Лекция тезистері
№1 Лекция тақырыбы: «Сыни ойлау» курсының пәні, нысаны және мақсаттары мен міндеттері
№2 Лекция тақырыбы: «Сыни ойлау» пәнінің басқа ғылым салаларымен байланысы, философиялық және психологиялық астары
№ 3 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дамыту тәсілдері
№4 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дәрістерде қолданудың педагогикалық шеберлікті қалыптастырудағы маңызы
№5 Лекция тақырыбы: Блум таксаномиясы
№6 Лекция тақырыбы: Аргумент . сыни ойлауды қалыптастырушы элемент ретінде
№7 Лекция тақырыбы: Рефлексия
№8 Лекция тақырыбы: Оқу арқылы сыни қалыптастыру
№9 Лекция тақырыбы: Жазу арқылы сыни қалыптастыру
№10 Лекция тақырыбы: Мәселені шешудегі рефлексивті әдісті қалыптастыру
№11 Лекция тақырыбы: Сын және сыни ойлау
№14.15 Лекция тақырыбы: Абайдың қара сөздері арқылы сыни ойлауды ұлттық дүниетаным шеңберінде қалыптастыру
№2 Лекция тақырыбы: «Сыни ойлау» пәнінің басқа ғылым салаларымен байланысы, философиялық және психологиялық астары
№ 3 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дамыту тәсілдері
№4 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дәрістерде қолданудың педагогикалық шеберлікті қалыптастырудағы маңызы
№5 Лекция тақырыбы: Блум таксаномиясы
№6 Лекция тақырыбы: Аргумент . сыни ойлауды қалыптастырушы элемент ретінде
№7 Лекция тақырыбы: Рефлексия
№8 Лекция тақырыбы: Оқу арқылы сыни қалыптастыру
№9 Лекция тақырыбы: Жазу арқылы сыни қалыптастыру
№10 Лекция тақырыбы: Мәселені шешудегі рефлексивті әдісті қалыптастыру
№11 Лекция тақырыбы: Сын және сыни ойлау
№14.15 Лекция тақырыбы: Абайдың қара сөздері арқылы сыни ойлауды ұлттық дүниетаным шеңберінде қалыптастыру
Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы. Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.
Философияның сыни ойлау бөлімі (логика) - философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
Сын тұрғысынан ойлау -ашық қоғам негізі.Ол өз алдына сұрақтар қойып және оларға үнемі жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны дәлелдей алу,сонымен қатар басқалардың пікірлерін ділірек қарастыруды және сол ділелдемелердіі қисынын зерттеу дегенді білдіреді.Сыни ойлау-адам өмірінің бір саласы. Олай делінетіні-бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен өздері үшін маңызды, әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата білуге көмектеседі.
Сыни ойлауды дамыту технологиясяның дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы-білімнің дайын күйінде берілмеуі. Бұл жобаның мақсаты- демократиялық қоғамда өз көзқарасы, пайымдауы бар,өзін-өзі жетілдіріп отыратын, айналадағы үдерістерге сыни көзбен қарап, жауап бере алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
СТО жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу-білім беру сапасын арттырудың, оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. «Сын тұрғысынан ойлау»- сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.Бұл технологияның негізінде оқушылар топпен жұмыс істеу арқылы өзара пікірлесіп, ұтымды жауаптарды тауып айтуға үйренеді, іздене отырып, өз ойын айтуға, дәлелдеуге мүмкіндік алады. Топпен бірігіп жұмыс жасау тұлға бойында шыдамдылық, мейірімділік, ұжымдық жауапкершілік, бірігіп бір мәселені шешу секілді жағымды қасиеттерді дамытады.
Құзыреттер және пәнді меңгеру нәтижелеріне қойылатын талаптар: Өз пікірін айту, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу
«Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында» (2007 ж., 28 ақпан): «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Оқы-тудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет» деп көрсетілген.
Оған сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге дайындығы негізгі алғы шарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушының әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндікті қамтамасыз ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі білім нәтижелерімен түсіндіріледі.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті мен өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті, отбасындағы, қоғам-дағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру.
Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне тоқталып өтсек, кейбір сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс жөнінде пайымдауға, салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді игеру ретінде түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің аудармасы компетентность. «Компетенция» ешқандай білімге де, біліктілікке де келіп тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ, оны қажет болған кезде іске асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компе-тентті болу деген оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады» деп жазады орыс ғалымы М.В. Рыжаков өз еңбегінде («Ключевые компетенции в стандарте», М., 1999).
Кейбір сөздіктерде құзіреттілік құзырлылық деп те қарастырылып, оған төмендегідей анықтама берілген. «Құзырлылықадамның стандарттан тыс жағдайда нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзырлылықтың пәндік дағдыдан айыр-машылығы, жаңа тапсырманы шешуде бұрын сабақта қалыптаспаған дағды пайда болады».
Философияның сыни ойлау бөлімі (логика) - философиялық ұғымдар мен категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
Сын тұрғысынан ойлау -ашық қоғам негізі.Ол өз алдына сұрақтар қойып және оларға үнемі жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны дәлелдей алу,сонымен қатар басқалардың пікірлерін ділірек қарастыруды және сол ділелдемелердіі қисынын зерттеу дегенді білдіреді.Сыни ойлау-адам өмірінің бір саласы. Олай делінетіні-бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен өздері үшін маңызды, әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата білуге көмектеседі.
Сыни ойлауды дамыту технологиясяның дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы-білімнің дайын күйінде берілмеуі. Бұл жобаның мақсаты- демократиялық қоғамда өз көзқарасы, пайымдауы бар,өзін-өзі жетілдіріп отыратын, айналадағы үдерістерге сыни көзбен қарап, жауап бере алатын жеке тұлғаны қалыптастыру.
СТО жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу-білім беру сапасын арттырудың, оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. «Сын тұрғысынан ойлау»- сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.Бұл технологияның негізінде оқушылар топпен жұмыс істеу арқылы өзара пікірлесіп, ұтымды жауаптарды тауып айтуға үйренеді, іздене отырып, өз ойын айтуға, дәлелдеуге мүмкіндік алады. Топпен бірігіп жұмыс жасау тұлға бойында шыдамдылық, мейірімділік, ұжымдық жауапкершілік, бірігіп бір мәселені шешу секілді жағымды қасиеттерді дамытады.
Құзыреттер және пәнді меңгеру нәтижелеріне қойылатын талаптар: Өз пікірін айту, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу
«Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында» (2007 ж., 28 ақпан): «Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз керек. Оқы-тудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет» деп көрсетілген.
Оған сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге дайындығы негізгі алғы шарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру сапасы оқушының әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндікті қамтамасыз ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі білім нәтижелерімен түсіндіріледі.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті мен өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті, отбасындағы, қоғам-дағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру.
Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне тоқталып өтсек, кейбір сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс жөнінде пайымдауға, салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді игеру ретінде түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің аудармасы компетентность. «Компетенция» ешқандай білімге де, біліктілікке де келіп тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ, оны қажет болған кезде іске асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компе-тентті болу деген оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады» деп жазады орыс ғалымы М.В. Рыжаков өз еңбегінде («Ключевые компетенции в стандарте», М., 1999).
Кейбір сөздіктерде құзіреттілік құзырлылық деп те қарастырылып, оған төмендегідей анықтама берілген. «Құзырлылықадамның стандарттан тыс жағдайда нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзырлылықтың пәндік дағдыдан айыр-машылығы, жаңа тапсырманы шешуде бұрын сабақта қалыптаспаған дағды пайда болады».
Лекция тезистері
№1 Лекция тақырыбы: Сыни ойлау курсының пәні, нысаны және мақсаттары мен
міндеттері
Жоспары:
1. Сыни ойлау курсының пәнінің мәні
2. Сыни ойлау курсының мақсаты
Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы. Себебі, бұл философия
адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды әрі пайдалы екенін,
тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата
алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан
басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.
Философияның сыни ойлау бөлімі (логика) - философиялық ұғымдар мен
категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы
философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз
өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан
талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта
құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның
тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету
жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
Сын тұрғысынан ойлау -ашық қоғам негізі.Ол өз алдына сұрақтар қойып және
оларға үнемі жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны
дәлелдей алу,сонымен қатар басқалардың пікірлерін ділірек қарастыруды және
сол ділелдемелердіі қисынын зерттеу дегенді білдіреді.Сыни ойлау-адам
өмірінің бір саласы. Олай делінетіні-бұл философия адамдарға көптеген
жолдар мен шешімдер ішінен өздері үшін маңызды, әрі пайдалы екенін, тек
қажетті ақпараттарды ғана жинап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата білуге
көмектеседі.
Сыни ойлауды дамыту технологиясяның дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы-
білімнің дайын күйінде берілмеуі. Бұл жобаның мақсаты- демократиялық
қоғамда өз көзқарасы, пайымдауы бар,өзін-өзі жетілдіріп отыратын,
айналадағы үдерістерге сыни көзбен қарап, жауап бере алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру.
СТО жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу-білім беру сапасын
арттырудың, оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. Сын тұрғысынан ойлау-
сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.Бұл технологияның
негізінде оқушылар топпен жұмыс істеу арқылы өзара пікірлесіп, ұтымды
жауаптарды тауып айтуға үйренеді, іздене отырып, өз ойын айтуға, дәлелдеуге
мүмкіндік алады. Топпен бірігіп жұмыс жасау тұлға бойында шыдамдылық,
мейірімділік, ұжымдық жауапкершілік, бірігіп бір мәселені шешу секілді
жағымды қасиеттерді дамытады.
Құзыреттер және пәнді меңгеру нәтижелеріне қойылатын талаптар: Өз пікірін
айту, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек
қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында (2007 ж., 28 ақпан): Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз
керек. Оқы-тудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін
бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет деп көрсетілген.
Оған сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге
дайындығы негізгі алғы шарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру
сапасы оқушының әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға
мүмкіндікті қамтамасыз ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі
білім нәтижелерімен түсіндіріледі.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және
тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті мен
өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті,
отбасындағы, қоғам-дағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін
құзырлы тұлғаны қалыптастыру.
Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне тоқталып өтсек, кейбір
сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс жөнінде пайымдауға,
салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді игеру ретінде
түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің аудармасы
компетентность. Компетенция ешқандай білімге де, біліктілікке де келіп
тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ, оны қажет болған кезде іске
асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компе-тентті болу деген
оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен
практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады
деп жазады орыс ғалымы М.В. Рыжаков өз еңбегінде (Ключевые компетенции в
стандарте, М., 1999).
Кейбір сөздіктерде құзіреттілік құзырлылық деп те қарастырылып, оған
төмендегідей анықтама берілген. Құзырлылықадамның стандарттан тыс жағдайда
нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзырлылықтың пәндік дағдыдан айыр-машылығы,
жаңа тапсырманы шешуде бұрын сабақта қалыптаспаған дағды пайда болады.
Құзіреттілік -оқушылардың іс-әрекетінің әмбебап тәсілдерін меңгеруінен
көрінетін білім нәтижесі, ал құзірет дегеніміз алға қойылған мақсаттарға
жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді іске асыруға дайындық;
оқушының білім беру жүйесіне деген әлеуметтік тапсырысты құрайтын жеке және
қоғам талаптарын қанағат-тандыру мақсатында табысты іс-әрекетке дайындығы
Сонымен қатар, құзыреттілікті тәсілге де төмен-дегідей анықтама берілген:
Құзырет-тілікті тәсіл – оқу процесінің түпкілікті құ-зіреттерді
қалыптастыруға бағдарлануы; күтілетін нәтижелерге қол жеткізу аясында білім
сапасын қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын анықтаудың, білім мазмұнын
іріктеудің, білім беру процесін ұйымдас-тыру мен білім нәтижелерін
бағалаудың жалпы ұстанымдарының жиынтығы.
Тұлға құзыреттілігін дамыту үшін ұстаздың құзыреттілікті тәсілдерді
меңгеруі, білім беру мазмұнын жетілдіруі қажет екендігін ескере отырып,
біз, жаңа инновациялық әдіс – тәсілдердің ең тиімдісін пайдалану жоғары
нәтиже береді деген болжам жасап, өзіміз оқып, үйреніп, үш жылдан артық
уақыт бойы тәжірибемізде пайдаланып келе жатқан американ ғалымдары Джинни
Стилл, Куртис Мередит және Чарльз Темпл жасаған Оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлауды дамыту жобасының оқушы құзыреттілігін дамытуда маңызы зор
болар деген тұжырымға келдік. Сын тұрғысынан ойлау-сынау емес, шыңдалған
ойлау. Бұл бағдарламаның құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш фазадан
тұрады. Олар өздерінің қызметтеріне байланысты аталады:
1) қызығушылықты ояту;
2) мағынаны ажырату;
3) ой толғаныс.
Қызығушылықты оятуоқушылар үшін сабаққа қатысудағы алғашқы қадам. Бұрынғы
білімдері мен сезімдеріне немесе әсерлеріне еніп, жаңа білімге мазмұн
қалап, болашақта зерттеу жүргізулеріне күш алуларына және орындалуы керек
тапсырмалар жөніндегі жеке және топтық түсініктерді қалыптастыруларына
көмек-теседі. Сонымен қатар оқушының жаңа идея мен мәліметтерді үйренуге
және оны өзіндегі білім негізімен ұштастыруда іштей немесе сырттай белсенді
болатын – болмайтындықтарын шешуі де алғашқы кезеңде іске асады.
Қызығушылықты ояту ұзақ, әрі мағыналы оқытудың қажетті психологиялық
негізін салады.
Мағынаны тану кезеңі оқушылар жаңа мәліметпен, идеямен немесе жаңа
мазмұнмен кез келіп қалғанда іске асады. Дәрісті басқаратын талқылау, кітап
оқу, бейнетаспа, өнер қойылымдары немесе басқа да нұсқау әдістерінің
қайсысы болмасын осы кезде іске асады. Оқушылар жаңа білімді бұрынғымен
біріктіре отырып және ақпараттың жаңа мазмұнға қолданбалылығы мен
қолайлылығын қарастыра отырып, белгісізден белгіліге қарай жүретін ақпарат
пен идеяның маңыздылығы жөнінде шешім қабыл-даулары қажет. Оқушылар жаңа
идеяны қабылдайды, ескі мен жаңаны ұштас-тырады, ойлау қабілетін кеңейтіп,
не түсінгенін анықтайды.
Ой толғаныс – үйрену процесінің соңғы кезеңі болады да, бұл кезде оқушылар
алған білімдерін сыртқа шығарып, түсінгендерін өз сөздерімен жеткізіп бере
бастайды. Саналы талқылаулар мен білімді тәжірибеде қолдану, жаңа идеялар
мен ұғымдарды жинақтаумен, мазмұн жөніндегі өздерінің ашық ұсыныстарымен
немесе бір зерттеуді бастаумен айғақталады. Бұл процесс арқылы оқушылар
өздерінің ойын нақтылайды, қатарластары мен мұғаліммен кері байланыса
отырып мәліметтер жинағы мен құрылым мағынасын сынақтан өткізеді. Яғни,
іштей ойлануға үйренеді, ой алмасады. Белсенді түрде өз білімін үйрену
жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Бұл ең ұзақ та, маңызды кезең. Осы
кезеңдер әртүрлі стратегиялар, яғни әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Тұлғалық бағдарлы көзқарас тұрғысынан қарастыратын болса, мұғалім мен оқушы
арасындағы қарым-қатынас, түсіндіруден түсінуге, монологтан диа-логқа,
әлеуметтік бақылаудан дамытуға, басқарудан өзін-өзі басқаруға көшу болып
табылады. Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушымен қарым-қатынас, оқушылардың
өзара түсінуі, оларға шығармашылық үшін жағдай жасау, еркіндік беру.
Сыни ойлау философиясындағы басты мақсат: оқушы қандай да болмасын
ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын әмбебап тәсілдерді
үйренуі керек. Білім алу оқушы тұрғысынан белсенді процесс болуы қажет, тек
белсенді түрде жұмыс жасай отырып, ол қандай да болмасын білімді игереді.
Сын тұрғысынан ойлау әрбір оқушыны терең ойланып, философиялық тұжырым
жасауға бағыт-тайды. Өмірде ең керекті білік пен дағды – қоғамда қарым –
қатынас құра білу, басқа адамдармен тіл табысу екендігін ескере отырып, әр
сабақта оқушы оқытудың басқа да қатысушыларымен (оқушылар мен ұстаздар)
араласып коммуникативтік қарым – қатынас процесінің белсенді мүшесіне
айналады, әрі ұжымда, қоғамда, әлеуметте қалайша өзара байланыс құру
мәселесі төңірегінде ойланады.
Теорияны зерттей келе, практикалық іс-әрекетті бастамас бұрын алдыма
төмендегідей мақсат қойдым: мектеп психологының көмегімен және Қазақстан
Республикасының 12 жылдық жалпы орта білім берудің жалпыға бірдей міндетті
стандарты жобасына сүйене отырып, құзіреттіліктің критерийлерін анықтап,
сынып оқушыларының оқу жылының басындағы құзыреттілігінің қалыптасу
деңгейінің көрсеткіштерін белгілеп алу.
Ақпараттық құзіреттілігін тест және жеке тұлғаның ақпаратпен өздігінен
жұмыс істеп, талдай алу қабілетін тексеру барысында анықтадық.
Проблемаларды шешу құзіреттілігі байқау, бақылау, сауал-сұрақ әдістері, ата-
анамен байланыс жұмыстары арқылы белгіленіп алынды. Коммуникативтік
құзіреттілігін оқушы-лардың жазбаша жұмыстары мен құжаттарды тексеру,
интервью әдісі арқылы жоғары, орта, төмен деңгейдегі оқушыларды анықтап
алдық.
Оқушылардың құзіреттілік қалып-тасуы қорытындысын ескере отырып,
құзіреттіліктерін дамыту мақсатында жұмыс жүргізу жоспарланды.
Сыни тұрғыдан ойлау жобасын сабақтарда және тәрбие үрдісінде жүйелі түрде
қолданып, төмендегі шаралардың орындалуын ескердім:
Үш қатарда екі-екіден тізіліп оты-ратын өзгермейтін отыру қалпы мұнда жоқ:
- жұппен жұмыс;
- топпен жұмыс;
- 3,4 тен отыру;
- әркім өз көзқарасын қорғау үшін бұрыштарға бөлініп тұру;
- қабырғаға қарап тұру.
Сынып бөлмесіндегі өзгерістер:
- қағидалар
- идеялар тақтасы
- ең үздік сұрақтар тақтасы
- пікір бұрышы
- үздік шығармашылық жұмыстар тобы.
Мұғалім ретінде менің тұратын ор-нымның да мәні зор екенін түсінемін.
Топтың атынан шыққан оқушы сөйлегенде, мұғалімнің столының қасыңда тұрсам,
ма-ған қарап сөйлейді, сондықтан оқушы-лардың қасында боламын, ол бізге
қарап сөйлейді. Маған айт, Мен солай дедім сияқты тіркестерін
қолданбауға тыры-самын. Бізге айт, Ортаға сал тіркесін пайдаланамын.
Оқушының Менің пікірім былай деген тұжырымдамасын қол-даймын.
Жоғарыдағы талаптардың орын-далуын ескере отырып, сабақтың үш кезеңінде
оқушылардың проблеманы шешу құзіреттілігі, ақпараттық құзіреттілігі және
коммуникативтік құзіреттіліктерін дамы-тыту мақсатында әртүрлі
стратегиялардың тиімді қолданылуына ерекше мән бердім. Проблемаларды шешу
құзіреттілігін қалыптастыру барысында: торлы тақылау, венн диаграммасы,
концептуалды кесте, бұрыштар алгоритмі, дәлелді эссе. Ақпаратты
құзіреттілікті дамытуда: INSERT кестесі, үш қадамды сұхбат, алма-кезек
сұрақ қою, ғылыми баяндама жасау, ББҮ кестесі, жолаушының қойын дәптері,
ассоциация, кластер, семантикалық карта, қос жазба
күнделігі. Коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыруда: ЖИГСО – 1,
аквариум, бірлесе оқу, үш қадамды сұхбат, эссе, еркін жазу, хат жазу,
дөңгелек стол, болжау, оқырман жауабы, жазба конференциясы, бірлесе жазған
әңгіме, сауалнама т.с.с. стратегияларды қолда-нудың тиімділігі анықталды.
Пәннің мақсаты: Студенттердің интеллектуалды ойлау қабілеттерінің бірі –
сыни ойлау қабілетін жетілдіруге бағытталған, сондай-ақ, сыни ойлау курсы
барысында жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесінде бағдар жасап, түрлі
әлеуметтік, ұлттық, діни, кәсіби қауымдастықтар мен топтардың мәніс-
мазмұндық бағдарларын тұрғысынан сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру, оны
тәжірибеде жүзеге асыруға бейімдеу көзделеді.
Пәннің міндеттері:
- Логикалық талдау және дәйек пен дәлел келтіруге үйрету;
- логикалық қатынастарды, оның ішінде, пайымдар мен тұжырымдар
арасындағы байланысты түсініп, талдау жасауға бағыттау;
- мәселенің өзектілігін, келтірілетін дәйектердің күштілігі мен
сенімділігін бағалай келе, кең таралған формалды, бейформалды
адасушылықтарды мойындай білу дағдысын қалыптастыру;
- дедуктивті және индуктивті дәлелдердің логикалық құрылымын түсіне
білуді үйрету;
- әлеуметтік және кәсіби қатынастарда сәйкес әлеуметтік мәдени және
мәдени аралық қарым-қатынастар дағдылары туралы білімді меңгерту;
- талдау жасай алуға қабілетті ойлау мәдениетін, ақпараттардан тұжырым
жасай алу, мақсат-міндеттер қойып, оған қол жеткізу жолдарын таңдай
алу, ауызша және жазбаша сөйлеу мәнері мәдениетін меңгерту;
- ауызша және жазбаша қалыптарда өзара байланысты монологтық және
диалогтық мәтіндерді түсініп қабылдау және тудыруға бағытталған
когнитивті-дискурсивті дағдыларды қалыптастыру;
- философия, теориялық және қолданбалы лингвистика, аударматану,
лингводидактика мен мәдени аралық қарым-қатынас теориясының ұғымдық
аппаратын кәсіби міндеттер шешімінде пайдалана алу дағдысын дамыту;
- ғылыми қызметтің әдіснамалық қағидалары мен әдістемелік тәсілдері
тұрғысындағы білімді игерту
Нәтижесінде:
- - оқушы еркін сөйлеп, өз ойын жасқанбай айтуға үйренеді;
- - жұппен, топпен жұмыс істей отырып, бірін-бірі сыйлауға, шешімі
табылмай жатқан мәселені ақылдасып шешуге ұмтылады;
- - бірін-бірі оқытуға және дамытуға үйренеді;
- - жағымды қарым-қатынасқа бейімделеді;
- - ойы сараланған, дарынды, шығармашыл тұлға қалыптасады.
№2 Лекция тақырыбы: Сыни ойлау пәнінің басқа ғылым салаларымен байланысы,
философиялық және психологиялық астары
Жоспары:
1. Сыни ойлаудың философиямен байланысы
2. Сыни ойлаудың психологиямен байланысы
Ойлану, ойлау – оқытудың бір түрі. Оның түсінігі бойынша - бұл жаңа
білім алу, келісімді және таза ғана адамның тәжірибеден негіз алып өзін
байыту.
Ойлаудағы қабілеттілік – баланың жинақталған бірнеше істі меңгеру
шамасын байқататын бір қасиеті. Қабілет – асыл мұра, бойға біткен зор
қасиет. Әркімде бір ерекше көзге түсетін қасиет болады. Баланың орындайтын
жұмыстары оның көңілінен шығатын болса, өсіп - өркендеуіне септігі тиеді,
қабілеттілігі артады. Оның жан – тәнімен еңбек еткенінде ойлау қабілеті
жетіліп, қалыптасады, табиғи икемділігі күшейеді. Баланы қалаған, қаламаған
қызметіне икемдеу қиын. Берілген тапсырманы орындаймын деп өзін - өзі
қинайды. Бірақ нәтиже шығара алмайды. Ықылассыз болады, шаршай береді. Міне
осындай күйге түскенде пайда болатын психологиялық енжарлық баланың
моральдық – этикалық қағидадан ауытқып кетуіне де себепкер болады.
Қабілеттіліктің көзге көрінуіне септігін тигізетін не? Отбасы да,
мектеп те, жора – жолдастары да – бәрі де септігін тигізеді. Бірақ
негізінде баланың өзі ізденуі тиіс. Осындай жағдайда мұғалімі де демеу
беріп, жол сілтеу керек. Ол үшін баланың ағзасының механикасын , бір
нәрсеге бейімделуіне себебін тигізетін барлық компоненттерді, қала берді
баланың өзінің қандай екенін түсіне білуіне ықпал жасауға болады. Жалпы
даму дәрежесі жас ерекшелігіне сай, денсаулығы жақсы, оқуға даярлығы анық
байқалған бала, мектеп қабырғасында жан – жақты жетіледі.
Ойлау психологиясы – психологияда күрделі әрі қызығатын бөлім. Оның
күрделілігі теориялық және практикалық көп жақты аспектісін зерттейді.
Ойлау заңдылығын тану психология өз алдына дербес ғылым болып қалыптасуына
дейін көрінді. Ойлау әр уақытта түрлі мәнер зерттеуінде қарастырылады
гноселогия және логика, педагогика, физиология. Ойлау табиғаты (сана) оның
қатынасы туралы алғаш зерттеген философия.
Қазіргі заман философиясы ойларды, шындық іс-әрекетті бейнелеу
процесі түрінде қалыптастырады. Түйсікден қабылдау ерекшелігі сезімдік
бейнеден бөлініп, жалпылау, жалқылау сипаты заттар мен құбылыстың қасиетін
шындық өмірмен байланысын көрсетеді. Философияда психологиялық зерттеу
аспектісы ойлауға фундаментальды түсінік береді: ойлау және сана, ойлау
және тану, ойлау және сөйлеу ретіне. Арнайы ғылыми психологиялық зерттеуді
ойлау өзекті мәселе болып табылады. Тек ойлауды зерттеу арқылы ғана ойды
адам өзіне бағыттай отырып өзіндік заңдылықты түсінуге әкеледі. Сонымен
қатар ойлау сыртқы әсерлерді толуға бағытталған ғылым. Бұл логикалық
негізгі түсінік, жалқы түрден қалыптасатын кез келген ойлау процессі.
Логикалық ғылымда, логикалық ерекшелігі мен өңдеуіндегі жетістік пен
тәуелсіздікке қарамастан өзіндік ойлау заңы қалыптасады. Көп уақыт бойы
ойлау процесінің мазмұны, динамикасы, нақты ерекшелігі
зерттелмеген. Ассоциативті психологияда нақты психологиялық
зерттеуден формальды логика әсерін алғашқы кезеңнен қарастырады. Ассоцация
ойлау теориясына психологиялық өзіндік жаңалық енгізген жоқ, ол белгілі
логикалық ойлау заңдылықтарының әсерін өңдей келе ассоциациялық теория
ұсынады. Бұл көзқарас ойлаудың механикалық концепциясына да өзгеріс
енгізбеді, тек интелектуалды процес жүйесін қарапайым операциялар
арқылы байланысуда. Сондықтан да ойлаудың психологиялық зерттенудің
қалыптасуына ассоционизм сипата негіз болғаны да сол. Ол сын бірнеше
бағытта қарастырылады. Ойлаудағы экспериментальды зерттеу вюрцбург
мектебінде алғаш жүргізіледі, зерттеу заты ойланудың бір түрі – ауызша –
логикалық ойлау, ал оның әдісі ерекше әдіс интроспекция болды.
Ойлау актісінің мақсаты және белсенді сипатын, оның бүтіндігін
ассациалы жеке әсерлерге жатпайтынын қабылдаудан арнайы ерекшелігі бар
екені қарастырылды. Ойлауды экспериментальды зерттеу кейінен гештальт
психология жалғастырады, олар өз шығармашылық ойлауларына қарай жаңа
әдістемелік тәсілдер қарастырады.
А.Н.Леонтьев ойлауды зерттеуде, фундаментальды мәселелерді зерттеуді,
жалпы психологиялық іс-әрекет теориясымен байланыстырып қарастыруды.
С.Л.Рубинштейн еңбегінде ойлау процесі бойынша зерттеу
принципін қалыптастыра отырып, оның заңдылықтарын бөліп және ойлау
операцияларының негізгі бірлігін көрсетті. П.Я.Гальперин нақты
экспериментальды зерттеу жағдайы, жолдары мен бағыттарының қалыптасуына
тоқталды. Дж.Брунер еңбегінде ойлаудың даму кезеңдері оның түрлерін
(көрнекі қимылды, көрнекі бейнелі ойлау) жағдайын танымдық іс-әрекетте
қалыптастырып талдау жасады.
Б.М.Теплов еңбегінде ойлаудың интеллектуальдық ерекшелігін
практикалық міндеттерді шешуде іс-әрекетте көрінетіне тоқталды.
Л.С.Выготский Ойлау және сөйлеу еңбегінде сөйлеудегі ойлаудың генетикалық
түбірін, ойлау және сөйлеу ерекшелігін, онтогенездегі сөз және ой қатысын,
іштей сөйлеу сипатын ашты.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейннің еңбектерінде оқу-
білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрлере (ал даму – қабілеттерді, жаңа
қасиеттерді икемдеу) қарстырылды.
П.Я.Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде
білімді ұғыну. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтарша, оқу – оқу әрекетінің
арнаулы түрі, ал А.Н.Леонтьев теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен
бірге) – жетекші әрекеттің типі. Оқу полимотивті және полимағыналандырылған
іс-әрекет деп қарастырылады.
Г.В.Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-
әрекеттен құралатын әрекет. Біріншісі – жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі
оның негізгі фунционалды компоненті, оқу. Оқу әрекетінің дайындаушылық
функционалды компонеттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталды.
Ойлау психологиясының дамуы мен қалыптасуына көп үлес қосқан вюрцбург
мектебі болды. Негізін салумен О.Кюльпе ойлауға теориялық және
экспериментальды зерттеу жүргізу арқылы кезеңдері мен принциптерін, арнайы
талдады. Кейінен Вюрцбург мектебінің идеясын жалғастырушы О.Зельц болды.
Оның кешенді теориясы ойлау актісінің продуктивті, репродуктивті
психологиялық бірлік механизімін түсіндірді. Ал гештальтпсихология өкілдері
К.Дункер ойлаудың творчествалық міндеті мен дамуын Ж.Пиаже мектебінде
зерттеді. Дункер творчестволық ойлау мәселесін зерттеуге, нақты анализ
жасап негізгі механизмдеріне тоқталады. Ж.Пиаже еңбегінде генетикалық
деңгейде зерттеу таным процесін, оның орталығы интеллектің операциялық
теориясы болды.
Ал А.Н.Леонтьев ойлауды зерттеуде, фундаментальды мәселелерді
зерттеуді, жалпы психологиялық іс-әрекет теориясымен байланыстырып
қарастыруды. С.Л.Рубинштейн еңбегінде ойлау процесі бойынша зерттеу
принципін қалыптастыра отырып, оның заңдылықтарын бөліп және ойлау
операцияларының негізгі бірлігін көрсетті. П.Я.Гальперин нақты
экспериментальды зерттеу жағдайы, жолдары мен бағыттарының қалыптасуына
тоқталды. Дж.Брунер еңбегінде ойлаудың даму кезеңдері оның түрлерін
(көрнекі қимылды, көрнекі бейнелі ойлау) жағдайын танымдық іс-әрекетте
қалыптастырып талдау жасады. Қазіргі психологиядағы ойлау сапасы оның
түрлері туралы кең көлемде зерттей – отырып психологиялық әдебиеттер,
терминдік ерекшеліктерін ұсынғандар: Р.Арнхейм, А.Р.Лурия, Е.Блейлер,
Г.Майер. Л.Леви-Брюля, К.Гольдштейн т.б. болды.
Адамның ойлану әpeкeтi тікелей – сезімдік таным процесстерімен де
тығыз байланысты. Адамның ойы әрбiр нәрсенiң сипаты мен қасиеттерiн сезу
арқылы ажыратып көрсете алады. Сөйтiп заттар мен құбылыстарды әртарапты
танып бiлуге мумкiндiк туады.
Адам тiлдiк материалдар негiзiнде ойланады. өз ой-пiкiрлерiнiң
жуйесiн, нәрселер жайындағы нақты тyciнiктepiн жасайды. әрбiр ойдың
ақиқаттығы ой талқысы арқылы қарастырылады. Адам ойының жуйелi болып, оның
нәрселердiң мәнін тусiнiп бiлуi сөйлеу арқылы жузеге асып, өзгелерге
жеткiзiледi. Адамның ойы тiлмен, анық сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау
осы тiлдiк материал арқылы өзiнiң шындығы мен ақиқаттығын бейнелей алады.
Ойлаудың қоғамдық мәні Ойлаудың тiлмен тыгыз байланысты болуы және
оның қоғамдық мәні адам ойлауы дамуының қогамдық тарихи сипатта
болатындығын көрсетедi. Адамның дуниетанымы, бiлiмi және өмip тәжiрибесiнен
жинақттаған мағлұматтары ұрпақтан-ұрпаққа мұpa болып ауысып отырады. Бұл -
тарихи фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетiлуi мен бiлiмнiң өcyi әрбiр ұрпақ
жасаған бiлiм қорын меңгерiп, оларды әлеуметтiк өмip
қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыруға пайдаланады. Сөйтiп, тарихи даму
адам баласының қоғам өмiрiндегi қарым-қатынасын нығайтады.
Ойлау процесі үшін зейін – мәселені дұрыс түсінуге және шешуге ықпал
ететін фактор. Осы ойлау және ес процесіне зейіннің тікелей ықпалы бар.
Адамдардың арақатынасы жүйесінде бірін-бірі жақсы түсінісуіне, бір-
біріне бейімделуіне зейін көмектеседі. Психиканың ерекше қасиеті ретінде
зейін адамның еңбек процесінде қалыптасады. Мұндағы қажетті шарт –
объектіні таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта
құбылыстарына да, адамның өзінің ішкі психикалық күйлеріне де бағытталуы
мүмкін. Сонымен, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін
бөліп алып, оның айқын бейнеленуіне көмектесетін психологиялық феномен
болып табылады.
Таным процестерінің бағыттылығы мен таңдамалылығы да зейінмен
байланысты болады. Ойды анық және дәл қабылдауды, естің беріктігі мен
таңдамалылығын және сөз арқылы ой әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелілігін
анықтайды. Демек, барлық таным әрекеттері функцияларының сапалы әрі
нәтижелі болуы зейінге байланысты.Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін
дамытып, оны тұрақтандырудың мәні зор. Ақыл – ой еңбек қабілеттерінің өсуі
барысында олар білім, білік, дағды түрлерін тез игереді. Жасына қарай
берілген тапсырманы дұрыс сапалы орындау – баланың даму деңгейін көрсетеді.
Қазіргі білім беру жүйесі оқыту процессінің екі аспектісін
қалыптастырады.
Оқытудың мазмұнды аспектісі оқушылардың терең жан – жақты ғылым мен
практика талаптарына сай келетін біліммен қаруландыру мақсатын көздейді.
Оқытудың формальды аспектісі – оқушылар бойында білімді игеру дағдыларын
қалыптастыру, соның негізінде өздігінен жаңа білімді алуға ашу және оқу
материалын түсіну жолдарын жаңарту мәселелерін қарастырады.
Практикада бұл екі аспектінің тең емес екендігі айқын көрінеді. Ұстаз
қауымы оқушыларға мейлінше терең білім беруге тырысады. Алайда көп білген
кемеңгер емес, білімін пайдалана білген кемеңгер, демекші қазір
мектептерде пәндердің мазмұны заман талабына сай күрделеніп келе жатыр.
Оқушы қысқа мерзімде жалпыланған білім көлемін меңгеру қажет. Сондықтан
оқушылардың логикалық ойлауын дамыту, олардың бойында логикалық ойлау
операцияларын қалыптастыру және тиімді жолдарын іздестіру мәселесі қазіргі
таңда ұстаз алдында тұрған негізгі міндеттің бірі демекпіз.
Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мәселесін шешу ұстазға ауыр жүк
арттыратыны сөзсіз. Шынымен – ақ, оқушылардың ойлауындағы қателікті байқап,
сол қателіктің мән – мағынасын түсіндіріп, ойлау жүйесіндегі тізбектілікті,
ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыра білу үшін ұстазға логика саласынан
қажетті теориялық білім керек.
Сол себептен оқыту практикасында бұл бір бөлек дидактикалық мәселені
құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір
тенденциялары пайда болуда. Олардың бірі – оқыту процессінде формальды
аспектіге назар аудару.
Дж.Гилфордтың пікірі бойынша, ойлау өзінің төрт ерекшелігімен
сипатталады:
- өзіндік өзгешелігімен, жаңашылдығымен, айтылатын ойлардың
ерекшелігімен, ойлау жаңашылдығына деген айқын байқалатын ұмтылысымен;
- семантикалық иілімділігімен, яғни нысананы жаңа көзқарас тұрғысынан
көру, оның жаңа қолданысын таба білу, қызметтік қолданылуын тәжірибе
жүзінде кеңейту қабілетімен;
- бейнелік дағдылану иілімділігімен, яғни нысананы қабылдауды оның
жаңа, көрінбейтін жақтарын көретіндей етіп, өзгерту қабілетімен;
- семантикалық спонтандық иілімділігімен, яғни түрлі ойларды белгісіз
жағдайларда, атап айтқанда, бұл ойларға арналған бағдары болмаған жағдайда
өндіру қабілетімен.
Шығармашылық ойлау өзінің даму жолы барысында бірқатар кедергілерге:
конформизмге (басқаларға ұқсас болуға ұмтылыс) бейімділік; күлкілі,
ақылсыз, әдеттегіден тыс болудан қорқу сезімімен, сондай-ақ басқалар
тарапынан кек қайтару қорқынышымен туылған ішкі цензураға; ескі білім мен
ойларға қатысты ебедейсіздікке, олардың маңыздылығын қайта бағалауға;
жауабын бірден табуға деген ұмтылысқа тап болуы мүмкін.
Шығармашылық ойлауды зерттеу психологияда төрт бағытта жүргізіледі:
· шығармашылық ойлау процесін зерттеу;
· шығармашылық өнімдерін зерттеу;
· креативтілікті қабілет ретінде зерттеу;
· шығармашылық тұлға лардың ерекшеліктерін зерттеу
Ойлау қиял мен ойлаудың бірігуінде пайда болады.
Ойлау процесі екі негізгі тәсілмен жүзеге асырылады:
1) ұғымдарды қалыптастыру және меңгеру;
2) мәселелерді шешу.
Ұғымдарды қалыптастыру – бұл жай ұқсас нәрсені ұқсас емес
нәрседен айыра білу. Ұғымдарды меңгеру – нәтижесінде субъекттің ұғымдардың
әрқайсысына тән белгілерін танып үйрену процесі.
Мәселелерді шешу айтарлықтай дәрежеде ұзақмерзімді есте сақталатын
меңгерілген ұғымдарға сүйенеді.
Мәселені шешу барысында әдетте 4 негізгі сатыны бөліп көрсетеді:
І – түсініксіз нәрсені ұғыну, яғни сұрақ, мәселе, міндеттерді
көріп, қалыптастыру. Сұрақтардың қойылуы бастапқы түсініктің ғана болу
жағдайы, – ой жұмысының индикаторы жоқ.
ІІ – шешім нұсқаларының тым көп болуы. Субъект тәжірибесі нұсқалардың
ықтималдығын бағалауды белгілейді;
ІІІ – болжамдардың ұсынылуы мен тым көп болуы. Болжамдардың
тексерілуі мен біреуінің таңдалуы (әуел бастан бірнеше болған жағдайда).
Болжамдардың тексерілуі кейде жеке сатыға бөлініп шығарылады;
ІV – мәселенің шешілуі, яғни сұраққа жауап берілуі, берілген сұрақ
бойынша тұжырым жасау.
Ойлау процесінің аталған сатылары шығармашылық ойлау процесінің
сатыларымен өте ұқсас:
1) дайындалу;
2) пісіп жетілу;
3) шабыттану;
4) шынайылығын тексеру.
Ойлау операциялары. Ойлау процесі келесі операциялардың көмегімен
жүзеге асырылады:
- салыстыру –ұқсастық пен айырмашылық қатынастарын белгілеу;
- талдау – бейнелеу объектінің тұтас құрылымын оймен құрамдас
элементтерге бөлу;
- синтез – элементтерді тұтас құрылымға біріктіру;
- абстракция және жалпылау – жалпы белгілерді бөліп көрсету;
-нақтылау мен дифференциялау – ұғынылатын объектінің жеке
ерекшеліктерінің мәнділігіне қайта оралу.
С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, аталған барлық операциялар ойлаудың
негізгі операциясы – жанамалаудың, яғни неғұрлым елеулі байланыстар мен
қатынастарды ашудың түрлі жақтары болып табылады.
Ойлаудың басты белгісі оның тап сол объективті болмысты жанамалап,
яғни құралдардың көмегімен бейнелеуінен тұрады. қамтылады. Ойлау құралдары
ретінде алдыңғы ойлау процесінде пайда болып, сөз арқылы бекітілген
қайсыбір жалпыланған түсінік түріндегі ұғымдарды атауға болады. Ұғым
мазмұны сөзбен бекітіледі, ал сөзді көріп немесе естігеннен кейін, біз бұл
сөздің астарында болмыста не жатқандығын елестете аламыз. Демек, ұғым-
сөздердің арқасында біз ойлай аламыз. Әйтсе де, кейде тілдің жақсы дамында
ойлау қабілетінің болуы жөнінде илюзия қалыптасып жатады. Бірақ бұл әркезде
олай бола бермейді.
Ұғымның ойлау құралы ретінде екі жағы болады. Сыртқы жағы сөздіктерде
бекітіліп, көпшілікпен қабылданған мағынамен беріледі. Ішкі жағы жағдайлық
болып табылатын, әрі адамның қажеттіліктеріне байланысты
болатын мәнімен беріледі.
Ойлаудың көмегімен тікелей түсініксіз болып табылатын болмысты
қамтуға болады.
Әлемдік психолог – педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамыту
мәселесін А. Н. Леонтев, С. П. Рубинштейн, М. Л. Гуров, Е. Н. Кабанова –
Меллер, Г. С. Костюк, Е. О. Зейлингер – Рубинштейн, М. В. Занков, т. б
атақты ғалымдар теориялық тұрғыда қалыптастырған. Және де Логикалық ойлау
ұғымына нақты анықтама берген Н. Н. Поспелов, Ю. А. Петров, А. Н.
Леонтев, И. А. Гибш сияқты авторлардың пікірлерін жүйелесек, Логикалық
ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ұғымдарды, ой –
пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Жалпы оқушылардың ойлауын дамыту мәселесінің практикалық жағын
қарастырған ғалымдар В. Н. Решетников, Н. Н. Поспелов, В. Ф. Паламорчук, А.
Ф. Обухова, Л. Н. Раев, А. З. Зак, Л. Ф. Тихомирова. Зерттелген
әдебиеттерде оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту пәндік
сипатқа ие. Мысалы: И. А. Гибш, А. Д. Семушин, А. И. Фетисов, Ю. М. Колягин
– математика пәнінде. В. Н. Руденко - геометрия пәнінде оқушылардың
логикалық ойлауын дамыту мәселесін қарастырған.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерін бір жүйеге келтірі отырып,
төмендегідей анықтаманы зерттеу жұмысының негізіне ала отырып Логикалық
ойлау қабілетін дамыту дегеніміз :
· барлық логикалық ойлау операцияларын (таңдау, жинақтау, салыстыру,
жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру:
· Ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту.
1 Логикалық ойлау операциялары:
- талдау,
- жинақтау,
- салыстыру,
- жалпылау,
- саралау.
2 Ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту:
- Әртүрлі болжам, пікір айта білу,
- Мәселені шешудің бірнеше тәсілдерін ұсыну.
3 Трансформация әрекетін жетілдіру
- заттарды бөліктері арқылы құрастыру,
- объектілер топтарының арасындағы қатынастарды анықтай білу.
Таным теориясы - гносеология - философиялық пән. Ол
дуние танудың жалпы заңдылықтарын зерттейдi. Адамзат
тарихының дамуындақалыптаск:ан "болмыс", "материя", "сана", "сан",
"тартылыс" тәрiздес басқа да ұғымы кең дәрежеде қарастырылады . Осындай
таным теориясы мен философиялық принциптерге негiзделетiн
ойлау урдiсi өзара байланысты және бiр-бiрiн толықтырып отыратын
жеке ғылыми пәндер - формалдық. логика мен психология арқылы да зерттеледi.
Логика ғылымы ойлаудың формаларын, ұғымдар мен пiкiрлердi, ой
қорытындыларын және ойлау заңдарын зерттейдi.
Ұғым - болмыстағы нәрселер мен құбылыстардың жалпы, мәндi және
өзiндiк белгi-қасиеттерiн бейнелейтiн ойлау формасы. Мысалы, "адам" деген
ұғымның мәні оның өндiрiс құралын жасап шыгаратын қабiлетi бар, дыбысты тiл
арқылы сөйлесетiн ақыл иесi екендiгiн бiлдiредi. Ал "емтихан" деген ұғымның
мәнici оқушылардың студенттердiң бiлiм деңгейiн анықтап, олардың дәрежесiн
тиiстi белгiлермен анықтайтын оқу урдici. ұғымдардың
мазмұны пiкiрлер арқылы ашылдыы. ұғымдa нәpce мен оның қасиетбелгiлерi
арасындағы байланыстар ашық көрсетiледi. Пiкiрлер eкi турлi тәсiлмен
құралады:
а) Тiкелей қабылдау арқылы құралатын пiкiрлер. Мысалы, мына бала
сабaқты нашар даярлады жанама жолмен не ой қoрытындысы, ой талқысы арқылы
жасалатын пiкiрлер.
б) Жанама жолмен қабылдау арқылы құралатын пікірлер не ой
қорытындысы, ой талқысы арқылы жасалатын пікірлер. Логика ғылымында
пікірлер бұдан басқа да негіздерге сүйене отырып, түрлі-түрлі болып
бөлінеді.
Ой қорытындылары бойынша алғышарттар негізінде ұғымдар мен
пікірлердің байланысысынан жаңа пікірлер аламыз не ой қорытындысын сөз
арқылы шғарамыз.
Дедукция- латын сөзі, қазақша мағынасы – шығару. Ой қорытынсының бұл
түрі бойынша ой жүйесі жалпы жағдайдан жеке, дара жағдайға қарай өрбиді.
Индукциялық ой қорытындысы – ой қорытынсының жекеден жалпыға қарай дамып
отырған түрі. Ой қорытысының үшінші түрі – тратукция деп аталады. Оған
аналогия арқылы жасалатын ой қорытындылары жатады. Бұл - дара жағдайдан
жекеге қарай өрбіп отыратын ой қорытындысы. Дедукциялық ой қорытындысының
кең тараған түрі –силлогизм. Формальдық логикада зерттелетін мәселелер –
дұрыс ойлаудың формалары мен заңдарды қолдана отырып, нәрселер мен
құбылыстардың ақиқаттығы мен шындығын танып білуді мақсат етеді.
Ойлау әрекетінің ерекше мәнді тағы бір жағы. Ол-ойлау процессінің
өзі. Психология ғылымы әрбір дара адамда осы ойлау процессінің қалайша
дамып, өрістеп отыратынын зерттейді. Оқыту процессінде ойлаудың дамуы,
білімдерді ойлау әрекеттері арқылы меңгеру, ойын, оқу, еңбек процесстерінде
ойлауды дамыту мәселелері – психология, ғылымы қарастыратын жайттар. Әрбір
жеке адамда ойлау процессі қалайша пайда болып, дамып жетіледі деген
мәселенің мән-жайы психологи яда осы бағытта қарастырылады. Ал логика
ойлауды таным процессі деп санап, шындықты, ақиқатты әр түрлі әдістер
арқылы танып, білуге болатындығын анықтауды көздейді.
Ойлау дербес процесс. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу
дегеніміз – оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін
ашып көрсету, яғни психология детерменизм принципіне сүйене отырып ойлаудың
мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік оәлау ерекшеліктерін дамытып отыруға
баса мән береді.
Ойлау процесс інде талдау мен біріктіру әрекеттері болады. Талдау
дегеніміз – ой арқылы әрбір оьекті мен болмыстың ерекшеліктерін,
қасиеттерін, белгілерін ашып көрсету тәсілі. Талдау нәтижесінде ақындалған
белгілер мен қасиеттер біріктіру деп аталады. Талдаудың физиологиялық
негізі - мидың жоғары бөлігіндегі қозу мен тежеудің өзара байланысы. Ал
біріктірудің физиологиялық негізі – мидың жүйке жүйесіндегі уақытша
байланыстардың түйсініп қосылуы. Олардың өзара байланысы мен айырмашылығы
салыстыру арқылы танылады және сол тәсілден анық көрінеді.
Салыстыру тәсілі жалпылау әрекетіне қарай ойысады. Мұнда заттардың
жалпылық және мәнді белгілері ашып көрсетіледі. Ойлау әрекетінде
абстракциялау, нақтылау, жүйелеу тәсілдері де жиі қолданылады. Ондай
тәсілдер белгілі мәселелердің түйінін шешуде адамның психологиялық
толғаныстарының түр сипатын бейнелейді.
Ойлау әрекетіндегі әр қилы тәсілдер мен амалдардың бәрі де жеке
адамның ниет-тілегіне, мұқтаждығы мен қажеттілігіне тәуелді болып отырады.
Ойлаудың кез келген әрекетінің туындауы белігілі бір ынта-ниетке
байланысты.
Психологияда ойлаудағы ниеттің пайда болуы себебінің мынандай екі
түрі бар:
1. Арнайы танымдық ойлау. Бұл белгілі тілек мақсатқа сәйкес пайда
болады.
2. Арнаусыз ой. Ойлаудың бұл түрі сыртқы жағдайдың әсеріне орай
туады.
Адам белігілі бір мәселенің түйінін шешу ьарысында түрлі амал –
тәсілдерді қолданып, алға қоойған мақсат – міндеттерді орындап шығу үшін
ойланып – толғанады. Ойлаудың бұл түрі міндет – мақсатқа сәйкес жүзеге
асады.
№ 3 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дамыту тәсілдері
Жоспары:
1.Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды дамыту шарттары
2.Кластер (топтастыру)
3. Сабақта диалогтік әңгімені дамыту жолдары
Дәстүрлі сабақта оқушыларға 80% білімді беріп, ал оқушы оның ішінен 20%
ғана білім алса, осы курстан кейін керісінше 20% білім беріліп, 80% білімге
оқушы өзі ізденіп қол жеткізеді, яғни, ұстаз бағыттаушы рөлін атқарады.
Тағы бір айта кетерлігі, балалармен топтық, жұптық жұмыстарды орын-даудың
ықпалдылығы зор. Бала өзгелерден үйрене отырып, өзі де үйренеді, ұжымда
өзара диалог құрып, тақырыпты талқылап, өзара шешімге келуге үйренеді. Әр
оқушының өзіне деген сенімі артып, ортаға қажеттілігін ұғады және
оқушылардың бір-бірін бағалаулары шынайы болады.
Кембридж университетінің білім беру мен білім алудағы жаңаша тәсілдері сыни
тұрғыдан ойлау, оқыту үшін бағалау және талантты, дарынды балаларды оқыту,
білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып,
оқушылардың сапалы білім алуына жағдай туғызады.
Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз-сабақта оқушылардың қызығушылығын арттыра
отырып, өз ойыңды еркін және зерттей талпындырып, тұжырым жасау.Сын
тұрғысынан ойлау дегеніміз - ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен
өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп,
сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп, дәлелдеп, тұжырым жасауға
бағыттау өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау. Сын тұрғысынан
ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғаліммен,
сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын
тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Оқушы - ізденуші, ойланушы, өз ойын
дәлелдеуші. Мұғалім - әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Сын тұрғысынан
ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім
берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил,
Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский
теорияларын басшылыққа алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап,
екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның
неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды қайта
ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі психологиялық
үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы.
Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды
әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді
бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының
дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау
арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең
білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан айынан
бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер
кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара
білу – әрбір ұстаздың басты міндеті.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы бойынша
ол:
-шыңдалған ойлау.кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге сыни
көзбен қарау;
-күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
-үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым;
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту деген ұғымды кез - келген жаңа идеяны сол
күйінде қабылдау немесе оған түбегейлі сенім арту емес, ол идеялардың
негізгі себептерін, жүзеге асыру жолдарын және нәтижесін білу, оларды өз
ортаңа, өз мүмкіндігіңе, өз керегіңе, өз іс - әрекетіңе лайықты кіріктіру,
талдау, ой елегінен өткізу, яғни проблемаға сыни тұрғыдан қарап, өз
мақсатына пайдалана білу.
Зерттеудегі мақсат – бастауыш сынып оқушыларын кез - келген мазмұнға сын
тұрғысынан қарауды сабақта және сабақтан тыс уақытта үйрету.
Зерттеу нысан: сабақ өту барысында сыныппен жеке, жұптық, топтық, ұжымдық.
Жұмыс жасай отырып жеке тұлғаның әлеуметтендіру және даму бағытын зерттеу.
Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды меңгеру үшін мынадай қасиеттері болуы
шарт:
- жоспарлауға дайын болуы;
- бейімделгіштігі (басқалардың идеяларын қабылдай алуы);
- қайсарлығы (қиын тапсырмаларды кейінге қалдырмауы);
- жете түсінуі (өзінің және басқа адамдардың пікірін қадағалау);
- ымыралы келісімді іздеуі;
Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды дамыту шарттары:
- сын тұрғысынан ойлауда тәжірибе жинау үшін уақыт және мүмкіндік беру;
- оқушылардың ойлауына жағдай туғызу;
- әртүрлі идеялар мен пікірлердің тууына мүмкіндік жасау;
- оқыту үрдісінде оқушының белсенділігін қолдау;
- әрбір оқушы сын тұрғысынан ойлауға қабілетті;
- оқушының өз пікірін білдіруге жетелеу және оның пікірін бағалау.
Технология бойынша әр сабақ үш кезеңнен тұрады:
- қызығушылықты ояту;
- мағынаны ашу;
- ой толғаныс.
Бірінші кезең Қызығушылықты ояту
Кезеңнің мақсаттары:
- оқушы өзінде қалыптасқан білімі мен түсініктерін өзектендіру;
- оқылатын тақырыпқа танымдық қызығушылықты ояту;
- оқушының белсенділігін ояту;
Жеке тұлғаның іс - әрекеті Қолдануға болатын әдістер мен тәсілдер
оқылатын мәселелер бойынша не білетінін еске түсіреді, ақпаратты жүйелейді,
жауап алуға қажетті сұрақтар қояды. Өзге мақсатын тұжырымдайды. Белгілі
ақпараттар тізімін түйін сөздер бойынша - әңгіме, кластерлер, дұрыс және
дұрыс емесін мақұлдау және т. б.
Бірінші кезеңде алынған ақпараттар тыңдалады, жазылады, талқыланады, жеке,
жұп және топ бойынша жүргізіледі.
Екінші кезең Мағынаны ашу
Кезеңнің мақсаты:
- жаңа ақпаратпен танысу;
- жаңа ақпараттармен өз білімімен ара - қатынас белгілеу.
Жеке тұлғаның іс - әрекеті Қолдануға болатын әдістер мен тәсілдер
- мұғалім ұсынған белсенді оқыту әдістерін қолданып, жаңа тақырып
материалдарын тыңдайды, оқиды;
- жаңа ақпараттардың мәнін түсіну барысында мәтін шетіне белгі қояды немесе
жазып алады;
- қарастырылған материалдармен жұмыс істеу барысында өз түсінгенін
қадағалайды, алдына қойған мақсаттарына жету үшін белсенді әрекет етеді.
Белсенді оқу әдістерін қолдану:
- инсерт;
- екі жақты күнделік;
- қосымша журнал;
- сабақтың бірінші кезеңінде қойылған сұрақтарға белсенді түрде жауап іздеу
және т. б.
Бұл кезеңде жаңа ақпараттармен, ойлармен танысады, тиісті тақырыпқа
байланысты кино көру, дәріс, әңгіме, тыңдау немесе тәжірибе - эксперимент
жасау, мультимедиялық құралдарды пайдаланады. Сабақта жұмыс дара және жұп
түрінде жүргізіледі.
Үшінші кезең Ой толғау
Кезеңнің мақсаты:
- қабылданған жаңа және ескі түсініктердің ара қатынасын ашу.
- оқылған материалды талдау және қорытындылау.
- тақырыпты мұнан әрі меңгеру бағытын анықтау.
- Мағынаны тану кезеңінде білімге сүйене отырып, бұрын және сабақ барысында
не үйренгенін салыстырады.
- Қарастырған тақырыптың мәнін толық түсіну және өзіне қойылған мақсатты
іске асыру үшін жаңа тақырыпты талдайды, қажеттісін іріктеп алады.
- өзіне қойған сұрақтарға мағыналы жауап алғандарын бағалайды.
- Алған білімдерін өмірмен байланыстырады, қорытынды нәтиже шығарады, өз
бетімен жаңа идеяларды ойластырады. - кластер құру
- әртүрлі кезеңдегі ақпараттардың өзара қатынасын сипаттайтын кестелер
толтырады.
- түйін сөздерге қайта оралу.
- дұрыс және дұрыс емесін мақұлдауға қайта оралу.
- рефлексивті сұрақтар
- пікір алмасу.
- шығармашылық жұмыстар жазу (синквейн, эссе) және т. б.
Оқылған ақпаратты талдау, түсіндіру, шығарманы өңдеу жұмысы топ бойынша
жүргізіледі.
Технологияны оқыту стратегиялары (тәсілдері)
Технологияны жетік меңгеру үшін бірнеше тәсілдер қолданылады. Оқытуда жақсы
нәтижеге жету үшін осы стратегияларды оқыту үрдісінің әр кезеңінде сабақтың
мазмұнына қарай пайдаланған жөн.
Кластер (топтастыру). Бұл тәсілдің авторы американдық Гудлат. Стратегияның
мәні оқу материалын график түрінде жүйелеу, яғни мәтіннің маңызды бөлігін
бөліп, график түрінде белгілі бір тәртіппен шоқ тәрізді орналастыру.
Мысалы, сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының кезеңдерін кластер
түрінде былай келтіруге болады.
Бұл тәсілді қызығушылықты ояту және ой толғау кезеңдерінде қолдануға
болады.
Инсерт (түртіп алу) жүйесі. Бұл тәсіл бойынша оқу материалы дайын күйінде
беріледі, мәтінді оқып отырып оның бір жақ шетіне немесе кесте түрінде
жазылады:
V - білемін + мен үшін жаңа - басқаша ойлаймын ? - түсінбедім,
тереңірек білгім келеді
Кестені мәтіннің фрагменттері немесе толық абзац түрінде толтырады. Сонан
соң оқушылар жұп болып немесе топпен өзара пікір алмасады. Түсініксіз
болған ұғымдарды мұғалім түсіндіреді немесе басқа ақпарат көздерінен
іздеуге үйге тапсырма беріледі. Мұнда оқушыларға аз таныс, қызықтыратын,
энциклопедиялық сипаттағы, яғни құбылыстар туралы мәліметтер жинауға
болады. Бұл тәсіл дәстүрлі оқытудағы оқулықтан пәлен парагрофты оқыңдар
деген тапсырмаға қарағанда тиімді.
Венн диаграммасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№1 Лекция тақырыбы: Сыни ойлау курсының пәні, нысаны және мақсаттары мен
міндеттері
Жоспары:
1. Сыни ойлау курсының пәнінің мәні
2. Сыни ойлау курсының мақсаты
Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы. Себебі, бұл философия
адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды әрі пайдалы екенін,
тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата
алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан
басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.
Философияның сыни ойлау бөлімі (логика) - философиялық ұғымдар мен
категорияларды, заңдарды игеру, философия тарихымен, оны жасаушы
философиялық тұлғалармен танысу, олардың ілімдерін зерттеу адамға өз
өміріне, қызметіне, қоғамдағы орнына тереңірек үңілуге, сыни тұрғыдан
талдауға үйретеді. Философия ғылымының көмегімен адам өз өмірін қайта
құруға талпынады деуге болады. Ол жеке адамның ғана емес, бүкіл қоғамның
тыныс-тіршілігін сыни сараптан өткізеді, адам мен қоғамның ақиқатқа жету
жолындағы қателіктерін жоюға ықпал етеді.
Сын тұрғысынан ойлау -ашық қоғам негізі.Ол өз алдына сұрақтар қойып және
оларға үнемі жауап іздеу, әр мәселеге байланысты өз пікірін айтып, оны
дәлелдей алу,сонымен қатар басқалардың пікірлерін ділірек қарастыруды және
сол ділелдемелердіі қисынын зерттеу дегенді білдіреді.Сыни ойлау-адам
өмірінің бір саласы. Олай делінетіні-бұл философия адамдарға көптеген
жолдар мен шешімдер ішінен өздері үшін маңызды, әрі пайдалы екенін, тек
қажетті ақпараттарды ғана жинап, жаңа білімді бұрынғыдан ажырата білуге
көмектеседі.
Сыни ойлауды дамыту технологиясяның дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы-
білімнің дайын күйінде берілмеуі. Бұл жобаның мақсаты- демократиялық
қоғамда өз көзқарасы, пайымдауы бар,өзін-өзі жетілдіріп отыратын,
айналадағы үдерістерге сыни көзбен қарап, жауап бере алатын жеке тұлғаны
қалыптастыру.
СТО жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу-білім беру сапасын
арттырудың, оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. Сын тұрғысынан ойлау-
сынап қарау емес, оқушының шыңдалған ойлау әрекеті.Бұл технологияның
негізінде оқушылар топпен жұмыс істеу арқылы өзара пікірлесіп, ұтымды
жауаптарды тауып айтуға үйренеді, іздене отырып, өз ойын айтуға, дәлелдеуге
мүмкіндік алады. Топпен бірігіп жұмыс жасау тұлға бойында шыдамдылық,
мейірімділік, ұжымдық жауапкершілік, бірігіп бір мәселені шешу секілді
жағымды қасиеттерді дамытады.
Құзыреттер және пәнді меңгеру нәтижелеріне қойылатын талаптар: Өз пікірін
айту, оны дәлелдей алу, сонымен қатар басқалардың пікірлерін дәлірек
қарастыруды және сол дәлелдемелердің қисынын зерттеу
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Қазақстан халқына
Жолдауында (2007 ж., 28 ақпан): Біз бүкіл еліміз бойынша әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз
керек. Оқы-тудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін
бағалаудың біртұтас жүйесін жасау қажет деп көрсетілген.
Оған сапалы білім, оқушының өміріндегі оқуға және өз білімін көтеруге
дайындығы негізгі алғы шарт болып табылады. Қазіргі кездегі білім беру
сапасы оқушының әртүрлі әрекет саласында өз бетінше шешім қабылдауға
мүмкіндікті қамтамасыз ететін қалыптасқан негізгі құзіреттілік түріндегі
білім нәтижелерімен түсіндіріледі.
Сондықтан, бүгінгі таңда ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және
тиімді әрекетке дайын, өзінің пікірін білдіруге және өзінің іс-әрекеті мен
өмір сүріп отырған қоғам үшін жауапкершілігін түсінуге қабілетті,
отбасындағы, қоғам-дағы, еңбек ұжымындағы әлеуметтік рөлін сезінетін
құзырлы тұлғаны қалыптастыру.
Жалпы құзіреттіліктің сипаты қандай екендігіне тоқталып өтсек, кейбір
сөздіктерде құзіреттілікке белгілі бір зат, құбылыс жөнінде пайымдауға,
салмақты да беделді пікір айтуға мүмкіндік беретін білімді игеру ретінде
түсіндірме берілген. Ал, орыс тілінде құзіреттіліктің аудармасы
компетентность. Компетенция ешқандай білімге де, біліктілікке де келіп
тірелмейді. Кең ауқымды білімге ие, бірақ, оны қажет болған кезде іске
асыра алмайтын адамдарды кездестіруге болады. Компе-тентті болу деген
оқымысты немесе ғалым болу деген сөз емес. Компетенция адамның білімі мен
практикасындағы іс-әрекеттер арасында болатын қатынас ортасы болып қалады
деп жазады орыс ғалымы М.В. Рыжаков өз еңбегінде (Ключевые компетенции в
стандарте, М., 1999).
Кейбір сөздіктерде құзіреттілік құзырлылық деп те қарастырылып, оған
төмендегідей анықтама берілген. Құзырлылықадамның стандарттан тыс жағдайда
нәтижелі әрекет ету қабілеті. Құзырлылықтың пәндік дағдыдан айыр-машылығы,
жаңа тапсырманы шешуде бұрын сабақта қалыптаспаған дағды пайда болады.
Құзіреттілік -оқушылардың іс-әрекетінің әмбебап тәсілдерін меңгеруінен
көрінетін білім нәтижесі, ал құзірет дегеніміз алға қойылған мақсаттарға
жету үшін ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді іске асыруға дайындық;
оқушының білім беру жүйесіне деген әлеуметтік тапсырысты құрайтын жеке және
қоғам талаптарын қанағат-тандыру мақсатында табысты іс-әрекетке дайындығы
Сонымен қатар, құзыреттілікті тәсілге де төмен-дегідей анықтама берілген:
Құзырет-тілікті тәсіл – оқу процесінің түпкілікті құ-зіреттерді
қалыптастыруға бағдарлануы; күтілетін нәтижелерге қол жеткізу аясында білім
сапасын қамтамасыз ететін білім беру мақсаттарын анықтаудың, білім мазмұнын
іріктеудің, білім беру процесін ұйымдас-тыру мен білім нәтижелерін
бағалаудың жалпы ұстанымдарының жиынтығы.
Тұлға құзыреттілігін дамыту үшін ұстаздың құзыреттілікті тәсілдерді
меңгеруі, білім беру мазмұнын жетілдіруі қажет екендігін ескере отырып,
біз, жаңа инновациялық әдіс – тәсілдердің ең тиімдісін пайдалану жоғары
нәтиже береді деген болжам жасап, өзіміз оқып, үйреніп, үш жылдан артық
уақыт бойы тәжірибемізде пайдаланып келе жатқан американ ғалымдары Джинни
Стилл, Куртис Мередит және Чарльз Темпл жасаған Оқу мен жазу арқылы сыни
тұрғыдан ойлауды дамыту жобасының оқушы құзыреттілігін дамытуда маңызы зор
болар деген тұжырымға келдік. Сын тұрғысынан ойлау-сынау емес, шыңдалған
ойлау. Бұл бағдарламаның құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш фазадан
тұрады. Олар өздерінің қызметтеріне байланысты аталады:
1) қызығушылықты ояту;
2) мағынаны ажырату;
3) ой толғаныс.
Қызығушылықты оятуоқушылар үшін сабаққа қатысудағы алғашқы қадам. Бұрынғы
білімдері мен сезімдеріне немесе әсерлеріне еніп, жаңа білімге мазмұн
қалап, болашақта зерттеу жүргізулеріне күш алуларына және орындалуы керек
тапсырмалар жөніндегі жеке және топтық түсініктерді қалыптастыруларына
көмек-теседі. Сонымен қатар оқушының жаңа идея мен мәліметтерді үйренуге
және оны өзіндегі білім негізімен ұштастыруда іштей немесе сырттай белсенді
болатын – болмайтындықтарын шешуі де алғашқы кезеңде іске асады.
Қызығушылықты ояту ұзақ, әрі мағыналы оқытудың қажетті психологиялық
негізін салады.
Мағынаны тану кезеңі оқушылар жаңа мәліметпен, идеямен немесе жаңа
мазмұнмен кез келіп қалғанда іске асады. Дәрісті басқаратын талқылау, кітап
оқу, бейнетаспа, өнер қойылымдары немесе басқа да нұсқау әдістерінің
қайсысы болмасын осы кезде іске асады. Оқушылар жаңа білімді бұрынғымен
біріктіре отырып және ақпараттың жаңа мазмұнға қолданбалылығы мен
қолайлылығын қарастыра отырып, белгісізден белгіліге қарай жүретін ақпарат
пен идеяның маңыздылығы жөнінде шешім қабыл-даулары қажет. Оқушылар жаңа
идеяны қабылдайды, ескі мен жаңаны ұштас-тырады, ойлау қабілетін кеңейтіп,
не түсінгенін анықтайды.
Ой толғаныс – үйрену процесінің соңғы кезеңі болады да, бұл кезде оқушылар
алған білімдерін сыртқа шығарып, түсінгендерін өз сөздерімен жеткізіп бере
бастайды. Саналы талқылаулар мен білімді тәжірибеде қолдану, жаңа идеялар
мен ұғымдарды жинақтаумен, мазмұн жөніндегі өздерінің ашық ұсыныстарымен
немесе бір зерттеуді бастаумен айғақталады. Бұл процесс арқылы оқушылар
өздерінің ойын нақтылайды, қатарластары мен мұғаліммен кері байланыса
отырып мәліметтер жинағы мен құрылым мағынасын сынақтан өткізеді. Яғни,
іштей ойлануға үйренеді, ой алмасады. Белсенді түрде өз білімін үйрену
жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді. Бұл ең ұзақ та, маңызды кезең. Осы
кезеңдер әртүрлі стратегиялар, яғни әдіс-тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Тұлғалық бағдарлы көзқарас тұрғысынан қарастыратын болса, мұғалім мен оқушы
арасындағы қарым-қатынас, түсіндіруден түсінуге, монологтан диа-логқа,
әлеуметтік бақылаудан дамытуға, басқарудан өзін-өзі басқаруға көшу болып
табылады. Мұғалімнің негізгі міндеті – оқушымен қарым-қатынас, оқушылардың
өзара түсінуі, оларға шығармашылық үшін жағдай жасау, еркіндік беру.
Сыни ойлау философиясындағы басты мақсат: оқушы қандай да болмасын
ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын әмбебап тәсілдерді
үйренуі керек. Білім алу оқушы тұрғысынан белсенді процесс болуы қажет, тек
белсенді түрде жұмыс жасай отырып, ол қандай да болмасын білімді игереді.
Сын тұрғысынан ойлау әрбір оқушыны терең ойланып, философиялық тұжырым
жасауға бағыт-тайды. Өмірде ең керекті білік пен дағды – қоғамда қарым –
қатынас құра білу, басқа адамдармен тіл табысу екендігін ескере отырып, әр
сабақта оқушы оқытудың басқа да қатысушыларымен (оқушылар мен ұстаздар)
араласып коммуникативтік қарым – қатынас процесінің белсенді мүшесіне
айналады, әрі ұжымда, қоғамда, әлеуметте қалайша өзара байланыс құру
мәселесі төңірегінде ойланады.
Теорияны зерттей келе, практикалық іс-әрекетті бастамас бұрын алдыма
төмендегідей мақсат қойдым: мектеп психологының көмегімен және Қазақстан
Республикасының 12 жылдық жалпы орта білім берудің жалпыға бірдей міндетті
стандарты жобасына сүйене отырып, құзіреттіліктің критерийлерін анықтап,
сынып оқушыларының оқу жылының басындағы құзыреттілігінің қалыптасу
деңгейінің көрсеткіштерін белгілеп алу.
Ақпараттық құзіреттілігін тест және жеке тұлғаның ақпаратпен өздігінен
жұмыс істеп, талдай алу қабілетін тексеру барысында анықтадық.
Проблемаларды шешу құзіреттілігі байқау, бақылау, сауал-сұрақ әдістері, ата-
анамен байланыс жұмыстары арқылы белгіленіп алынды. Коммуникативтік
құзіреттілігін оқушы-лардың жазбаша жұмыстары мен құжаттарды тексеру,
интервью әдісі арқылы жоғары, орта, төмен деңгейдегі оқушыларды анықтап
алдық.
Оқушылардың құзіреттілік қалып-тасуы қорытындысын ескере отырып,
құзіреттіліктерін дамыту мақсатында жұмыс жүргізу жоспарланды.
Сыни тұрғыдан ойлау жобасын сабақтарда және тәрбие үрдісінде жүйелі түрде
қолданып, төмендегі шаралардың орындалуын ескердім:
Үш қатарда екі-екіден тізіліп оты-ратын өзгермейтін отыру қалпы мұнда жоқ:
- жұппен жұмыс;
- топпен жұмыс;
- 3,4 тен отыру;
- әркім өз көзқарасын қорғау үшін бұрыштарға бөлініп тұру;
- қабырғаға қарап тұру.
Сынып бөлмесіндегі өзгерістер:
- қағидалар
- идеялар тақтасы
- ең үздік сұрақтар тақтасы
- пікір бұрышы
- үздік шығармашылық жұмыстар тобы.
Мұғалім ретінде менің тұратын ор-нымның да мәні зор екенін түсінемін.
Топтың атынан шыққан оқушы сөйлегенде, мұғалімнің столының қасыңда тұрсам,
ма-ған қарап сөйлейді, сондықтан оқушы-лардың қасында боламын, ол бізге
қарап сөйлейді. Маған айт, Мен солай дедім сияқты тіркестерін
қолданбауға тыры-самын. Бізге айт, Ортаға сал тіркесін пайдаланамын.
Оқушының Менің пікірім былай деген тұжырымдамасын қол-даймын.
Жоғарыдағы талаптардың орын-далуын ескере отырып, сабақтың үш кезеңінде
оқушылардың проблеманы шешу құзіреттілігі, ақпараттық құзіреттілігі және
коммуникативтік құзіреттіліктерін дамы-тыту мақсатында әртүрлі
стратегиялардың тиімді қолданылуына ерекше мән бердім. Проблемаларды шешу
құзіреттілігін қалыптастыру барысында: торлы тақылау, венн диаграммасы,
концептуалды кесте, бұрыштар алгоритмі, дәлелді эссе. Ақпаратты
құзіреттілікті дамытуда: INSERT кестесі, үш қадамды сұхбат, алма-кезек
сұрақ қою, ғылыми баяндама жасау, ББҮ кестесі, жолаушының қойын дәптері,
ассоциация, кластер, семантикалық карта, қос жазба
күнделігі. Коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыруда: ЖИГСО – 1,
аквариум, бірлесе оқу, үш қадамды сұхбат, эссе, еркін жазу, хат жазу,
дөңгелек стол, болжау, оқырман жауабы, жазба конференциясы, бірлесе жазған
әңгіме, сауалнама т.с.с. стратегияларды қолда-нудың тиімділігі анықталды.
Пәннің мақсаты: Студенттердің интеллектуалды ойлау қабілеттерінің бірі –
сыни ойлау қабілетін жетілдіруге бағытталған, сондай-ақ, сыни ойлау курсы
барысында жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесінде бағдар жасап, түрлі
әлеуметтік, ұлттық, діни, кәсіби қауымдастықтар мен топтардың мәніс-
мазмұндық бағдарларын тұрғысынан сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру, оны
тәжірибеде жүзеге асыруға бейімдеу көзделеді.
Пәннің міндеттері:
- Логикалық талдау және дәйек пен дәлел келтіруге үйрету;
- логикалық қатынастарды, оның ішінде, пайымдар мен тұжырымдар
арасындағы байланысты түсініп, талдау жасауға бағыттау;
- мәселенің өзектілігін, келтірілетін дәйектердің күштілігі мен
сенімділігін бағалай келе, кең таралған формалды, бейформалды
адасушылықтарды мойындай білу дағдысын қалыптастыру;
- дедуктивті және индуктивті дәлелдердің логикалық құрылымын түсіне
білуді үйрету;
- әлеуметтік және кәсіби қатынастарда сәйкес әлеуметтік мәдени және
мәдени аралық қарым-қатынастар дағдылары туралы білімді меңгерту;
- талдау жасай алуға қабілетті ойлау мәдениетін, ақпараттардан тұжырым
жасай алу, мақсат-міндеттер қойып, оған қол жеткізу жолдарын таңдай
алу, ауызша және жазбаша сөйлеу мәнері мәдениетін меңгерту;
- ауызша және жазбаша қалыптарда өзара байланысты монологтық және
диалогтық мәтіндерді түсініп қабылдау және тудыруға бағытталған
когнитивті-дискурсивті дағдыларды қалыптастыру;
- философия, теориялық және қолданбалы лингвистика, аударматану,
лингводидактика мен мәдени аралық қарым-қатынас теориясының ұғымдық
аппаратын кәсіби міндеттер шешімінде пайдалана алу дағдысын дамыту;
- ғылыми қызметтің әдіснамалық қағидалары мен әдістемелік тәсілдері
тұрғысындағы білімді игерту
Нәтижесінде:
- - оқушы еркін сөйлеп, өз ойын жасқанбай айтуға үйренеді;
- - жұппен, топпен жұмыс істей отырып, бірін-бірі сыйлауға, шешімі
табылмай жатқан мәселені ақылдасып шешуге ұмтылады;
- - бірін-бірі оқытуға және дамытуға үйренеді;
- - жағымды қарым-қатынасқа бейімделеді;
- - ойы сараланған, дарынды, шығармашыл тұлға қалыптасады.
№2 Лекция тақырыбы: Сыни ойлау пәнінің басқа ғылым салаларымен байланысы,
философиялық және психологиялық астары
Жоспары:
1. Сыни ойлаудың философиямен байланысы
2. Сыни ойлаудың психологиямен байланысы
Ойлану, ойлау – оқытудың бір түрі. Оның түсінігі бойынша - бұл жаңа
білім алу, келісімді және таза ғана адамның тәжірибеден негіз алып өзін
байыту.
Ойлаудағы қабілеттілік – баланың жинақталған бірнеше істі меңгеру
шамасын байқататын бір қасиеті. Қабілет – асыл мұра, бойға біткен зор
қасиет. Әркімде бір ерекше көзге түсетін қасиет болады. Баланың орындайтын
жұмыстары оның көңілінен шығатын болса, өсіп - өркендеуіне септігі тиеді,
қабілеттілігі артады. Оның жан – тәнімен еңбек еткенінде ойлау қабілеті
жетіліп, қалыптасады, табиғи икемділігі күшейеді. Баланы қалаған, қаламаған
қызметіне икемдеу қиын. Берілген тапсырманы орындаймын деп өзін - өзі
қинайды. Бірақ нәтиже шығара алмайды. Ықылассыз болады, шаршай береді. Міне
осындай күйге түскенде пайда болатын психологиялық енжарлық баланың
моральдық – этикалық қағидадан ауытқып кетуіне де себепкер болады.
Қабілеттіліктің көзге көрінуіне септігін тигізетін не? Отбасы да,
мектеп те, жора – жолдастары да – бәрі де септігін тигізеді. Бірақ
негізінде баланың өзі ізденуі тиіс. Осындай жағдайда мұғалімі де демеу
беріп, жол сілтеу керек. Ол үшін баланың ағзасының механикасын , бір
нәрсеге бейімделуіне себебін тигізетін барлық компоненттерді, қала берді
баланың өзінің қандай екенін түсіне білуіне ықпал жасауға болады. Жалпы
даму дәрежесі жас ерекшелігіне сай, денсаулығы жақсы, оқуға даярлығы анық
байқалған бала, мектеп қабырғасында жан – жақты жетіледі.
Ойлау психологиясы – психологияда күрделі әрі қызығатын бөлім. Оның
күрделілігі теориялық және практикалық көп жақты аспектісін зерттейді.
Ойлау заңдылығын тану психология өз алдына дербес ғылым болып қалыптасуына
дейін көрінді. Ойлау әр уақытта түрлі мәнер зерттеуінде қарастырылады
гноселогия және логика, педагогика, физиология. Ойлау табиғаты (сана) оның
қатынасы туралы алғаш зерттеген философия.
Қазіргі заман философиясы ойларды, шындық іс-әрекетті бейнелеу
процесі түрінде қалыптастырады. Түйсікден қабылдау ерекшелігі сезімдік
бейнеден бөлініп, жалпылау, жалқылау сипаты заттар мен құбылыстың қасиетін
шындық өмірмен байланысын көрсетеді. Философияда психологиялық зерттеу
аспектісы ойлауға фундаментальды түсінік береді: ойлау және сана, ойлау
және тану, ойлау және сөйлеу ретіне. Арнайы ғылыми психологиялық зерттеуді
ойлау өзекті мәселе болып табылады. Тек ойлауды зерттеу арқылы ғана ойды
адам өзіне бағыттай отырып өзіндік заңдылықты түсінуге әкеледі. Сонымен
қатар ойлау сыртқы әсерлерді толуға бағытталған ғылым. Бұл логикалық
негізгі түсінік, жалқы түрден қалыптасатын кез келген ойлау процессі.
Логикалық ғылымда, логикалық ерекшелігі мен өңдеуіндегі жетістік пен
тәуелсіздікке қарамастан өзіндік ойлау заңы қалыптасады. Көп уақыт бойы
ойлау процесінің мазмұны, динамикасы, нақты ерекшелігі
зерттелмеген. Ассоциативті психологияда нақты психологиялық
зерттеуден формальды логика әсерін алғашқы кезеңнен қарастырады. Ассоцация
ойлау теориясына психологиялық өзіндік жаңалық енгізген жоқ, ол белгілі
логикалық ойлау заңдылықтарының әсерін өңдей келе ассоциациялық теория
ұсынады. Бұл көзқарас ойлаудың механикалық концепциясына да өзгеріс
енгізбеді, тек интелектуалды процес жүйесін қарапайым операциялар
арқылы байланысуда. Сондықтан да ойлаудың психологиялық зерттенудің
қалыптасуына ассоционизм сипата негіз болғаны да сол. Ол сын бірнеше
бағытта қарастырылады. Ойлаудағы экспериментальды зерттеу вюрцбург
мектебінде алғаш жүргізіледі, зерттеу заты ойланудың бір түрі – ауызша –
логикалық ойлау, ал оның әдісі ерекше әдіс интроспекция болды.
Ойлау актісінің мақсаты және белсенді сипатын, оның бүтіндігін
ассациалы жеке әсерлерге жатпайтынын қабылдаудан арнайы ерекшелігі бар
екені қарастырылды. Ойлауды экспериментальды зерттеу кейінен гештальт
психология жалғастырады, олар өз шығармашылық ойлауларына қарай жаңа
әдістемелік тәсілдер қарастырады.
А.Н.Леонтьев ойлауды зерттеуде, фундаментальды мәселелерді зерттеуді,
жалпы психологиялық іс-әрекет теориясымен байланыстырып қарастыруды.
С.Л.Рубинштейн еңбегінде ойлау процесі бойынша зерттеу
принципін қалыптастыра отырып, оның заңдылықтарын бөліп және ойлау
операцияларының негізгі бірлігін көрсетті. П.Я.Гальперин нақты
экспериментальды зерттеу жағдайы, жолдары мен бағыттарының қалыптасуына
тоқталды. Дж.Брунер еңбегінде ойлаудың даму кезеңдері оның түрлерін
(көрнекі қимылды, көрнекі бейнелі ойлау) жағдайын танымдық іс-әрекетте
қалыптастырып талдау жасады.
Б.М.Теплов еңбегінде ойлаудың интеллектуальдық ерекшелігін
практикалық міндеттерді шешуде іс-әрекетте көрінетіне тоқталды.
Л.С.Выготский Ойлау және сөйлеу еңбегінде сөйлеудегі ойлаудың генетикалық
түбірін, ойлау және сөйлеу ерекшелігін, онтогенездегі сөз және ой қатысын,
іштей сөйлеу сипатын ашты.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейннің еңбектерінде оқу-
білім, іскерлік, дағдыны иемдену түрлере (ал даму – қабілеттерді, жаңа
қасиеттерді икемдеу) қарстырылды.
П.Я.Гальпериннің анықтауынша оқу субъекті әрекетінің негізінде
білімді ұғыну. Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтарша, оқу – оқу әрекетінің
арнаулы түрі, ал А.Н.Леонтьев теориясы бойынша, оқу (ойын және еңбекпен
бірге) – жетекші әрекеттің типі. Оқу полимотивті және полимағыналандырылған
іс-әрекет деп қарастырылады.
Г.В.Габайдың көрсетуінше, оқу әрекеті екі құрамдас жүйеден немесе іс-
әрекеттен құралатын әрекет. Біріншісі – жүйеше немесе іс-әрекет түріндегі
оның негізгі фунционалды компоненті, оқу. Оқу әрекетінің дайындаушылық
функционалды компонеттері оқу іс-әрекетінің басқа жүйешесіне топталды.
Ойлау психологиясының дамуы мен қалыптасуына көп үлес қосқан вюрцбург
мектебі болды. Негізін салумен О.Кюльпе ойлауға теориялық және
экспериментальды зерттеу жүргізу арқылы кезеңдері мен принциптерін, арнайы
талдады. Кейінен Вюрцбург мектебінің идеясын жалғастырушы О.Зельц болды.
Оның кешенді теориясы ойлау актісінің продуктивті, репродуктивті
психологиялық бірлік механизімін түсіндірді. Ал гештальтпсихология өкілдері
К.Дункер ойлаудың творчествалық міндеті мен дамуын Ж.Пиаже мектебінде
зерттеді. Дункер творчестволық ойлау мәселесін зерттеуге, нақты анализ
жасап негізгі механизмдеріне тоқталады. Ж.Пиаже еңбегінде генетикалық
деңгейде зерттеу таным процесін, оның орталығы интеллектің операциялық
теориясы болды.
Ал А.Н.Леонтьев ойлауды зерттеуде, фундаментальды мәселелерді
зерттеуді, жалпы психологиялық іс-әрекет теориясымен байланыстырып
қарастыруды. С.Л.Рубинштейн еңбегінде ойлау процесі бойынша зерттеу
принципін қалыптастыра отырып, оның заңдылықтарын бөліп және ойлау
операцияларының негізгі бірлігін көрсетті. П.Я.Гальперин нақты
экспериментальды зерттеу жағдайы, жолдары мен бағыттарының қалыптасуына
тоқталды. Дж.Брунер еңбегінде ойлаудың даму кезеңдері оның түрлерін
(көрнекі қимылды, көрнекі бейнелі ойлау) жағдайын танымдық іс-әрекетте
қалыптастырып талдау жасады. Қазіргі психологиядағы ойлау сапасы оның
түрлері туралы кең көлемде зерттей – отырып психологиялық әдебиеттер,
терминдік ерекшеліктерін ұсынғандар: Р.Арнхейм, А.Р.Лурия, Е.Блейлер,
Г.Майер. Л.Леви-Брюля, К.Гольдштейн т.б. болды.
Адамның ойлану әpeкeтi тікелей – сезімдік таным процесстерімен де
тығыз байланысты. Адамның ойы әрбiр нәрсенiң сипаты мен қасиеттерiн сезу
арқылы ажыратып көрсете алады. Сөйтiп заттар мен құбылыстарды әртарапты
танып бiлуге мумкiндiк туады.
Адам тiлдiк материалдар негiзiнде ойланады. өз ой-пiкiрлерiнiң
жуйесiн, нәрселер жайындағы нақты тyciнiктepiн жасайды. әрбiр ойдың
ақиқаттығы ой талқысы арқылы қарастырылады. Адам ойының жуйелi болып, оның
нәрселердiң мәнін тусiнiп бiлуi сөйлеу арқылы жузеге асып, өзгелерге
жеткiзiледi. Адамның ойы тiлмен, анық сөйлеумен тығыз байланысты және ойлау
осы тiлдiк материал арқылы өзiнiң шындығы мен ақиқаттығын бейнелей алады.
Ойлаудың қоғамдық мәні Ойлаудың тiлмен тыгыз байланысты болуы және
оның қоғамдық мәні адам ойлауы дамуының қогамдық тарихи сипатта
болатындығын көрсетедi. Адамның дуниетанымы, бiлiмi және өмip тәжiрибесiнен
жинақттаған мағлұматтары ұрпақтан-ұрпаққа мұpa болып ауысып отырады. Бұл -
тарихи фактор. Адам ақыл-ойының дамып жетiлуi мен бiлiмнiң өcyi әрбiр ұрпақ
жасаған бiлiм қорын меңгерiп, оларды әлеуметтiк өмip
қажеттiлiктерiн қанағаттандырып отыруға пайдаланады. Сөйтiп, тарихи даму
адам баласының қоғам өмiрiндегi қарым-қатынасын нығайтады.
Ойлау процесі үшін зейін – мәселені дұрыс түсінуге және шешуге ықпал
ететін фактор. Осы ойлау және ес процесіне зейіннің тікелей ықпалы бар.
Адамдардың арақатынасы жүйесінде бірін-бірі жақсы түсінісуіне, бір-
біріне бейімделуіне зейін көмектеседі. Психиканың ерекше қасиеті ретінде
зейін адамның еңбек процесінде қалыптасады. Мұндағы қажетті шарт –
объектіні таңдап алып, сананы сол объектіге бағыттау. Зейін сыртқы орта
құбылыстарына да, адамның өзінің ішкі психикалық күйлеріне де бағытталуы
мүмкін. Сонымен, зейін дегеніміз айналадағы объектілердің ішінен керектісін
бөліп алып, оның айқын бейнеленуіне көмектесетін психологиялық феномен
болып табылады.
Таным процестерінің бағыттылығы мен таңдамалылығы да зейінмен
байланысты болады. Ойды анық және дәл қабылдауды, естің беріктігі мен
таңдамалылығын және сөз арқылы ой әрекетінің бағыттылығы мен нәтижелілігін
анықтайды. Демек, барлық таным әрекеттері функцияларының сапалы әрі
нәтижелі болуы зейінге байланысты.Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін
дамытып, оны тұрақтандырудың мәні зор. Ақыл – ой еңбек қабілеттерінің өсуі
барысында олар білім, білік, дағды түрлерін тез игереді. Жасына қарай
берілген тапсырманы дұрыс сапалы орындау – баланың даму деңгейін көрсетеді.
Қазіргі білім беру жүйесі оқыту процессінің екі аспектісін
қалыптастырады.
Оқытудың мазмұнды аспектісі оқушылардың терең жан – жақты ғылым мен
практика талаптарына сай келетін біліммен қаруландыру мақсатын көздейді.
Оқытудың формальды аспектісі – оқушылар бойында білімді игеру дағдыларын
қалыптастыру, соның негізінде өздігінен жаңа білімді алуға ашу және оқу
материалын түсіну жолдарын жаңарту мәселелерін қарастырады.
Практикада бұл екі аспектінің тең емес екендігі айқын көрінеді. Ұстаз
қауымы оқушыларға мейлінше терең білім беруге тырысады. Алайда көп білген
кемеңгер емес, білімін пайдалана білген кемеңгер, демекші қазір
мектептерде пәндердің мазмұны заман талабына сай күрделеніп келе жатыр.
Оқушы қысқа мерзімде жалпыланған білім көлемін меңгеру қажет. Сондықтан
оқушылардың логикалық ойлауын дамыту, олардың бойында логикалық ойлау
операцияларын қалыптастыру және тиімді жолдарын іздестіру мәселесі қазіргі
таңда ұстаз алдында тұрған негізгі міндеттің бірі демекпіз.
Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту мәселесін шешу ұстазға ауыр жүк
арттыратыны сөзсіз. Шынымен – ақ, оқушылардың ойлауындағы қателікті байқап,
сол қателіктің мән – мағынасын түсіндіріп, ойлау жүйесіндегі тізбектілікті,
ойлау операцияларын дұрыс қалыптастыра білу үшін ұстазға логика саласынан
қажетті теориялық білім керек.
Сол себептен оқыту практикасында бұл бір бөлек дидактикалық мәселені
құрайды. Әлемдік педагогикалық практикада бұл мәселені шешудің кейбір
тенденциялары пайда болуда. Олардың бірі – оқыту процессінде формальды
аспектіге назар аудару.
Дж.Гилфордтың пікірі бойынша, ойлау өзінің төрт ерекшелігімен
сипатталады:
- өзіндік өзгешелігімен, жаңашылдығымен, айтылатын ойлардың
ерекшелігімен, ойлау жаңашылдығына деген айқын байқалатын ұмтылысымен;
- семантикалық иілімділігімен, яғни нысананы жаңа көзқарас тұрғысынан
көру, оның жаңа қолданысын таба білу, қызметтік қолданылуын тәжірибе
жүзінде кеңейту қабілетімен;
- бейнелік дағдылану иілімділігімен, яғни нысананы қабылдауды оның
жаңа, көрінбейтін жақтарын көретіндей етіп, өзгерту қабілетімен;
- семантикалық спонтандық иілімділігімен, яғни түрлі ойларды белгісіз
жағдайларда, атап айтқанда, бұл ойларға арналған бағдары болмаған жағдайда
өндіру қабілетімен.
Шығармашылық ойлау өзінің даму жолы барысында бірқатар кедергілерге:
конформизмге (басқаларға ұқсас болуға ұмтылыс) бейімділік; күлкілі,
ақылсыз, әдеттегіден тыс болудан қорқу сезімімен, сондай-ақ басқалар
тарапынан кек қайтару қорқынышымен туылған ішкі цензураға; ескі білім мен
ойларға қатысты ебедейсіздікке, олардың маңыздылығын қайта бағалауға;
жауабын бірден табуға деген ұмтылысқа тап болуы мүмкін.
Шығармашылық ойлауды зерттеу психологияда төрт бағытта жүргізіледі:
· шығармашылық ойлау процесін зерттеу;
· шығармашылық өнімдерін зерттеу;
· креативтілікті қабілет ретінде зерттеу;
· шығармашылық тұлға лардың ерекшеліктерін зерттеу
Ойлау қиял мен ойлаудың бірігуінде пайда болады.
Ойлау процесі екі негізгі тәсілмен жүзеге асырылады:
1) ұғымдарды қалыптастыру және меңгеру;
2) мәселелерді шешу.
Ұғымдарды қалыптастыру – бұл жай ұқсас нәрсені ұқсас емес
нәрседен айыра білу. Ұғымдарды меңгеру – нәтижесінде субъекттің ұғымдардың
әрқайсысына тән белгілерін танып үйрену процесі.
Мәселелерді шешу айтарлықтай дәрежеде ұзақмерзімді есте сақталатын
меңгерілген ұғымдарға сүйенеді.
Мәселені шешу барысында әдетте 4 негізгі сатыны бөліп көрсетеді:
І – түсініксіз нәрсені ұғыну, яғни сұрақ, мәселе, міндеттерді
көріп, қалыптастыру. Сұрақтардың қойылуы бастапқы түсініктің ғана болу
жағдайы, – ой жұмысының индикаторы жоқ.
ІІ – шешім нұсқаларының тым көп болуы. Субъект тәжірибесі нұсқалардың
ықтималдығын бағалауды белгілейді;
ІІІ – болжамдардың ұсынылуы мен тым көп болуы. Болжамдардың
тексерілуі мен біреуінің таңдалуы (әуел бастан бірнеше болған жағдайда).
Болжамдардың тексерілуі кейде жеке сатыға бөлініп шығарылады;
ІV – мәселенің шешілуі, яғни сұраққа жауап берілуі, берілген сұрақ
бойынша тұжырым жасау.
Ойлау процесінің аталған сатылары шығармашылық ойлау процесінің
сатыларымен өте ұқсас:
1) дайындалу;
2) пісіп жетілу;
3) шабыттану;
4) шынайылығын тексеру.
Ойлау операциялары. Ойлау процесі келесі операциялардың көмегімен
жүзеге асырылады:
- салыстыру –ұқсастық пен айырмашылық қатынастарын белгілеу;
- талдау – бейнелеу объектінің тұтас құрылымын оймен құрамдас
элементтерге бөлу;
- синтез – элементтерді тұтас құрылымға біріктіру;
- абстракция және жалпылау – жалпы белгілерді бөліп көрсету;
-нақтылау мен дифференциялау – ұғынылатын объектінің жеке
ерекшеліктерінің мәнділігіне қайта оралу.
С.Л.Рубинштейннің пікірі бойынша, аталған барлық операциялар ойлаудың
негізгі операциясы – жанамалаудың, яғни неғұрлым елеулі байланыстар мен
қатынастарды ашудың түрлі жақтары болып табылады.
Ойлаудың басты белгісі оның тап сол объективті болмысты жанамалап,
яғни құралдардың көмегімен бейнелеуінен тұрады. қамтылады. Ойлау құралдары
ретінде алдыңғы ойлау процесінде пайда болып, сөз арқылы бекітілген
қайсыбір жалпыланған түсінік түріндегі ұғымдарды атауға болады. Ұғым
мазмұны сөзбен бекітіледі, ал сөзді көріп немесе естігеннен кейін, біз бұл
сөздің астарында болмыста не жатқандығын елестете аламыз. Демек, ұғым-
сөздердің арқасында біз ойлай аламыз. Әйтсе де, кейде тілдің жақсы дамында
ойлау қабілетінің болуы жөнінде илюзия қалыптасып жатады. Бірақ бұл әркезде
олай бола бермейді.
Ұғымның ойлау құралы ретінде екі жағы болады. Сыртқы жағы сөздіктерде
бекітіліп, көпшілікпен қабылданған мағынамен беріледі. Ішкі жағы жағдайлық
болып табылатын, әрі адамның қажеттіліктеріне байланысты
болатын мәнімен беріледі.
Ойлаудың көмегімен тікелей түсініксіз болып табылатын болмысты
қамтуға болады.
Әлемдік психолог – педагогикалық әдебиеттерде адамның ойлауын дамыту
мәселесін А. Н. Леонтев, С. П. Рубинштейн, М. Л. Гуров, Е. Н. Кабанова –
Меллер, Г. С. Костюк, Е. О. Зейлингер – Рубинштейн, М. В. Занков, т. б
атақты ғалымдар теориялық тұрғыда қалыптастырған. Және де Логикалық ойлау
ұғымына нақты анықтама берген Н. Н. Поспелов, Ю. А. Петров, А. Н.
Леонтев, И. А. Гибш сияқты авторлардың пікірлерін жүйелесек, Логикалық
ойлау дегеніміз логика заңдылықтарын пайдалана отырып ұғымдарды, ой –
пікірлерді, тұжырымдарды қолдануға негізделген ойлаудың бір түрі.
Жалпы оқушылардың ойлауын дамыту мәселесінің практикалық жағын
қарастырған ғалымдар В. Н. Решетников, Н. Н. Поспелов, В. Ф. Паламорчук, А.
Ф. Обухова, Л. Н. Раев, А. З. Зак, Л. Ф. Тихомирова. Зерттелген
әдебиеттерде оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамыту пәндік
сипатқа ие. Мысалы: И. А. Гибш, А. Д. Семушин, А. И. Фетисов, Ю. М. Колягин
– математика пәнінде. В. Н. Руденко - геометрия пәнінде оқушылардың
логикалық ойлауын дамыту мәселесін қарастырған.
Жоғарыдағы авторлардың пікірлерін бір жүйеге келтірі отырып,
төмендегідей анықтаманы зерттеу жұмысының негізіне ала отырып Логикалық
ойлау қабілетін дамыту дегеніміз :
· барлық логикалық ойлау операцияларын (таңдау, жинақтау, салыстыру,
жалпылау, саралау) арнайы жүйелі түрде қалыптастыру:
· Ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту.
1 Логикалық ойлау операциялары:
- талдау,
- жинақтау,
- салыстыру,
- жалпылау,
- саралау.
2 Ойлау белсенділігін, өз беттілігін дамыту:
- Әртүрлі болжам, пікір айта білу,
- Мәселені шешудің бірнеше тәсілдерін ұсыну.
3 Трансформация әрекетін жетілдіру
- заттарды бөліктері арқылы құрастыру,
- объектілер топтарының арасындағы қатынастарды анықтай білу.
Таным теориясы - гносеология - философиялық пән. Ол
дуние танудың жалпы заңдылықтарын зерттейдi. Адамзат
тарихының дамуындақалыптаск:ан "болмыс", "материя", "сана", "сан",
"тартылыс" тәрiздес басқа да ұғымы кең дәрежеде қарастырылады . Осындай
таным теориясы мен философиялық принциптерге негiзделетiн
ойлау урдiсi өзара байланысты және бiр-бiрiн толықтырып отыратын
жеке ғылыми пәндер - формалдық. логика мен психология арқылы да зерттеледi.
Логика ғылымы ойлаудың формаларын, ұғымдар мен пiкiрлердi, ой
қорытындыларын және ойлау заңдарын зерттейдi.
Ұғым - болмыстағы нәрселер мен құбылыстардың жалпы, мәндi және
өзiндiк белгi-қасиеттерiн бейнелейтiн ойлау формасы. Мысалы, "адам" деген
ұғымның мәні оның өндiрiс құралын жасап шыгаратын қабiлетi бар, дыбысты тiл
арқылы сөйлесетiн ақыл иесi екендiгiн бiлдiредi. Ал "емтихан" деген ұғымның
мәнici оқушылардың студенттердiң бiлiм деңгейiн анықтап, олардың дәрежесiн
тиiстi белгiлермен анықтайтын оқу урдici. ұғымдардың
мазмұны пiкiрлер арқылы ашылдыы. ұғымдa нәpce мен оның қасиетбелгiлерi
арасындағы байланыстар ашық көрсетiледi. Пiкiрлер eкi турлi тәсiлмен
құралады:
а) Тiкелей қабылдау арқылы құралатын пiкiрлер. Мысалы, мына бала
сабaқты нашар даярлады жанама жолмен не ой қoрытындысы, ой талқысы арқылы
жасалатын пiкiрлер.
б) Жанама жолмен қабылдау арқылы құралатын пікірлер не ой
қорытындысы, ой талқысы арқылы жасалатын пікірлер. Логика ғылымында
пікірлер бұдан басқа да негіздерге сүйене отырып, түрлі-түрлі болып
бөлінеді.
Ой қорытындылары бойынша алғышарттар негізінде ұғымдар мен
пікірлердің байланысысынан жаңа пікірлер аламыз не ой қорытындысын сөз
арқылы шғарамыз.
Дедукция- латын сөзі, қазақша мағынасы – шығару. Ой қорытынсының бұл
түрі бойынша ой жүйесі жалпы жағдайдан жеке, дара жағдайға қарай өрбиді.
Индукциялық ой қорытындысы – ой қорытынсының жекеден жалпыға қарай дамып
отырған түрі. Ой қорытысының үшінші түрі – тратукция деп аталады. Оған
аналогия арқылы жасалатын ой қорытындылары жатады. Бұл - дара жағдайдан
жекеге қарай өрбіп отыратын ой қорытындысы. Дедукциялық ой қорытындысының
кең тараған түрі –силлогизм. Формальдық логикада зерттелетін мәселелер –
дұрыс ойлаудың формалары мен заңдарды қолдана отырып, нәрселер мен
құбылыстардың ақиқаттығы мен шындығын танып білуді мақсат етеді.
Ойлау әрекетінің ерекше мәнді тағы бір жағы. Ол-ойлау процессінің
өзі. Психология ғылымы әрбір дара адамда осы ойлау процессінің қалайша
дамып, өрістеп отыратынын зерттейді. Оқыту процессінде ойлаудың дамуы,
білімдерді ойлау әрекеттері арқылы меңгеру, ойын, оқу, еңбек процесстерінде
ойлауды дамыту мәселелері – психология, ғылымы қарастыратын жайттар. Әрбір
жеке адамда ойлау процессі қалайша пайда болып, дамып жетіледі деген
мәселенің мән-жайы психологи яда осы бағытта қарастырылады. Ал логика
ойлауды таным процессі деп санап, шындықты, ақиқатты әр түрлі әдістер
арқылы танып, білуге болатындығын анықтауды көздейді.
Ойлау дербес процесс. Ойлауды психологиялық тұрғыдан зерттеу
дегеніміз – оның ішкі, танымдық құпия мәнін және жемісті болуының себебін
ашып көрсету, яғни психология детерменизм принципіне сүйене отырып ойлаудың
мәнін зерттейді, әрбір адамның өзіндік оәлау ерекшеліктерін дамытып отыруға
баса мән береді.
Ойлау процесс інде талдау мен біріктіру әрекеттері болады. Талдау
дегеніміз – ой арқылы әрбір оьекті мен болмыстың ерекшеліктерін,
қасиеттерін, белгілерін ашып көрсету тәсілі. Талдау нәтижесінде ақындалған
белгілер мен қасиеттер біріктіру деп аталады. Талдаудың физиологиялық
негізі - мидың жоғары бөлігіндегі қозу мен тежеудің өзара байланысы. Ал
біріктірудің физиологиялық негізі – мидың жүйке жүйесіндегі уақытша
байланыстардың түйсініп қосылуы. Олардың өзара байланысы мен айырмашылығы
салыстыру арқылы танылады және сол тәсілден анық көрінеді.
Салыстыру тәсілі жалпылау әрекетіне қарай ойысады. Мұнда заттардың
жалпылық және мәнді белгілері ашып көрсетіледі. Ойлау әрекетінде
абстракциялау, нақтылау, жүйелеу тәсілдері де жиі қолданылады. Ондай
тәсілдер белгілі мәселелердің түйінін шешуде адамның психологиялық
толғаныстарының түр сипатын бейнелейді.
Ойлау әрекетіндегі әр қилы тәсілдер мен амалдардың бәрі де жеке
адамның ниет-тілегіне, мұқтаждығы мен қажеттілігіне тәуелді болып отырады.
Ойлаудың кез келген әрекетінің туындауы белігілі бір ынта-ниетке
байланысты.
Психологияда ойлаудағы ниеттің пайда болуы себебінің мынандай екі
түрі бар:
1. Арнайы танымдық ойлау. Бұл белгілі тілек мақсатқа сәйкес пайда
болады.
2. Арнаусыз ой. Ойлаудың бұл түрі сыртқы жағдайдың әсеріне орай
туады.
Адам белігілі бір мәселенің түйінін шешу ьарысында түрлі амал –
тәсілдерді қолданып, алға қоойған мақсат – міндеттерді орындап шығу үшін
ойланып – толғанады. Ойлаудың бұл түрі міндет – мақсатқа сәйкес жүзеге
асады.
№ 3 Лекция тақырыбы: Сыни ойлауды дамыту тәсілдері
Жоспары:
1.Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды дамыту шарттары
2.Кластер (топтастыру)
3. Сабақта диалогтік әңгімені дамыту жолдары
Дәстүрлі сабақта оқушыларға 80% білімді беріп, ал оқушы оның ішінен 20%
ғана білім алса, осы курстан кейін керісінше 20% білім беріліп, 80% білімге
оқушы өзі ізденіп қол жеткізеді, яғни, ұстаз бағыттаушы рөлін атқарады.
Тағы бір айта кетерлігі, балалармен топтық, жұптық жұмыстарды орын-даудың
ықпалдылығы зор. Бала өзгелерден үйрене отырып, өзі де үйренеді, ұжымда
өзара диалог құрып, тақырыпты талқылап, өзара шешімге келуге үйренеді. Әр
оқушының өзіне деген сенімі артып, ортаға қажеттілігін ұғады және
оқушылардың бір-бірін бағалаулары шынайы болады.
Кембридж университетінің білім беру мен білім алудағы жаңаша тәсілдері сыни
тұрғыдан ойлау, оқыту үшін бағалау және талантты, дарынды балаларды оқыту,
білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып,
оқушылардың сапалы білім алуына жағдай туғызады.
Сын тұрғысынан ойлау дегеніміз-сабақта оқушылардың қызығушылығын арттыра
отырып, өз ойыңды еркін және зерттей талпындырып, тұжырым жасау.Сын
тұрғысынан ойлау дегеніміз - ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен
өзгелердің ойына сыни қарап, естіген, білгенін талдап, салыстырып, реттеп,
сұрыптап, жүйелеп, білмегенін өзі зерттеп, дәлелдеп, тұжырым жасауға
бағыттау өз бетімен және бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау. Сын тұрғысынан
ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны мұғаліммен,
сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын
тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Оқушы - ізденуші, ойланушы, өз ойын
дәлелдеуші. Мұғалім - әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Сын тұрғысынан
ойлауды дамыту бағдарламасы – әлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім
берушілердің бірлескен еңбегі. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил,
Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский
теорияларын басшылыққа алады.
Мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап,
екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға
сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джордж Соростың ашық қоғам институты,
“Сорос-Қазақстан” қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ
тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады.
“Сын тұрғысынан ойлау” ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның
неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя
білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап
зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар.
Сыни ойлау – белгілі бір мәселе туралы бар идеяларды жинақтап оларды қайта
ой елегінен өткізу және шешім қабылдаумен аяқталатын күрделі психологиялық
үрдіс екенін атап көрсеткен. Сыни ойлау – адам өмірінің бір саласы.
Себебі, бұл философия адамдарға көптеген жолдар мен шешімдер ішінен маңызды
әрі пайдалы екенін, тек қажетті ақпараттарды ғана жинақтап, жаңа білімді
бұрынғыдан ажырата алуға көмектеседі. Сыни ойлауды дамыту технологиясының
дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы – білімнің дайын күйінде берілмеуі.
Сын тұрғысынан ойлау – оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Оқушыны
мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің
ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып,
қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама.
Технологияның басты мақсаты – дамыта оқыту негізінде “Сын тұрғысынан ойлау
арқылы оқу мен жазуды дамыту” бағдарламасын іске асыру, балаларға терең
білім беру. Бұл бағдарлама Қазақстан қоры жанынан 1998 ж. қазан айынан
бастап жүргізіліп келеді. Жаңа технология ретінде ең озық әдістерді дер
кезінде игеру, іздену арқылы бала бойына дарыту, одан өнімді нәтиже шығара
білу – әрбір ұстаздың басты міндеті.
Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы бойынша
ол:
-шыңдалған ойлау.кез келген даму деңгейіне байланысты мәселелерге сыни
көзбен қарау;
-күрделі мәселелерді шешуге, аса маңызды, жауапты шешімдер қабылдауға
құштарлық;
-үйрету мен үйрену бірлігінен, үйренудің қызығушылығынан тұратын,
үйренушінің сеніміне негізделген құрылым;
Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт:
1) сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;
2) оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;
3) әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;
4) үйрену барысындағы оқу-шылардың белсенді іс-әрекетін қолдау;
5) кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айна-лдырмау;
6) оқушылардың бір-бірінің жауа-бына жасаған сынының дәлелді, дәйекті
болуын талап ету;
7) сын тұрғысынан ойлауды бағалау.
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту деген ұғымды кез - келген жаңа идеяны сол
күйінде қабылдау немесе оған түбегейлі сенім арту емес, ол идеялардың
негізгі себептерін, жүзеге асыру жолдарын және нәтижесін білу, оларды өз
ортаңа, өз мүмкіндігіңе, өз керегіңе, өз іс - әрекетіңе лайықты кіріктіру,
талдау, ой елегінен өткізу, яғни проблемаға сыни тұрғыдан қарап, өз
мақсатына пайдалана білу.
Зерттеудегі мақсат – бастауыш сынып оқушыларын кез - келген мазмұнға сын
тұрғысынан қарауды сабақта және сабақтан тыс уақытта үйрету.
Зерттеу нысан: сабақ өту барысында сыныппен жеке, жұптық, топтық, ұжымдық.
Жұмыс жасай отырып жеке тұлғаның әлеуметтендіру және даму бағытын зерттеу.
Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды меңгеру үшін мынадай қасиеттері болуы
шарт:
- жоспарлауға дайын болуы;
- бейімделгіштігі (басқалардың идеяларын қабылдай алуы);
- қайсарлығы (қиын тапсырмаларды кейінге қалдырмауы);
- жете түсінуі (өзінің және басқа адамдардың пікірін қадағалау);
- ымыралы келісімді іздеуі;
Жеке тұлғаны сын тұрғысынан ойлауды дамыту шарттары:
- сын тұрғысынан ойлауда тәжірибе жинау үшін уақыт және мүмкіндік беру;
- оқушылардың ойлауына жағдай туғызу;
- әртүрлі идеялар мен пікірлердің тууына мүмкіндік жасау;
- оқыту үрдісінде оқушының белсенділігін қолдау;
- әрбір оқушы сын тұрғысынан ойлауға қабілетті;
- оқушының өз пікірін білдіруге жетелеу және оның пікірін бағалау.
Технология бойынша әр сабақ үш кезеңнен тұрады:
- қызығушылықты ояту;
- мағынаны ашу;
- ой толғаныс.
Бірінші кезең Қызығушылықты ояту
Кезеңнің мақсаттары:
- оқушы өзінде қалыптасқан білімі мен түсініктерін өзектендіру;
- оқылатын тақырыпқа танымдық қызығушылықты ояту;
- оқушының белсенділігін ояту;
Жеке тұлғаның іс - әрекеті Қолдануға болатын әдістер мен тәсілдер
оқылатын мәселелер бойынша не білетінін еске түсіреді, ақпаратты жүйелейді,
жауап алуға қажетті сұрақтар қояды. Өзге мақсатын тұжырымдайды. Белгілі
ақпараттар тізімін түйін сөздер бойынша - әңгіме, кластерлер, дұрыс және
дұрыс емесін мақұлдау және т. б.
Бірінші кезеңде алынған ақпараттар тыңдалады, жазылады, талқыланады, жеке,
жұп және топ бойынша жүргізіледі.
Екінші кезең Мағынаны ашу
Кезеңнің мақсаты:
- жаңа ақпаратпен танысу;
- жаңа ақпараттармен өз білімімен ара - қатынас белгілеу.
Жеке тұлғаның іс - әрекеті Қолдануға болатын әдістер мен тәсілдер
- мұғалім ұсынған белсенді оқыту әдістерін қолданып, жаңа тақырып
материалдарын тыңдайды, оқиды;
- жаңа ақпараттардың мәнін түсіну барысында мәтін шетіне белгі қояды немесе
жазып алады;
- қарастырылған материалдармен жұмыс істеу барысында өз түсінгенін
қадағалайды, алдына қойған мақсаттарына жету үшін белсенді әрекет етеді.
Белсенді оқу әдістерін қолдану:
- инсерт;
- екі жақты күнделік;
- қосымша журнал;
- сабақтың бірінші кезеңінде қойылған сұрақтарға белсенді түрде жауап іздеу
және т. б.
Бұл кезеңде жаңа ақпараттармен, ойлармен танысады, тиісті тақырыпқа
байланысты кино көру, дәріс, әңгіме, тыңдау немесе тәжірибе - эксперимент
жасау, мультимедиялық құралдарды пайдаланады. Сабақта жұмыс дара және жұп
түрінде жүргізіледі.
Үшінші кезең Ой толғау
Кезеңнің мақсаты:
- қабылданған жаңа және ескі түсініктердің ара қатынасын ашу.
- оқылған материалды талдау және қорытындылау.
- тақырыпты мұнан әрі меңгеру бағытын анықтау.
- Мағынаны тану кезеңінде білімге сүйене отырып, бұрын және сабақ барысында
не үйренгенін салыстырады.
- Қарастырған тақырыптың мәнін толық түсіну және өзіне қойылған мақсатты
іске асыру үшін жаңа тақырыпты талдайды, қажеттісін іріктеп алады.
- өзіне қойған сұрақтарға мағыналы жауап алғандарын бағалайды.
- Алған білімдерін өмірмен байланыстырады, қорытынды нәтиже шығарады, өз
бетімен жаңа идеяларды ойластырады. - кластер құру
- әртүрлі кезеңдегі ақпараттардың өзара қатынасын сипаттайтын кестелер
толтырады.
- түйін сөздерге қайта оралу.
- дұрыс және дұрыс емесін мақұлдауға қайта оралу.
- рефлексивті сұрақтар
- пікір алмасу.
- шығармашылық жұмыстар жазу (синквейн, эссе) және т. б.
Оқылған ақпаратты талдау, түсіндіру, шығарманы өңдеу жұмысы топ бойынша
жүргізіледі.
Технологияны оқыту стратегиялары (тәсілдері)
Технологияны жетік меңгеру үшін бірнеше тәсілдер қолданылады. Оқытуда жақсы
нәтижеге жету үшін осы стратегияларды оқыту үрдісінің әр кезеңінде сабақтың
мазмұнына қарай пайдаланған жөн.
Кластер (топтастыру). Бұл тәсілдің авторы американдық Гудлат. Стратегияның
мәні оқу материалын график түрінде жүйелеу, яғни мәтіннің маңызды бөлігін
бөліп, график түрінде белгілі бір тәртіппен шоқ тәрізді орналастыру.
Мысалы, сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының кезеңдерін кластер
түрінде былай келтіруге болады.
Бұл тәсілді қызығушылықты ояту және ой толғау кезеңдерінде қолдануға
болады.
Инсерт (түртіп алу) жүйесі. Бұл тәсіл бойынша оқу материалы дайын күйінде
беріледі, мәтінді оқып отырып оның бір жақ шетіне немесе кесте түрінде
жазылады:
V - білемін + мен үшін жаңа - басқаша ойлаймын ? - түсінбедім,
тереңірек білгім келеді
Кестені мәтіннің фрагменттері немесе толық абзац түрінде толтырады. Сонан
соң оқушылар жұп болып немесе топпен өзара пікір алмасады. Түсініксіз
болған ұғымдарды мұғалім түсіндіреді немесе басқа ақпарат көздерінен
іздеуге үйге тапсырма беріледі. Мұнда оқушыларға аз таныс, қызықтыратын,
энциклопедиялық сипаттағы, яғни құбылыстар туралы мәліметтер жинауға
болады. Бұл тәсіл дәстүрлі оқытудағы оқулықтан пәлен парагрофты оқыңдар
деген тапсырмаға қарағанда тиімді.
Венн диаграммасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz