл мысалда жан сөзі адамға түрлілік беретін рух мағынасында
қолданылып тұр.
4.Төгілді көзден жасы көрген жанның,
Шолағын қарай гөр деп бұ жалғанның.
Мұндағы жан ақынның қолданысында кісі, белгісіз адам ұғымында
беріліп тұрғаны анық.
І.5. Ақынның контекстік фразеологизмдерінің сипаты. Сөзді сұлуландырып,
ойды әсемдеп, тілді мәнерлеп жеткізетін әрі стильдік мәні ерекше
сөздердің бірі-фразеологизмдер ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем шығарма
тілінде де көп қолданылады. Академик В. В. Виноградов фразеологизмдерді
жан-жақты зерттеумен шұғылданумен бірге, оның көркем туындыдағы атқаратын
қызметін, қолданылу мүмкіншілігін зерттеу керектігін айтты.
Фразеологизмдерді көркем туындыда мейлінше көп қолдану біздің ұлттық
сипатымызды ашатын бейнелердің бірі.
Шәкәрім Құдайбердіұлы-Абайдың ақындық дәстүрін әрі мағыналы, әрі толық
жалғастырған, өз жолын тауып, өзіндік өрнектерімен өркендеткен тұлға.
Тарихи оқиғалардың ізімен жазылған "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-Кебек" атты
дастандары өзінің көркемдік сипаттары мен оқиға құрылысы жағынан кесек
туындылар қатарынан табылады.
Оның ақындық әлемі мен шеберлік сырларын, көркемдік таным иесінің
ойлау жүйесін таразылау, талдау, тереңіне үңілу-қиынның қиыны. Сондықтан
да поэмаларында қисынды логикалық сөйлемдермен қатар, әдеттен, дағдыдан
тыс, мағыналық жағынан түсінуге ауыр сөйлемдер, фразеологиялық оралымдар
көптеп кездеседі.
Ұшан теңіз ақықтай жарқыраған фразеологиялық оралымдар Шәкәрім
дастандарында молынан өрілген. Еңлік-Кебек
поэмасы бойынша мынандай мысалдар бар:
1.Соны ойлап көңілін басты Кебек батыр.
2.Кебектің де қызға тұр көңілі ауып.
3.Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
4.Көрінгенге көз сүзген көрсе қызар...
5.Екі көзін қан жауып, өңі қашып.
6.Оны естіп Кебек кетті өз жайына,
Батса да балгер сөзі шымбайына.
7.Осылай деп жұмбағын Кебек шешті,
Матайменен байлау қылып, сөз сөйлесті.
8.Бірталайын жаралы қылса дағы,
Көпке топырақ шашсын ба, ұстап алды.
“Қалқаман-Мамыр” поэмасында:
1.Асықтығын айта алмай іштен жанып,
"Құрбымыз" деп құр ойнап-күледі екен.
2.Кеше білдім төбемнен ұрғандығын,
Құдалықтың дап-дайын тұрғандығын.
3.Алдыңа кешу сұрай келіп тұрмын,
Көзге тірі болсам да өліп тұрмын.
4.Бетінде бек сүйекті бір нұры бар,
Қыласың ықтиярсыз шын махаббат.
5.Балқытар жылы жүзі сүйегіңді,
Бергендей аса мұқтаж тілегіңді деген фразеологизмдер кездеседі.
Шәкәрім шығармаларында әр түрлі стильдік мақсатта фразеологиялық
тіркестер қолданылған. Автордың қолдануында олар шығарма тілінде
көркемдік бейне, ойды жан-жағынан сипаттау қызметін атқарады.
Автор фразеологизмдерді көбіне насихат, өсиет айту мақсатымен, ойын
бейнелі, әсерлі жеткізу үшін қолданған.
1.Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан,
Батырым, ондай жанға көңіл берме.
2.Кімнің көзі жетеді күні ертеңге.
3.Мен сені бүгін алып кет демеймін,
Осы екі елдің түбіне жет демеймін.
4.Қара қазан, сары бала қамын ойлап,
Келді ғой жайлы қоныс табам десіп.
5.Барымта алмай бітімге көнсе елің,
Қанша мал алса, аярым жоқ қой менің.
Шәкәрім қолданған идиом, фразалар дыбыс үйлесімділігіне (аллитерация,
ассонанс) құрылған. Атап айтсақ, аяғынан алмау, қапы қалу, кер кеткен,
жылы жүрек, қаны қызбай, есіне енбеу, жаралы жүрек т.б.
Шәкәрім ойды нақты, образды, әсерлі беру үшін халық арасындағы мақал-
мәтелдерді, нақыл сөздерді, ел аузындағы шешендік сөздерді өте жиі
қолданған.
1."Иесімен ас тәтті" деп Еңлікті,
Шақырып ап екеуі отырды жеп.
2.Болсын да Мәмбетейдің бір айтқаны,
"Еркек тоқты құрбандық" деген қане.
3."Сақтықта қорлық жүрмес" деген бар ғой,
Сақтанбасаң артқыға сөз боларсың.
4.Асыққандық емес пе мына сөзің,
Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?
Көркем әдебиетте фразеологизмдер үнемі тек дайын қалпында алынбай, әр
түрлі жолмен жұмсалатыны белгілі. Соның бірі-жалпы халықтық норманы
автордың өңдеп, өзгертіп қолдануы. Фразеологизмдерді былай қолдануда
арнайы мақсат болатыны өзінен-өзі түсінікті. Осындай жолдармен Шәкәрім де
тұрақты сөз тіркестерінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды
байытуға өзінің үлесін қосқан. Ол халықтық нормадағы түрлі тіркестерді
қолдана отырып, өзінің сөз қолданудағы стилін кеңейтті, кей тіркестерді
өзінше құрып, артына жаңа тіркестер, афоризмдер қалдырды. Мысалы, асыл
киім, нақақ жала, нұр жүрек, аңғал батыр, кешу сұрау т.б.
Шәкәрім поэмаларында әр түрлі сөз табынан жасалған фразеологизмдер
бар.
1.Есім тiркесті фразеологизмдер: еркек кіндік, еркек шора, жылы жүрек,
теріс бата, ыстық жас, аңғал батыр, қалың мал.
2.Одағай тұлғалы тіркестер: А, құдай, сақтай көр, ай, дүние-ай т.б.
Фразеологизмдер семантикалық құрылысы жағынан тұрақты болғанымен,
тілдік қолдану аясында компоненттер құрамы әр түрлі сандық, сапалық
өзгерістерге ұшырап отырады. Бұларды синонимдес фразеологизмдер деп
атайды.
I.Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
Оққа байлады-ажалга нысана етті, өлімге басын тікті.
I.Жөнелді күрең атпен сарындатып,
Ажалға көпе-көрінеу байлап берді.
Ажалға белін байлау-дүние салу мезеті, өлім сағаты жету.
II. Бүгін мұнда кез болдың құдай айдап.
Кез болу-тап болу, жолығу, ұшырасу.
II.Кер кеткен кеселдіге душар болдым.
Душар болу-кезіге кету, тап болу.
III.Жылы жүрек өзіне жар тапқандай,
Тыншымады, тулады, жүз құбылды.
Жылы жүрек-қайырымды, мейірімді жүрек.
III.Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай.
Нұр жүрек-жылы, мейірімді жүрек.
Осы мысалдардан Шәкәрімнің өз шығармасында синонимдес фразеологизмдер
жасағандығын көреміз.
Шәкәрім дастандарындағы вариантты фразеологизмдердің компоненттер
құрамын мына төмендегідей топтастыруга болады.
1.Екі компонетті: обалы жібермеу, айла қылу (әдіс қылу), сылтау табу
(келіспеуге себеп ойластыру), хабар жету (хабар, белгі беру).
2.Үш компонентті: ажалға бел байлау (дүние салу мезеті), әркімге жем
болу (еңбегін, мал-жанын әркім бір пайдалану).
3.Төрт компонентті: қара қазан, сары бала (бала-шаға, отбасы
амандығын қорғаштау мағынасында).
Екі дастандағы фразеологизмдердің варианттылығы жайлы жинаған
мысалдарыма қарағанда, ең жиі кездесетіні-екі компонентті
фразеологизмдер.
Ақын өлеңдері де тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологиялық тіркестерге
де толы. Ол тек дастандарынан ғана емес, өлеңдерінен де кең көрініс
тапқан. Сонысымен де Шәкәрім шығармалары экспрессивті-эмоционалды
бейнелерге толы, айшықты сөз оралымдарына бай. Олардың қатарынан
күнделікті тұрмыста біз қолданатын тіркестер де, сонымен қатар автордың
өз жанынан шығарылған сөз айшықтары да табылады. Мәселен, Ілеспей
көзіңӘкелер сөзін, Жанды қиып жарына, Көз тоймас үзіп-жұлып алған
малға, Мойнына әбден алған сайтан мініп, Сүйтсе де адам көзі бір
тоймайды, Нұр көзің сүзіліпОйыма от салар, Есі ауып жығылмай,
Үміттің үйін құлатты, Сол сықылды көңілдің көзі ашылса, Дұспан сөгер
сыртыңнан қайрап тісін, Менің де көп жаралы жүрегім бар, Көрінгенге
көз сатып жалынғанша, Бар ұйқымды қашырып, Күнәға әлің келсе
батасың, Арамға батса білегі, Тамақ үшін тіл жалдап, Мен қайғы
жедім ғой, Ар, ынсаппен іс қылып, азап тартып, Аузына келгенді айтып
жанын жейді, Зияным жанға тимесе, Құбылма мінез, тайғақ ой, Аямадым
жиғанымды, сонда да көз салмады, Үмітін өрт шалған күн, Белді бекем
байладым, Көңілі соқыр көп надан т.б.
Айта берсек, жай бас изеп өте шығуға болмайтын тағы бір ерекшелік-
Шәкәрім Құдайбердіұлының әзірге дейін қазақтың ортақ қазынасына қосылып
үлгермеген, түбінде халықтық айналымға қабылдануы әбден мүмкін жаңа сөз
тіркестерін жасаған ақын екендігі. Мысалы, поэмаларында жай ермек үшін
емес, ұйқасқа үйлестікті сақтау, тармақтың өлшемінен ауытқымау мақсатында
өңделген, өзгертілген қолданыстар көпшілік. Мәселен, миым не ақылым
жетпей тұр деп екінің бірі айта беретін ұғымды-ақылым шақ Сол арасын
білуге ақылым шақ түрінде, кешірім өтіну, сұрау дегенді-кешу сұрау
Алдыңа кешу сұрай келіп тұрмын деп, баласы жоқ, балаға мұқтаж дегенді-
баладан кем Малы көп, бірақ еркек баладан кем деп жаңғыртқан. Шын
көңілден ұнату, қалтқысыз сүю деген фразеологизмдерді-ындынмен ұнату
Ындыныңмен ұнатсаң, бер қолыңды деп, жара байлауыш, жара таңғыш
дегенді-таңу ету Аузына жарасының таңу етті , оққа ұшты дегенді-
садаққа ұшты Бабаңның бес баласы садаққа ұшты түрінде берген.
Адамның не жануардың тұтас денесі деген ұғымды-ұлы дене Әйтеуір ұлы
дене аман қалды деген тіркес арқылы бейнелеген. Келтірілген
қолданыстардан мағынаға келген кінарат жоқ, оның есесіне естілу әуенінде
жаңалық, өзгешелік бар.
І.6. Мақал-мәтелдердің қолданысы. Мақал-мәтел, нақыл, қанатты сөздер-
бастауы сонау ауыз әдебиетіміздің терең қойнауында жатқан ұлттық
құндылықтарымыздың бірі, бірі емес бірегейі десек те болады. Бойына
тәрбиелік мәні мен қасиеті қатар дарыған осындай сөздер Шәкәрім
шығармашылығында да кеңінен кездеседі, ақын өз ойын ұзақ баяндап жатудан
гөрі мағыналы, жинақы нақыл сөздерін қолданған.
1. Көз жұмып, Көппен көрген ұлы той деп.
2. Жығылған жан күреске тоймас деген.
3. Алла сүйсең, адамды сүй дегендей.
4. Молданың ісін қылма, айтқанын қыл.
5. Жүрген алар деген ғой құдай да.
6. Бүлінгеннен бүлдірге алма деген.
7. Ұят күшті өлімнен дегендей-ақ.
8. Ұл жоқ болса, қыз да игі деген кәне.
9. Жылы-жылы сөз айтса,
Жылан інінен шығады.
Қатты сөзбен бет қайтса,
Надан дінінен шығады.
10. Сабырдың түбі-сары алтын.
Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай,
кезінде өзі жинап, баспаға әзірлеген, кейіннен баласы Ахаттың
көшірмелерінде қалған оның сондай 137 мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан
Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының қолжазбалар қорында сақталған.
Солардан бірнеше мысалдар келтірейік:
Көп ойламаған дана болмас, көпті қорғамаған пана болмас, Адам ойға
тоймас, бөрі қойға тоймас, Көнені керек етпесең, жаңа табылмайды,
байлауды керек етпесең, жара жазылмайды, Есептескен ел болмас, аңдасқан
ауыл болмас, арбасқан дос болмас, Үлкеннің тілін кіші алып, көрдің бе
жаман болғанынын, жаманның тілін жақсы алып, көрдің бе, сірә оңғанын?,
Кең болсаң, кем болмайсың т.б. бұлардың ішінде халық мақалдары да,
Шәкәрімнің өзі шығарған сөздері де бар. 5, 87-93.
Шәкәрім тілінде халықтың даналық тәжірибесін тұжырымдайтын сан
ғасырлар бойы қалыптасқан қысқа да нұсқа мақал-мәтелдерді айтайын деген
идеялық ойын образбен, эстетикалық, эмоционалдық бояу әсерімен жеткізу
үшін қолданады. Мысалы, Су екен деп у ішіп, Жаның жай боп қандың ғой,
Тәні сау болса, Жаны ауру,Емдейін десең, емдетпес, Сыртқы сөзің шын
болса, Жүрегіңде мін болса, Айтқан сөзің ем емес!, Дос қолымен от
көсер,Өзі ап-аман отырар, Сол ойды бес жыл жаздым,Арыдым, шаршадым,
аздымИнемен көп құдық қаздым,Ойым, сырым, жайым солай, Есің барда
елің тап, Иесін білме, ісін біл Сыртын ұқпа, ішін біл, Қас
түзеймін деп жүріп көз шығарып т.б. ойшылдың өзінің айтпақ идеясын
халықтық даналық ойлардың үлгі жүйесімен астастырып, ішкі тұтастығын
үндестіріп бейнелеуі-дәстүр сабақтастығы жалғасуының мысалы.
І.7.Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер. Қазақ тілі лексикасынан орын
алып, сөздік қордың бір қабатына айналған араб, парсы тілдерінен енген
сөздер. Бұл процесс қазақтың біртұтас халық тілі қалыптасудан көп бұрын,
орта ғасырлардың алғашқы кезінен басталады.
Араб-парсы сөздері қазақ тіліндегі кірме сөздердің ең мол қорын жасайды.
Олар тұлғасы жағынан да, семантикалық топтары жағынан да, қазақ тілінде
игерілуі жағынан да әртүрлі дәрежеде.
Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің
сөздік қорына енбегенімен, оның ішінде сөздік қордағы қазақтың төлтума
сөзіндей ұзақ өмір сүріп, жаңа сөздер жасауға ұйытқы болғат байырғы
сөздер көптеп табылады. Сөздік қордың бұл қабаты Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығынан, соның ішінде поэмаларынан да молынан кездеседі.
Оған поэмаларынан мынадай мысалдар дәлел бола алады:
1.Кебек батыр өз бақытын сынамаққа,
Әдейі іздеп келіпті балгер жаққа.
Балгер - "филгер" деген парсы сөзі. Мағынасы-бал ашатын адам.
2.Ол кезде балгер болған Нысан абыз,
Шын дауласкер бақсының өзі нағыз.
Абыз - араб тіліндегі "Хафиз" сөзінің өзгеріске түскен тұлғалық
пішіні. Беретін мағынасы- білгір, діни адам.
3.Аз күндік арам жүріс аужал емес,
Бермесең уағдаңды мүлде кесіп.
Уағда (уәде) - араб тілінен енген кірме сөз, мағынасы-серт, ант.
4.Тамақ үшін қыдырған Матай айтып,
Бұл бітім Еңлікке де болды мәлім.
Мәлім (мағлұм) - араб тілінен аударғанда беретін мағынасы-белгілі,
аян.
5.Намыс қылып жиылды тәмам найман,
Көнбейміз деп мазаққа мұнан былай.
Намыс (намус) - парсыша-ар, ұят.
6.Ғаділ, залым, шафқатлы-мейірімсіз,
Соларды айыра алмай қапы қалма.
Залым - арабтың арам, қара ниет, қу деген сөзі.
Ғаділет (әділет) - арабтың турашылдық, шындық, дұрыстық, адалдық
деген мағынасында.
7.Екеуі тәуекел деп, кетіп қалды,
Таң атпай-ақ ордаға жетіп барды.
Тәуекел (тәуәккәл) - араб сөзі. Алға қойған мақсатқа ешқандай
жалтақтамай, батыл кірісу деген мағына береді.
Ақынның поэмаларымен қоса өлеңдерінен де араб-парсы тілінен енген
сөздер жиі кездеседі. Оған өлеңдерінен мынадай мысалдар дәлел бола алады:
1.Дейді жұрт: Айуан жоқ иттен жаман.
Айуан (хәйуан) - арабтың жан-жануар, ауыспалы мағынада жыртқыш, сұм,
зұлым деген сөзі.
2. Бейісті хор қызы деген.
Бейіс (беһешт) - парсының жұмақө, жәннат деген мағынасында.
3. Хақиқатқа нанған күн.
Хақиқат (хақиқәт) - араб сөзі. Мағынасы-шындық, расқ дұрыс.
4. Сырым білмей сыртымнан қылма ғайбат.
Ғайбат (ғәйбәт) - өсек-аяң, сырттан жамандау, жала сөз.
5. Маған десе, мың жылдай қыл ғибадат.
Ғибадат (ғэбадәт) - арабтың құдайға құлшылық ету, жалбарыну, сыйыну
сөзінен шыққан.
6. Күнәсіна кірдің ғой.
Күнә (гүнаһ) - парсы сөзі. Беретін мағынасы-теріс қылық, қылмыс, кінә.
7. Тасбиық, сәлде, жайнамаз.
Тасбиық (тәсбих) - араб сөзі. Мағынасы-діншілдердің алланы қайталап
мадақтай беретін дұғаларын санауға қолданатын тас тізбегі.
Сәлде (сәллә) - парсыша қожа-молдалардың басына орайтын шалмасы деген
мағына береді.
8. Насихатты сөйтіп шаш.
Насихат (нәсихәт) - араб сөзі. Мағынасы-ақыл айту, кеңес беру, ұқтыру.
9. Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр
Нәпсі (нәфіс) - араб сөзі. Мағынасы-ындын, құштарлық.
Ынсап, нысап (энсаф) - арабтың көңіл тоқтаудағы тойымдық, қанағат
дегенін білдіреді.
10. Қиянатсыз надандар әулиеден кем емес.
Қиянат (хиянәт) - арабтың озбырлық, әділсіздік деген мағынасында.
Әулие (әулиа) - араб сөзі. Мағынасы-ерте кезде құдай жолын қуып, дінді
уағыздаған адам.
11. Фәни дене бояуға-ақ мақтанады.
Фәни, пәни - арабтың опасыз, өкінішті, тұрақсыз, баянсыз деген
мағынасында.
12. Мақсұтың болса орынсыз.
Мақсұт (мәқсуд) - араб сөзі. Мағынасы-алдына қойған мұрат, ниет, түпкі
ой, міндет.
Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің барлығы да халықтың сөйлеу
тіліне еніп, әбден түсінікті, етене сіңісті болып кеткен. Бұл атаулар
қазіргі әдеби тіліміздің лексикалық қорынан кең орын алып, байырғы
сөздеріміздей тілімізде актив қолданылады 6, 4-5 Осы кірме сөздерді
Шәкәрім шығармашалықпен суреткерлік талғам елегінен өткізіп, әдеби тілде
қыбын тауып қиюластырып, ой дәлдігін бейнелі беруде мағыналық астар,
реңкі мен стильдік қызметін дамытты.
Шәкәрім тілінде орыс сөздерінің қолданылуы да әлдеқайда мол орын
алған. Олардың бірқатары өздерінің тура атауыштық мағыналарында
жұмсалса, енді бірсыпырасы образ үшін алынған. Мысалы, пароход,
переводчик, аэроплан, радио, повестка, лунатик, фанатик, хроноскоп,
спирт, гипноз, электр, магнит, папирос, чиновнок, секунд, газет, журнал,
минут, цифр, банкрот, сукно, поп, электр, психолог, закон, партия,
протокол, комсомол, гармонь т.б. сөздер өздерінің номинативтік тура
мағыналарында жұмсалса, перевод малтасын ездім, банкрот боп күйреді, Сен
ферзімсің, мен жаяу, Қайтсем ұтам, ойбай-ау. Төрге барсам мен таяу,
Қылмас па екен ханды мат,-деген өлең жолдарында көрсетілген бөгде сөздер
образ жасауға қатысып тұр.
Шәкәрім тіліндегі орыс сөздерінің жазылуы екі түрлі қолданылады.
Біріншісі-қазақтың байырғы ауызекі айту формасында жазылып таңбаланған:
Петрбор, Мәскеу, Рум, жәшік, шен, старшын, мұжық, жандарал, пәуеске,
көшір, станса, сот, песір, бөтелке, опайке, резеңке, калош, қышлақ,
шарып, мәшине, рөмке т.б. Екіншісі-орысша транскрипциясы бойынша
берілген: заграница, член, переводчик, динамит, лом, пушка, параграф,
еполет, айроплан, радий, папа, мама, франк, цент т.б.
Атап айтатын жайт-Шәкәрім шығармашылығының тіл тазалығы. Мұнда сол
дәуірдегі қазақ түсінбейтіндей лексикалық қолданыстар жоққа тән. Оның
тілінде кездесетін кірме сөздер, әсіресе бұрыннан ислам дінімен сіңген
араб-парсы атаулары мен патша өкіметінің жергілікті жердегі әкімшілік,
билік жүйесіне байланысты қалыптасқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени
терминдер. Бұл жат сөздердің қай-қайсысы да Шәкәрім шығармашылығында
қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылығына бағындырылып жұмсалады.
Мысалы: бәйіт, Жәбірайыл, Ысрафыл, Газраил, Мекаил, Дәуіт, ахырет,
пейіш, мағжизе, фәни, пәрмен, шейх, дәруіш, ишан, хадис, жаһит, уәжіп,
мұстағип, мұбах, махрук, мафсад, сахаба, ғұсул, михраб, мүрид, махкеме,
ғаделет т.б. Шәкәрім мұсылман дінінің канондары мен шарттарын түсіндірген
тұста тілімізде сирек қооданылатын араб-парсы сөздерінің бірсыпырасының
қазақша баламасына тоқталып, егер тілімізде жоқ ұғым болса, оның
мағынасын жалпы сипаттап отырады. Бұл негізіне оның Мұсылмандық шарты,
Үш анық, Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі еңбектерінде жиі
кездеседі. Сондай-ақ, араб-парсы элементтері шығыстық сюжетке құрылған
Ләйлі-Мәжнүн, Қожа Хафиз сөзінен атты поэтикалық шығармаларында
молынан ұшырасады.
ІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тілімізде қалыптасып, орныққан грамматикалық ережелер, грамматикалық
категориялар, грамматикалық тұлғалар қаншалықты көп болып, олардың көркем
шығармада қолданылу аясы соншалықты кең, бай болғандықтан, жеке
суреткердің шығармашылық лабораторясында олардың қызметі, көрінісі де әр
қалай болады.
Грамматикалық формалар-көркем шығармадағы тілдік жүйені құрайтын
элементтердің бірі. Бұл жөнінде В. В. Виноградов: Стиль как система
средств выражения включает в себя звуки и грамматические словосочетания
деп, грамматикалық тұлғалардың стильге байланысты болатындығын баса айтып
кеткен еді 7, 185.
Сөздің өмірі сөйлемде, сөз тіркесінің құрамында ғана болады. Сондықтан
сөздің басқа сөзбен ұласып, сөз тіркесінің құрамында айтылуы оның басты
қызметінің, грамматикалық қызметінің бірі дейміз.
ІІ.1.Зат есімдердің қолданысы.
Ақын грамматикалық тұлғалардың сөйлем ішінде орынды жұмсалуына аса бір
жауапкершілікпен қараған. Шәкәрім өлеңдерінде сөз таптарының бәрі де
өзіндік қызмет атқарады. Олардың қолданылу аясы, мүмкіншілігі мәтінде
айқын көрінеді. Біз ақын қолданған зат есім, сын есім, етістіктер толық
тоқталуды көздедік. Есімдік, еліктеуіш, шылау сөздер де ақын ойын
жеткізудегі тіл көрсеткіші болып табылады. Өлеңнің құрылымы үшін
осылардың бәрі жинақталып, тұтас келгенде ғана шығарманың көркемдігі
айқын көрінеді. Бұлар- бірін-бірі толықтырып, айқындап тұратын
грамматикалық категориялар. Олар бір-бірімен мағыналық байланысқа
түскенде ғана өлеңнің тілі нақты болмақ.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының тілінде зат есімнің барлық мағыналық
топтары нақтылық, абстрактілік, жалпылық, жалқылық, даралық, жинақылық,
жекелік, топтылық кездесіп, өлеңнің көркемдігіне, әсерлігіне айрықша
әсер әтіп, түрлі ассоциациялар туғыза алады.
Өлең тіліндегі сөздерді грамматикалық категориялар ретінде зат есім, сын
есім, етістік деп талдағанда басты назар аударатынымыз-осылардың
қолданыстағы мағыналылық, тұлғалық, яғни стильдік қызметі қаншалықты
деңгейде көрініс берген. Ақын сөз таңдағанда өлең мәтінінің мазмұнына,
тақырыбына лайықтап алады және шығарманың эстетикалық әсерін күшейтуді
мақсат етеді.
Шәкәрім поэзиясында адамның мінез-құлкына, өмір сүру ортасына қарай
жақсылық пен жамандық, адамдық пен зұлымдық туралы ұғымдар негізгі орын
алады. Әсіресе, Ар, Ынсап, Қайрат, Ақыл, Айла сияқты сөздер жиі
кездеседі. Мәселен, Ынсап, рахым, ұяттан жүген ұстап, Мұңдасуға
қамдандымҚайратым мен ойыма, Үміт үзген қорқақ ОйДірілдейді
қалшылдап, Қайратың мен сақтығыңКөріне ме маңайда?Өлше істің
ақтығынЫнсап бар ма оңайда, Рахым, Ұят, АрыныңБетін топырақ
жасырған, Мені ұстауға шыдай көрСүйтіп жұмса Қайратты, Арам оймен
ар сатып үзіп-жұлмақ, Ойыңды дұрыс деме, теріс деме, Қаруым дер, кісі
атып жерОл ғылымды хайла етер, Ұят сол-аулақта ұял көргендей-ақ,
Ынсап деген аспайды, кем қалмайды, Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,
Ынсап, рахым, ар, ұят табылмасаӨлген артық дүниені былғағаннан.
Шәкәрім өлеңдерінің тақырыбы негізінен адамды моральдық жағынан
тәрбиелеуге, рухани тазару, ғылым-білімге ұмтылу сияқты гуманистік,
ағартушылық бағытты көздейді. Сондықтан оның өлеңдерінде адамның сана-
сезіміне, арына, намысына ықпал ететін сөздердің неғұрлым көп қолданылуы
заңдылық.
Ол өзіне дейінгі жыраулық поэзияда кездесетін дидактикалық
толғаулардың тілінде "ақыл, айла, адал, арам" деген ұғымдарға байланысты
туған нақыл сөздерді жаңартып, жаңғыртып философиялық тұрғыда образдар
жасады. Кез келген өлеңінде жүрек пен ақылға жүгініп, ар мен ойға салмақ
салады. "Ар демек-адамшылық, намыс деген, Арың кетпес жағыңа қарыс
деген", "Адаспайсың ақылды арлыға ерсең", "Арың сатпа, терің сат. Адалды
ізде", "Ар кетіріп, ант ішіп, Жан сатылмақ", "Арсыз, арам айланы
тастасалық", "Арсыз, арам, асығыс, айлакестік-мұның бәрі шайтанның досы
болмақ", Ақылды сол-ынсап пен ар сақтайдыАрсыз сол-арамдықпен жан
сақтайды, Өнер қылма ар сатып, жалданбақты!, Рахым, Ұят,
АрыныңБетін топырақ жасырған, Ынсап, ұят, ар, рахым, сабыр,
сақтықТалапқа алты түрлі ноқта тақтық, Ар түзейтін бір ғылым
табылмасаЗұлымдықты жалғанда әділ жеңбес, Ар, Ынсапқа не жауап берер
едің?, Ар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... Сөнген жанды, өлген тірілді дейді бәрі...
Сөнбеген де, өлмеген де. Уақыт пен Халық деген ұлылықтың ажырамас
бөлшегіндей, тіпті өлшеміндей оларға халық ғұмырындай талай ғасырлардың
тарту етілгенін тарих талай дәлелдеген. Бұл да - соның бір айғағы. Бүтін
бір кезеңнің өңін айналдырып, өзінің адал ұлдарын өзектен тептірген, еткен
еңбектерін еш, тұзын сор қылған, тағдырдың ең ауыр теперішін қазақ тартты,
тарихта сирек ұшырасар қияметті қазақ басынан өткерді. Ат төбеліндей топтың
қолжаулығына айналған өмірі өлшеулі шындық емес, халық қастерлеп, сенетін,
түпкілікті жеңетін шындықтан өзгенің бәрінің бекер екенін тағдыры талайға,
аттары жалаға таңылған арыстардың жылдар жүзін жабырқатып, қайта оралуы
әйгіледі. Уақыт пен тарих еш терістей алмас, мызғымас шындық енді
тәркіленбегей, жерге қарап, жүзі сынбағай.
Халықтың қуанышын өз қуанышынан бөлмес көкірегі ояу, көзіқарақты
қазақтың баласы Шәкәрім, Ахмет, Міржақып, Жүсіпбек, Мағжан сынды арыстармен
ұзақ жылдар көз жазған туған жалғыз бауырымен қайта қауышқандай тебіренген,
шүкіршілік еткен. Тарих саласы туралы сөз өзінше, бұл алыптардың оралуы
әдебиетке екпінді леппен еніп, төңкеріс әкелді. Қазір жүріп жатқан әдебиет
тарихындағы өзгерістер, қайта қараулар бұл салада атқарылар істің молдығын
байқағанымыздай. Соңғы кезде тіл білімінде жекелеген ақын-жазушыларымыздың
шығармаларындағы тілдік ерекшеліктер зерттеле бастады. Жалпы бүгінгі күні
көркем әдебиет тіліне тілші ғалымдарымыз көп көңіл бөлуде. Оған байланысты
соңғы отыз-қырық жыл ішінде ғылыми зерттеу еңбектер, монографиялар, сын
мақалалар жарық көрді. Мысалы, Қ. Жұмалиевтің Қазақ әдебиеті тарихының
мәселелері және Абай поэзиясының тілі (1960), Р. Сыздықованың Абай
шығармаларының тілі (1968), Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы
(1970), Сөз құдіреті (1997), Е. Жанпейісовтің Қазақ прозасының тілі
(1968), Т. Қоңыровтың Қазақ теңеулері (1978), М. Серғалиевтің Көркем
әдебиет тілі (1995) т.б. еңбектерді атауға болады.
Осы тәрізді қазақ тілі мен әдебиетіне, мәдениеті мен өнеріне,
адамзаттың ойлау жүйесі мен парасатына зор үлес қосқан Шәкәрім
Құдайбердіұлы шығармашылығының да тілдік ерекшелігін ғылыми зерделеп,
бағасын берудің де қажеттілігі туды. Бұл ретте ірі ақын, үлкен ойшыл,
ағартушы-ғалымның әсіресе діни-теологиялық, қоғамдық-философиялық тақырыпқа
жиі қалам тербеуі, соған сәйкес аталған салада соны ұғымды бейнелейтін
лексикалық топтың қалыптасуына ықпал етті. Ал бұл атаулар өз кезегінде
қазақ әдеби тілінің қанатын жайып, өсіп-өркендеуінің бір көзі-
лексикологияға зор үлес қосатыны анық. Сондықтан Шәкәрім шығармашылығының
тілдік ерекшелігін зерттеу-қазақ әдеби тілінің нормалануы мен ғылыми
атаулардың жүйеленуі мен қалыптасуына қосқан оның сүбелі үлесін жан-жақты
тани түсуге жол ашып, терминтаным саласындағы рөлін айқындауға көмектеседі.
Зерттеуіміздің негізгі нысанасы-Шәкәрім шығармаларына қалам тартып, ой
бөліспегені кемде-кем. Ақынның аяулы тағдыры, аянышты ақыры сол тағдырдан
тікелей тартылған өлеңдерінің адамзаттың қай-қайсысының болмасын жүрегіне
оңай еніп, өзінікіне айналар сезімділігі мен ойлылығы тартатын болар. З.
Ахметов, М. Базарбаев, Р. Сыздықова, Ш. Сәтбаева, Ә. Тәжібаев, Х.
Сүйіншәлиев, Ө. Күмісбаев, Қ. Мұхаметханов, М. Мағауин, Б. Әбдіғазиев, А.
Жақсылықов т.б. сынды ғалымдарда әр қырынан талданып, жеке мақалалар мен
тараулар арқылы пікір білдірілсе, А. Тілеуханова, Т. Көшенова, Р.
Қосақбаева, С. Ізтілеуова, А. Қонарбаева т.б. жас ғалымдар үлкен ғылымға
сапарын сол ақын мұралары арқау болған ғылыми еңбектермен бастады. С.
Ізтілеуованың Шәкәрімнің поэтикалық бастаулары, Шәкәрімнің сырлы сөзі,
Ш. Сәтбаеваның Шәкәрім Құдайбердиев еңбектері, А. Қонарбаеваның Шәкәрім
Құдайбердіұлы шығармашылығындағы рухани-діни және қоғамдық-философиялық
лексиканың қолданысы, А. Айтбаеваның Шәкәрім Құдайбердіұлының
шығармашылығындағы діни және дүниетанымдық мәселелер, Шәкәрім
Құдайбердіұлының діни-этикалық көзқарасы, Г. Әбдрасылованың Шәкәрім
Құдайбердіұлы философиясындағы адам мәселесі, А. Үсенованың Шәкәрім
өлеңдерінің құрылысы, А. Қыраубаеваның Мен сорлы жоққа ғашық болып өттім
т.б. диссертациялары мен зерттеу еңбектері - ақын шығармашылығының жан-
жақты зерттеліп жатқандығының айғағы. Сондай-ақ өткен жылы Шәкәрімтану
мәселелерісериялық ғылыми жинағы жары көрді. Ол кітап төрт: мақалалар,
естеліктер, шәкәрімтану тарихы, сөзтізбе бөлімдеріне тұрады. Аталған
еңбекте ақын шығармашылығын сан қырынан ашатын М. Мағауин, Қ.
Мұхаметханұлы, Р. Нұрғали, Ә. Бөкейханов, Ж. Аймауытов, М. Әуезовтердің
көлемді мақалалары берілген.
Шәкәрім, оның шығармалары туралы сөздің басы бұл емес. Әңгіме әріректе
басталған. Қазан төңкерісінен кейін Шәкәрімнің бірнеше кітаптары жарық
көрген: Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі және Мұсылмандық шарты
1911 жылы Орынборда басылған, Қазақ айнасы өлеңдер жинағы, Қалқаман-
Мамыр, Еңлік-Кебек поэмалары 1912 жылы Семейде жарияландған. Осы жылдары
Шәкәрім Айқап журналы мен Қазақ газетігін көтерген мәселелеріне
белсенді араласып, бірнеше мақалалар жазған.
Төңкерістен кейін Шәкәрімнің шығармаларынан жарық көргендері: Абай
журналының 1918 жылғы 3-4 санында екі мақала, Хафизден аударма, Ләйлі-
Мәжнүн-Фзулидің осы аттас поэмасынан еркін аударған нұсқасы алғасында
Шолпан журналының 1922-1923 жылғы 2-8 сандарында, кейін жеке кітап болып,
С. Сейфуллиннің алғы сөзімен 1936 жылы Алматыда шыққан, Пушкиннің
Дубровский романын қазақша өлеңмен аударғаны 1924 жылы Семейде басылса,
Боран повесінің аудармасы Әдебиет майданы журналының 1936 жылғы 2-
санында жарық көрген. Шәкәрімнің бір топ өлеңдері Қазақ әдебиеті
газетінің 1959 жылғы бір санында және Ленинградта шығатын Ақын
кітапханасы сериясы бойынша 1978 жылы жарық көрген Қазақстан ақындары
атты жинақта бірнеше өлеңдері алғашқы рет орысша басылған. 1988 жылы
Шәкәрімнің шығармаларының жинағы жарық көрген. Оған ақынның 164 өлеңі, 4
поэмасы, 3 прозалық шығармасы, үлкенді-кішілі 18 аудармасы енген. 1, 3-
4.
Ақынның көзі тірісінде-ақ Айқап журналы мен Қазақ газеті
шығармаларын жоғары бағалап, С. Торайғыров ерекше қадірлеп, М. Әуезов, С.
Сейфуллин, Ә. Бөкейханов, Ы. Дүйсенбаевтар Абайдан кейінгі орнын белгілеген-
ді. Кеңестік қоғам билеген қаһарлы жылдарда қаймықпай, ақын есімін атап,
газет-журналдарға бастырып, ақынмен жүздестірген М. Мағауин, Ә. Тәжібаев,
Ә. Әлімжанов, Ә. Нұрпейісовтардың азаматтық істері көпке өнеге еді.
Шәкәрімнің зерттелу жайы 1988 жылы шыққан академиялық жинақта егжей-
тегжейлі баяндалады. Біз енді Абай мен Сұлтанмахмұт, Сәкен аралығындағы
ақтаңдақ орынға енді бар зор тұлғасымен Шәкәрімді отырғызамыз деп жинақтың
алғы сөзінде ғалым Ш. Сәтбаева мен ақын, ғалым Ә. Тәжібаевтар ақынның қазақ
әдебиетіндегі түпкілікті орнын меңзейді 2, 21.
Осы күнге дейін жарияланып жатқан ғылыми еңбектердің барлығы дерлік
Шәкәрімді Абай дәстүрінің бірегей жалғастырушысы, дамытушысы ретінде
танытып, екі ақын творчестволарындағы сабақтастықты саралауға бағытталған.
Шәкәрім Абай шәкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір сүргені ғана емес, артына
ең мол мұра қалдырғаны да. Оның поэзиясы шын мәнінде Абайдың ақындық
дәстүрінде туған, құнарлы топырақтан нәр алған қуатты поэзия 3, 54.
Көркем әдебиет тілі, көркемдік мәні, тіл байлығының қайнар көздері хақында
әдебиетшілеріміз де, тілшілеріміз де аз пікір айтып жүрген жоқ. Көркем
шығарма тілін қарастырғанда тілдік материалдар нені жасады, өтейтін
қажеттілігі қандай, ақын алған объектісіне сол сөзді қандай формада керекке
жаратты, қызметі қандай екен, осыларға назар аударып, өлеңнің тілдік
материалын осы тұрғыдан қарастырған абзал. Бірақ, бұл тіл байлығын тануда
тек осылармен шектелу керек деген бір жақты түсінікке де әкелмесе керек.
Ер қосқанға ұқсайды сөз сөйлемек,
Қиыстырып, жымпитып қойсам демек.
Атқа тыным, адамға жайлы келіп
Көзге сұлу, өз оңды болса керек,-деп айтқысы келген сөз құдіретін әсерлі
суретке айналдырып, ер қосу өнері шебердің шеберінің ғана қолынан
келетініне және сөз өнері, тіл мәдениетінің бітім-болмысына өмірлік
тәжірибе арқылы келуі Шәкәрімді бір қырынан танытса керек. Жоғарыда
келтірілген өлең жолдарына саралай үңілсек, ұлы ұстазы Абайдың: тілге
жеңіл, жүрекке жылы тиіп, теп-тегіс жұмыр келсін айналасы,-деген ұлағатты
жолдарының заңды жалғасын аңғарамыз. Сөз сөйлеу мен өлеңге қояр талабын
байқаймыз.
Көркем сөз-көрікті ойдың көрінісі, құнды сөз-құнарлы ойдан ғана туады.
Шәкәрімнің өзге тілдерден сөз алуы, өз тұсынан сөз жасауы, сонымен қатар,
бұрын қазақ тіл рәсімінде кездеспеген сөздерді өзінше тіркестіріп, жаңаша
қолдануы-ұстазы Абай мектебінің үлгі-жемісі және соларға сай түсініктерден
туған талап болса керек, сондай-ақ қазақ әдеби тілі сөздігін байыту
мақсатынан туған заңдылық екенінде дау жоқ.
Шәкәрім Құдайбердіұлының ХХ ғасыр басындағы жазба дәстүрдің бұқаралық
сипат алуымен қатар уақыттың сұранысынан туып, әлеуметтің қажетін өтеген
танымдық еңбектерінің тілдік тұрғыдан талданып, саралануының ғылым үшін мән-
мағынасы зор. Сол арқылы бұған дейін де қазақ тіл білімі ғылымы саласындағы
қалыптасқан теориялық тұжырымдар мен қағидаларға, көзқарастар мен
үрдістерге жаңаша үңіліп, тың өзгерістер енгізуге, қаламгер
шығармашылығының өзіне тән ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.
Филология ғылымдарының докторы, белгілі тілші ғалым Б.Момынованың
Шәкәрім поэзиясы тілін зерттеу бағыттары атты мақаласында Шәкәрім
шығармаларының тілі туралы мынадай пікір білдіреді:
Біздің ойымызша, Шәкәрім шығармалары тілдік тұрғыдан бірнеше бағытта
зерттелуі тиіс:
1.Шәкәрімнің әдеби тілді дамыту, ілгерілету бағытындағы еңбегін
таразылау–қазақ тілші-ғалымдарының міндеті. Шәкәрімнің, сондай-ақ ақын
тағдырына ұқсас өмір кешкен Мәшһүр Жүсіп Көпеев сынды ғұламалардың,
репрессияланған бір шоғыр қазақ зиялыларының қазақ әдеби тілі тарихындағы
орны анықталуы керек.
2.Шәкәрім шығармаларының лексика-грамматикалық ерекшеліктері, әсіресе, діни
лексиканың (сопылық поэзияның сарыны Шәкәрімде бар) табиғатына ақын
мұралары арқылы тереңдеп бару, оның философиямен астарласуын ашу мен қазақ
тіліндегі лексиканың нақ осы түрінің тілдік жақтан Шәкәрім еңбектері арқылы
толығуын көрсету.
3.Поэзия, проза, аударма жанрларының дамуына, өрістеуіне Шәкәрімнің қосқан
үлес-салмағын тілдік тұрғыдан сараптау, қандай тілдік конструкциялар
енгізгенін айқындау, ақын мұралары тілінің морфологиялық құрылымына
тоқталу, оның шығармаларының лексикалық қабаттарын сүзіп шығып, тіл
тазалығы, тіл мәдениеті конондары тұрғысынан ой саларлықтай ғылыми
ізденістерге қол жеткізу–Шәкәрімнің әдеби тіл тарихындағы орнын анықтауға
бастайтын тура бағыттағы ғылыми соқпақтардың бірі т.б. 4, 4.
Шәкәрімнің өмір сүрген кезеңі- екі ғасыр тоғысындағы Ресей патшалығына
кіріптар қазақ халқының саяси-әлеуметтік тұрмыс-тіршілігінің сапалық жаңа
өзгерістерді қажет еткен тарихи дәуірге тап келеді. Бұл қалыптасқан
қоғамдық-әлеуметтік ахуал ой ойлаған барша қазақ зиялыларын толғантқаны
даусыз. Қоғам өміріндегі күрт өзгерістер соны ұғымдарды туғызып, ол өз
кезегінде ана тілінің сөздік қорынан көрініс тапты. Шәкәрім мұрасының
стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді
саналы түрде қолданып, өзіндік ізденістерге барғандығы, қаламына тән
ерекшеліктердің молдығы мен әр алуандығы-осылардың баршасы бұл тақырыпты өз
алдына бөлек арнайы зерттеуді қажет етеді. Сондықтан Шәкәрім
шығармаларындағы ана тілін байытқан үлгі-қалыптар, әдіс-тәсілдер, лексика-
грамматикалық ерекшеліктерді ғылыми зерттеп игерудің қазақ әдеби тілін
дамытуда орны ерекше.
І ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ ТІЛІНІҢ
ЛЕКСИКА-
ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Сөз белгілі бір затты не құбылысты атап қана қоймайды, сонымен бірге
тіліміздегі басқа сөздермен байланысқа түсіп, ерекше образ жасап та
қолданылып жатады. Кез келген суреткер өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы
шындықты оқырманына жеткізу үшін бейнелі сөз орамдарын сомдап,
жалпыхалықтық қолданыстан өзінің ой-жүйесіне сай сөздерді таңдап жұмсайды
және оларды тиімді, жүйелі түрде қолданады. Ол үшін суреткер тіл
байлығының көзі полисемия, омоним, синоним, антоним, фразеологизм секілді
экспрессивті-эмоционалды сөздерді стильдік қызметте пайдаланады.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының лексикалық қат-қабаттары әр алуан
болып келеді. Көп мағыналы сөздер, антоним, синоним, омоним,
фразеологизмдер өте шебер қолданылып, өлеңнің көркемдігін арттырып,
стильдік бояуын айқындай түседі.
І.1.Антонимдердің эмоционалдық-экспрессивтік сипаты. Антонимдердің
негізгі қасиеті-контрасс суреттер беруде. Антонимдер дүниедегі заттар мен
құбылыстардың сапасын, қасиетін, көлемін салыстырып және қарама-қарсы
қоюдан шығады. Күнделікті ауызекі тілден бастап көркем әдебиет тілінде
антонимдер-өте жиі қолданыстағы актив сөздер. Прозалық шығармаларға
қарағанда поэзияда жұмсалу аясы кеңірек және әсем. Олар сөз табының
біразына қатысты, олардың жасалынылуының өзіндік ерекшеліктері бар. Қазақ
тілінде антоним болатын негізгі сөз табы-сын есім, одан басқа зат есім,
етістік, үстеулерден де ұшырасады. Ақын өлеңдері мен поэмаларында
антонимдер молынан кездеседі, олар тіпті өлеңнің бір жолының бойында екі
реттен де болып отырады. Шәкәрім шығармаларындағы антонимдер сөз табының
әр түрінен жасалған, соларды былайша топтастыруға болады:
1.Зат есімдерден болған антонимдер: Бүгін дос, таң атса қас бола қалып,
Өтіріктің орнына Шын ұсталық, Жасты көксер кемпір мен шал арманда,
Қайтсе зиян, қайткенде пайда болмақ?, Дос мақтайды сен жақсы көрмек
үшін, Дұспан мақтар елірте бермек үшін, Ішіне пайда, зиян-бәрі
толмақ, Өтірік пе, рас па көрмей ішін, Күндегі таныс күн мен түн,
Шынды алмаса, алар деп өтірікті, Ойы-өмір мен өлім жайын әнге дәл
салмақ, Артың-анау, алдың-су, көз жетпейді, Ішің у, сыртыңды майла,
Қуаныш, қайғы, күлкі, ашу, Үйтсең-қатын болғаның, Еркек олай бола
ма, Досыңды жау, дұшпанды дос көрсетіп, Көзді байлап нәпсінің қылғаны
осы, Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?, Осы көрген түсім бе, иә өңім
бе, Онан бері қыс өтіп, болды ғой жаз т.б.
2.Сын есімдерден болған антонимдер: Жақсы, жаман әр істі сол тексермек,
Ыстық, суық, ашытықтан сақтау үшін, Жеңілді ауыр, алысты жақын
қылып, Адалыңды арам деп, Мен адалға барам деп, Қараңғы мен
жарықты жүрміз өлшеп, Сөзімнің іші жұмсақ, сырты қатты, Тұлымының
бірі ұзын, бірі қысқа, Өлеңнің сырты ащы, іші тәтті, Мейлі кәрі,
мейлі жас, Жақсы қымбат, жаманның бағасы арзан, Бұл жұмбақ өлі де
емес, тірі де емес т.б.
3.Үстеулерден болған антонимдер: Күні-түні ойланып, Жазудан да
жалықтым (26), Өкінерсің, көрерсің, Не таңертең, не кешке, Бірі
ерте, бірі кешке, Шөп те келіп жиылар, Аз ойна, көп ойла, осынымды
ұқ, Мен сені алып жөнелсем осы түнде, Жиылмай ма бар Матай жалғыз
күнде? т.б.
4.Етістіктерден болған антонимдер: Не өлтір, не тірілт, осы шын сырым-
ау!, Тумақ, өлмек-тағдырдың шын қазасы, Келер-кетер зиян жоқ
мұнан тағы, Туды-өлді, жанды-сөнді, Өршіп, өнді қайтадан т.б.
антонимдер кездеседі
ІІ.2.Синоним сөздердің қызметі. Тілімізді байытатын, сөздік қорымызды
молайтып тереңдете түсетін мағыналы сөздердің бірі-синоним екені
баршамызға мәлім. Ғалымдарымыз синонимдерді жан-жақты зерттеп, құнды
пікірлер айтқан. Көптеген пікірлерге қарағанда, синонимдер-дегендер-тек
мағыналас, мәндес келген сөз қатарлары ретінде лексикалық категория ғана
емес, қолданыста, әсіресе көркем сөзде ең қуатты, икемді, актив стильдік
құрал. Шәкәрім өлеңдерінде кездескен синоним сөздерді де сөз таптарына
қарай бөлуге болады.
1.Зат есімнен болған синонимдер: Күнде дау, күнде жанжал, шу болмақты,
Денеде қандай орын, жайда болмақ?, Туысқан мен жақының, Оларға
толса тақымың, Қайғы менен уайымды, Ойлауды да қойғызар, Отқа
әкеліп отынды салып еді, Жалын шығып лапылдап жанып еді, Сабыр деген
әр іске шыдамдылық, Қар, суық, аяз, боран-бәрі кетіп, Ойдан маржан,
меруерт төгілгенде, Әлде сайтан, әлде жын, Жел мен бұлт-дуана, бақсы
болып, Жамағайын, жақыны сол кісінің, Бар екен Кебек деген бір
інісі, Жел шығып, боран болып кеткен екен, Аң қуған аңғал батыр
аңдасын ба?, Қаза келсе, малдыдан мал таймай ма? Ажал жетсе,
батырдан жан таймай ма?, Ашу менен ызаға, Толы емеспін, ортамын,
Жарлылар, жалаңдама, сендер де ойлан, Кер кедей, кежірлікті шығар
бойдан.
2.Сын есімнен болған синонимдер: Мына бала-қу бала, неткен залым,
Қайырусыз, қағусыз өскен басым, Көзі өткір, қара торы жігіт екен,
Орта бойлы, тапалдау, кең иықтыт.б.
3.Етістіктен болған синонимдер: Кекеп, мұқап қыздырма, Ақылдың өсіп-
өніп зораймағы, Таңырқап, таңғалады бәрі келіп т.б.
Жинақтай айтқанда, Шәкәрім қолданған синонимдердің ерекшелігі мынада:
Біріншіден, ақын лексикалық синонимдерді еркін меңгеріп, орнымен жұмсап,
оларды өлеңнің мазмұнынын ашуға, ойды тереңдетіп беруге қолданады. Ол
синонимдерге аса жауапкершілікпен қарап, бір сөзді қайта-қайта
қайталамай, синонимдер арқылы өлеңнің көркемдігін күшейте түседі.
Екіншіден, синонимдер дыбыстық үйлесім тауып, грамматикалық формалардың
еркін тіркесуі арқылы өлеңнің экспрессивтік бояуын арттыра түседі.
Үшіншіден, бір мағына беретін бірнеше сөзді қолдану арқылы поэтикалық сөз
өрнегінде сұлу да көркем бейне жасап, оқырманын ойландырады.
Төртіншіден, тіліміздің байлығы синонимдер арқылы көрініс беретінін
ескерсек, ақынның қазақ тілінің сөздік құрамын байытуға қосқан өзіндік
үлесінің бар екені даусыз.
І.3.Омонимдердің қолданысы. Жоғарыдағы ерекшеліктерге қоса, Шәкәрім
поэзиясының тілі омонимдерге де бай. Дәлел ретінде Еңлік-Кебек
поэмасынан мынандай үлгілер келтірейін:
1.Бораннан байқай алмай өтіп кеті,
Түлкіні жатса-дағы бүркіт қысып.
2.Қосылған соң кешікпей болдым буаз,
Онан бері қыс өтіп, шықты ғой жаз.
3.Сол жерден жайлап қыстап жатып алды,
Қалмақтан барымталап жиды малды.
Бірінші мысалдағы қыс етістік омонимі, бір затты екінші заттың
арасына салып сығу, жаншу деген мағынада; екінші, үшінші мағынадағы қыс-
күзден кейін келетін жыл мезгілі деген мағынада тұр.
Қалқаман-Мамыр поэмасында да мұндай ерекшеліктер бар:
1.Бітім болмай созылды сөз аяғы,
Белгісіз кімнің соры, кімнің бағы.
Бақ-адамның басына қонатын бақыт, ырыс, құт мағынасында қолданылған.
2.Көкенай, қарғаймын, сөзіме бақ,
Ісім жөн, бір құдайға көңілім хақ.
Бақ-зат есіммен тіркесіп, етістіктің омонимі бақыла, байқа деген
ұғымда тұр.
І.4.Көп мағыналы сөздерді құбылту. Көп мағыналы сөзде мағыналылық бірлік
болады. Бір сөзге бірнеше мағына беру арқылы берілген сөздер ақын
шығармашылығында кең орын алады. Көп мағыналы сөздер тек тілдік құбылыс
қана емес, көркем дүниедегі бейне сырын ашудың кілті. Ақын тіліндегі көп
мағыналы сөздер өлеңнің көркемдігіне, мазмұнына, мәнері мен әсеріне
қызмет етіп тұрады.
Оған, мәселен, Қалқаман-Мамыр поэмасындағы Жан сөзі мысал бола
алады.
1.Бірін еркек, біреуін әйел қылып,
Екеуінен көп жанды таратыпты.
Мұндағы жан сөзі адам мағынасында қолданылып тұр.
2.Солайша жауап берді Қалқаманға,
Бұл сөзі байқалмады басқа жанға.
Мұнда жан сөзі белгісіз біреу ұғымында ақынның адамға жалпы
сипаттама беруінде қолданылады.
3.Қалқаман Тобықты үшін жанды қиса,
Кетпей ме шаһит болып оның жаны.
Бұл мысалда жан сөзі адамға түрлілік беретін рух мағынасында
қолданылып тұр.
4.Төгілді көзден жасы көрген жанның,
Шолағын қарай гөр деп бұ жалғанның.
Мұндағы жан ақынның қолданысында кісі, белгісіз адам ұғымында
беріліп тұрғаны анық.
І.5. Ақынның контекстік фразеологизмдерінің сипаты. Сөзді сұлуландырып,
ойды әсемдеп, тілді мәнерлеп жеткізетін әрі стильдік мәні ерекше
сөздердің бірі-фразеологизмдер ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем шығарма
тілінде де көп қолданылады. Академик В. В. Виноградов фразеологизмдерді
жан-жақты зерттеумен шұғылданумен бірге, оның көркем туындыдағы атқаратын
қызметін, қолданылу мүмкіншілігін зерттеу керектігін айтты.
Фразеологизмдерді көркем туындыда мейлінше көп қолдану біздің ұлттық
сипатымызды ашатын бейнелердің бірі.
Шәкәрім Құдайбердіұлы-Абайдың ақындық дәстүрін әрі мағыналы, әрі толық
жалғастырған, өз жолын тауып, өзіндік өрнектерімен өркендеткен тұлға.
Тарихи оқиғалардың ізімен жазылған "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-Кебек" атты
дастандары өзінің көркемдік сипаттары мен оқиға құрылысы жағынан кесек
туындылар қатарынан табылады.
Оның ақындық әлемі мен шеберлік сырларын, көркемдік таным иесінің
ойлау жүйесін таразылау, талдау, тереңіне үңілу-қиынның қиыны. Сондықтан
да поэмаларында қисынды логикалық сөйлемдермен қатар, әдеттен, дағдыдан
тыс, мағыналық жағынан түсінуге ауыр сөйлемдер, фразеологиялық оралымдар
көптеп кездеседі.
Ұшан теңіз ақықтай жарқыраған фразеологиялық оралымдар Шәкәрім
дастандарында молынан өрілген. Еңлік-Кебек
поэмасы бойынша мынандай мысалдар бар:
1.Соны ойлап көңілін басты Кебек батыр.
2.Кебектің де қызға тұр көңілі ауып.
3.Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
4.Көрінгенге көз сүзген көрсе қызар...
5.Екі көзін қан жауып, өңі қашып.
6.Оны естіп Кебек кетті өз жайына,
Батса да балгер сөзі шымбайына.
7.Осылай деп жұмбағын Кебек шешті,
Матайменен байлау қылып, сөз сөйлесті.
8.Бірталайын жаралы қылса дағы,
Көпке топырақ шашсын ба, ұстап алды.
“Қалқаман-Мамыр” поэмасында:
1.Асықтығын айта алмай іштен жанып,
"Құрбымыз" деп құр ойнап-күледі екен.
2.Кеше білдім төбемнен ұрғандығын,
Құдалықтың дап-дайын тұрғандығын.
3.Алдыңа кешу сұрай келіп тұрмын,
Көзге тірі болсам да өліп тұрмын.
4.Бетінде бек сүйекті бір нұры бар,
Қыласың ықтиярсыз шын махаббат.
5.Балқытар жылы жүзі сүйегіңді,
Бергендей аса мұқтаж тілегіңді деген фразеологизмдер кездеседі.
Шәкәрім шығармаларында әр түрлі стильдік мақсатта фразеологиялық
тіркестер қолданылған. Автордың қолдануында олар шығарма тілінде
көркемдік бейне, ойды жан-жағынан сипаттау қызметін атқарады.
Автор фразеологизмдерді көбіне насихат, өсиет айту мақсатымен, ойын
бейнелі, әсерлі жеткізу үшін қолданған.
1.Ажалың биік қабақ сұрлау қыздан,
Батырым, ондай жанға көңіл берме.
2.Кімнің көзі жетеді күні ертеңге.
3.Мен сені бүгін алып кет демеймін,
Осы екі елдің түбіне жет демеймін.
4.Қара қазан, сары бала қамын ойлап,
Келді ғой жайлы қоныс табам десіп.
5.Барымта алмай бітімге көнсе елің,
Қанша мал алса, аярым жоқ қой менің.
Шәкәрім қолданған идиом, фразалар дыбыс үйлесімділігіне (аллитерация,
ассонанс) құрылған. Атап айтсақ, аяғынан алмау, қапы қалу, кер кеткен,
жылы жүрек, қаны қызбай, есіне енбеу, жаралы жүрек т.б.
Шәкәрім ойды нақты, образды, әсерлі беру үшін халық арасындағы мақал-
мәтелдерді, нақыл сөздерді, ел аузындағы шешендік сөздерді өте жиі
қолданған.
1."Иесімен ас тәтті" деп Еңлікті,
Шақырып ап екеуі отырды жеп.
2.Болсын да Мәмбетейдің бір айтқаны,
"Еркек тоқты құрбандық" деген қане.
3."Сақтықта қорлық жүрмес" деген бар ғой,
Сақтанбасаң артқыға сөз боларсың.
4.Асыққандық емес пе мына сөзің,
Жақсы әйел жаман ерді түзетпей ме?
Көркем әдебиетте фразеологизмдер үнемі тек дайын қалпында алынбай, әр
түрлі жолмен жұмсалатыны белгілі. Соның бірі-жалпы халықтық норманы
автордың өңдеп, өзгертіп қолдануы. Фразеологизмдерді былай қолдануда
арнайы мақсат болатыны өзінен-өзі түсінікті. Осындай жолдармен Шәкәрім де
тұрақты сөз тіркестерінің жаңа үлгісін жасап, фразеологиялық қорды
байытуға өзінің үлесін қосқан. Ол халықтық нормадағы түрлі тіркестерді
қолдана отырып, өзінің сөз қолданудағы стилін кеңейтті, кей тіркестерді
өзінше құрып, артына жаңа тіркестер, афоризмдер қалдырды. Мысалы, асыл
киім, нақақ жала, нұр жүрек, аңғал батыр, кешу сұрау т.б.
Шәкәрім поэмаларында әр түрлі сөз табынан жасалған фразеологизмдер
бар.
1.Есім тiркесті фразеологизмдер: еркек кіндік, еркек шора, жылы жүрек,
теріс бата, ыстық жас, аңғал батыр, қалың мал.
2.Одағай тұлғалы тіркестер: А, құдай, сақтай көр, ай, дүние-ай т.б.
Фразеологизмдер семантикалық құрылысы жағынан тұрақты болғанымен,
тілдік қолдану аясында компоненттер құрамы әр түрлі сандық, сапалық
өзгерістерге ұшырап отырады. Бұларды синонимдес фразеологизмдер деп
атайды.
I.Өз бауырын оққа байлап өлтіртті деп,
Қалдыңдар обалына мына шалдың.
Оққа байлады-ажалга нысана етті, өлімге басын тікті.
I.Жөнелді күрең атпен сарындатып,
Ажалға көпе-көрінеу байлап берді.
Ажалға белін байлау-дүние салу мезеті, өлім сағаты жету.
II. Бүгін мұнда кез болдың құдай айдап.
Кез болу-тап болу, жолығу, ұшырасу.
II.Кер кеткен кеселдіге душар болдым.
Душар болу-кезіге кету, тап болу.
III.Жылы жүрек өзіне жар тапқандай,
Тыншымады, тулады, жүз құбылды.
Жылы жүрек-қайырымды, мейірімді жүрек.
III.Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай.
Нұр жүрек-жылы, мейірімді жүрек.
Осы мысалдардан Шәкәрімнің өз шығармасында синонимдес фразеологизмдер
жасағандығын көреміз.
Шәкәрім дастандарындағы вариантты фразеологизмдердің компоненттер
құрамын мына төмендегідей топтастыруга болады.
1.Екі компонетті: обалы жібермеу, айла қылу (әдіс қылу), сылтау табу
(келіспеуге себеп ойластыру), хабар жету (хабар, белгі беру).
2.Үш компонентті: ажалға бел байлау (дүние салу мезеті), әркімге жем
болу (еңбегін, мал-жанын әркім бір пайдалану).
3.Төрт компонентті: қара қазан, сары бала (бала-шаға, отбасы
амандығын қорғаштау мағынасында).
Екі дастандағы фразеологизмдердің варианттылығы жайлы жинаған
мысалдарыма қарағанда, ең жиі кездесетіні-екі компонентті
фразеологизмдер.
Ақын өлеңдері де тұрақты сөз тіркестері, яғни фразеологиялық тіркестерге
де толы. Ол тек дастандарынан ғана емес, өлеңдерінен де кең көрініс
тапқан. Сонысымен де Шәкәрім шығармалары экспрессивті-эмоционалды
бейнелерге толы, айшықты сөз оралымдарына бай. Олардың қатарынан
күнделікті тұрмыста біз қолданатын тіркестер де, сонымен қатар автордың
өз жанынан шығарылған сөз айшықтары да табылады. Мәселен, Ілеспей
көзіңӘкелер сөзін, Жанды қиып жарына, Көз тоймас үзіп-жұлып алған
малға, Мойнына әбден алған сайтан мініп, Сүйтсе де адам көзі бір
тоймайды, Нұр көзің сүзіліпОйыма от салар, Есі ауып жығылмай,
Үміттің үйін құлатты, Сол сықылды көңілдің көзі ашылса, Дұспан сөгер
сыртыңнан қайрап тісін, Менің де көп жаралы жүрегім бар, Көрінгенге
көз сатып жалынғанша, Бар ұйқымды қашырып, Күнәға әлің келсе
батасың, Арамға батса білегі, Тамақ үшін тіл жалдап, Мен қайғы
жедім ғой, Ар, ынсаппен іс қылып, азап тартып, Аузына келгенді айтып
жанын жейді, Зияным жанға тимесе, Құбылма мінез, тайғақ ой, Аямадым
жиғанымды, сонда да көз салмады, Үмітін өрт шалған күн, Белді бекем
байладым, Көңілі соқыр көп надан т.б.
Айта берсек, жай бас изеп өте шығуға болмайтын тағы бір ерекшелік-
Шәкәрім Құдайбердіұлының әзірге дейін қазақтың ортақ қазынасына қосылып
үлгермеген, түбінде халықтық айналымға қабылдануы әбден мүмкін жаңа сөз
тіркестерін жасаған ақын екендігі. Мысалы, поэмаларында жай ермек үшін
емес, ұйқасқа үйлестікті сақтау, тармақтың өлшемінен ауытқымау мақсатында
өңделген, өзгертілген қолданыстар көпшілік. Мәселен, миым не ақылым
жетпей тұр деп екінің бірі айта беретін ұғымды-ақылым шақ Сол арасын
білуге ақылым шақ түрінде, кешірім өтіну, сұрау дегенді-кешу сұрау
Алдыңа кешу сұрай келіп тұрмын деп, баласы жоқ, балаға мұқтаж дегенді-
баладан кем Малы көп, бірақ еркек баладан кем деп жаңғыртқан. Шын
көңілден ұнату, қалтқысыз сүю деген фразеологизмдерді-ындынмен ұнату
Ындыныңмен ұнатсаң, бер қолыңды деп, жара байлауыш, жара таңғыш
дегенді-таңу ету Аузына жарасының таңу етті , оққа ұшты дегенді-
садаққа ұшты Бабаңның бес баласы садаққа ұшты түрінде берген.
Адамның не жануардың тұтас денесі деген ұғымды-ұлы дене Әйтеуір ұлы
дене аман қалды деген тіркес арқылы бейнелеген. Келтірілген
қолданыстардан мағынаға келген кінарат жоқ, оның есесіне естілу әуенінде
жаңалық, өзгешелік бар.
І.6. Мақал-мәтелдердің қолданысы. Мақал-мәтел, нақыл, қанатты сөздер-
бастауы сонау ауыз әдебиетіміздің терең қойнауында жатқан ұлттық
құндылықтарымыздың бірі, бірі емес бірегейі десек те болады. Бойына
тәрбиелік мәні мен қасиеті қатар дарыған осындай сөздер Шәкәрім
шығармашылығында да кеңінен кездеседі, ақын өз ойын ұзақ баяндап жатудан
гөрі мағыналы, жинақы нақыл сөздерін қолданған.
1. Көз жұмып, Көппен көрген ұлы той деп.
2. Жығылған жан күреске тоймас деген.
3. Алла сүйсең, адамды сүй дегендей.
4. Молданың ісін қылма, айтқанын қыл.
5. Жүрген алар деген ғой құдай да.
6. Бүлінгеннен бүлдірге алма деген.
7. Ұят күшті өлімнен дегендей-ақ.
8. Ұл жоқ болса, қыз да игі деген кәне.
9. Жылы-жылы сөз айтса,
Жылан інінен шығады.
Қатты сөзбен бет қайтса,
Надан дінінен шығады.
10. Сабырдың түбі-сары алтын.
Сонымен қатар, Шәкәрім мақал-мәтелдерді пайдаланып қана қоймай,
кезінде өзі жинап, баспаға әзірлеген, кейіннен баласы Ахаттың
көшірмелерінде қалған оның сондай 137 мақал-мәтелі бар. Бұлар Қазақстан
Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының қолжазбалар қорында сақталған.
Солардан бірнеше мысалдар келтірейік:
Көп ойламаған дана болмас, көпті қорғамаған пана болмас, Адам ойға
тоймас, бөрі қойға тоймас, Көнені керек етпесең, жаңа табылмайды,
байлауды керек етпесең, жара жазылмайды, Есептескен ел болмас, аңдасқан
ауыл болмас, арбасқан дос болмас, Үлкеннің тілін кіші алып, көрдің бе
жаман болғанынын, жаманның тілін жақсы алып, көрдің бе, сірә оңғанын?,
Кең болсаң, кем болмайсың т.б. бұлардың ішінде халық мақалдары да,
Шәкәрімнің өзі шығарған сөздері де бар. 5, 87-93.
Шәкәрім тілінде халықтың даналық тәжірибесін тұжырымдайтын сан
ғасырлар бойы қалыптасқан қысқа да нұсқа мақал-мәтелдерді айтайын деген
идеялық ойын образбен, эстетикалық, эмоционалдық бояу әсерімен жеткізу
үшін қолданады. Мысалы, Су екен деп у ішіп, Жаның жай боп қандың ғой,
Тәні сау болса, Жаны ауру,Емдейін десең, емдетпес, Сыртқы сөзің шын
болса, Жүрегіңде мін болса, Айтқан сөзің ем емес!, Дос қолымен от
көсер,Өзі ап-аман отырар, Сол ойды бес жыл жаздым,Арыдым, шаршадым,
аздымИнемен көп құдық қаздым,Ойым, сырым, жайым солай, Есің барда
елің тап, Иесін білме, ісін біл Сыртын ұқпа, ішін біл, Қас
түзеймін деп жүріп көз шығарып т.б. ойшылдың өзінің айтпақ идеясын
халықтық даналық ойлардың үлгі жүйесімен астастырып, ішкі тұтастығын
үндестіріп бейнелеуі-дәстүр сабақтастығы жалғасуының мысалы.
І.7.Сөздік қорымызды байытатын кірме сөздер. Қазақ тілі лексикасынан орын
алып, сөздік қордың бір қабатына айналған араб, парсы тілдерінен енген
сөздер. Бұл процесс қазақтың біртұтас халық тілі қалыптасудан көп бұрын,
орта ғасырлардың алғашқы кезінен басталады.
Араб-парсы сөздері қазақ тіліндегі кірме сөздердің ең мол қорын жасайды.
Олар тұлғасы жағынан да, семантикалық топтары жағынан да, қазақ тілінде
игерілуі жағынан да әртүрлі дәрежеде.
Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздердің барлығы бірдей қазақ тілінің
сөздік қорына енбегенімен, оның ішінде сөздік қордағы қазақтың төлтума
сөзіндей ұзақ өмір сүріп, жаңа сөздер жасауға ұйытқы болғат байырғы
сөздер көптеп табылады. Сөздік қордың бұл қабаты Шәкәрім Құдайбердіұлы
шығармашылығынан, соның ішінде поэмаларынан да молынан кездеседі.
Оған поэмаларынан мынадай мысалдар дәлел бола алады:
1.Кебек батыр өз бақытын сынамаққа,
Әдейі іздеп келіпті балгер жаққа.
Балгер - "филгер" деген парсы сөзі. Мағынасы-бал ашатын адам.
2.Ол кезде балгер болған Нысан абыз,
Шын дауласкер бақсының өзі нағыз.
Абыз - араб тіліндегі "Хафиз" сөзінің өзгеріске түскен тұлғалық
пішіні. Беретін мағынасы- білгір, діни адам.
3.Аз күндік арам жүріс аужал емес,
Бермесең уағдаңды мүлде кесіп.
Уағда (уәде) - араб тілінен енген кірме сөз, мағынасы-серт, ант.
4.Тамақ үшін қыдырған Матай айтып,
Бұл бітім Еңлікке де болды мәлім.
Мәлім (мағлұм) - араб тілінен аударғанда беретін мағынасы-белгілі,
аян.
5.Намыс қылып жиылды тәмам найман,
Көнбейміз деп мазаққа мұнан былай.
Намыс (намус) - парсыша-ар, ұят.
6.Ғаділ, залым, шафқатлы-мейірімсіз,
Соларды айыра алмай қапы қалма.
Залым - арабтың арам, қара ниет, қу деген сөзі.
Ғаділет (әділет) - арабтың турашылдық, шындық, дұрыстық, адалдық
деген мағынасында.
7.Екеуі тәуекел деп, кетіп қалды,
Таң атпай-ақ ордаға жетіп барды.
Тәуекел (тәуәккәл) - араб сөзі. Алға қойған мақсатқа ешқандай
жалтақтамай, батыл кірісу деген мағына береді.
Ақынның поэмаларымен қоса өлеңдерінен де араб-парсы тілінен енген
сөздер жиі кездеседі. Оған өлеңдерінен мынадай мысалдар дәлел бола алады:
1.Дейді жұрт: Айуан жоқ иттен жаман.
Айуан (хәйуан) - арабтың жан-жануар, ауыспалы мағынада жыртқыш, сұм,
зұлым деген сөзі.
2. Бейісті хор қызы деген.
Бейіс (беһешт) - парсының жұмақө, жәннат деген мағынасында.
3. Хақиқатқа нанған күн.
Хақиқат (хақиқәт) - араб сөзі. Мағынасы-шындық, расқ дұрыс.
4. Сырым білмей сыртымнан қылма ғайбат.
Ғайбат (ғәйбәт) - өсек-аяң, сырттан жамандау, жала сөз.
5. Маған десе, мың жылдай қыл ғибадат.
Ғибадат (ғэбадәт) - арабтың құдайға құлшылық ету, жалбарыну, сыйыну
сөзінен шыққан.
6. Күнәсіна кірдің ғой.
Күнә (гүнаһ) - парсы сөзі. Беретін мағынасы-теріс қылық, қылмыс, кінә.
7. Тасбиық, сәлде, жайнамаз.
Тасбиық (тәсбих) - араб сөзі. Мағынасы-діншілдердің алланы қайталап
мадақтай беретін дұғаларын санауға қолданатын тас тізбегі.
Сәлде (сәллә) - парсыша қожа-молдалардың басына орайтын шалмасы деген
мағына береді.
8. Насихатты сөйтіп шаш.
Насихат (нәсихәт) - араб сөзі. Мағынасы-ақыл айту, кеңес беру, ұқтыру.
9. Нәпсі үйінде байлаулы Ынсап жатыр
Нәпсі (нәфіс) - араб сөзі. Мағынасы-ындын, құштарлық.
Ынсап, нысап (энсаф) - арабтың көңіл тоқтаудағы тойымдық, қанағат
дегенін білдіреді.
10. Қиянатсыз надандар әулиеден кем емес.
Қиянат (хиянәт) - арабтың озбырлық, әділсіздік деген мағынасында.
Әулие (әулиа) - араб сөзі. Мағынасы-ерте кезде құдай жолын қуып, дінді
уағыздаған адам.
11. Фәни дене бояуға-ақ мақтанады.
Фәни, пәни - арабтың опасыз, өкінішті, тұрақсыз, баянсыз деген
мағынасында.
12. Мақсұтың болса орынсыз.
Мақсұт (мәқсуд) - араб сөзі. Мағынасы-алдына қойған мұрат, ниет, түпкі
ой, міндет.
Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің барлығы да халықтың сөйлеу
тіліне еніп, әбден түсінікті, етене сіңісті болып кеткен. Бұл атаулар
қазіргі әдеби тіліміздің лексикалық қорынан кең орын алып, байырғы
сөздеріміздей тілімізде актив қолданылады 6, 4-5 Осы кірме сөздерді
Шәкәрім шығармашалықпен суреткерлік талғам елегінен өткізіп, әдеби тілде
қыбын тауып қиюластырып, ой дәлдігін бейнелі беруде мағыналық астар,
реңкі мен стильдік қызметін дамытты.
Шәкәрім тілінде орыс сөздерінің қолданылуы да әлдеқайда мол орын
алған. Олардың бірқатары өздерінің тура атауыштық мағыналарында
жұмсалса, енді бірсыпырасы образ үшін алынған. Мысалы, пароход,
переводчик, аэроплан, радио, повестка, лунатик, фанатик, хроноскоп,
спирт, гипноз, электр, магнит, папирос, чиновнок, секунд, газет, журнал,
минут, цифр, банкрот, сукно, поп, электр, психолог, закон, партия,
протокол, комсомол, гармонь т.б. сөздер өздерінің номинативтік тура
мағыналарында жұмсалса, перевод малтасын ездім, банкрот боп күйреді, Сен
ферзімсің, мен жаяу, Қайтсем ұтам, ойбай-ау. Төрге барсам мен таяу,
Қылмас па екен ханды мат,-деген өлең жолдарында көрсетілген бөгде сөздер
образ жасауға қатысып тұр.
Шәкәрім тіліндегі орыс сөздерінің жазылуы екі түрлі қолданылады.
Біріншісі-қазақтың байырғы ауызекі айту формасында жазылып таңбаланған:
Петрбор, Мәскеу, Рум, жәшік, шен, старшын, мұжық, жандарал, пәуеске,
көшір, станса, сот, песір, бөтелке, опайке, резеңке, калош, қышлақ,
шарып, мәшине, рөмке т.б. Екіншісі-орысша транскрипциясы бойынша
берілген: заграница, член, переводчик, динамит, лом, пушка, параграф,
еполет, айроплан, радий, папа, мама, франк, цент т.б.
Атап айтатын жайт-Шәкәрім шығармашылығының тіл тазалығы. Мұнда сол
дәуірдегі қазақ түсінбейтіндей лексикалық қолданыстар жоққа тән. Оның
тілінде кездесетін кірме сөздер, әсіресе бұрыннан ислам дінімен сіңген
араб-парсы атаулары мен патша өкіметінің жергілікті жердегі әкімшілік,
билік жүйесіне байланысты қалыптасқан қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени
терминдер. Бұл жат сөздердің қай-қайсысы да Шәкәрім шығармашылығында
қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің заңдылығына бағындырылып жұмсалады.
Мысалы: бәйіт, Жәбірайыл, Ысрафыл, Газраил, Мекаил, Дәуіт, ахырет,
пейіш, мағжизе, фәни, пәрмен, шейх, дәруіш, ишан, хадис, жаһит, уәжіп,
мұстағип, мұбах, махрук, мафсад, сахаба, ғұсул, михраб, мүрид, махкеме,
ғаделет т.б. Шәкәрім мұсылман дінінің канондары мен шарттарын түсіндірген
тұста тілімізде сирек қооданылатын араб-парсы сөздерінің бірсыпырасының
қазақша баламасына тоқталып, егер тілімізде жоқ ұғым болса, оның
мағынасын жалпы сипаттап отырады. Бұл негізіне оның Мұсылмандық шарты,
Үш анық, Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі еңбектерінде жиі
кездеседі. Сондай-ақ, араб-парсы элементтері шығыстық сюжетке құрылған
Ләйлі-Мәжнүн, Қожа Хафиз сөзінен атты поэтикалық шығармаларында
молынан ұшырасады.
ІІ ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тілімізде қалыптасып, орныққан грамматикалық ережелер, грамматикалық
категориялар, грамматикалық тұлғалар қаншалықты көп болып, олардың көркем
шығармада қолданылу аясы соншалықты кең, бай болғандықтан, жеке
суреткердің шығармашылық лабораторясында олардың қызметі, көрінісі де әр
қалай болады.
Грамматикалық формалар-көркем шығармадағы тілдік жүйені құрайтын
элементтердің бірі. Бұл жөнінде В. В. Виноградов: Стиль как система
средств выражения включает в себя звуки и грамматические словосочетания
деп, грамматикалық тұлғалардың стильге байланысты болатындығын баса айтып
кеткен еді 7, 185.
Сөздің өмірі сөйлемде, сөз тіркесінің құрамында ғана болады. Сондықтан
сөздің басқа сөзбен ұласып, сөз тіркесінің құрамында айтылуы оның басты
қызметінің, грамматикалық қызметінің бірі дейміз.
ІІ.1.Зат есімдердің қолданысы.
Ақын грамматикалық тұлғалардың сөйлем ішінде орынды жұмсалуына аса бір
жауапкершілікпен қараған. Шәкәрім өлеңдерінде сөз таптарының бәрі де
өзіндік қызмет атқарады. Олардың қолданылу аясы, мүмкіншілігі мәтінде
айқын көрінеді. Біз ақын қолданған зат есім, сын есім, етістіктер толық
тоқталуды көздедік. Есімдік, еліктеуіш, шылау сөздер де ақын ойын
жеткізудегі тіл көрсеткіші болып табылады. Өлеңнің құрылымы үшін
осылардың бәрі жинақталып, тұтас келгенде ғана шығарманың көркемдігі
айқын көрінеді. Бұлар- бірін-бірі толықтырып, айқындап тұратын
грамматикалық категориялар. Олар бір-бірімен мағыналық байланысқа
түскенде ғана өлеңнің тілі нақты болмақ.
Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларының тілінде зат есімнің барлық мағыналық
топтары нақтылық, абстрактілік, жалпылық, жалқылық, даралық, жинақылық,
жекелік, топтылық кездесіп, өлеңнің көркемдігіне, әсерлігіне айрықша
әсер әтіп, түрлі ассоциациялар туғыза алады.
Өлең тіліндегі сөздерді грамматикалық категориялар ретінде зат есім, сын
есім, етістік деп талдағанда басты назар аударатынымыз-осылардың
қолданыстағы мағыналылық, тұлғалық, яғни стильдік қызметі қаншалықты
деңгейде көрініс берген. Ақын сөз таңдағанда өлең мәтінінің мазмұнына,
тақырыбына лайықтап алады және шығарманың эстетикалық әсерін күшейтуді
мақсат етеді.
Шәкәрім поэзиясында адамның мінез-құлкына, өмір сүру ортасына қарай
жақсылық пен жамандық, адамдық пен зұлымдық туралы ұғымдар негізгі орын
алады. Әсіресе, Ар, Ынсап, Қайрат, Ақыл, Айла сияқты сөздер жиі
кездеседі. Мәселен, Ынсап, рахым, ұяттан жүген ұстап, Мұңдасуға
қамдандымҚайратым мен ойыма, Үміт үзген қорқақ ОйДірілдейді
қалшылдап, Қайратың мен сақтығыңКөріне ме маңайда?Өлше істің
ақтығынЫнсап бар ма оңайда, Рахым, Ұят, АрыныңБетін топырақ
жасырған, Мені ұстауға шыдай көрСүйтіп жұмса Қайратты, Арам оймен
ар сатып үзіп-жұлмақ, Ойыңды дұрыс деме, теріс деме, Қаруым дер, кісі
атып жерОл ғылымды хайла етер, Ұят сол-аулақта ұял көргендей-ақ,
Ынсап деген аспайды, кем қалмайды, Тапқыш ой ғой ақылдың мағынасы,
Ынсап, рахым, ар, ұят табылмасаӨлген артық дүниені былғағаннан.
Шәкәрім өлеңдерінің тақырыбы негізінен адамды моральдық жағынан
тәрбиелеуге, рухани тазару, ғылым-білімге ұмтылу сияқты гуманистік,
ағартушылық бағытты көздейді. Сондықтан оның өлеңдерінде адамның сана-
сезіміне, арына, намысына ықпал ететін сөздердің неғұрлым көп қолданылуы
заңдылық.
Ол өзіне дейінгі жыраулық поэзияда кездесетін дидактикалық
толғаулардың тілінде "ақыл, айла, адал, арам" деген ұғымдарға байланысты
туған нақыл сөздерді жаңартып, жаңғыртып философиялық тұрғыда образдар
жасады. Кез келген өлеңінде жүрек пен ақылға жүгініп, ар мен ойға салмақ
салады. "Ар демек-адамшылық, намыс деген, Арың кетпес жағыңа қарыс
деген", "Адаспайсың ақылды арлыға ерсең", "Арың сатпа, терің сат. Адалды
ізде", "Ар кетіріп, ант ішіп, Жан сатылмақ", "Арсыз, арам айланы
тастасалық", "Арсыз, арам, асығыс, айлакестік-мұның бәрі шайтанның досы
болмақ", Ақылды сол-ынсап пен ар сақтайдыАрсыз сол-арамдықпен жан
сақтайды, Өнер қылма ар сатып, жалданбақты!, Рахым, Ұят,
АрыныңБетін топырақ жасырған, Ынсап, ұят, ар, рахым, сабыр,
сақтықТалапқа алты түрлі ноқта тақтық, Ар түзейтін бір ғылым
табылмасаЗұлымдықты жалғанда әділ жеңбес, Ар, Ынсапқа не жауап берер
едің?, Ар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz