Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың маңыздылығы
КІРІСПЕ ... ...
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН.ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық.педагогикалық мәселелері ... ..
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық ойындардың рөлі ... ...
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының дене тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Балабақшадағы спорт жаттығуларының түрлерін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН.ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық.педагогикалық мәселелері ... ..
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық ойындардың рөлі ... ...
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының дене тәрбиесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Балабақшадағы спорт жаттығуларының түрлерін қалыптастырудың әдіс.тәсілдері ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
: Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңында» білім беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында «Мектепке дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында, мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының шеңберінде жүзеге асырылады» [1] - деп атап көрсетілген.
Балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз етуді арттыруға бағытталған «Балапан» арнайы бағдарламасы әзірленіп, 2020 жылға қарай жаппай балабақшамен қамтамассыз ету іске асыруда [2].
Ұлт болып ұйысып, ел болып еңсемізді тіктеген кезеңде қолға алар ісіміздің бірі де, бірегейі де ұрпақ тәрбиесі. Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын ұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты ісі. Бүгінгі балабақшаларындағы оқу -тәрбие жұмысының сапасын қазіргі кезеңге сай қалай жақсарту керек дегенде, ең бастысы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің формаларымен оның құрылымын жетілдіру, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін жетілдіру.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып тастасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайреткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдықка, дәлдікке, т.б. ғана тэрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді [3].
Балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз етуді арттыруға бағытталған «Балапан» арнайы бағдарламасы әзірленіп, 2020 жылға қарай жаппай балабақшамен қамтамассыз ету іске асыруда [2].
Ұлт болып ұйысып, ел болып еңсемізді тіктеген кезеңде қолға алар ісіміздің бірі де, бірегейі де ұрпақ тәрбиесі. Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын ұрып, ұрпағымызға төл тәрбие, ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты ісі. Бүгінгі балабақшаларындағы оқу -тәрбие жұмысының сапасын қазіргі кезеңге сай қалай жақсарту керек дегенде, ең бастысы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің формаларымен оның құрылымын жетілдіру, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін жетілдіру.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып тастасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр, жауынгер, халық қайреткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдықка, дәлдікке, т.б. ғана тэрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де пайдасын тигізеді [3].
1. Қазақстан Республкасының « Білім туралы» заңы. Астана, 2007.
2. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы. Астана. 2010.
3. Баймұратова Б, Тұрыскелдина М. Мектепке дейінгі тәрбие бағдарламаларын оқыту және тәрбиелеу. Алматы.1992.
4. М. Жұмабаев «Педагогика», Алматы «Рауан» баспасы 1993.
5. Ә. Табылдиев., «Қазақ этнопедагогикасы». Алматы. «Санат» 2001.
6. А. В. Петровский, «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы», 1987.
7. Ж.Б. Қоянбаев, «Педагогика», Алматы. 2000
8. С. Әбенбаев, «Тәрбие теориясы мен әдістемесі», Алматы «Дарын», 2004.
9. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991.
10. Ә.К.Әбілдаев., «Дене мәдениеттінің ілімі мен әдістемесі», ІІ,ІІІ бөлімдер. Түркістан 2008.
11. Сағындықов Е. Қазақтың Ұлттық ойындары. Алматы «Рауан» 1991 ж.
12. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1998. - 164 с.
13. Кайбуьдаева Г, Жаздықбаева М. Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Түркістан. 2007.
14. Ж. Оңалбек., «Спорт ойындарының дене тәрбиесіндегі орны» //Бастауыш мектеп. №8-9. 2006.
15. Мектептегі дене шынықтыру. «Дене жаттығуларының мәні» №1-2.
2006.
2. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі 2010 – 2014 жылдарға арналған «Балапан» бағдарламасы. Астана. 2010.
3. Баймұратова Б, Тұрыскелдина М. Мектепке дейінгі тәрбие бағдарламаларын оқыту және тәрбиелеу. Алматы.1992.
4. М. Жұмабаев «Педагогика», Алматы «Рауан» баспасы 1993.
5. Ә. Табылдиев., «Қазақ этнопедагогикасы». Алматы. «Санат» 2001.
6. А. В. Петровский, «Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы», 1987.
7. Ж.Б. Қоянбаев, «Педагогика», Алматы. 2000
8. С. Әбенбаев, «Тәрбие теориясы мен әдістемесі», Алматы «Дарын», 2004.
9. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991.
10. Ә.К.Әбілдаев., «Дене мәдениеттінің ілімі мен әдістемесі», ІІ,ІІІ бөлімдер. Түркістан 2008.
11. Сағындықов Е. Қазақтың Ұлттық ойындары. Алматы «Рауан» 1991 ж.
12. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1998. - 164 с.
13. Кайбуьдаева Г, Жаздықбаева М. Әлімбекова С. Ойын технологиясы. Түркістан. 2007.
14. Ж. Оңалбек., «Спорт ойындарының дене тәрбиесіндегі орны» //Бастауыш мектеп. №8-9. 2006.
15. Мектептегі дене шынықтыру. «Дене жаттығуларының мәні» №1-2.
2006.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Білім технологиялары кафедрасы
КУСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың
маңыздылығы
Қабылдаған: п.ғ.к.
Жаздықбаева М.
Орындаған: Сағынбекова
А.
Тобы: СМД-311 дж
Түркістан - 2014
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және
дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық-
педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық
ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...10
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП
ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының
дене тәрбиесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Балабақшадағы спорт жаттығуларының түрлерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында білім беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында Мектепке
дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы
балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында,
мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының
шеңберінде жүзеге асырылады [1] - деп атап көрсетілген.
Балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз
етуді арттыруға бағытталған Балапан арнайы бағдарламасы әзірленіп, 2020
жылға қарай жаппай балабақшамен қамтамассыз ету іске асыруда [2].
Ұлт болып ұйысып, ел болып еңсемізді тіктеген кезеңде қолға алар
ісіміздің бірі де, бірегейі де ұрпақ тәрбиесі. Қазақ халқының сан ғасырлар
бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын ұрып, ұрпағымызға төл тәрбие,
ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты ісі. Бүгінгі балабақшаларындағы
оқу -тәрбие жұмысының сапасын қазіргі кезеңге сай қалай жақсарту керек
дегенде, ең бастысы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің формаларымен оның
құрылымын жетілдіру, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін жетілдіру.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып тастасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық
ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол
ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр,
жауынгер, халық қайреткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы
шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше
мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп
қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер,
өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп
алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен,
танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде
әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-
бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның
бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын
тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдықка, дәлдікке, т.б.
ғана тэрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де
пайдасын тигізеді [3].
Халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны іс
жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Сондықтан олар Бала ойынмен өседі деген өмірлік қорытынды жасап, осы
тәжірибелік қорытындыны өздерінің бала тэрбиесі туралы көзқарастарының
негізгі арқауы етті. Бала ойынды тоқтатса, одан қол үзіп үйде көбірек бола
берсе, ол баланың денсаулығы ата-аналарын мазасыздандыратын болады. Ересек
адамдардың еңбек етуі қандай қажет болса, баланың ойыны да сондай қажет
нәрсе ретінде қабылданған. Медицина ғылымы тарамаған, дәрігерлік мекемелері
жоқ елде баланың денсаулығын бақылайтын, анықтайтын, қарапайым құралдардың
бірі ойын болғанын айта кету жөн. Ойын әрі біоімдік, тәрибелік құрал
ретінде, әрі бала денсаулығын байқайтын дәрігерлік диагностика ретінде де
қолданылған. Бала ойынының маңызына тоқтай келіп, Н.К.Крупская мынаны
ескерткен болатын: Егер бала ойнамаса, онда оның не ауырғаны немес шамадан
тыс педагогикалык ықпалға түскені.
Ұлт ойындарының басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жануарлар
әлемін, аңшылықты бейнелейді. Сондықтан ұлт ойындарын ойын-сауық, тұрмыс-
салт ойындарынан басталатындығы мәлім.
Өйткені қазақ халқының ескі дәстүрі бойынша жыл басы наурыз айынан
басталып, үлкен мейрам, ойын-той ретінде өтіп отырғаны белгілі. Осы Наурыз
мейрамы (Наурыздың 22-сі) күндеріндегі ойын-сауықта көбінесе ұлт ойындары
ойналатын болған. Әр ауылдың арасында бәсеке өнер жарысы ретінде алдымен
ойын түрінде басталған. Соны бейнелейтін, бірақ бүгінгі жұртқа белгісіз,
ұмыт болудың алдында тұрған Қалтырауық Қамыр кемпір және Ақ боран
дәстүрлі ойынын бірінші кезекте ұсынуға болады.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырмен өріліп, көрермендер мен
тыңдайшыларға өрелі өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып-
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады.
Мұндай максатты, адамгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген үлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жас
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіншілік
туғызады. Ойын тегінде адам баласының коллективтік творчествосы орындалуы
да көбіне коллективтік түрде болатындықтан, ойын үстінде жолдастық, достық
қарым-қатынаска әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол. Ойынның тіл
дамытудағы ролі ерекше. М.Горькийдің сөзімен айтар болсақ... бала сөзбен де
ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ, ұлт ойындары тіпті жалпы
ойын атаулы, біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі
болып табылады. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тэуелсіз. Өзін еркін ұстайды,
ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Олай болса, ойын
интернационалдың тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де айтарлықтай ролі
бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін,
сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық
ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алады.
Қазақтың үлт ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өлең араласып
келіп отыратындығында. Ойын барысында тақпақ, өлең жолдарын кездеспесе, оны
ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең
оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде өмірге келе
береді. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады. Ұлт
ойындарына үзбей қатынасып машықталған адам үнемі ізденісте, толғаныста
жүреді. Оның осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді.
Сондықтан да болар, ұланғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең
айтпайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлемейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда өткен ғасырдың
өзінде біздің даламызға келіп қазақтардың тұрмысымен танысқан Европа
халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтып
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындарымен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің-ақ көзі жетері анық [4].
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі мекемедегі дене тәрбиесі – тұлғаны жан-
жақты үйлесімді және денесінің қалыпты жетілуін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекетінде
балалардың бойында өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты, ептілікті,
тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т. б. мінез-құлықтың
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомданып
шынығуын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- денсаулықты нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің дұрыс
қалыптасып дамуын, мүсінінің сымбатты болуын қамтамасыз ету;
- адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы, өжеттілігі,
қайсарлылығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапкершілдігі,
ұжымшылдығы, т.с.с) айқынду;
- ұлттық ойындарды игеру және олардың пайда болу және даму
тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
ақыл-ой және дене күштерінің жұмыс істеу қабілеттерін көтеру;
балалардың ойын әретінде дененің әрқашан сау болуына, сергектікке,
өзіне және айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге ұмтылысын
тәрбиелеу және дамуын саралау, бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-
әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және
дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық-
педагогикалық мәселелері
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларынын түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған, осындай аса
құнды мәдени игіліктердің бірі - ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық
педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы
жасаған жеті кереметтің катарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі де
жайдай жай емес.
Қазақ халқы - материалдық мұраларға коса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына үлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы ыен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген максаттарын саралап,
жете білулерін, дәстүрлер жалғасын өрістете отырып, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына
септігін тигізбек.
Халқымыздың ұлы перзенттерінін, бірі, заманымыздың аса көрнекті
жазушысы М.О. Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен - ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан ойың өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше,
көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңлін шаттандыру ғана емес, ойынның
өзінше бір ерекше мағыналары болған,- деп тегіннен тегін айтпаса керек
[5].
Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ содан үлкен де мәнді-
мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені, ең алдымен ненің
болсын бас алып, жол бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Ойынды біз бар
өнердің бастауы деп білеміз. Ал қай өнер болса да кең арналы, сулы шалқар
дариядай болып кемеліне келгенше жолында кездескен сандаған үлкенді-кішілі
арналардан бас құрайтын өзен сияқты ғой. Сол алып өзеннің орта тұсынан
шыққан адам, өның басы әуелде жылжып аққан бұлақтан басталып еді дегенге
онша илана қоймас та еді.
Ұлт ойындары біздің көз алдымызға тап осы суреттерді елестетеді.
Өйткені бір кезде ол бар өнердің басы, олардың нәр алатын бастауы болғаны
анық. Шынында да, көне мәдениет пен әдеби туындылар, ең алдымен, сол халық
жиналған думанды-сауықта, ойын-той үстінде дүниеге келіп, көптің игілігіне
айналған. Сөйтіп, бүгінгі және болашақ ұрпақ үлт ойындарының өзі адам
еңбегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені
танып, білуге талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бар өнердің
бастамасы, халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге
тиіс.
Ұлт ойындары сол халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындарымен таныса отырып
көзіміз әбден жетеді. Өйткені қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде
туып, оның көші-қоны тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді.
Олай дейтініміз осы ойындардың көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып,
арнайы материалдық әзірліксіз ойнала беретіндігінде ғана емес, сонымен
бірге халықтың психологиялық ерекшеліктеріне де байланыстылығында
екендігіне көзіміз жетеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық
ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол
ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр,
жауынгер, халық қайраткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы
шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше
мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп
қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ, қайраткер,
өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең (досқа да, дұшпанға
да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын
өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай
тер төгеді.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде
әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-
бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның
бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын
тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке, т. б.
гана тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойынын, толысуына, есейіп өсуіне де
пайдасын тигізеді. Манашыұлы Тұяқпай жырында:
Балалармен ойнайды,
Ойнап жүріп ол бала
Кеудеге ақыл ойлайды*,
деп түйіндейді.
Мұндай мысалдарды халық ауыз әдебиетінен көптеп келтіруге болады.
Бұдан керетініміз ойын тек көңіл көтеру мен ермек үшін жасалмаған, қайта
белгілі бір халықтың әлеуметтік-экономикалық дамудың төменгі сатысында
тұрған кезінде, жазу өнері әлі дамымаған, оқу орыны болмаған кезде, өз
ұрпақтарын өмірге әзірлеу мүмкіншіліктерін пайдаланатын бірден-бір
тәжірибелік іс-әрекет қызметін атқарған. Сонымен бірге ойын сол халықтың
өзінің ішкі байланысының ғана емес, баска халықтармен де ұлтаралық
қатынастарының негізін қалаған. Ойынға жиналатын орын халықтың сан алуан
әнерінің де сарапқа түсетін жері болған. Сөйтіп, ол ғасырлар бойы қоғамдық
тәрбиенің баға жетпес жемісті қызметін атқарған.
Абайлап, зер сала қарасақ тілімізде кездесетін кейбір сөз тіркестері:
домбыра ойнау, қобыз ойнау, ат құлағында ойнау, отпен ойнау, сумен
ойнау, жұмбақ ойнау, жаңылтпаш ойнау, ойын-күлкі, ойын баласы,
доп ойнау, асық ойнау, ақсүйек ойнау, тоғыз құмалақ ойнау, дойбы
ойнау, шатыраш ойнау (шахмат ойнау) т. б. сөз тіркестері халықтың көне
мәдениетінің бір куәгері - ойын туралы түсініктің туу тарихы тым әріден
басталғанынан және ата-бабаларымыз қолданған ойындар түрінің сан алуан
болғандығынан хабар береді.
Тарихының көнелігіне қарамастан ойып үнемі жаңа, ол тот баспайтын,
ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің
қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп,
рухани азық болатын да – осы ойын [5. 27-36 бет]
Олай болса, бала өзін қоршаған дүние туралы алғашқы түсінікті ойын
үстінде алады, ол дүние сырларын түйсініп аңғарады, тәжірибе жинақтайды.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп
болған адам білімді болады, - дейді Абай Құнанбаев. Абайдың бұл пікірі
ойынға да толық қатысты деп ойлаймыз.
Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді.
Бұл жинаққа біз тек ұлт ойындарын ғана кіргізіп отырмыз. Ұзақ жүргізілген
жинау, зерттеу жұмыстарының нәтижесінде біз ұлт ойындарының такырыбына,
мазмұнына ондағы көзделген мақсатына байланысты негізінен үш үлкен салаға
бөліп топтастыруды лайық деп таптық. Атап айтқанда: ойын-сауық, тұрмыс-салт
ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары және оймен келетін ойындар. Шыңдап
келгенде, ұлт ойындары - ауыз әдебиетінің бір саласы. Олай болса, ұлан-
байтақ қазақ даласына ауызекі тарай келіп, ол түрленіп, өзгеріп отырған.
Осыған орай халық арасына кең тараған кейбір ойындардың бірнеше түрлерін
қоса беруді жөн көрдік. Өйткені олардың мазмұны кеңейіп, әсерлене түседі.
Жан-жануарларды бейнелейтін ойындардың кейбіреуі тұрмыстық ойын-сауықтық
мақсатта берілсе, кейбірі дене шынықтыру, спорттық мақсатты көздейді.
Ұлт ойындарының басым көпшілігі тұрмыс салтты, соған орай
жануарлар әлемін, аңшылықты бейнелейді. Сондықтан ұлт ойындарын ойын-сауық
тұрмыс-салт ойындарынан бастауды жөн көрдік.
Өйткені қазақ халқының ескі дәстүрі бойынша жыл басы наурыз айынан
басталып, үлкен мейрам ойын-той ретінде өтіп отырғаны белгілі. Осы Науры
мейрамы (Наурыздың 22-сі) күндеріндегі ойын сауықта көбінесе ұлт ойындары
ойиалатын болған Әр ауылдың арасында бәсеке өнер жарысы ретінде алдымен
ойын түрінде басталған. Соны бейнелейтін бірақ бүгінгі жұртқа белгісіз,
ұмыт болудың алдында түрған Қалтырауық Қамыр кемпір және Ақ боран
дәстүрлі ойынын бірінші кезекте ұсынуды жөн көрдік.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жыр мен өріліп, көрермендер
мен тыңдаушыларға өрел өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып қабысып жатады.
Мұндай мақсатты, адамгершілік іс-әрекет, әдет ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың,
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуын тамаша мүмкіншілік
туғызады. Ойын тегінде адам баласының коллективтік творчествосы орындалу да
көбіне коллективтік түрде болатындықтан, ойы үстінде жолдастық, достық
қарым-қатынасқа әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол. Ойынның тіл
дамытудағы ролі ерекше. М.Горькийдің сөзіме айтар болсақ... бала сәзбен
де ойнайды. Осы сөзбе ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйрене
ді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ ұлт ойындары, тіпті
жалпы ойын атаулы біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі
құралдарының бірі болып табылады. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.
Өзін еркін үстайды, ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Олай
болса ойын интернационалдың тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде
де айтарлықтай ролі бар. Ойы үстінде бдла тілдің ішкі иірімдерін,
халықтың ойла жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік,
психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алады.
Біздің қос тілді республикамызда орыс тілін де, қазақ тілінде үйренуге, әр
ұлт балаларының өз ана тілдерін, басқа ұлт тілдерін де меңгеруіне ойынның
тигізер пайдасы орасан зор.
Қазақтың ұлт ойындарының тағы бір ерекшелігі – оған өлең сөздің
араласып келіп отыратындығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары
кездеспесе, оны ойынды жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ
айтып, өлең оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде
өмірге келе береді. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады.
Ұлт ойындарына үзбей қатынасып машқыталған адам үнемі ізденісте, толғаныста
жүреді. Оның осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіскек итермелейді.
Сондықтан да болар, ұланғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең
айтпайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлеймейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда өткен ғасырдың
өзінде біздің даламызға келіп қазақтардың тұрмысымен танысқан Европа
халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтып
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындарымен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің-ақ көзі жетері анық [6].
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық
ойындардың рөлі
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі
бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы
қағаз бетіне түскен алғашқы деректер XIII ғасырдан басталады. Оны алғаш
жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини
болды. XIII ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен
саяхатқа шыққан. П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы
оңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австралиялық С.
Герберштейннің, итальяндық И. И. Новокамскийдің, орыс саяхатшысы П. И.
Рычковтың, орыс ғалымы П. С. Паластың, венгер зерттеушісі А.
Вамберидің, неміс этнографы Р. Картуцканың, неміс ғалымы
А. Гумбольдтың, поляк халқының өкілдері А. Янушкевич, С. Гросс,
Б. Зеленскийдің, т. б. жазбаларынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар К. А. Ппкровский, А. И. Ивановский, Н. И. Гродеков, Е. А.
Алекторов, Э. Диваев, А. Левшин, II. Пантусоа, Ф. Лазеревский,
П. П. Пашин, Г. С. Загряжский, А. Шиле, А. Харунзин, А. Горячкин, П.
Ходырев, Е. Букин. О. Әлжанов, т. б. болды.
Қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке
нұсқаларын жинаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жоғары бағалап, көшпелі
халықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы
лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А. Гумбольт өзінің достарына жазған
бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған көзімді өмірімнің аса
бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге
көрсеткен сый-құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес... Мен
өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының
өкілі, революциялық күреске қатынасқаны үшін Сібірге жер аударылып, кейін
қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар
немесе казақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы
А. Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды. Ол еңбегінде қазақ халқының
тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының
өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге А. Янушкевич халық өнерін жан-
жақты сөз ете отырып, оның табнғатпен астасып, халық-тұрмысымен, әдет-
ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді. Кешкісін біздің
үйде бір қазақ болды. Ол әртүрлі аңдар мен құстардың, әсіресе, түйенің,
құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан артық айнытпай салу
ешкімнің қолынан келмейді - деп тамсана сөз етеді [7].
Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қиялы
әңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен
туған жаңылтпаш; жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері,
балалар ойынын ойын-сауық жоралғыларын туғызды.
Әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті
аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетін басып кірген жауынан кек алып,
жеңіске жеткенде, ас бергенде халық мерекелері, ойын-сауықтар өткізген. Ру
дәстүрлерінің нығаюы на сонымен бірге рудың айырықша мейрамдары себепші
болды, бұл мейрамдарда алуан түрлі салтанат жоралғылары істелді
Бұл мерекелер күн ілгері жарияланып отырылды. Сондықтан мерекелерге
қатынасушылар ұлттық ойынның түр-түріне күн ілгері даярланып, әзірлікпен
келді. Қыз ұзату, келін түсірумен байланысты Қалыңдық ойнау салты пайда
болды. Қыз ұзату тойында жар-жар, келін түсіру тойында беташар айтылды, бұл
нағыз творчестволық негізі бар, салттық ойынның жоғары түрі және қазақтың
домо-стройы тәрізді болатын.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты,
ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т. б. мінез-құлықтың
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомданып
шынығуын кажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары принциптеріне негізделген. Өйткені, ойынға қатынаспай тұрып-ақ оған
күн ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы,
бәйгені алайық. Ол үшін алдымен бәйгеге қосылатын атты таңдап алады. Ол
атты баптап бағып, күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен ішетін суына
дейін белгілі мөлшерге келтіріледі. Атты белгіленген уақытта күн сайын
желгізіп, шапқызып, терін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын бала
күн ілгері осы сынақтарға қатысады (атқа ауыр болмау үшін оған мініп
шабатын баланың жасы 11-12-ден аспауы керек). Бәйге шарты мүлтіксіз
оръшдалу үшін төреші тағайындалады. Бәйгеге қосылатын аттардың шабатын
жерінің алыстығына қарай кейде ат айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуы да
мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың өн бойына орналастырылады. Бәйгеге
әзірліктің басы-қасында болған бала, осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен
шаруашылық мектебінен өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын-сауықтық жағынан ғана маңызды емес, ол - спорт, ол -
өнер, ол - шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтың қабақ ату, жамбы ату т. б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Қазақ халқының XVI ғасырдағы өмірін суреттеуге арналған өзінің тарихи
романында Ілияс Есенберлин: Сарайшық бір түнде түлеп шыға келді. Қыз-
бозбалалар жаңбыр жауған қызғалдақтай құлпыра қалған. Керуен сарайлар, қала
аулалары ән-күйлі, ойын-күлкілі думанға толып, екі жақтың әскерлері бейбіт
бәсекеге шығып, әр жерде сайыс, күрес, көкпар, жамбы ату ойындарына
кіріскен - дейді.
Қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты, оның
шаруашылық, экономикалык, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан онын
тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды. Жазушы Сәбит Мұқанов өзінің Халық
мұрасыа деген тарихи және этнографиялық кітабында былай деп жазды: Жүн
сабайтындар, көбінесе жастар болады. Олар жүн сабайтын үйге жиналады да,
сабалатын жүнді киіз үйдің ортасына төсеген тулаққа (кепкен тері) үйеді де,
айнала отыра қалып, екі ңолына алған сабаумен ұра бастайды. Әдетте, жастар
бұған ойын-сауық үшін де жиналған. Себебі, жүн сабау үстінде жастар жарыса
қимылдап, оны ойын-күлкіге, әзіл-оспаққа айналдырып әкеткен. Сабауды ұстай,
ұра білмегендер - көршілеріне күлкі болады, әрі алақандарын ойып алады.
Қазақ халқының өмірінде ойын араласпаған бір де бір тұрмыс, шаруашылық
салалары жоқ десе де болады. Бұл елдің ескі бір салты бойынша, көші-қон
кезінде жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң жетім қалған
үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып, аяғын ойын-сауыққа
айналдырып әкетеді,- деп жазды Ғабит Мүсірепов Ұлпан повесінде.
Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Ә, Диваев
өзінің Қырғыз (қазақ) балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет-ғұрып
бойынша жас ерекшелігіне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа бөледі:
бір жастан жетіге дейін - нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін -
бозбала, ал он бестен отызға дейін - жігіт. Осының негізінде қазақ
ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны және жігіттер ойыны деп
негізінен үш топқа бөледі. Сонымен бірге Э. Диваев мынаны атап көрсеткен:
...бұл жерде менің айтарым, егер қыз баланың қолдан жасайтын қуыршақтары
мен ер балалардың өздерінің балшықтан жасап алатын жылқы мен түйе сияқты
жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде жоқ.
Біз кезінде қазақтың ұлт ойындарын білетін ескі көз, көне құлақ
қарттармен әңгімелесіп, солардың аузынан естіген көптеген ойын түрлерін
жазып алған едік және ол ойындардың ойналу тәртібін айтып берулерін, ойын
мақсатын түсіндірулерін өтінеміз. Солардың ішінде Шығыс Қазақстан облысы,
Глубокий ауданы, Глубочанка станциясының тұрғыны, 1885 жылы туған Исенов
Нүрке; Семей облысы, Шар ауданы, Шалабай совхозының Мәртас бөлімшесінде
тұрған, 1890 жылы туған Төлеужанов Нұрғали, Семей облысы, Шар ауданы,
Қарасу совхозының тұрғыны, 1890 жылы туған Қисықов Асарбек, Семей облысы,
Жарма ауданы, Ленин атындағы колхозда тұрған, 1889 жылы туған Омаров Қайса,
т. б. қарттар болды. Ол кісілер өздерінің жас кездеріндегі ойнаған
ойындарын кейінгі кезге дейін естерінде жақсы сақтаған. Нұрке, Нұрғали
ақсақалдардың айтуынша, Ақсүйек, Орда ойындарындағы ерекшелік олардың
түнде ғана ойналатындығында емес, бұл ойында болашақ жауынгерлерге
қажетті қасиеттер: қырағылық байқағыштық, бағытты бағдарлай білу,
тапқырлық, сергектік, жүйріктік, алғырлық, батылдық, өжеттік, тағы басқалар
- тәрбиеленумен бірге оның түнде ойналатын тағы бір сыры - алдымен жау
шебіне барлау жасау үшін түнде жерді айыра білуге, бағытты дәл табуға
жаттығуда. Әсіресе, ерте замандарда жау жасырынып келіп түнде шабатын
болған, сондықтан ауыл жастары түнде ауыл маңын торитын жаудан сақтық
күзетінде тұрып, бұл ойынды бір жағынан ермек ретінде де, жаттығу үшін де
пайдаланған [8].
Сондай-ақ Б. Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітапшасында аты
ғана сақталып қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың
алты ағашы атты ойынды атап, ол жайында кезінде Байтоғайұлы Малқайдың
Ермек - еңбек деген мақаласында соз болатынын, алайда оның бізге жетпей
ұмыт болғанын сөз етеді. Ол Тоғыз құмалақ, Шахмат сияқты ойын
екендігінен хабар береді [9] .
Дер кезінде қағаз бетіне түспей жинаушылардың көзінен таса қалған
ойындар саны әлі де көптеп кездеседі. Солардың арасында Сары құлан,
Сарыала қаз, Ақ аю, Ағызбақ, Бақай пісті, Жылмаң, Топай, т. б.
ойындар бар.
Дегенмен халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ,
соны іс жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Сондықтан олар Бала ойынмен өседі деген өмірлік қорытынды жасап, осы
тәжірибелік қорытындыны өздерінің бала тәрбиесі туралы көзқарастарыңың
негізгі арқауы етті. Бала ойынды тоқтатса, одан қол үзіп үйде көбірек бола
берсе, ол баланың денсаулығы ата-аналарын мазасыздандыратын болады. Ересек
адамдардың еңбек етуі қандай қажет болса, баланың ойыны да сондай қажет
нәрсе ретінде қабылданған. Медицина ғылымы тарамаған, дәрігерлік мекемелері
жоқ елде баланың денсаулығын бақылайтын, анықтайтын, қарапайым құралдардың
бірі ойын болғанын айта кету жөн. Ойын әрі білімдік, тәрбиелік құрал
ретінде, әрі бала денсаулығын байқайтын дәрігерлік диагностлка ретінде де
қолданылған. Бала ойынының маңызына тоқтай келіп, Н. К. Крупская мынаны
ескерткен болатын: Егер бала ойнамаса, онда оның не ауырғаны немесе
шамадан тыс педагогикалық ықпалға түскені.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП
ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының
дене тәрбиесіндегі орны
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарыңыздың оқып, үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, кездеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткен мен бүгінін
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Ойындардың көпшілігі
тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнала беретіндігінде
ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық ерекшеліктеріне де
байланыстылығында. Ойын барысында бала өзінің назарын қимылды орындау
әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады. Ол ойын шартына бейімделіп, ептілік
көрсетіп, сол арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай
түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан, халық оған тек ойын-
сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға
қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында
баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған, сондай-ақталапты жас
ойын өнеріне жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер
төгетінін байқаймыз. Ұлттық қимыл-қозғалыс ойындары осылайша атадан балаға,
үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып, халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени,
өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі де, көрінісі де болған.
Қазақтың ұлттық ойындары жүгіру, секіру элементтеріне бай болып
келеді. Бұл ойындар секіруді, жүгіруді туғызуға мүмкіндік жасайтын
қабілетті дамытады. Әсіресе, секіру элементтерін дамыту ушін "Орнында тұрып
секіру", "Ойдан қарғу" және басқа ойындар ерекше пайдалы болып саналады.
Дене тәрбиесі нысандарының барынша алуан түрлілігі айналысушылардың
үйлесімді қабілеттерін дамыту үшін жақсы жағдайлар жасайды. Бұл оларды
спорттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Гуманитарлық ғылымдар факультеті
Білім технологиялары кафедрасы
КУСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудегі ұлттық ойындардың
маңыздылығы
Қабылдаған: п.ғ.к.
Жаздықбаева М.
Орындаған: Сағынбекова
А.
Тобы: СМД-311 дж
Түркістан - 2014
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және
дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық-
педагогикалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық
ойындардың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...10
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП
ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының
дене тәрбиесіндегі
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Балабақшадағы спорт жаттығуларының түрлерін қалыптастырудың әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңында білім беру мен оқытудың үздіксіз үрдісі, 23-бабында Мектепке
дейінгі ұйымдар отбасымен қатар бір жастан алты (жеті) жасқа дейінгі мектеп
жасына дейінгі балаларды тәрбиелеу мен оқытуды, бес (алты) жастағы
балаларды мектепке барар алдында даярлау міндетті және ол отбасында,
мектепке дейінгі ұйымда немесе мектепте жалпы білім беру бағдарламаларының
шеңберінде жүзеге асырылады [1] - деп атап көрсетілген.
Балаларды мектеп жасына дейінгі оқытумен және тәрбиемен қамтамасыз
етуді арттыруға бағытталған Балапан арнайы бағдарламасы әзірленіп, 2020
жылға қарай жаппай балабақшамен қамтамассыз ету іске асыруда [2].
Ұлт болып ұйысып, ел болып еңсемізді тіктеген кезеңде қолға алар
ісіміздің бірі де, бірегейі де ұрпақ тәрбиесі. Қазақ халқының сан ғасырлар
бойы қалыптасқан тілі мен мәдениетіне мойын ұрып, ұрпағымызға төл тәрбие,
ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты ісі. Бүгінгі балабақшаларындағы
оқу -тәрбие жұмысының сапасын қазіргі кезеңге сай қалай жақсарту керек
дегенде, ең бастысы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінің формаларымен оның
құрылымын жетілдіру, оқытудың жаңа әдіс тәсілдерін жетілдіру.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып тастасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық
ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол
ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр,
жауынгер, халық қайреткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы
шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше
мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп
қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер,
өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп
алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен,
танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде
әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-
бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның
бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын
тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдықка, дәлдікке, т.б.
ғана тэрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойының толысуына, есейіп өсуіне де
пайдасын тигізеді [3].
Халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ, соны іс
жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Сондықтан олар Бала ойынмен өседі деген өмірлік қорытынды жасап, осы
тәжірибелік қорытындыны өздерінің бала тэрбиесі туралы көзқарастарының
негізгі арқауы етті. Бала ойынды тоқтатса, одан қол үзіп үйде көбірек бола
берсе, ол баланың денсаулығы ата-аналарын мазасыздандыратын болады. Ересек
адамдардың еңбек етуі қандай қажет болса, баланың ойыны да сондай қажет
нәрсе ретінде қабылданған. Медицина ғылымы тарамаған, дәрігерлік мекемелері
жоқ елде баланың денсаулығын бақылайтын, анықтайтын, қарапайым құралдардың
бірі ойын болғанын айта кету жөн. Ойын әрі біоімдік, тәрибелік құрал
ретінде, әрі бала денсаулығын байқайтын дәрігерлік диагностика ретінде де
қолданылған. Бала ойынының маңызына тоқтай келіп, Н.К.Крупская мынаны
ескерткен болатын: Егер бала ойнамаса, онда оның не ауырғаны немес шамадан
тыс педагогикалык ықпалға түскені.
Ұлт ойындарының басым көпшілігі тұрмыс-салтты, соған орай жануарлар
әлемін, аңшылықты бейнелейді. Сондықтан ұлт ойындарын ойын-сауық, тұрмыс-
салт ойындарынан басталатындығы мәлім.
Өйткені қазақ халқының ескі дәстүрі бойынша жыл басы наурыз айынан
басталып, үлкен мейрам, ойын-той ретінде өтіп отырғаны белгілі. Осы Наурыз
мейрамы (Наурыздың 22-сі) күндеріндегі ойын-сауықта көбінесе ұлт ойындары
ойналатын болған. Әр ауылдың арасында бәсеке өнер жарысы ретінде алдымен
ойын түрінде басталған. Соны бейнелейтін, бірақ бүгінгі жұртқа белгісіз,
ұмыт болудың алдында тұрған Қалтырауық Қамыр кемпір және Ақ боран
дәстүрлі ойынын бірінші кезекте ұсынуға болады.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жырмен өріліп, көрермендер мен
тыңдайшыларға өрелі өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып-
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады.
Мұндай максатты, адамгершілік іс-әрекет, әдет-ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген үлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың, жас
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіншілік
туғызады. Ойын тегінде адам баласының коллективтік творчествосы орындалуы
да көбіне коллективтік түрде болатындықтан, ойын үстінде жолдастық, достық
қарым-қатынаска әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол. Ойынның тіл
дамытудағы ролі ерекше. М.Горькийдің сөзімен айтар болсақ... бала сөзбен де
ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ, ұлт ойындары тіпті жалпы
ойын атаулы, біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі
болып табылады. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тэуелсіз. Өзін еркін ұстайды,
ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Олай болса, ойын
интернационалдың тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де айтарлықтай ролі
бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерін, халықтың ойлау жүйелерін,
сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық
ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алады.
Қазақтың үлт ойындарының тағы бір ерекшелігі - оған өлең араласып
келіп отыратындығында. Ойын барысында тақпақ, өлең жолдарын кездеспесе, оны
ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ айтып, өлең
оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде өмірге келе
береді. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады. Ұлт
ойындарына үзбей қатынасып машықталған адам үнемі ізденісте, толғаныста
жүреді. Оның осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіске итермелейді.
Сондықтан да болар, ұланғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең
айтпайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлемейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда өткен ғасырдың
өзінде біздің даламызға келіп қазақтардың тұрмысымен танысқан Европа
халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтып
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындарымен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің-ақ көзі жетері анық [4].
Зерттеу нысаны: мектепке дейінгі мекемедегі оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі мекемедегі дене тәрбиесі – тұлғаны жан-
жақты үйлесімді және денесінің қалыпты жетілуін қалыптастыру үдерісі.
Зерттеудің мақсаты: мектепке дейінгі мекемелерде балалардың ойын әрекетінде
балалардың бойында өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты, ептілікті,
тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т. б. мінез-құлықтың
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомданып
шынығуын қалыптастыру.
Зерттеу міндеттері:
- денсаулықты нығайту, ағзаны шынықтыру және дененің дұрыс
қалыптасып дамуын, мүсінінің сымбатты болуын қамтамасыз ету;
- адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу (батылдығы, өжеттілігі,
қайсарлылығы, табандылығы, тәртіптілігі, жауапкершілдігі,
ұжымшылдығы, т.с.с) айқынду;
- ұлттық ойындарды игеру және олардың пайда болу және даму
тарихымен танысу, әдіс-тәсілдерін білу.
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында психологиялық, педагогикалық
әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, озық тәжірибелерді талдау,
ақыл-ой және дене күштерінің жұмыс істеу қабілеттерін көтеру;
балалардың ойын әретінде дененің әрқашан сау болуына, сергектікке,
өзіне және айналасындағы адамдарға әрқашан қуаныш әкелуге ұмтылысын
тәрбиелеу және дамуын саралау, бақылау, әңгімелесу, тәжірибелік іс-
әрекеттер нәтижесіне баға беру.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
әлеуметтанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектері, білім беруді
дамытуға арналған бағдарламалар, ҚР Білім туралы Заңы т.б.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен және
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ МЕКЕМЕДЕГІ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ ТҰЛҒАНЫ ЖАН-ЖАҚТЫ ҮЙЛЕСІМДІ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Балабақшада балалардың денсаулықтарын нығайту, ағзаны шынықтыру және
дененің дұрыс қалыптасып дамуында ұлттық ойындардың психологиялық-
педагогикалық мәселелері
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларынын түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған, осындай аса
құнды мәдени игіліктердің бірі - ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық
педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы
жасаған жеті кереметтің катарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі де
жайдай жай емес.
Қазақ халқы - материалдық мұраларға коса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына үлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы ыен ойлау жүйелеріне зер салуларына, көздеген максаттарын саралап,
жете білулерін, дәстүрлер жалғасын өрістете отырып, өткен мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл коюларына
септігін тигізбек.
Халқымыздың ұлы перзенттерінін, бірі, заманымыздың аса көрнекті
жазушысы М.О. Әуезов: Біздің халқымыздың өмір кешкен - ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан ойың өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінуімше,
көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңлін шаттандыру ғана емес, ойынның
өзінше бір ерекше мағыналары болған,- деп тегіннен тегін айтпаса керек
[5].
Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ содан үлкен де мәнді-
мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені, ең алдымен ненің
болсын бас алып, жол бастар қайнар көзі болатыны белгілі. Ойынды біз бар
өнердің бастауы деп білеміз. Ал қай өнер болса да кең арналы, сулы шалқар
дариядай болып кемеліне келгенше жолында кездескен сандаған үлкенді-кішілі
арналардан бас құрайтын өзен сияқты ғой. Сол алып өзеннің орта тұсынан
шыққан адам, өның басы әуелде жылжып аққан бұлақтан басталып еді дегенге
онша илана қоймас та еді.
Ұлт ойындары біздің көз алдымызға тап осы суреттерді елестетеді.
Өйткені бір кезде ол бар өнердің басы, олардың нәр алатын бастауы болғаны
анық. Шынында да, көне мәдениет пен әдеби туындылар, ең алдымен, сол халық
жиналған думанды-сауықта, ойын-той үстінде дүниеге келіп, көптің игілігіне
айналған. Сөйтіп, бүгінгі және болашақ ұрпақ үлт ойындарының өзі адам
еңбегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені
танып, білуге талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бар өнердің
бастамасы, халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге
тиіс.
Ұлт ойындары сол халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайларына
байланысты туып дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындарымен таныса отырып
көзіміз әбден жетеді. Өйткені қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде
туып, оның көші-қоны тұрмыс жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді.
Олай дейтініміз осы ойындардың көпшілігі сол көшпелі тұрмысқа лайықталып,
арнайы материалдық әзірліксіз ойнала беретіндігінде ғана емес, сонымен
бірге халықтың психологиялық ерекшеліктеріне де байланыстылығында
екендігіне көзіміз жетеді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық
ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол - ол
ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушы батыр,
жауынгер, халық қайраткерлері, ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы
шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше
мән берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп
қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға қабілетті болашақ, қайраткер,
өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең (досқа да, дұшпанға
да) еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын
өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай
тер төгеді.
Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып
жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени, өнер
тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Әрине, ойын өнер ретінде
әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп, бірін-
бірі толықтырып, байыта түседі.
Өзінің өлең-жырларында халық ойынды тәрбие құралы деп танып, оның
бойындағы жастарды ойландырып, толғандыратын қасиеттерін аша түседі. Ойын
тек жас адамның дене күш-қуатын молайтып, оны шапшаңдыққа, дәлдікке, т. б.
гана тәрбиелеп қоймай, оның ақыл-ойынын, толысуына, есейіп өсуіне де
пайдасын тигізеді. Манашыұлы Тұяқпай жырында:
Балалармен ойнайды,
Ойнап жүріп ол бала
Кеудеге ақыл ойлайды*,
деп түйіндейді.
Мұндай мысалдарды халық ауыз әдебиетінен көптеп келтіруге болады.
Бұдан керетініміз ойын тек көңіл көтеру мен ермек үшін жасалмаған, қайта
белгілі бір халықтың әлеуметтік-экономикалық дамудың төменгі сатысында
тұрған кезінде, жазу өнері әлі дамымаған, оқу орыны болмаған кезде, өз
ұрпақтарын өмірге әзірлеу мүмкіншіліктерін пайдаланатын бірден-бір
тәжірибелік іс-әрекет қызметін атқарған. Сонымен бірге ойын сол халықтың
өзінің ішкі байланысының ғана емес, баска халықтармен де ұлтаралық
қатынастарының негізін қалаған. Ойынға жиналатын орын халықтың сан алуан
әнерінің де сарапқа түсетін жері болған. Сөйтіп, ол ғасырлар бойы қоғамдық
тәрбиенің баға жетпес жемісті қызметін атқарған.
Абайлап, зер сала қарасақ тілімізде кездесетін кейбір сөз тіркестері:
домбыра ойнау, қобыз ойнау, ат құлағында ойнау, отпен ойнау, сумен
ойнау, жұмбақ ойнау, жаңылтпаш ойнау, ойын-күлкі, ойын баласы,
доп ойнау, асық ойнау, ақсүйек ойнау, тоғыз құмалақ ойнау, дойбы
ойнау, шатыраш ойнау (шахмат ойнау) т. б. сөз тіркестері халықтың көне
мәдениетінің бір куәгері - ойын туралы түсініктің туу тарихы тым әріден
басталғанынан және ата-бабаларымыз қолданған ойындар түрінің сан алуан
болғандығынан хабар береді.
Тарихының көнелігіне қарамастан ойып үнемі жаңа, ол тот баспайтын,
ескірмейтін нәрсе. Өйткені, күн сайын дүниеге келіп жататын сәбилердің
қиялын қозғап, сезімдерін аялайтын, денеге қуат, жанға саулық беріп,
рухани азық болатын да – осы ойын [5. 27-36 бет]
Олай болса, бала өзін қоршаған дүние туралы алғашқы түсінікті ойын
үстінде алады, ол дүние сырларын түйсініп аңғарады, тәжірибе жинақтайды.
Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып
ескерсе дүниедегі жақсы-жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп
болған адам білімді болады, - дейді Абай Құнанбаев. Абайдың бұл пікірі
ойынға да толық қатысты деп ойлаймыз.
Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді.
Бұл жинаққа біз тек ұлт ойындарын ғана кіргізіп отырмыз. Ұзақ жүргізілген
жинау, зерттеу жұмыстарының нәтижесінде біз ұлт ойындарының такырыбына,
мазмұнына ондағы көзделген мақсатына байланысты негізінен үш үлкен салаға
бөліп топтастыруды лайық деп таптық. Атап айтқанда: ойын-сауық, тұрмыс-салт
ойындары, дене шынықтыру, спорт ойындары және оймен келетін ойындар. Шыңдап
келгенде, ұлт ойындары - ауыз әдебиетінің бір саласы. Олай болса, ұлан-
байтақ қазақ даласына ауызекі тарай келіп, ол түрленіп, өзгеріп отырған.
Осыған орай халық арасына кең тараған кейбір ойындардың бірнеше түрлерін
қоса беруді жөн көрдік. Өйткені олардың мазмұны кеңейіп, әсерлене түседі.
Жан-жануарларды бейнелейтін ойындардың кейбіреуі тұрмыстық ойын-сауықтық
мақсатта берілсе, кейбірі дене шынықтыру, спорттық мақсатты көздейді.
Ұлт ойындарының басым көпшілігі тұрмыс салтты, соған орай
жануарлар әлемін, аңшылықты бейнелейді. Сондықтан ұлт ойындарын ойын-сауық
тұрмыс-салт ойындарынан бастауды жөн көрдік.
Өйткені қазақ халқының ескі дәстүрі бойынша жыл басы наурыз айынан
басталып, үлкен мейрам ойын-той ретінде өтіп отырғаны белгілі. Осы Науры
мейрамы (Наурыздың 22-сі) күндеріндегі ойын сауықта көбінесе ұлт ойындары
ойиалатын болған Әр ауылдың арасында бәсеке өнер жарысы ретінде алдымен
ойын түрінде басталған. Соны бейнелейтін бірақ бүгінгі жұртқа белгісіз,
ұмыт болудың алдында түрған Қалтырауық Қамыр кемпір және Ақ боран
дәстүрлі ойынын бірінші кезекте ұсынуды жөн көрдік.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең-жыр мен өріліп, көрермендер
мен тыңдаушыларға өрел өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп, дүниені танып
білуге арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып қабысып жатады.
Мұндай мақсатты, адамгершілік іс-әрекет, әдет ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың,
жеткіншектердің дене, ақыл-ой жағынан да дамуын тамаша мүмкіншілік
туғызады. Ойын тегінде адам баласының коллективтік творчествосы орындалу да
көбіне коллективтік түрде болатындықтан, ойы үстінде жолдастық, достық
қарым-қатынасқа әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол. Ойынның тіл
дамытудағы ролі ерекше. М.Горькийдің сөзіме айтар болсақ... бала сәзбен
де ойнайды. Осы сөзбе ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйрене
ді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ ұлт ойындары, тіпті
жалпы ойын атаулы біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі
құралдарының бірі болып табылады. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.
Өзін еркін үстайды, ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Олай
болса ойын интернационалдың тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде
де айтарлықтай ролі бар. Ойы үстінде бдла тілдің ішкі иірімдерін,
халықтың ойла жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік,
психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алады.
Біздің қос тілді республикамызда орыс тілін де, қазақ тілінде үйренуге, әр
ұлт балаларының өз ана тілдерін, басқа ұлт тілдерін де меңгеруіне ойынның
тигізер пайдасы орасан зор.
Қазақтың ұлт ойындарының тағы бір ерекшелігі – оған өлең сөздің
араласып келіп отыратындығында. Егер ойын барысында тақпақ, өлең жолдары
кездеспесе, оны ойынды жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ
айтып, өлең оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде
өмірге келе береді. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады.
Ұлт ойындарына үзбей қатынасып машқыталған адам үнемі ізденісте, толғаныста
жүреді. Оның осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуға, ізденіскек итермелейді.
Сондықтан да болар, ұланғайыр далада өз ойынан шығарып, бір ауыз өлең
айтпайтын, мақалдап-мәтелдеп сөйлеймейтін қазақты кездестіру қиын болған.
Мүмкін, бұл бүгінгі күннің шындығына қайшы келер. Алайда өткен ғасырдың
өзінде біздің даламызға келіп қазақтардың тұрмысымен танысқан Европа
халықтарының өкілдері, орыс зиялылары бүкіл қазақ даласы өлең айтып
тұрғандай әсер алғандықтары жайында таңдана да тамсана айтып та, жазып та
кеткендері белгілі. Қазақ халқының ұлт ойындарымен таныса келіп, мұның
растығына әркімнің-ақ көзі жетері анық [6].
1.2 Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіндегі ұлттық спорттық
ойындардың рөлі
Қазақ халқы ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ертеде
ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таралып отырған да, сондықтан көпшілігі
бүгінгі күнге жетпей ұмыт болып кеткен. Қазақтың ұлттық ойындары туралы
қағаз бетіне түскен алғашқы деректер XIII ғасырдан басталады. Оны алғаш
жинап, Европа жұртшылығына таныстырған Италия саяхатшысы Плано Карпини
болды. XIII ғасырда Европа халқына Монғол тарихын таныстыру мақсатымен
саяхатқа шыққан. П.Карпини Жетісу мен Тарбағатайды басып өткен кезде, осы
оңірді мекендеген ру-тайпалардың тұрмысы, әдет-ғұрыптары, ойын-сауықтары
жайлы көптеген этнографиялық материалдар жинаған.
Одан кейінгі деректерді біз итальяндық Марко Поланың австралиялық С.
Герберштейннің, итальяндық И. И. Новокамскийдің, орыс саяхатшысы П. И.
Рычковтың, орыс ғалымы П. С. Паластың, венгер зерттеушісі А.
Вамберидің, неміс этнографы Р. Картуцканың, неміс ғалымы
А. Гумбольдтың, поляк халқының өкілдері А. Янушкевич, С. Гросс,
Б. Зеленскийдің, т. б. жазбаларынан кездестіреміз.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлт ойынының тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар К. А. Ппкровский, А. И. Ивановский, Н. И. Гродеков, Е. А.
Алекторов, Э. Диваев, А. Левшин, II. Пантусоа, Ф. Лазеревский,
П. П. Пашин, Г. С. Загряжский, А. Шиле, А. Харунзин, А. Горячкин, П.
Ходырев, Е. Букин. О. Әлжанов, т. б. болды.
Қазақтың ұлт ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке
нұсқаларын жинаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жоғары бағалап, көшпелі
халықтан мұндай өрелі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы
лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А. Гумбольт өзінің достарына жазған
бір хатында былай дейді: Мен қазақ ауылында болған көзімді өмірімнің аса
бір қуанышты кезеңі деп есептеймін. Себебі, көшпелі халықтың біздерге
көрсеткен сый-құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес... Мен
өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал
жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да
солай болуы керек.
XIX ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының
өкілі, революциялық күреске қатынасқаны үшін Сібірге жер аударылып, кейін
қазақ даласына тап болған, өзінің саяхаттары туралы Күнделіктер мен хаттар
немесе казақ даласына жасаған саяхат туралы жазбалар деген кітаптың авторы
А. Янушкевич естен кетпейтін естеліктер жазды. Ол еңбегінде қазақ халқының
тұрмысын әр қырынан суреттей отырып, олардың өнерінің, ойын-сауықтарының
өзіне қатты ұнағанын айтады. Сонымен бірге А. Янушкевич халық өнерін жан-
жақты сөз ете отырып, оның табнғатпен астасып, халық-тұрмысымен, әдет-
ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді. Кешкісін біздің
үйде бір қазақ болды. Ол әртүрлі аңдар мен құстардың, әсіресе, түйенің,
құланның, бүркіттің дауысын айнытпай салады. Бұны одан артық айнытпай салу
ешкімнің қолынан келмейді - деп тамсана сөз етеді [7].
Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қиялы
әңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен
туған жаңылтпаш; жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері,
балалар ойынын ойын-сауық жоралғыларын туғызды.
Әрбір күзгі, қысқы шаруашылықтың табысты аяқталуынан кейін, сәтті
аяқталған аңшылықтан соң немесе ел шетін басып кірген жауынан кек алып,
жеңіске жеткенде, ас бергенде халық мерекелері, ойын-сауықтар өткізген. Ру
дәстүрлерінің нығаюы на сонымен бірге рудың айырықша мейрамдары себепші
болды, бұл мейрамдарда алуан түрлі салтанат жоралғылары істелді
Бұл мерекелер күн ілгері жарияланып отырылды. Сондықтан мерекелерге
қатынасушылар ұлттық ойынның түр-түріне күн ілгері даярланып, әзірлікпен
келді. Қыз ұзату, келін түсірумен байланысты Қалыңдық ойнау салты пайда
болды. Қыз ұзату тойында жар-жар, келін түсіру тойында беташар айтылды, бұл
нағыз творчестволық негізі бар, салттық ойынның жоғары түрі және қазақтың
домо-стройы тәрізді болатын.
Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттікті, батылдықты, шапшаңдықты,
ептілікті, тапқырлықты, табандылықты, байсалдылықты, т. б. мінез-құлықтың
ерекшеліктерімен бірге күш-қуат молдылығын, білек күшін, дененің сомданып
шынығуын кажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің
жоғары принциптеріне негізделген. Өйткені, ойынға қатынаспай тұрып-ақ оған
күн ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы,
бәйгені алайық. Ол үшін алдымен бәйгеге қосылатын атты таңдап алады. Ол
атты баптап бағып, күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен ішетін суына
дейін белгілі мөлшерге келтіріледі. Атты белгіленген уақытта күн сайын
желгізіп, шапқызып, терін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын бала
күн ілгері осы сынақтарға қатысады (атқа ауыр болмау үшін оған мініп
шабатын баланың жасы 11-12-ден аспауы керек). Бәйге шарты мүлтіксіз
оръшдалу үшін төреші тағайындалады. Бәйгеге қосылатын аттардың шабатын
жерінің алыстығына қарай кейде ат айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуы да
мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың өн бойына орналастырылады. Бәйгеге
әзірліктің басы-қасында болған бала, осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен
шаруашылық мектебінен өткендей әсер алады. Сондықтан қазақтың ұлттық
ойындары тек ойын-сауықтық жағынан ғана маңызды емес, ол - спорт, ол -
өнер, ол - шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.
Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу,
алтың қабақ ату, жамбы ату т. б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік
маңызға да ие болды.
Қазақ халқының XVI ғасырдағы өмірін суреттеуге арналған өзінің тарихи
романында Ілияс Есенберлин: Сарайшық бір түнде түлеп шыға келді. Қыз-
бозбалалар жаңбыр жауған қызғалдақтай құлпыра қалған. Керуен сарайлар, қала
аулалары ән-күйлі, ойын-күлкілі думанға толып, екі жақтың әскерлері бейбіт
бәсекеге шығып, әр жерде сайыс, күрес, көкпар, жамбы ату ойындарына
кіріскен - дейді.
Қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірімен тығыз байланысты, оның
шаруашылық, экономикалык, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан онын
тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды. Жазушы Сәбит Мұқанов өзінің Халық
мұрасыа деген тарихи және этнографиялық кітабында былай деп жазды: Жүн
сабайтындар, көбінесе жастар болады. Олар жүн сабайтын үйге жиналады да,
сабалатын жүнді киіз үйдің ортасына төсеген тулаққа (кепкен тері) үйеді де,
айнала отыра қалып, екі ңолына алған сабаумен ұра бастайды. Әдетте, жастар
бұған ойын-сауық үшін де жиналған. Себебі, жүн сабау үстінде жастар жарыса
қимылдап, оны ойын-күлкіге, әзіл-оспаққа айналдырып әкеткен. Сабауды ұстай,
ұра білмегендер - көршілеріне күлкі болады, әрі алақандарын ойып алады.
Қазақ халқының өмірінде ойын араласпаған бір де бір тұрмыс, шаруашылық
салалары жоқ десе де болады. Бұл елдің ескі бір салты бойынша, көші-қон
кезінде жастар әуелі үлкендердің үйін тігісіп береді. Одан соң жетім қалған
үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып, аяғын ойын-сауыққа
айналдырып әкетеді,- деп жазды Ғабит Мүсірепов Ұлпан повесінде.
Қазақ халқының фольклорын, ұлт ойындарын жинаушы этнограф Ә, Диваев
өзінің Қырғыз (қазақ) балаларының ойыны деген еңбегінде оның бала
тәрбиелеудегі маңызын айта келіп, сол кездегі қалыптасқан әдет-ғұрып
бойынша жас ерекшелігіне қарай жас өспірімдерді негізінен үш топқа бөледі:
бір жастан жетіге дейін - нәресте, жеті жастан он бес жасқа дейін -
бозбала, ал он бестен отызға дейін - жігіт. Осының негізінде қазақ
ойындарын да сәбилер ойыны, бозбалалар ойыны және жігіттер ойыны деп
негізінен үш топқа бөледі. Сонымен бірге Э. Диваев мынаны атап көрсеткен:
...бұл жерде менің айтарым, егер қыз баланың қолдан жасайтын қуыршақтары
мен ер балалардың өздерінің балшықтан жасап алатын жылқы мен түйе сияқты
жануарлар мүсіні болмаса, қазақтың балалар ойыншығы мүлде жоқ.
Біз кезінде қазақтың ұлт ойындарын білетін ескі көз, көне құлақ
қарттармен әңгімелесіп, солардың аузынан естіген көптеген ойын түрлерін
жазып алған едік және ол ойындардың ойналу тәртібін айтып берулерін, ойын
мақсатын түсіндірулерін өтінеміз. Солардың ішінде Шығыс Қазақстан облысы,
Глубокий ауданы, Глубочанка станциясының тұрғыны, 1885 жылы туған Исенов
Нүрке; Семей облысы, Шар ауданы, Шалабай совхозының Мәртас бөлімшесінде
тұрған, 1890 жылы туған Төлеужанов Нұрғали, Семей облысы, Шар ауданы,
Қарасу совхозының тұрғыны, 1890 жылы туған Қисықов Асарбек, Семей облысы,
Жарма ауданы, Ленин атындағы колхозда тұрған, 1889 жылы туған Омаров Қайса,
т. б. қарттар болды. Ол кісілер өздерінің жас кездеріндегі ойнаған
ойындарын кейінгі кезге дейін естерінде жақсы сақтаған. Нұрке, Нұрғали
ақсақалдардың айтуынша, Ақсүйек, Орда ойындарындағы ерекшелік олардың
түнде ғана ойналатындығында емес, бұл ойында болашақ жауынгерлерге
қажетті қасиеттер: қырағылық байқағыштық, бағытты бағдарлай білу,
тапқырлық, сергектік, жүйріктік, алғырлық, батылдық, өжеттік, тағы басқалар
- тәрбиеленумен бірге оның түнде ойналатын тағы бір сыры - алдымен жау
шебіне барлау жасау үшін түнде жерді айыра білуге, бағытты дәл табуға
жаттығуда. Әсіресе, ерте замандарда жау жасырынып келіп түнде шабатын
болған, сондықтан ауыл жастары түнде ауыл маңын торитын жаудан сақтық
күзетінде тұрып, бұл ойынды бір жағынан ермек ретінде де, жаттығу үшін де
пайдаланған [8].
Сондай-ақ Б. Төтенаев Қазақтың ұлт ойындары деген кітапшасында аты
ғана сақталып қалған ойындардың аса бір маңыздыларының бірі деп Абылайдың
алты ағашы атты ойынды атап, ол жайында кезінде Байтоғайұлы Малқайдың
Ермек - еңбек деген мақаласында соз болатынын, алайда оның бізге жетпей
ұмыт болғанын сөз етеді. Ол Тоғыз құмалақ, Шахмат сияқты ойын
екендігінен хабар береді [9] .
Дер кезінде қағаз бетіне түспей жинаушылардың көзінен таса қалған
ойындар саны әлі де көптеп кездеседі. Солардың арасында Сары құлан,
Сарыала қаз, Ақ аю, Ағызбақ, Бақай пісті, Жылмаң, Топай, т. б.
ойындар бар.
Дегенмен халық ойынның неше алуан түрлерін туғызып қана қойған жоқ,
соны іс жүзінде қолданып, оның тәрбиелік, білімдік жақтарын да көре білді.
Сондықтан олар Бала ойынмен өседі деген өмірлік қорытынды жасап, осы
тәжірибелік қорытындыны өздерінің бала тәрбиесі туралы көзқарастарыңың
негізгі арқауы етті. Бала ойынды тоқтатса, одан қол үзіп үйде көбірек бола
берсе, ол баланың денсаулығы ата-аналарын мазасыздандыратын болады. Ересек
адамдардың еңбек етуі қандай қажет болса, баланың ойыны да сондай қажет
нәрсе ретінде қабылданған. Медицина ғылымы тарамаған, дәрігерлік мекемелері
жоқ елде баланың денсаулығын бақылайтын, анықтайтын, қарапайым құралдардың
бірі ойын болғанын айта кету жөн. Ойын әрі білімдік, тәрбиелік құрал
ретінде, әрі бала денсаулығын байқайтын дәрігерлік диагностлка ретінде де
қолданылған. Бала ойынының маңызына тоқтай келіп, Н. К. Крупская мынаны
ескерткен болатын: Егер бала ойнамаса, онда оның не ауырғаны немесе
шамадан тыс педагогикалық ықпалға түскені.
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ӘРЕКЕТІНДЕ ДЕНЕНІҢ СОМДАНЫП
ШЫНЫҒУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектепке дейінгі мекемедегі ұлттық қозғалмалы және спорт ойындарының
дене тәрбиесіндегі орны
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарыңыздың оқып, үйреніп,
өздерінің кім екендіктеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салуларына, кездеген мақсаттарына саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістетіп, өткен мен бүгінін
байланыстыра білулеріне, сөйтіп, мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына ұлт
ойындары септігін тигізеді. Ұлт ойындары халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді. Ойындардың көпшілігі
тұрмысқа лайықталып, арнайы материалдық әзірліксіз ойнала беретіндігінде
ғана емес, сонымен бірге халықтың психологиялық ерекшеліктеріне де
байланыстылығында. Ойын барысында бала өзінің назарын қимылды орындау
әдісіне емес, мақсатқа жетуге аударады. Ол ойын шартына бейімделіп, ептілік
көрсетіп, сол арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай
түседі. Ойынға халық ерекше мән берген. Сондықтан, халық оған тек ойын-
сауық, көңіл көтеретін орын деп қана қарамаған. Ең бастысы - ел қорғауға
қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында
баршаға тең еркін бәсекеде жеңіп алуға тиіс болған, сондай-ақталапты жас
ойын өнеріне жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер
төгетінін байқаймыз. Ұлттық қимыл-қозғалыс ойындары осылайша атадан балаға,
үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып, халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени,
өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі де, көрінісі де болған.
Қазақтың ұлттық ойындары жүгіру, секіру элементтеріне бай болып
келеді. Бұл ойындар секіруді, жүгіруді туғызуға мүмкіндік жасайтын
қабілетті дамытады. Әсіресе, секіру элементтерін дамыту ушін "Орнында тұрып
секіру", "Ойдан қарғу" және басқа ойындар ерекше пайдалы болып саналады.
Дене тәрбиесі нысандарының барынша алуан түрлілігі айналысушылардың
үйлесімді қабілеттерін дамыту үшін жақсы жағдайлар жасайды. Бұл оларды
спорттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz