«МУЛАН» ЖЫРЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 «МУЛАН» ЖЫРЫ . ХАЛЫҚ МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 «Мулан» жырының жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 «Мулан»жырындағы тарихи оқиғалар.ғұндармен соғыс ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3Жырдағы Мулан образы ... ... ... ... ... ... ... 20
2 «МУЛАН» ЖЫРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫМЕН ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ...26
2.1 Қазақ.қытай жырларындағы батырлар бейнесінің сомдалу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мулан образының және қазақ әдебиетіндегі ұлттық болмысқа тән қыздар бейнесінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Қайсар рухты қыздар.Отан сүйгіштіктің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..49
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 «МУЛАН» ЖЫРЫ . ХАЛЫҚ МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 «Мулан» жырының жазылу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 «Мулан»жырындағы тарихи оқиғалар.ғұндармен соғыс ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3Жырдағы Мулан образы ... ... ... ... ... ... ... 20
2 «МУЛАН» ЖЫРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫМЕН ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ ... ... ... ... ...26
2.1 Қазақ.қытай жырларындағы батырлар бейнесінің сомдалу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мулан образының және қазақ әдебиетіндегі ұлттық болмысқа тән қыздар бейнесінің өзара байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 Қайсар рухты қыздар.Отан сүйгіштіктің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ..49
Әдебиеттің үлкен бір саласы - ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиеті - халық өмірінің көркем шежіресі. Халықтың ауыз әдебиеті - халықтың ерте заманда жасаған мәдени мұрасы. Халықтың өткендегі тарихын түсінуіміз үшін аңыз әдебиетінің, оның ішінде батырлар жырының мәні зор екені күмәнсіз. Әр халықтың ел қорғаған ерлері туралы шығарған батырлық жырлары ұшан - теңіз. Тарихтағы әрбір кезең, яғни ел басынан өткен, халық тағдырына терең із қалдырған тарихи, саяси оқиғалар нақты тарихи тұлғалардың-батырлардың бейнесі арқылы, солар өмір кешкен, азаттық жолында арпалысып өткен заман, уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Ел тағдырындағы батырлардың тарихы орнын бейнелеген, сомдаған өнер туындыларын сөз еткенде біз ауыз әдебиетін, яғни халық мұрасын алдымен атаймыз. Бұл мұралардың аса маңыздылығын, ел тағдырындағы тарихи мәнінаға буын, әдебиеттанушы ғалым-зерттеушілер астын сыза айтады. Батырлар жырынан ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық ету секілді халықтың ерекше қасиеттерін көреміз.Әр халықтың батырлар жырындағы бас қаһарманның мақсаты - отанын жаудан қорғау, елін шапқан басқыншыларды қуып, туған жерді жаудан тазарту. Батырлар жырындағы басты кейіпкерлердің бәріне тән ортақ қасиет: өжеттілік, ерлік, адалдық, әділдік, дос үшін отқа түсуге әзірлік, қиындыққа төзгіштік, уәдеге беріктік, Отанға деген шексіз сүйіспеншілік және жеңімпаздық. Сондықтан ұнамды кейіпкер әрқашан барлық кедергілерді жеңіп, мақсаттарына жетеді. Аңыз әдебиеті талай - талай ғасырлар жемісі. Халық оны сонау ықылым заманнан рухани қазына ретінде сақтап, үрпақтан - ұрпаққа мұра етіп, бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Батырлар жырындағы басты идеялық лейтмотив, алтын арқау алдымен тарихи шындыққа бас тірейді.Яғни, белгілі бір тарихи тұлғаның тарихи орны мен оның ел алдындағы тарихи қызметі басты нысанаға алынады. Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық арасынан шыққан ақын - жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең - жырлар тудырды. Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптеген мұндай тарихи жырлар ауызша тарап, халықтың рухани өжетін өтеп келеді. Батырлардың, басқа да сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай - қайсысын алсаңыз да олардың тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оның ішінде халық ауыз әдебиетінің үлесі дара көрінеді.
1. Сидықов Қ., Нұрмағамбетова О. / Батырлар жыры. –Алматы: «Жазушы», 1990. - Т. 6. – 271 б.
2. Ғабдуллин М. / Қазақ халқының ауыз әдебиеті. -Алматы: «Санат», 1996. -269 б.
3. Ахметбекқызы Г. / Қытайдың ежелгі әдебиеті. Оқу құралы/ ҚазҰУ. –Алматы: «Қазақ университеті», 2006. – 146 б.
4. Li Chao Yi. /Hua Mulan Kao. –Beijing: «Chinese television», 2002. -160 c.
5. Аманұлы Д. Мулан жыры. / «Қазақ әдебиеті» газеті. - Алматы, 2006ж. - №3. - 2 б.
6. Сәрсенбаев А. / Ежелгі Қазастан. - Алматы: «Аруна», 2002. - 224 б.
7. Марғұлан Ә. Эпос тудырған ортаның мәдениетке қосқан үлесі: ғұндардың аңыздар мен Қытай, Рим деректерінде сақталған тарихы/ «Жалын» журналы. – Алматы, 2004. - № 5. – 12 - 16 б
8. Құмарұлы Я. Байырғы көшпенділердің Қытай орта жазық әскер мәдениетіне әсері. / «Туркология» журналы. – Шымкент: «Қазақ- түрік университеті», 2009. - № 3 - 4. - 128, 151 б
9. Кәмәлашұлы О. Ғұндар Қытай тарихында. / «Қазақ тарихы» журналы. - Алматы, 2006. - № 5. – 12 - 16 б.
10. Сейдімбекұлы А. / Елтұтқа. – Астана: «Күлтегін», - 2001 ж. 357б.
11. Крюгер Р. [пер. с англ. Д. Воронина, Ю. Гольдберга] Китай. Полная история поднебесной. – Москва: «Эксмо», 2006. – 448 с.
12. Аманұлы Д. Мулан жыры. «ҚазМУ хабаршысы» журналы./ Шығыстану сериясы. – Алматы: «Қазақ университеті», - 2003ж. 7 - 10 б.
13. Максин Хонг Кингстон. / Женщина – воин. – Москва: «АСТ - пресс», -2001. – 209 с.
14. Айдашев А. / Батырлар жыры. – Алматы: «Жазушы», - 1990. – Т. 2. – 285 б.
15. Кенжеахметұлы С. Қазақтың батыр арулары. / «Қазақ» газеті. - Алматы: -2009. - № 23. 5 б.
16. Бөкейханқызы Л. Қарлыға бейнесі. / «Дала мен қала» газеті. – Алматы, - 2005. - 25 қараша
17. Сапарова М. Қазақтың әулие аналары. Аңызға айналған батыр қыздары: қысқаша деректер. / «Ұлан» газетi. – Алматы, - 2001ж. - 6 наурыз. 2 - 3 б.
18. Бүркітбаева Ү. Қазақтың батыр қыздары. / «Түркі әлемі» газеті. – Алматы, - 2009. № 2- 3. 16 б.
19. бас.ред. Қаратаев М. Қ. / Қазақ Совет энциклопедиясы . – Алматы, - 1972. Т. 1. – 648 б.
20. Алексеев В. М. / Китайскаая литература. – Москва: «Наука», 1978. – 595 с.
21. гл. ред. Ся Чжунъи. / Китайско-русский словарь. – Москва: «Вече», 2003. – 1249 с.
22. гл. ред. Чжанг Чао Жэн / Краткий русско-кит.и кит.-русский словарь». – Москва: «Русский язык», - 1994. – 357 с.
23. бас ред. Сауранбаев Н. Т. /Орысша-қазақша сөздік. - Алматы: «Қазақ Совет Энциклопедиясының бас редакциясы», - 1978. Т.1, 2. 575 б.
24. http://www.google.com
25. http://www.chinaculture.org/gb/en_artqa/2003-09/24/content_41709.htm
26. http://www.chinavista.com/travel/mulan/part1.html
27. http://en.wikipedia.org/wiki/Hua_Mulan
28. http://zhongwen.com
2. Ғабдуллин М. / Қазақ халқының ауыз әдебиеті. -Алматы: «Санат», 1996. -269 б.
3. Ахметбекқызы Г. / Қытайдың ежелгі әдебиеті. Оқу құралы/ ҚазҰУ. –Алматы: «Қазақ университеті», 2006. – 146 б.
4. Li Chao Yi. /Hua Mulan Kao. –Beijing: «Chinese television», 2002. -160 c.
5. Аманұлы Д. Мулан жыры. / «Қазақ әдебиеті» газеті. - Алматы, 2006ж. - №3. - 2 б.
6. Сәрсенбаев А. / Ежелгі Қазастан. - Алматы: «Аруна», 2002. - 224 б.
7. Марғұлан Ә. Эпос тудырған ортаның мәдениетке қосқан үлесі: ғұндардың аңыздар мен Қытай, Рим деректерінде сақталған тарихы/ «Жалын» журналы. – Алматы, 2004. - № 5. – 12 - 16 б
8. Құмарұлы Я. Байырғы көшпенділердің Қытай орта жазық әскер мәдениетіне әсері. / «Туркология» журналы. – Шымкент: «Қазақ- түрік университеті», 2009. - № 3 - 4. - 128, 151 б
9. Кәмәлашұлы О. Ғұндар Қытай тарихында. / «Қазақ тарихы» журналы. - Алматы, 2006. - № 5. – 12 - 16 б.
10. Сейдімбекұлы А. / Елтұтқа. – Астана: «Күлтегін», - 2001 ж. 357б.
11. Крюгер Р. [пер. с англ. Д. Воронина, Ю. Гольдберга] Китай. Полная история поднебесной. – Москва: «Эксмо», 2006. – 448 с.
12. Аманұлы Д. Мулан жыры. «ҚазМУ хабаршысы» журналы./ Шығыстану сериясы. – Алматы: «Қазақ университеті», - 2003ж. 7 - 10 б.
13. Максин Хонг Кингстон. / Женщина – воин. – Москва: «АСТ - пресс», -2001. – 209 с.
14. Айдашев А. / Батырлар жыры. – Алматы: «Жазушы», - 1990. – Т. 2. – 285 б.
15. Кенжеахметұлы С. Қазақтың батыр арулары. / «Қазақ» газеті. - Алматы: -2009. - № 23. 5 б.
16. Бөкейханқызы Л. Қарлыға бейнесі. / «Дала мен қала» газеті. – Алматы, - 2005. - 25 қараша
17. Сапарова М. Қазақтың әулие аналары. Аңызға айналған батыр қыздары: қысқаша деректер. / «Ұлан» газетi. – Алматы, - 2001ж. - 6 наурыз. 2 - 3 б.
18. Бүркітбаева Ү. Қазақтың батыр қыздары. / «Түркі әлемі» газеті. – Алматы, - 2009. № 2- 3. 16 б.
19. бас.ред. Қаратаев М. Қ. / Қазақ Совет энциклопедиясы . – Алматы, - 1972. Т. 1. – 648 б.
20. Алексеев В. М. / Китайскаая литература. – Москва: «Наука», 1978. – 595 с.
21. гл. ред. Ся Чжунъи. / Китайско-русский словарь. – Москва: «Вече», 2003. – 1249 с.
22. гл. ред. Чжанг Чао Жэн / Краткий русско-кит.и кит.-русский словарь». – Москва: «Русский язык», - 1994. – 357 с.
23. бас ред. Сауранбаев Н. Т. /Орысша-қазақша сөздік. - Алматы: «Қазақ Совет Энциклопедиясының бас редакциясы», - 1978. Т.1, 2. 575 б.
24. http://www.google.com
25. http://www.chinaculture.org/gb/en_artqa/2003-09/24/content_41709.htm
26. http://www.chinavista.com/travel/mulan/part1.html
27. http://en.wikipedia.org/wiki/Hua_Mulan
28. http://zhongwen.com
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 МУЛАН ЖЫРЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Мулан жырының жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Муланжырындағы тарихи оқиғалар-ғұндармен
соғыс ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
1.3Жырдағы Мулан
образы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
2 МУЛАН ЖЫРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫМЕН ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қазақ-қытай жырларындағы батырлар бейнесінің сомдалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мулан образының және қазақ әдебиетіндегі ұлттық болмысқа тән қыздар
бейнесінің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..36
2.3 Қайсар рухты қыздар-Отан сүйгіштіктің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
КІРІСПЕ
Әдебиеттің үлкен бір саласы - ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиеті - халық
өмірінің көркем шежіресі. Халықтың ауыз әдебиеті - халықтың ерте заманда
жасаған мәдени мұрасы. Халықтың өткендегі тарихын түсінуіміз үшін аңыз
әдебиетінің, оның ішінде батырлар жырының мәні зор екені күмәнсіз. Әр
халықтың ел қорғаған ерлері туралы шығарған батырлық жырлары ұшан - теңіз.
Тарихтағы әрбір кезең, яғни ел басынан өткен, халық тағдырына терең із
қалдырған тарихи, саяси оқиғалар нақты тарихи тұлғалардың-батырлардың
бейнесі арқылы, солар өмір кешкен, азаттық жолында арпалысып өткен заман,
уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Ел тағдырындағы батырлардың
тарихы орнын бейнелеген, сомдаған өнер туындыларын сөз еткенде біз ауыз
әдебиетін, яғни халық мұрасын алдымен атаймыз. Бұл мұралардың аса
маңыздылығын, ел тағдырындағы тарихи мәнінаға буын, әдебиеттанушы ғалым-
зерттеушілер астын сыза айтады. Батырлар жырынан ата-ананы құрметтеу,
үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық ету секілді халықтың ерекше қасиеттерін
көреміз.Әр халықтың батырлар жырындағы бас қаһарманның мақсаты - отанын
жаудан қорғау, елін шапқан басқыншыларды қуып, туған жерді жаудан тазарту.
Батырлар жырындағы басты кейіпкерлердің бәріне тән ортақ қасиет: өжеттілік,
ерлік, адалдық, әділдік, дос үшін отқа түсуге әзірлік, қиындыққа төзгіштік,
уәдеге беріктік, Отанға деген шексіз сүйіспеншілік және жеңімпаздық.
Сондықтан ұнамды кейіпкер әрқашан барлық кедергілерді жеңіп, мақсаттарына
жетеді. Аңыз әдебиеті талай - талай ғасырлар жемісі. Халық оны сонау ықылым
заманнан рухани қазына ретінде сақтап, үрпақтан - ұрпаққа мұра етіп,
бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Батырлар жырындағы басты идеялық
лейтмотив, алтын арқау алдымен тарихи шындыққа бас тірейді.Яғни, белгілі
бір тарихи тұлғаның тарихи орны мен оның ел алдындағы тарихи қызметі басты
нысанаға алынады. Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп
көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық арасынан шыққан ақын
- жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең - жырлар тудырды.
Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптеген мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани өжетін өтеп келеді. Батырлардың, басқа да
сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай - қайсысын алсаңыз да олардың
тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет
тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оның ішінде халық ауыз әдебиетінің үлесі
дара көрінеді.
Жазу - сызу болмаған ерте кезден-ақ халық өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші,
дүниетанудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр,ертегі-әңгіме,
аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан
да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни
ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп
отырып шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса
да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері
болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген,
сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана есіне сақтап және ауызша
айтып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, сөйтіп, жеке авторлар болып,
творчестволық өзгерістер енгізіліп отырған. Бертін келе ондай шығармалар
көпшіліктің еңбегіне, яғни халықтың ауызша шығарған әдебиетіне айналып
кеткен.
Ауыз-әдебиетінің,соның ішінде батырлар жырын зерттеуде басқа
теорияларға қарағанда тарихи мектебінің пікірлерінше ауыз әдебиеті
халықтың өміріне, тарихына байланысты туады деуі бұрын айтылмаған тың пікір
болатын. Өйткенмен ауыз әдебиетін түгелімен өткендегі тарих және оның
құжаты деп қарау қате айтылған пікір еді. Рас, халықтың тарихынан елеулі
орын алған оқиғалар әдебиетке әсерін тигізбей қоймайды, кейде ол әдеби
шығармалардың тууына себепші болады. Бірақ та, ауыз әдебиеті тарихи
оқиғаларды өз қалпында, болған күйінде жырлай бермейді. Тарихи фактілерді
негізге ала отырып, оны ақындық қиял арқылы құбылтып жырлайды, суреттеп
көрсетеді, кейде асырып, кейде әлсіреп елестетеді, ауыз әдебиеті тарихи
оқиғаларды сурет арқылы бейнелейді. Олай болса, ауыз әдебиеті тарихтың өзі,
соның құжаты деуге де болады.
Қазіргі ғылым ауыз әдебиеті адамдардың еңбек, кәсіп етуіне,
тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне және оның дамуына байланысты
туғандығын дәлелдейді. Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып,
оны жан-жақты суреттейді, әр-түрлі бейнелеу арқылы елестетеді.Әрине, бұдан
ауыз әдебиеті бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі
дәуірде, рушылдық қоғамда туған, бертін келе қоғамдық-экономикалық
жағдайлардың, адам баласының дүниетанудағы ой-өрісінің ұлғайып өсуіне қарай
ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек,халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-
тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы және т.б. ауыз әдебиетінің тууына және
қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген. Сондықтан да ауыз әдебиеті
өзінің даму жолында тарихи дәуірлерді бастан кешірген, талай таптық,
қоғамдық тілектер мен көзқарастардың елегінен идеялық бағытына, мазмұныны
ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін
тудырған, оны пайдаланып отырған.
Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі-
батырлар жыры [1, 53]. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс-тіршілігін, тарихына, қоғамдық өміріне туып,
солармен бірге жасасқан. Сондықтан да батырлар жыры өзінің қалыптасып даму
процессінде көптеген өзгерістерге ұшыраған, әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық
ой-санасының, көзқарастардың алуандаған әсерін бойына жинай берген.
Батырлар жырын зерттеуде қате-кемшіліктерде болмай қойған жоқ.
Кейбір еңбектерле батырлар жыры сын көзімен қаралмай, барлығын бірдей
халыққа жат деп көрсету кейбір әдебиетшілер мен тарихшылардың еңбектерінен
орын алды.
Шынына келгенде, батырлар жыры жайында орын алған бүл екі
көзқарастың екeуі де теріс, зиянды еді. Батырлар жырының бәрін кіршігі жоқ,
таза халықтың шығармалары деп бағалау немесе олардың бәрі де халыққа жат
деп көрсету тарихқа жасалған үлкен қиянат болып табылады. Батырлар жырының,
тіпті жалпы ауыз әдебиетінің ерте заманда, халықтың жазу-сызу өнері
болмаған кезінде туғандығын, олар ауызша туып, ел арасында ауызшы айтылуы
арқылы жеткендігін, осының негізінде әр-түрлі қоғамдық, таптық тілектерге
әрбір жырдың жай-күйі ашыла түспек. Кейбір жырлардың алғашқы нұсқасы
халықтың ортада туып, кейіннен оны үстем таптың иемденіп кеткенін де
аңғарамыз.
Өзінің ел-жұртын, халқын сүйген, оларға жан-тәнімен беріле адал
қызмет еткен және бұл жолда тамаша ерлік істер жасаған батырлар жайында
шығарылған жырлардың халық әдебиеті тарихынан алатын орны үлкен. Мұны көп
ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе жырлап, сүйсіне
тыңдауының өзі дәлелге түседі.
Алғашқы үлгілері, есте қалмаған сонау ерте заманда туған
батырлар жыры, бертін келе өзінің даму процессінде шыңдалып, жетілу үстінде
болған. Ол халықтың әр кезде жасаған ерлік істерін жырлау негізінде өсіп
ұлғайған. Әрбір тарихи кезеңде халыққа төнген қауіп-қатер кезінде асқан
ерлік жасап, ел-жұртына қорған болған батырлардың қаһармандық істері
халықтың әдебиетінен орын алған. Әрине, батырлар жыры тек қана жеке
адамдардың ерліктерін суреттеп қойған емес.Ол жеке образдар арқылы бүкіл
халықтың батырлық тұлғасын, ерлік ісін, сарқылмас күш-қуатын елестетеді,
соларды бейнелеп көрсетеді. Батырлар жырының басты мәні де осыған
байланысты.
Халық өткен кезде батырлар жырын жастарды ел-отанды сүюге,
халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған.
Жырдағы батырладрың ел қорғаудағы ерлік істерін жастарға үлгі-өнеге еткен.
Бұл ретте де де батырлар жырының тәрбиелік мәні болған.
Ертеден келе жатқан батырлар жыры біздің заманымызда да халықтық
мәнін жойған жоқ. Ескі мәдени мұраны қадірлей білетін халық бұл жырлардың
ең таңдаулысын, идеялық-көркемдік сапасы жоғарыларын пайдалануда. Бүған
батырлар жырының ең таңдаулы үлгілерінің жинақ болып, бірнеше рет басылуы,
ғылыми еңбекетер жазылуы, оқу орындарында оқытылуы, театр сахналарында және
киноларда көрсетілуі дәлел. Сондай-ақ патриоттық ерлік істерді, Отанды
сүюшілікті суреттейтін батырлар жырын халық аса жоғары бағалайды,ескіден
сақталған мәдени мұраның ең жақсы үлгілері деп таниды. [2, 65]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір ұлттың тілі мен діні, тарихы
мен этнографиясы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-
ақ. Олай болса, елдегі әдеби мұра-жалпы халықтың мәдениетінің ажырымыс бір
бұтағы,сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде
қалды,ұрпаққа өнеге болды.Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар
батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды.
Ұлттың азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Біздің зерттеуімізде Қытайдың батыр қызы Муланға байланысты туған
Мулан жыры зертеу нысанына айналды.
Зерттеу объектілері. Бітіру жұмысына қажетті материалдарды негізінен
қытай әдебиетінің бай бұлақтарынан ( Ахметбекқызы Г., Li Chao Yi, Алексеев
В.М., Аманұлы Д. ), сондай-ақ қытай және қазақ тілдеріндегі энциклопедиялар
мен сөздіктерден жинастырдық. Сонымен қатар біздің халық эпостарымыздағы
қыздарды суреттеу үшін қазақ тіліндегі газеттер мен журналдардан мақалалар
қолданылды. Бұдан тыс бүкіл әлемдік жүйе – интернет беттерінен де біршама
мәліметтер алдық.
Зертеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыста Қытайдың ғұн тайпаларының
Қытайға үздіксіз шапқыншылығына қарсы соғысына байланысты туған тарихи
жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен
байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат етіледі. Осындай өзекті мәселені
шешуде төмендегідей міндеттер белгіленеді:
1. Қытайдың Ғұндармен соғысына байланысты туған тарихи жырлардың жиналу,
жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау.
2. Мулан жырының жанрлық табиғаты мен жырлану еркешеліктерін саралау.
3. Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау.
4. Мулан образының бейнелеуіне мән беру.
5. Тарихи жырлардың тәрбиелік мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс құрылымын атап өтсек, жұмыс
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Кіріспеде берілген бітіру жұмысының өзектілігі, мақсаты
мен міндеті атап өтіліп, әр қайсысына жеке тоқталынады. Бірінші тарауда
қытай халқының мұрасы – Мулан жыры, оның жазылу тарихы мен бірнеше
ғасырға жататын нұсқалары туралы айтылады. Екінші тарауда қазақ эпостары
мен тарихтағы батыр қыздар қарастырылып, Мулан жырымен салыстырылған.
Қорытынды бөлімінде зерттеу тақырыбында жасалған жұмыстар сараланып,
қорытынды, тоқ етер ой айтылады. Пайдаланған әдебиеттер тізімінде жұмыстың
орындалу барысында көмек болып қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
МУЛАН ЖЫРЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ
1.1 Мулан жырының жазылу тарихы.
Қытай халық әндері-юе фу (б.з.д 2-6 ғ.ғ. жазыла бастаған). Олар Хань
дәуірінің (б.з.д.2-3ғ.ғ.), оңтүстік(махаббат лирикасы) және солтүстік
дәуірдің(көбінесе әскери тақырыпта) өлеңдері болып бөлінеді. Көлемі әр-
түрлі, бірақ бес иероглифтен түратыны кең тараған. Юефу-тек халық өлеңдері
ғана емес, сонымен қатар әйгілі ақындардың өлеңдеріне еліктеу. Юефу жанры
ең алғаш рет Цинь дәуір (б.з.д. 221-б.з. 206) кезінде пайда болды. Юе -
(yue) музыка, фу -(fu) палата болса, бірігіп музыка палатасы деп
аударылған.
Юефу жанры - Хань дәуірі кезінде (б.з.д.206-220) кең өріс алып,
б.з.д. 112 император сарайындағы халық әндерін жинап, қағазға тусіруілін
басқаратын палата болды. Осыдан бастап, халық осы палата қағазға түсірген
шығармаларды да юефу деп атап кеткен. [3, 44] Хань дәуірі кезінде юефу
жанры қытай поэзиясының қорын байытуға көп үлес қосты. Ол Чжоу дәуірі
кезінде жазылған Әндер кітабының (Shi jing) реализм дәстүрлерін
мұраланды, Хань дәуірінің музыкалық палатасының халық әндері әлеуметтің әр
бөлігін өте қарқынды және ашық түрде тойтарды. Таң дәуірі де Қтыай әдебиеті
тарихының дамуына өз үлесін қосты. Таң дәуірінің ақындары Хань дәуіріндегі
юефу өлеңдерінің атауларын қолданып, көптеген жаңа поэмалар жазды.
Қара сөзден қара өлеңге, одан ұлыстың үні іспетті жүрекжарды
әсем халық әніне айнала салған тұла бойы сыр мен жырға тұнған, таза өрі
қасиетті бір ауыз өлең. Болмыс-бітімі дербес бір өлең. Бүгінгі дүниі
әдебиетіндегі ең озық үлгіге тән ішкі-сыртқы шеберліктің ең шырқау керім
тұтастығы. Әдеби тарих.
Мулан жырының әр дәуірге жататын бірнеше нұсқалары бар. Әр дәуірде
жазылса да, сюжеті, тақырыбы бір-соғысқа қартайғаннан бара алмаған әкесінің
орнына Мулән қыздың өзінің аттануы.
Көлемі шағын, небәрі 332 иероглифтен тұратын мына жыр-
түпнұсқасы болып саналады:
木兰辞[]
唧唧复唧唧，
木兰当户织。
不闻机杼声，
惟闻女叹息。
问女何所思，
问女何所忆。
女亦无所思，
女亦无所忆。
昨夜见军帖，
可汗大点兵，
军书十二卷，
卷卷有爷名。
阿爷无大儿，
木兰无长兄。
愿为市鞍马，
从此替爷征。
东市买骏马，
西市买鞍鞯，
南市买辔头，
北市买长鞭。
旦辞爷娘去，
暮宿黄河边。
不闻爷娘唤女声，
但闻黄河流水鸣溅溅。
旦辞黄河去，
暮至黑山头，
不闻爷娘唤女声，
但闻燕山胡骑鸣啾啾。
万里赴戎机，
关山度若飞。
朔气传金柝，
寒光照铁衣。
将军百战死，
壮士十年归。
归来见天子，
天子坐明堂。
策勋十二转，
赏赐百千强。
可汗问所欲，
木兰不用尚书郎；
愿驰千里足，
送儿还故乡。
爷娘闻女来，
出郭相扶将；
阿姊闻妹来，
当户理红妆；
小弟闻姊来，
磨刀霍霍向猪羊。
开我东阁门，
坐我西阁床，
脱我战时袍，
著我旧时裳，
当窗理云鬓，
对镜帖花黄。
出门看伙伴，
伙伴皆惊忙：
同行十二年，
不知木兰是女郎。
雄兔脚扑朔，
雌兔眼迷离；
双兔傍地走，
安能辨我是雄雌?
Түпнұсқаның аудармасы:
Есігінің алдында,
Тоқиды өрмек Мулaн қыз.
Әлсін -әлсін шығады,
Үһілеген күрсініс.
Тоқтап өрмек бір шақта,
Күшейді қыздың үһілі.
Сұрайды саған не ой түсті,
Сұрайды мұның не сыры?
Дейді қыз бөтен сырым жоқ,
Дейді жоқ ойдың да ешбірі.
Көрдім кеше шақырған,
Қағанның әскер жарлығын.
Он екі бірдей жарлықтың ,
Бәрінде әкем барлығын.
Әкемде туған бала жоқ,
Алдымда тұрған аға жоқ.
Базардан ат аламын,
Әке орнына жорыққа,
Әскерге өзім барамын.
Шығыстан алып тұлпарды,
Батыстан ермен жабдыды
Солтүстіктен қамшы алып.
Жүген менен ноқтаны,
Оңтүстіктен салдырды
Қош айтып әке-шешеге,
Таңсәріден жөнеді.
Ымыртта сары өзеннің,
Бойына жетіп түнеді.
Естілмейді бақыт тілеген,
Әке менен шеше үні.
Естілед тек өзеннің,
Сарқырап аққан гүрілі.
Ертесі қош деп өзенге,
Қаратау бардық кешінде.
Естілмейді әке-шеше тілеуі,
Кісінейді тек Ғу аттары,
Қарлығаш таудың түсінде.
Жолдарды басып айшылық,
Сан белдесіп жауменен.
Құстай ұштық басынан,
Қамалдардың,тауменен.
Бақырдың шығыл сыңғыры,
Шақбаңнан соққан дауылда.
Сәулесімен түнгі айдың,
Саңлақтап сауыт-дүлыға.
Сұрапыл соғыс,сан айқас,
Сардар өліп майданда.
Он неше жыл дегенде,
Оралды сарбаз ауылға.
Жолықты ханға,хан алтын,
Отыр екен тағында.
Ағалап он екі ерлікті,
Алды және мың ділдә.
Сонда қаған сөйлейді:
Не тілегің бар дейді,
Болғын орда жігіті.
Сонда Мулән бүйдейді:
“Ұлық болғым келмейді,
Бір желмая бер”,-дейді.
Желмаямен болғаны,
Жетіп алсам ауылға.
Қызының естіп келгенін,
Бірін-бірі сүйіп ата-ана.
Сыртына шығып қорғанның,
Алдынан шығып қарады.
Әпкелері естіп келгенін,
Шаштарын түзеп тарады.
Інілері естіп келгенін,
Соятын малға қарманды
Үйіне кіріп өзінің,
Төсегіне Мулән отырды.
Сыпырып соғыс сауытын,
Көне киімін киінді.
Моншақтарын тағынып,
Шаштарын жазды түюлі.
Келгенде шыға есіктен,
Серіктері қарайды.
Қараған сайын көздері,
Бадырайып барады.
Он екі жыл жорықты,
Бірге кешіп Муләннің,
Қыз екенін кім ұқты.
Ата қоян қашан да дүбір аяқ келеді,
Ұрғашы қоян жалтаңкөз барындамас денені.
Қатарласып жүргенде бұл екеуін,
Кім ұрғашы,кім еркек қайдан ғана біледі.
Келесі Мулан жырын[4,118] Таң дәуірі кезінде, Вэй Юань Фу деген кісі
жазған:
木兰歌
唐 韦元甫
木兰抱杼嗟，
借问复为谁。
欲闻所戚戚，
感激强其颜。
老父隶兵籍，
气力日衰耗。
岂足万里行，
有子复尚少。
胡沙没马足，
朔风裂人肤。
老父旧羸病，
何以强自扶。
木兰代父去，
秣马备戎行。
易却纨绮裳，
洗却铅粉妆。
驰马赴军幕，
慷慨携干将。
朝屯雪山下，
暮宿青海傍。
夜袭燕支虏，
更携于阗羌。
将军得胜归，
士卒还故乡。
父母见木兰，
喜极成悲伤。
木兰能承父母颜，
却卸巾鞲理丝簧。
昔为烈士雄，
今为娇子容。
亲戚持酒贺父母，
始知生女与男同。
门前旧军都，
十年共崎岖。
本结弟兄交，
死战誓不渝。
今者见木兰，
言声虽是颜貌殊。
惊愕不敢前，
叹息徒嘻吁。
世有臣子心，
能如木兰节。
忠孝两不渝，
千古之名焉可灭。
怀木兰将军
唐代 无名氏
出塞男儿面，
归来女子身，
尚能降北虏，
断不慕东邻。
Бұдан басқа да нұсқалары көп. Қарап отырсақ, Отанын сүйіп, әкесін
құрметтеген қарапайым қыздың батылдығы, әр дәуірдің соншама ақындарын оны
жырлауға шабыттандырған.
1.2 Мулан жырындағы тарихи оқиғалар-ғұндармен соғыс.
Қытайда тек қара өлең деп аталмайтын халық жырлары болған. Тарихына
көз жетпейді. Мулан жыры V- ғасырдың ар-жақ бер жағындағы Сары өзенді
сағалаған солтүстіктегі белгісіз қалың елдің арасынын жиналып, көнеден
сақталған, дара музыкалы, ерекше мұқамды, бек көне халық жыры айтылған сол
халық жырларының құрамына бүгінгі қытай әдебиетінің ең асыл өдеби
мұраларының бірегейіне айналған. Аты шулы үлкен-үлкен мереке-мейрамдарда
сахарада, сахнада және де қалың қол жорыққа аттанарда таза қытай ұлысын
құраған ескі этностардың ешқайсына ұқсамайтын айрықша ұлттық аспаптармен
айтылып, орындалған. Жырда Мулан қыздың далалық бейнесі, өзгеше есімі, ерен
ерлігі, астына мінген сау тұлпары, ата-анасы, ел-жұрты мен туған жері, бәрі
де кешегі және кейінгі қытай халқының тұтас ұлттық тарихы, мәдениет-
менталитеті бейнеленген. Мулан жырының көлемі шағын. Жалпы жыр мәтіні
небәрі 332 иероглифтен тұрады, әрі түпнұсқа болып есептелінеді. (Оның соңғы
22 иероглифі IX-ғасырдағы сарай ақындары немесе әдеби қызметкерлер жағынан
қосылуы да мүмкін) [5,2] Бүгінгі таңда аталмыш жыр Қытайдағы әр ұлт
тіліндегі орта мектеп және барлық жоғарғы оқу орындарының көркем әдебиет
шығармалары жинағы мен әдебиет тарихының тұтас оқулықтарына жаппай
енгізіліп, онда аталмыш жырды қытай әдебиеті толық тарихындағы ең үздік
туынды деп ашып көрсетеді. Әрі ең таңдаулы үлгі ретінде 56 ұлттан тұратын
күллі қытай халқының отаншылдық, ұлттық рухын тек осы жырмен желпіндіріп,
жетілдіріп, ел мен жерге деген намысын қозғап, махаббатын қайрайды. Ескі Ғу
(ху және көне түрік) тілінен ежелгі қытай тіліне алғаш долбарланып, кесіп-
пішіп, кезең сайын күзеп-түзеп жаңартып, көп кәдеге жаратып, көне тарихында
атасынан қалған асылдай аялап, сан ғасыр сақтап келген.
Тұтас бір ұлттың 3500 жылдық әдебиет тарихында кейінгі және қазіргі
әдебиетті-ғалымдарға жапанға шыққан жалғыз тіректей тосын әсер берген
себепті де, жыр туған жылдар туралы тұспал қытай әдебиетінде алуан түрлі.
Тарихшы-әдебиетшілердің бір тобы аталған жырды өз тарихының Хан-Вэй
патшалықтары (б.д.д.206-265 ж.ж.) дәуірінде туған десе, екінші тобы, қытай
тарихының оңтүстік-солтүстік патшалықтар (б.д.420-581ж.ж.) кезеңінде өмірге
келді деген пікірді ұсынады. Соңғы топ, Сүй-Таң заманында (б.д.581-907 ж.ж.
) халық арасында туылған деген байламға тиянақтайды. Енді, мүлдем оқшау
көзқарастағылар сөз болған бұл жырды арғы-бергі дәуірлердің белгілі
ақындарының қаламынан жаратылған жазба әдебиетке тәуелді туынды деп
қарайды. Алайда тайталасқа толы бұл көзқарастардың ішінде дегенмен екінші
топтың пікірі күні бүгінге дейін басымдылық байқатып келеді. Жырда ел
шетіне жау тигенде ер жігітше киініп, әке орнына ерлерше жорыққа аттанып,он
екі жыл соғыс салып, жауды жеңіп, елге елге еңселі оралған батыр қыздың
даңқты да ержүреқ, ерлік ізгіліктері әсерлі әшекейленген.
Қытай тарихының баяндауынша,ғұн қауымы біздің заманымыздан бірнеше
ғасыр бұрын белгілі болған. [6,88-101] Олар қыста Кансу, Шенси, Өртос
бойын, Шығыс Түркістанды қоныстап, жаз айларында Алтай, Қанғай тауларын
айлайтын ұлы қауым. Біздің заманымыздын үш ғасыр бұрын Қытай ұкіметі
ғұндарға қарсы жойқын соғыс ашып, алты жүз жыл өткенде оларды қиратады.
Көне Қытай тарихшысы Бан Гу ғұндардың шығу тегін Қытайда б.з.д. XXI-XVI
ғ.ғ. билік құрған Ся әулеті билеушілерінің ұрпағы Шун Веймен
байланыстырады. Гумилев өз еңбегінде бұл мәліметтің аңыз екенін айтады және
оны ақиқатқа біршама жақын деп есептейді. Ғұндардың аса күшейіп, мықты
болған кезі біздің заманымыздын бұрынғы IV-III ғасырлар арасы. Олардың бар
өмірі Қытай елімен соғысумен өтеді. Қытай-олардың көп заманнан бергі ескі
жауы, оларды бүтіндей құртып, жерін тартып алуға кіріскен өктем ел.
Тарихтағы бір оғаш нәрсе-қытайлардың ғұндарға кемсіне қарауы, оларды
варвар деп атауы.Әрбір династия өткен сайын ғұндардың ұлттық атын бұзып,
оларға жаңадан жексұрын, бұзақы аттар қосып отырған. Олар ғұндарды қорлай
намысына тиген, әрқашан дұшпандық көзбен қарап, жапырып басуды жақсы
көрген. Бір халықтың атын әрбір дәуірде өзгертіп айтып, бір ғұн сөзінің
өзін біресе ху , біресе хунье,біресе хунну деп атаған.
Ғұндар өзінің тәуелсіздігін сақтау үшін Қытаймен мың жылдай
соғысты. Олардың күшейген Модэ заманында қытайлар үрейленіп,ғұндармен
шекарада өздерінің Ұлы қорғанын тұрғызған, - деп жазады.[7,12-16] Осылайша,
Қытай қорғанын салу, шекаралы аумақтарға халықтарды қоныстандыру мен
Сяньянға дейінгі жол магистралін салынуы,империяны жауынгер Ғұн
тайпаларынан қорғаудағы сенімді тірек болды. Өз заманында Шығыс пен Батысқа
бірдей танымал болып, Қытайды Ұлы қорған салуға мәжбүр еткен, атақты Рим
империясының құлауына себепкер болған жауынгер Ғұн тайпаларының тарихы
баршамызды қызықтырады. Қытай сияқты айдаһардың Батыс пен Солтүстікке етек
жаюын бірнеше жүз жыл тежеп келген осы Ғұндар өмірінен бізге сабақ болатын
оқиғалар жеткілікті. Қытай тарихшысы Сыма Цян өз еңбектерінде Ғұндар түралы
көптеген мәліметтер қалдырған. Ғұндар туралы деректер, сонымен қатар Бан
Гудің Цзянь Хан шу , яғни Үлкен Хан даинастиясының тарихы атты
еңбегінде көптеп кездеседі. Бұл еңбектерде басқа ежелдің Қытайдың өулеттік
шежірелерінде, сол өулеттің Ғұндармен болған әр кезеңдегі соғыстарында ірі
жеңістерге жетіп, елге танылған жекеленген әскери ұлы қолбасшылары мен
атақты княздары туралы жазылған өмірбаяндық деректер кездеседі.
Ғұндар ортасынан ел қорғайтын кемеңгер басшы, жойқын алып ерлер
шыға бастайды. Олар-Тұман, оның ұлы Модэ. Қытайлар мен ғұндар мыңдаған
жылдар соғысты. Ең үлкен жойқын соғыс Модэ заманында өтті. Ғұндар сол
кездегі ұлы мемлекеттің бірі болып, Қытаймен тең түсіп отырды.Модэнің
дәуірі-ғұн тарихында ерлік жырын шығарудың бір жарқын дәуірі. Ғұндардың
Қытай үкіметіне үлкен әсер еткен кезі-Модэнің кезі. Модэ Қытайда өзіне
бағындырып, оларға жыл сайын салық төлеуді міндет етті. Ғұндар не сұраймын
десе, еркі толық жетті. Бұл әрине, үлкен мемлекеттің ісі. Қытай оларға
бағынышты болып, салық төлеп тұрды , - деп Бичурин жазған. Модэнің
ұрпағынан Қытаймен аяусыз соғысқан атақты алып ер Шижы. Шижы-Қытайдың ұлы
жауы. Ол өзіне келген Қытай елшілерінің сондай зұлымдығын білген соң,
оларды еліне жібермей, тура жойып отырады. Шижы өлген соң, Орта Азия
ғұндарының алып ері Қоян барлық тайпаларды бұрынғыша біріктіріп, Қытайға
аяусыз қарсы тұрады.
Чжан Го дәуірінде Қытай солтүстіктегі біраз жерлерінен айырылған.
Қытайдағы алғашқы орталықтанған мемлекет Циннің солтүстіктегі соғыстары
ғылыми әдебиеттерде қорғаныс және айырылған жерлерін қайтару мақсатын
көздеді деп беріледі. Цинь әулеті императоры Цин Ши Хуандидің Ғүндармен
соғысы нәтижелі болды. Ол б.з.д. 214 жылы Қытайдың солтүстіктегі шекарасын
қалпына келтіріп, көшпенділердің болашақтағы шапқыншылығынан қорғану
мақсатында ұзындығы 10 мың ли болатын қамал салдырады. Цинь Ши-Хуанди
қайтыс болысымен басталған көтерілістердің нәтижесінде Қытайдан береке
қашады. Осыған байланысты Ғұндардың тынысы кеңіп, бірте-бірте қайтадан
Сары өзеннен өтіп, оның оңтүстік жағалауына ойыса бастайды. Сөйтіп, олар
бұрынғы Цинь империясы тартып алған жерлерді қайтадан басып алады.
Ғұндардың жорықтары әсерінен Қытайдағы ескі жүйе әлсіреп, орнына жаңа
күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасаған.Ғұн тайпаларының үздіксіз
шапқыншылығы Қытайдағы бірігу үдерісін жылдамдатты.Қытай халқы ішкі
қырылусыларды, бүкіл Қытайды біріктіруші күш болса, соны қолдануға дайын
еді. Өйткені Қытай халқы сол кезде-ақ сыртқы жаудан қорғанудың ең жақсы,
әрі сенімді тәсілі өздерінің іштен жұдырықтай жұмылып, бір мемлекетке
бірігу керектігін жақсы түсінді. Ғұндармен соғыстың барысында қытай
әскерінің ұйымдастырылуы күшейді, қару-жарақтары да дамып жетілді. Сонымен
қатар соғыс тәсілдері дамыды.[8, 128 - 151]
Қытайдағы Цинь империясы кезеңі мен оған дейінгі дәуірлердігі
ғұндармен ашық соғыстың, сонымен қатар, тек қорғаныс жұмыстарын жүргізудің
елді жаужүрек көшпенділерден сенімді түрде қорғай алмайтынын түсінген Хань
императорлары бастапқыда жас Хань мемлекетін аяғынан тұрғызып алғанша
Ғұндарға сый-сипат беру арқылы олардың көңілін аулап отырды. Үшіншіден,
Ғұндарды басқа көшпелі тайпалармен араздастыру арқылы олардың күш-қуатын
әлсіретті. Төртіншіден, Ғұндардың өздерінің ішіндегі келіспеушіліктерді
үдетіп, оларды іштей ірітіп-шірітті. Бесіншіден, ескі күштердің орнына
елдегі жаңа күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасап отырған. Көшпелі
мал шаруашылығымен айналысқан Ғұндардан отырықшылықпен айналысқан Қытайдың
экономикалық дамуы әлде қайда ілгері болған, сол сияқты әскер саны бойынша
да Ғұн сарбаздары Қытай армиясынан жиырма есе аз болған. Міне, осындай
айырмашылықтарға қарамастан, Ғұндар Қытайдың басқыншылық саясатын 400 жылға
жуық тежеді. Қытай-Ғұн мемлекеттері арасындағы ұзақ жылдарға созылған
соғыстың қытайлар үшін ілгерілетушілік ролі де болды. Мысалы, көне қытай
тарихында билеуші әулеттердің ауысуымен ішкі-сыртқы әсерінен мемлекеттік
жүйелер жаңарып отырған. Бұл жерде ішкі себептерге халық наразылықтары,
түрлі көтерілістер т.б. жатқызсақ, сыртқы себепке көшпенділердің, оның
ішінде ғұндардың үздіксіз жорықтарын жатқызуға болады. Осындай ішкі және
сыртқы себептердің сәйкес келуінен елдегі ескі жүйелер құлап, орнына сол
заманның талаптарын қанағаттандыратын жаңа жүйелер құлап, орнына сол
заманның талаптарын қанағаттандыратын жаңа жүйелер құрылып отырған. Осыдан
шығатын қорытынды: Ғұндардың жорықтары әсерінен Қытайдағы ескі жүйе
әлсіреп, орнына жаңа күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасаған
Ғұндар қытай саясаты және қаруының күшімен тарих сахнасынан шығып қалды.
Бірақ Қытаймен бірнеше жұз жылдарға созылған соғыс жүргізу арқылы,олар
Қытай тарихында үлкен орын алды. Ал қытайлықтар болса, Ғүндармен соғысу
барысында төмендегілерге қол жеткізді:
1. Ғұндардың үздіксіз шапқыншылығы көне қытай тарихына күні өткен
мемлекеттік жүйені әлсіретіп, елдегі ілгерілетуші жаңа күштердің билікке
келуіне жағдай жасады.
2. Ғұн тайпаларының жорықтары Қытайдағы бірігу үдерісін жылдамдатты.
3. Ғұндармен соғыс барысында Қытай әскері күшейді, ал осы әскер кейін
Қытайдың жаулаушылық саясатына қызмет етті.
4. Ғұндарға қарсы одақтасьар іздеу мақсатында Қытайдан аттандырылған
елшілердің сапарлары қытайлықтарға алғаш рет көптеген батыс мемлекеттері
жайлы хабар берді және осы оқиғадан сой атақты Ұлы Жібек жолы дүниеге
келді. Сауда қатынастарының дамуы мен жаңа жерлердің жаулап алынуы өз
кезеңінде Хань империясын Парфия және Рим мемлекеттерімен қатар ежелгі
дүниенің қуатты державасына айналды.
Өздерінен бұрынғы сақтардың даңқты дәстүрлерін жалғастырған
ғұндардың ұлы ордасы Цинь империясының дәл жанынан, қазіргі Қытай
аумағындағы Сарыөзен (Хуанхэ) мен Саржазық (Ордос) өңірінде шаңырақ
көтерген еді. Кейін Алтай асып, батыстағы Альпіге де жеткен, сөйтіп, Рим
империясын құлатқан даңқты ғұндарды алғаш осылай атандырған да қытайлар.
Сондықтан ұлы Ғұн ордасының алғашқы кезеңдегі тарихына шолу жасағанда сол
замандағы қытай жылнамашылары жазып қалдырған деректерге сүйенеміз.
Жылнамашылардың дерегіне қарағанда, ғұндардың да сақтар тәрізді
негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болған. Олардың салты-кәсібі
мынау, - деп жазады қытай жылнамашысы Сыма Цян ,- кең даланы кезіп жүріп,
малын бағады және аң аулап күнелтеді. Кез келген қысылтаяң шақта
қиналмастан жол тауып,айқаса кетуге даяр тұрады және қарсы келген дұшпанын
туталақай етеді. Бұл олардың сүйегіне біткен қасиеті... Тәңірқұтыдан бастап
(қытайша шан юй), қатардағы адамдарына дейін етті сүрлеп жейді. Тері-
терсектен киім киеді. Төсеніші мен жамылғысы-киіз...
Ұлы Ғұндар ордасы алғашында 24 тайпадан тұрған. Әр тайпадан өз
билері болған. Әр жылдың басында ел билері, - деп жазады тағы бір қытай
жылнамашысы Бань Гу ,- тәңірқұттың бас ордасына ірікткілеп келіп жиылады
ды, тәңірге тауап қылады. Ал жылдың бесінші айында Лұқшыңда ұлы құрылтай-
той өткізеді. Онда ата-бабаларының аруағына, Көк Тәңіріне, жын-періге арнап
тасаттық береді. Күзде, жылқы семіргенде, Тилиң өңірінде зор жиналыс
өткізіп, мал-басты түгендейді.
Қытай авторының бұл дерегінен біз ұлы ғұндар ортасындағы
мемлекеттік билік жүйесінің құрылымынан толық мағлұмат аламыз. Жиырма төрт
тайпа өз алдында бір-бір ел мәртебесіне, дербес өмір сүрген. Бірақ оларды
билеушілер жылына үш рет ұлы ордаға жиналып, жалпы мемлекетке ортақ
мәселелерді шешіп отырған. Жоғарыдағы жазбадан аңғарылатын тағы бір дерек-
ғұндар Көк Тәіңіріне сиынған, яғни Тәңір дінін ұстанған. Тәңірге, ата-баба
аруағына бағыштап жыл сайын құрбандық шалған. Ғұндар елшілікке келген басқа
мемлекеттің өкілдерін ұлы ордаға бетіне күл жағып кіргізетін болған. Бұл да
ғұндар билеушісінің алдына кез-келген жатжұрттық именіп кірсін деген нышан.
Ал өз араларына қылмыс жасаған адамның қылышпен бетін тілген. Бір рет беті
тілінген адамның адамның екінші рет қылмыс жасауға жүрегі дауалмаған. Қазақ
тілінде әлі күнге дейін айтылатын бетің тіліңгір деген қарғыс сөз-сол
заманндардың жаңғырығы.
Цинь империясының билеушілері өздерінің солтүстігіндегі ұйысқан ұлы
көршілерінен қатты қауіп енген. Олардың жиі-жиі елші жіберіп, Ғұн ұлысының
тұрмыс-тіршілігін, ішкі саяси жағдайын мұқият қадағалап отырғаны соны
байқатады. Цинь билеушісі Ши Хуан-Ди біздің заманымыздан бұрынғы 214 жылы
жүз мың адамнан тұратын қалың қолмен Сарыжазықта отырған ұлы Ғұн ордасына
шабуыл жасайды. Шабуылдың тұтқиылдан болғаны сондай, ғұндар Сарыжазықты
тастап шығуға мәбүр болады. Қорғанысқа қолайлы алқапты өз иелігіне алған Ши
Хуан-Ди ғұндардың қарсы шабылуынан қорғану үшін екі жылды аймақтың ішінде
осы аймақтан ұзындығы 5000 шақырымдық, биіктігі 6-10 метр ,ені 5-6 метр
болатын үлкен қорған тұрғызады. Ұлы Қытай қорғаны деген атаумен тарихқа
еніп, күні бүгінге дейін сақталған әлемдегі ең ұлы құрылыстардың бірі,
міне, осылай пайда болған.[9,12-16]
Бұл кезде ұлы ғұн ордасының билеушісі Тұман тәіңрқұрт еді. Тарихта
жігерсіз, көрсеқызар билеуші ретінде қалған бұл тәңірқұттың тұсында ұйысқан
ұлы ғұндар ордасы ыдырай бастады. Бұрынғы 24 тайпадан тұратын мемлекет енді
54 ұлысқа бөлінген. Олардың арасында бізге белгілі болғандары сәнби, иузи,
үйсін, қаңлы, дүнхұн ұлыстары.
Цинь империясы сәті келгенде ғұндарға шабуыл жасап, бауырлас
тайпаларды бір-біріне айдап салып қана қоймай, Ұлы орданың тәңірқұттарына
өз қыздарын беріп, оларды құдаландастық жолмен алдап ұстау саясатын
жүргізген. Қытай қыздарынан туған тәңірқұтының мұрагері әкесінен соң билік
басына келегн жағдайда нағашы жұртының ықпалынан шықпайды деп есептеген
олар. Шынымен-ақ, дәл осы саясат кейін ұлы ғұн ордасының ыдырауына алып
келеді.
Тұман тәңірқұттың кіші әйелі де Цинь империясы билеушілерінің қызы
еді. Осы әйел қартайған тәңірқұттың ғұн ғұн әйелінен туған үлкен ұлы,тақтың
заңды мұрагері Мөдеден құтылып, өз ұлын тақ мұрагері етуді ойлайды. Бұл
ойына Тұман тәңірқұтты да көндіреді. Тұман ұлы Мөдені иүзилерге аманатқа
беріп, ол барды-ау дегенде иузилерге қанды жорыққа аттанады. Мұндағы ойы-
Мөдені иузилер қолымен өлтіру еді. Бірақ жымысқы саясаттың астарын түсінген
Мөде иузилер ордасынан қашып шығып, еліне жетеді.Бірлесіп аңға шыққан бір
сапарда тұзаққа Мөде емес, Тұман тәңірқұттың өзі түседі. Ол Мөдені қорғаған
сарбаздар оғынан қаза табады. Сөйтіп Мөде ұлы ғұн ордасының тәңірқұты болып
жарияланады. Бұл біздің заманымыздан бұрын 209 жылы болған оқиға еді.
Сөйтіп ол 18-19 жасында Сиуңну хандығының тағына отырып, осы елдің дара
билеушісі екенін жариялайды. Содан көп ұзамай шығысындағы, батысындағы,
терістігіндегі, оңтүстігіндегі елдерді жаулап алып, шағын Сиуңну хандығын
шығыста теңдесі жоқ далалық ұлы империяға айналдырады. Осыдан кейін ел оны
мойындап, оған чиңтижы деген ат береді. Қазіргі түсінікте“Құдайдың
қаһары” деген мағынаны білдіреді.
Ел билігінің басына көсемдік дарыны аса жоғары, қолбасшылық қабілеті
тым ерең, көздеген мақсатына жетпей тынбайтынжігерлі жас Мөденің келуі тек
Сиуңну халқының ғана емес, бүкіл шығыс халықтарының тағдырына үлкен өзгеріс
әкеледі. Бұрын жеке-жеке хандықтарға бөлініп, өзара қырқысып жатқан түркі
халықтарының басы бірігіп, бәрі тарихқа танылған үлкен бір далалық
империяның құрамына енеді. Елді басқарудың жаңа жүйесі қалыптасады. Бір
жүйе елді үш әкімшілік аумақтық құрылымға бөліп басқару арқылы жүзеге
асырылып, бар билік бір адамның-чәниүйдің қолына көшеді.
Мөде қаған тұсында мемлекетті басқару жүйесінің шен-дәрежесі де
белгіленеді.Оның реформасынан кейін мемлекетте әскери шен жүйесі де (бас
қолбасшы, түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы ) бір қалыпқа түседі. Сиуңну
империясы азаматтарының бәрінің бірдей әскер қатарына шақырылуға міндетті
болуы, шақырылғандардың әскери бастықтарына сөзсіз бағынуы, әскердің үнемі
жауынгерлік рухта болуы үшін әскери жаттығулардың жүйелі жүргізіп тұруы
Сиуңнудың тұрақты армиясы болғанын дәлелдейді. Оның саны бір деректерде
300 000, екіншісінде 400 000 болғаны көрсетіледі.
Билік басындағы Мөде ұлы ғұн ордасының бүрынғы әскери қуатынқайта
қалпына келтіруді қолға алады. Жасақтардың арысындағы темірдей тәртіп пен
әскери даярлық ісі қайта басталады.[10,10]
Алдымен ойдағы ғұндар(дунхулар),кейін иузилер, сәнбилер, үйсіндер,
қаңлылар Ұлы орда тәңірқұтының төңірегіне топтастырылады. Мұндай тілекке
көнбей, бауырлас ел үйсіндердің Нәнбиін өлтіріп, байлығын талан-таражға
салған иузилерді қатты жазалаған Мөде үйсін ұлысын қайта қалпына келтіріп,
Нәнбидің ұлы Елжау биді ұлыс басшысы етіп тағайындайды .Ұлы Ғұн ордасының
ішкі ішкі бірлігін нығайтып алған соң Ұлы Қытай қорғанына ат басын тірейді.
Бұл кезде Қытай елінің ішінде де үлкен төңкеріс болған еді. Цинь әулетін
тақтан тайдырған Лю Бан біздің заманымыздан бұрынғы 202 жылы билік басына
келіп,жаңа империя-Хань империясының (б.з.д.202-б.з. 220) негізін қалады.
Үлы Қытай қорғанының іргесіне келіп ат ойнатқан Мөдеге қарсы бір шара
қолданбасқа Лю Банның амалы жоқ-ты .Ішкі Қытайдың барлық қуатын жұмылдырып,
300 мыңдық әскер жинаған Лю Бан Мөдеге қарсы жорыққа аттанады. Бірақ
Мөденің соғысқа сақадай сай әзірленген сарбаздарынан тас-талқан болып
жеңіледі. Қара басының амандығы қайғыға айналған Лю Бан Мөдеден шыбын
жанына сауға сұрайды. Ұлы Ғұн ордасының төңірқұтына қызын беріп, Хань
империясының әміршісі ғұмыр бойы алым-салық төлеп тұруға келіседі.
Үлкен елдің ұлы әміршісін алдына бас идірген Мөде осылайша өз
халқының ұзақ жыл бақытты сүруін қамтамасыз етті. Осы соғыстан 23 жыл бойы
Хань империясы Ұлы Ғұн ордасына алым-салық төлеп тұрған. Өз елінің абыройы
көтерген Мөде тәңірқұт біздің заманымызға дейінгі 174 жылы 57 жасында
кенеттен қайтыс болады. Оның орнына Мөденің үлкен ұлы Лаушаң Ұлы Орда
тәңірқұты тағына отырады. Лаушаң тәңірқұт тұсында да ғұн елі берекелі
тіршілік етеді. Елдің ішкі бірлігі ажырамайды. Тек Үйсін ұлысына маза
бермеген иузилар ғана қатаң жазаланып, Ұлы Орданың тәңірқұты оларды батысқа
қуады. Иузилар батысқа қоныс аударып, кейін қазіргі Ауғаныстан, Солтүстік
Үндістан аймағында ақ ғүндар мемлекетін құрған. Лаушаң тәңірқұт біздің
заманымызға дейінгі 161 жылы қайтыс болды. Қытай жылнамаларында одан
кейінгі Ұлы Ғұн ордасының билеушілері Сүйініш, Итжисе, Үбей, Ұшылу,
Гоулиху, Цзюйдихоу, Қоянды есімдері жазылған.
Хань империясы ұзақ жыл бойы достық пейіл танытып, ғұндарға алым-
салық төлеп тұрса, солтүстігіндегі қаһарлы көршілерін іштей ыдыратып,
тіпті, жойын жіберу ниетімен айнымаған. Осы ниетімен жүзеге асыру үшін олар
ғұн ұлыстарын бір-біріне айдап салу, ұлыс бектеріне өз қыздарын ұзату
арқылы олардың болашақ мұрагерлерін өз бауырларына тарту, сәті келген кезде
шапқыншылық жасу тәсілдерін қолданған.[11, 136]
Қытайлардың ғұндарға қарсы шапқыншылығының қайта күшеюі Сүйініш
тәңірқұт тұсында басталған еді. Ал Қоянды тәңірқұт (б.з.д 91-74 ж.ж.билік
құрған) тұсында мұндай шапқыншылықтар күшейіп, Ұлы Ғұн ордасы оңтүстік және
солтүстік бөліктерге ыдырайды.
Ұлы Ғұн ордасының даңқта да, қайғылы тарихи ең соңғы ұлы Тәңірқұт
Шөже тұсында аяқталады. Шөже Ұлы Орда төңірқұты болып ғұн сайланысымен ғүн
ұлысының халқын халқын Хань империясының шапқыншылығын сақтап қалу үшін
жанталаса күреседі. Ұлы Ғұн ұлысының оңтүстік бөлігінің мың сан қытай
жұтылып бара жатқанын сезіп, аман қалған халқын Саям, Алтай тауларына
көшіреді. Үйсін, Қаңлы ұлыстарымен күш біріктіруді ойлайды. Ең соңында Ұлы
орданы қаңлы ұлысына көшіріп, Хань империясының қалың қолына тойтарыс
берудің қамын жасайды. Сол мақсатпен Талас өзенінің бойынан қорған
тұрғызған. Бұл қорған қазіргі Тараз қаласының орнында біздің заманымыздан
бұрынғы 37-36 жылдар шамасында салынған. Шөже мұнымен де тынбай алыстағы
Парфияға елші аттандырып, шығыстан төнген қауіп ертең олардың да басына
төнетіні ескертеді. Өзіне әскери көмек беруін өтінеді.
Бірақ мұның бәрі кеш етеді. Прафиядан келген үш легион әскердің Хань
империясының 300 мың адамдық қарулы тобына қарсы тұра тұра алмайтын Шөже
жақсы түсінген. Тіпті ол Талас өзені бойында өзі салдырған қорғанның да
қала елге пана болмасын білген. Сондықтан өзін тәңірқұтымыз деп сыйлайтын
елінің басым көпшілігін батысқа қарай үдере көшіріп, өзі шағын әскерімен
қорған ішінде қалады.
1.3 Жырдағы Мулан образы
Әйел қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл атқарған. Қытай эпос-
жырларындағы әйел образы мүсінделген жыр- Мулан жыры . Халық сонау бағзы
заманда өткен адал перзентінің ерлік өнегесін келесі ұрпағына үлгі етіп
қалдырған.
Хэйнань өлкесінде Мулән атты қыз әкесінің орнына ерше киініп,
соғыс майданына аттанған. Кейінірек бұл оқиға ел арасында эпос опера және
халық ертегілері түрінде танылды. Хэйнань ауданының шығыс бөлігінде
орналасқан Юй Ченг аймағынан оңтүстікке қарай 30 шақырым жерде Муланның
туған жері- Қытайдың орта жазығындағы қарапайым кішкентай ауыл жатыр.
Ауылға кіре берген жерде қоршалған аула орналасқан. Кірер қақпаның үстінде
Батыл ұлдарымызға арналған ғибадатхана деген жазуды көруге болады.
Ғибадатханың ішінде әсем бейнелі әйелдің мүсіні тұр. Мүсіннің алдында
піртұтушылардың шырақтары жағылған. Ғибадатхананың сыртында Юань және Цинь
дәуірінде орнатылған екі тас скрижальда Муләннің беделін және батырлық
даңқын суреттеген жазулар жазылған.
Жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша, Суй дәуірі(581-618ж.ж)
Вэй Жуанг-да тұрған Вэй деген кісі болыпты. Бір күні ол ауылдың маңында
жатқан таулардан хош иісті ірі гүлдері бар, жапырағы мәңгі жасыл болып
тұратын сәндік өсімдік-магнолияны алып келеді де, үйінің алдындағы ауласына
отырғызады. Дәл он жыл өтіп, ағаш бүршік атып, гүлдей бастаған кезде, әйелі
оған қыз туып береді. Вэй қызының есімін Мулан деп қояды. Кейінірек Мулан
бойжет кен кезде, император сарайы жаудың басып кіруіне қарсы әскер құра
бастайды. Сол үшін әр үйден бір ер адамды жауынгерлік қызметке тартады.
Әкесінің әскерге баруына кәрілік әлсіздігін, інісінің әлі жас екенін көрген
Мулан өзі соғысқа атануға бел буады. Он екі жылын соғыс майданында ерше
киініп өткізген Мулән, өзін ержүрек, батыр ретінде танытады.
Жырда барлық оқиға Муләнға байланысты өрбиді. Жырда император әскер
құра бастағанда, әкесі мен інісінің соғысуға күштері жетпейтінін көрген
Муләннің күйініш, жан арпалысы былай суреттеледі:
Есігінің алдында,[12,7-10]
Тоқиды өрмек Мулaн қыз.
Әлсін -әлсін шығады,
Үһілеген күрсініс.
Тоқтап өрмек бір шақта,
Күшейді қыздың үһілі.
Сұрайды саған не ой түсті,
Сұрайды мұның не сыры?
Дейді қыз бөтен сырым жоқ,
Дейді жоқ ойдың да ешбірі.
Көрдім кеше шақырған,
Қағанның әскер жарлығын.
Он екі бірдей жарлықтың ,
Бәрінде әкем барлығын.
Әкемде туған бала жоқ,
Алдымда тұрған аға жоқ.
Базардан ат аламын,
Әке орнына жорыққа,
Әскерге өзім барамын.
Сөйтіп ел басына қиын-қыстау кез туғанда ер-азаматтармен қатар қыр гүліндей
құлпырып келе жатқан қыз,қолына қару алып, соғысқа аттанады. Ол елінің,
халқының тәуелсіздігін қорғауды, әкесінің орнына жорыққа баруды өзінің
парызы деп білген. Мулән-нағыз батыр, намысты қыз. Тауда болар тарғыл тас,
тарықса көзден шығар жас.Тар қолтықтан оқ тисе,шығады шығады демеп
қарындас. Иә, Мулән елінің басына бұлт үйірілген қысталаң шақта тағдырдың
айдауымен қолына қару алады.
Шығыстан алып тұлпарды,
Батыстан ермен жабдыды
Солтүстіктен қамшы алып.
Жүген менен ноқтаны,
Оңтүстіктен салдырды
Қош айтып әке-шешеге,
Таңсәріден жөнеді.
Ымыртта сары өзеннің,
Бойына жетіп түнеді.
Естілмейді бақыт тілеген,
Әке менен шеше үні.
Естілед тек өзеннің,
Сарқырап аққан гүрілі.
Ертесі қош деп өзенге,
Қаратау бардық кешінде.
Естілмейді әке-шеше тілеуі,
Кісінейді тек Ғу аттары,
Қарлығаш таудың түсінде.
Он екі жыл бойы ерлермен қатар жаулармен қанды шайқасқа түседі. Бірақ ешкім
оның қыз екенін білмейді. Осыдан біз Муланның өз айтқанынан қайтпайтын,
төзімді екенін көреміз.
Жолдарды басып айшылық,
Сан белдесіп жауменен.
Құстай ұштық басынан,
Қамалдардың,тауменен.
Бақырдың шығыл сыңғыры,
Шақбаңнан соққан дауылда.
Сәулесімен түнгі айдың,
Саңлақтап сауыт-дүлыға.
Сұрапыл соғыс,сан айқас,
Сардар өліп майданда.
Он неше жыл дегенде,
Оралды сарбаз ауылға.
Мулән өз дәреже-даңқын, мәртебесін арттыруды, дүние-байлық жинаудан мүлде
аулақ. Жырда мына жолдардан көре аламыз:
Жолықты ханға,хан алтын,
Отыр екен тағында.
Ағалап он екі ерлікті,
Алды және мың ділдә.
Сонда қаған сөйлейді:
Не тілегің бар дейді,
Болғын орда жігіті.
Сонда Мулән бүйдейді:
“Ұлық болғым келмейді,
Бір желмая бер”,-дейді.
Желмаямен болғаны,
Жетіп алсам ауылға.
Он екі жыл ерлермен бірге ерлік пен батылдық көрсетіп, жауынгерлік жолды
өтсе де, Мулан әйелге тән нәзіктікті, өмірге деген құштарлықты жоғалтқан
емес. Оны мына жолдардан көре аламыз:
Қызының естіп келгенін,
Бірін-бірі сүйіп ата-ана.
Сыртына шығып қорғанның,
Алдынан шығып қарады.
Әпкелері естіп келгенін,
Шаштарын түзеп тарады.
Інілері естіп келгенін,
Соятын малға қарманды
Үйіне кіріп өзінің,
Төсегіне Мулән отырды.
Сыпырып соғыс сауытын,
Көне киімін киінді.
Моншақтарын тағынып,
Шаштарын жазды түюлі.
Келгенде шыға есіктен,
Серіктері қарайды.
Қараған сайын көздері,
Бадырайып барады.
Он екі жыл жорықты,
Бірге кешіп Муләннің,
Қыз екенін кім ұқты.
Ата қоян қашан да дүбір аяқ келеді,
Ұрғашы қоян жалтаңкөз барындамас денені.
Қатарласып жүргенде бұл екеуін,
Кім ұрғашы,кім еркек қайдан ғана біледі.
( 木兰辞
唧唧复唧唧，
木兰当户织。
不闻机杼声，
惟闻女叹息。
问女何所思，
问女何所忆。
女亦无所思，
女亦无所忆。
昨夜见军帖，
可汗大点兵，
军书十二卷，
卷卷有爷名。
阿爷无大儿，
木兰无长兄。
愿为市鞍马，
从此替爷征。
东市买骏马，
西市买鞍鞯，
南市买辔头，
北市买长鞭。
旦辞爷娘去，
暮宿黄河边。
不闻爷娘唤女声，
但闻黄河流水鸣溅溅。
旦辞黄河去，
暮至黑山头，
不闻爷娘唤女声，
但闻燕山胡骑鸣啾啾。
万里赴戎机，
关山度若飞。
朔气传金柝，
寒光照铁衣。
将军百战死，
壮士十年归。
归来见天子，
天子坐明堂。
策勋十二转，
赏赐百千强。
可汗问所欲，
木兰不用尚书郎；
愿驰千里足，
送儿还故乡。
爷娘闻女来，
出郭相扶将；
阿姊闻妹来，
当户理红妆；
小弟闻姊来，
磨刀霍霍向猪羊。
开我东阁门，
坐我西阁床，
脱我战时袍，
著我旧时裳，
当窗理云鬓，
对镜帖花黄。
出门看伙伴，
伙伴皆惊忙：
同行十二年，
不知木兰是女郎。
雄兔脚扑朔，
雌兔眼迷离；
双兔傍地走，
安能辨我是雄雌?)
Сонда шайқастағы қарулас серіктері Муланның қыз екенін көріп,
аң-таң болады. Осыдан Муләннің ақылдылығы мен батырлығына қанық болып,
тапқырлық жасаған ерен ерлігіне куә боламыз.
Муланның ерлігіне арнап, тауды да атаған. Бұл тау Хуанг По Бэй
Сянг-та орналасқан. Көрінісі әсем, аспанмен теңескен тауда 50-ден астам
ғибадатханалар бар. Жыл сайын табынушылыққа келетін піртүтушылардың саны
100-ден асады. Бұл әйгілі Мулан тауы.
Бұл таудың байырғы атауы Ню Тоу Шанг болған.Яғни, Сиыр Басы
тауы. Аталған себебі, бір шаруаның көп малы болған екен. Сол малдарды
жыртқыш,ұрылардан шаруаның сиыры қорғайды екен. Сиыр қайтыс болған соң,
оның басын сыртқа шығарып жерлейді. Сыртқа шығып тұрған басы күн сайын
өсіп,үлкен тауға айналған. Кейінірек, Муланның отан алдында жасаған
ерлігіне арнап, осы тауды Мулан тауы деп атап кетеді.
Сонымен қатар, Мулан туралы кітаптар жазылып, опера мен
пьесалар қойылып, фильмдер мен мультипикациялық фильмдер түсірілген.
Мысалы, журналист-жазушы Максин Хонг Кингстон 1976 жылы жазылған Жауынгер-
әйел атты кітабынан кейін атаққа ие болған. [13,73] Бұл кітап өзінің
күрделі жанрлық және нарративтік құрылымымен көзге түседі. Бұл құрылымда
ежелгі қытай аңыздары мен Калифорнияға XX ғасырда көшіп келген
эмигранттардың өмірі айқасады. Максин Хонг Кингстонның романында
көтерілетін басты мәселелердің бірі-әлеуметтегі әйел орны мен ролі. Романда
кішкентай Максинге оның анасы Йинг Ланг Қытайдың батыр қызы-Мулан қолына
қылыш алып, бостандығы үшін күрескені туралы айтады. Ол кітабының Ақ
жолбарыстар атты бөлімінің бірінші бөлігінде анасы айтып берген-соғысқа
әкесінің орнына кеткен жауынгер қыз Мулан жайлы аңызды еске түсіреді:
Менің анам өскенде менің әйел және құл болатындығымды айтты,бірақ ол маған
жауынгер әйел Муланның өлеңін үйретіп, өскенде Мулан сияқты жауынгер әйел
болғым келетін. Максин Хонг Кингстон романында Мулән жырын өз нұсқасында
жазып, қыз атынан сөйлейді. Бұл нұсқасы батыста кең тарап, Уолт Дисней
киностудиясы мультипликациялық фильм түсірген. Бірақ, Кингстон нұсқасына
түпнұсқаға қарағанда көп өзгерістер енгізгендіктен, Фрэнк Чин сияқты азия-
американдық ғалымдырдың сынына түсті.
Сонымен қатар,қазіргі заман пьесалары мен операсын санамағанда,
Мулән жайлы біршама фильмдер түсірілген:
1927 ж. Tian Yi кинокомпаниясы,режиссері Li Ping Quan түсірген дыбыссыз
фильм.
1928 ж. Ming Xing кинокомпаниясы арқасында, режиссер Hou Yao
Муланның әскер қатарына қосылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 МУЛАН ЖЫРЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Мулан жырының жазылу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Муланжырындағы тарихи оқиғалар-ғұндармен
соғыс ... ... ... ... ... ... ... .. ..13
1.3Жырдағы Мулан
образы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
2 МУЛАН ЖЫРЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЭПОСТАРЫМЕН ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 Қазақ-қытай жырларындағы батырлар бейнесінің сомдалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Мулан образының және қазақ әдебиетіндегі ұлттық болмысқа тән қыздар
бейнесінің өзара
байланысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..36
2.3 Қайсар рухты қыздар-Отан сүйгіштіктің үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..47
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 9
КІРІСПЕ
Әдебиеттің үлкен бір саласы - ауыз әдебиеті. Ауыз әдебиеті - халық
өмірінің көркем шежіресі. Халықтың ауыз әдебиеті - халықтың ерте заманда
жасаған мәдени мұрасы. Халықтың өткендегі тарихын түсінуіміз үшін аңыз
әдебиетінің, оның ішінде батырлар жырының мәні зор екені күмәнсіз. Әр
халықтың ел қорғаған ерлері туралы шығарған батырлық жырлары ұшан - теңіз.
Тарихтағы әрбір кезең, яғни ел басынан өткен, халық тағдырына терең із
қалдырған тарихи, саяси оқиғалар нақты тарихи тұлғалардың-батырлардың
бейнесі арқылы, солар өмір кешкен, азаттық жолында арпалысып өткен заман,
уақыт кеңістігі арқылы көркем шежіреленеді. Ел тағдырындағы батырлардың
тарихы орнын бейнелеген, сомдаған өнер туындыларын сөз еткенде біз ауыз
әдебиетін, яғни халық мұрасын алдымен атаймыз. Бұл мұралардың аса
маңыздылығын, ел тағдырындағы тарихи мәнінаға буын, әдебиеттанушы ғалым-
зерттеушілер астын сыза айтады. Батырлар жырынан ата-ананы құрметтеу,
үлкенді сыйлау, кішіге қамқорлық ету секілді халықтың ерекше қасиеттерін
көреміз.Әр халықтың батырлар жырындағы бас қаһарманның мақсаты - отанын
жаудан қорғау, елін шапқан басқыншыларды қуып, туған жерді жаудан тазарту.
Батырлар жырындағы басты кейіпкерлердің бәріне тән ортақ қасиет: өжеттілік,
ерлік, адалдық, әділдік, дос үшін отқа түсуге әзірлік, қиындыққа төзгіштік,
уәдеге беріктік, Отанға деген шексіз сүйіспеншілік және жеңімпаздық.
Сондықтан ұнамды кейіпкер әрқашан барлық кедергілерді жеңіп, мақсаттарына
жетеді. Аңыз әдебиеті талай - талай ғасырлар жемісі. Халық оны сонау ықылым
заманнан рухани қазына ретінде сақтап, үрпақтан - ұрпаққа мұра етіп,
бүгінгі біздің дәуірімізге жеткізген. Батырлар жырындағы басты идеялық
лейтмотив, алтын арқау алдымен тарихи шындыққа бас тірейді.Яғни, белгілі
бір тарихи тұлғаның тарихи орны мен оның ел алдындағы тарихи қызметі басты
нысанаға алынады. Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп
көңілінде қалды, ұрпаққа өнеге болды. Сондықтан халық арасынан шыққан ақын
- жыршылар батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең - жырлар тудырды.
Ұлтының азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптеген мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани өжетін өтеп келеді. Батырлардың, басқа да
сандаған ұлттық деңгейдегі тұлғалардың қай - қайсысын алсаңыз да олардың
тұлғасын алдымен халық ішінен шыққан өнер иелері көркем сомдауға, әдебиет
тілінде жырға қосуға ұмтылған. Оның ішінде халық ауыз әдебиетінің үлесі
дара көрінеді.
Жазу - сызу болмаған ерте кезден-ақ халық өзінің тұрмыс-
тіршілігі, қоғамдық өмірі, шаруашылығы мен кәсібі, қуанышы мен күйініші,
дүниетанудағы көзқарасы т.б. жайында неше түрлі өлең-жыр,ертегі-әңгіме,
аңыздар ойлап шығарған және оларды ауызекі айту күйінде тудырған. Сондықтан
да бұларды халықтың ауызша шығарған көркем шығармасы, даналық сөзі, яғни
ауыз әдебиеті деп атаймыз. Бұдан әрине, ауыз әдебиетін көп адам бірлесіп
отырып шығарған деген ұғым тумайды. Ауыз әдебиетінің қандай үлгілерін болса
да әуел баста жеке адамдар шығарған. Бірақ ерте кезде, жазу өнері
болмағандықтан, ауыз әдебиетін шығарушылардың аттары хатқа түспеген,
сақталмаған. Халық олардың шығармаларын ғана есіне сақтап және ауызша
айтып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген, сөйтіп, жеке авторлар болып,
творчестволық өзгерістер енгізіліп отырған. Бертін келе ондай шығармалар
көпшіліктің еңбегіне, яғни халықтың ауызша шығарған әдебиетіне айналып
кеткен.
Ауыз-әдебиетінің,соның ішінде батырлар жырын зерттеуде басқа
теорияларға қарағанда тарихи мектебінің пікірлерінше ауыз әдебиеті
халықтың өміріне, тарихына байланысты туады деуі бұрын айтылмаған тың пікір
болатын. Өйткенмен ауыз әдебиетін түгелімен өткендегі тарих және оның
құжаты деп қарау қате айтылған пікір еді. Рас, халықтың тарихынан елеулі
орын алған оқиғалар әдебиетке әсерін тигізбей қоймайды, кейде ол әдеби
шығармалардың тууына себепші болады. Бірақ та, ауыз әдебиеті тарихи
оқиғаларды өз қалпында, болған күйінде жырлай бермейді. Тарихи фактілерді
негізге ала отырып, оны ақындық қиял арқылы құбылтып жырлайды, суреттеп
көрсетеді, кейде асырып, кейде әлсіреп елестетеді, ауыз әдебиеті тарихи
оқиғаларды сурет арқылы бейнелейді. Олай болса, ауыз әдебиеті тарихтың өзі,
соның құжаты деуге де болады.
Қазіргі ғылым ауыз әдебиеті адамдардың еңбек, кәсіп етуіне,
тұрмыс-тіршілігіне, қоғамдық өміріне және оның дамуына байланысты
туғандығын дәлелдейді. Ауыз әдебиеті халық өмірімен тығыз байланыса отырып,
оны жан-жақты суреттейді, әр-түрлі бейнелеу арқылы елестетеді.Әрине, бұдан
ауыз әдебиеті бірден дамыған деген ұғым тумайды. Оның кейбір үлгілері ескі
дәуірде, рушылдық қоғамда туған, бертін келе қоғамдық-экономикалық
жағдайлардың, адам баласының дүниетанудағы ой-өрісінің ұлғайып өсуіне қарай
ауыз әдебиеті де дамып отырған. Демек,халықтың қоғамдық өмірі, тұрмыс-
тіршілігі, әлеуметтік көзқарасы және т.б. ауыз әдебиетінің тууына және
қалыптасып дамуына әсер еткен, мазмұн берген. Сондықтан да ауыз әдебиеті
өзінің даму жолында тарихи дәуірлерді бастан кешірген, талай таптық,
қоғамдық тілектер мен көзқарастардың елегінен идеялық бағытына, мазмұныны
ықпал жасаған, әрқайсысы өздерінің мүдделеріне сәйкес ауыз әдебиетін
тудырған, оны пайдаланып отырған.
Ауыз әдебиетінің ертеден келе жатқан күрделі саласының бірі-
батырлар жыры [1, 53]. Батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол
халықтың ертедегі тұрмыс-тіршілігін, тарихына, қоғамдық өміріне туып,
солармен бірге жасасқан. Сондықтан да батырлар жыры өзінің қалыптасып даму
процессінде көптеген өзгерістерге ұшыраған, әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық
ой-санасының, көзқарастардың алуандаған әсерін бойына жинай берген.
Батырлар жырын зерттеуде қате-кемшіліктерде болмай қойған жоқ.
Кейбір еңбектерле батырлар жыры сын көзімен қаралмай, барлығын бірдей
халыққа жат деп көрсету кейбір әдебиетшілер мен тарихшылардың еңбектерінен
орын алды.
Шынына келгенде, батырлар жыры жайында орын алған бүл екі
көзқарастың екeуі де теріс, зиянды еді. Батырлар жырының бәрін кіршігі жоқ,
таза халықтың шығармалары деп бағалау немесе олардың бәрі де халыққа жат
деп көрсету тарихқа жасалған үлкен қиянат болып табылады. Батырлар жырының,
тіпті жалпы ауыз әдебиетінің ерте заманда, халықтың жазу-сызу өнері
болмаған кезінде туғандығын, олар ауызша туып, ел арасында ауызшы айтылуы
арқылы жеткендігін, осының негізінде әр-түрлі қоғамдық, таптық тілектерге
әрбір жырдың жай-күйі ашыла түспек. Кейбір жырлардың алғашқы нұсқасы
халықтың ортада туып, кейіннен оны үстем таптың иемденіп кеткенін де
аңғарамыз.
Өзінің ел-жұртын, халқын сүйген, оларға жан-тәнімен беріле адал
қызмет еткен және бұл жолда тамаша ерлік істер жасаған батырлар жайында
шығарылған жырлардың халық әдебиеті тарихынан алатын орны үлкен. Мұны көп
ғасыр бойына халықтың ұмытпай сақтап келуінің, сүйе жырлап, сүйсіне
тыңдауының өзі дәлелге түседі.
Алғашқы үлгілері, есте қалмаған сонау ерте заманда туған
батырлар жыры, бертін келе өзінің даму процессінде шыңдалып, жетілу үстінде
болған. Ол халықтың әр кезде жасаған ерлік істерін жырлау негізінде өсіп
ұлғайған. Әрбір тарихи кезеңде халыққа төнген қауіп-қатер кезінде асқан
ерлік жасап, ел-жұртына қорған болған батырлардың қаһармандық істері
халықтың әдебиетінен орын алған. Әрине, батырлар жыры тек қана жеке
адамдардың ерліктерін суреттеп қойған емес.Ол жеке образдар арқылы бүкіл
халықтың батырлық тұлғасын, ерлік ісін, сарқылмас күш-қуатын елестетеді,
соларды бейнелеп көрсетеді. Батырлар жырының басты мәні де осыған
байланысты.
Халық өткен кезде батырлар жырын жастарды ел-отанды сүюге,
халыққа адал қызмет етуге тәрбиелейтін құралдың бірі есебінде пайдаланған.
Жырдағы батырладрың ел қорғаудағы ерлік істерін жастарға үлгі-өнеге еткен.
Бұл ретте де де батырлар жырының тәрбиелік мәні болған.
Ертеден келе жатқан батырлар жыры біздің заманымызда да халықтық
мәнін жойған жоқ. Ескі мәдени мұраны қадірлей білетін халық бұл жырлардың
ең таңдаулысын, идеялық-көркемдік сапасы жоғарыларын пайдалануда. Бүған
батырлар жырының ең таңдаулы үлгілерінің жинақ болып, бірнеше рет басылуы,
ғылыми еңбекетер жазылуы, оқу орындарында оқытылуы, театр сахналарында және
киноларда көрсетілуі дәлел. Сондай-ақ патриоттық ерлік істерді, Отанды
сүюшілікті суреттейтін батырлар жырын халық аса жоғары бағалайды,ескіден
сақталған мәдени мұраның ең жақсы үлгілері деп таниды. [2, 65]
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Әрбір ұлттың тілі мен діні, тарихы
мен этнографиясы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, әдебиеті мен мәдениеті де біреу-
ақ. Олай болса, елдегі әдеби мұра-жалпы халықтың мәдениетінің ажырымыс бір
бұтағы,сырттан құяр қайнар бұлақтың бірі.
Халқының қамын ойлаған батырлардың ерлік әрекеттері көп көңілінде
қалды,ұрпаққа өнеге болды.Сондықтан халық ішінен шыққан ақын-жыршылар
батырлардың ерліктері жайында көптеген өлең-жырлар тудырды.
Ұлттың азаттығы үшін күрескен ерлерді дәріптейтін мұндай тарихи жырлар
ауызша тарап, халықтың рухани қажетін өтеп келеді.
Біздің зерттеуімізде Қытайдың батыр қызы Муланға байланысты туған
Мулан жыры зертеу нысанына айналды.
Зерттеу объектілері. Бітіру жұмысына қажетті материалдарды негізінен
қытай әдебиетінің бай бұлақтарынан ( Ахметбекқызы Г., Li Chao Yi, Алексеев
В.М., Аманұлы Д. ), сондай-ақ қытай және қазақ тілдеріндегі энциклопедиялар
мен сөздіктерден жинастырдық. Сонымен қатар біздің халық эпостарымыздағы
қыздарды суреттеу үшін қазақ тіліндегі газеттер мен журналдардан мақалалар
қолданылды. Бұдан тыс бүкіл әлемдік жүйе – интернет беттерінен де біршама
мәліметтер алдық.
Зертеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыста Қытайдың ғұн тайпаларының
Қытайға үздіксіз шапқыншылығына қарсы соғысына байланысты туған тарихи
жырлардың пайда болып, қалыптасу жолдарын белгілі кезең шындығымен
байланыстыра қарап, сипаттама беру мақсат етіледі. Осындай өзекті мәселені
шешуде төмендегідей міндеттер белгіленеді:
1. Қытайдың Ғұндармен соғысына байланысты туған тарихи жырлардың жиналу,
жариялану, зерттелу деңгейін пайымдау.
2. Мулан жырының жанрлық табиғаты мен жырлану еркешеліктерін саралау.
3. Тарихи жыр мен тарихи шындықтың арақатынасын анықтау.
4. Мулан образының бейнелеуіне мән беру.
5. Тарихи жырлардың тәрбиелік мәнін ашу.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс құрылымын атап өтсек, жұмыс
кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Кіріспеде берілген бітіру жұмысының өзектілігі, мақсаты
мен міндеті атап өтіліп, әр қайсысына жеке тоқталынады. Бірінші тарауда
қытай халқының мұрасы – Мулан жыры, оның жазылу тарихы мен бірнеше
ғасырға жататын нұсқалары туралы айтылады. Екінші тарауда қазақ эпостары
мен тарихтағы батыр қыздар қарастырылып, Мулан жырымен салыстырылған.
Қорытынды бөлімінде зерттеу тақырыбында жасалған жұмыстар сараланып,
қорытынды, тоқ етер ой айтылады. Пайдаланған әдебиеттер тізімінде жұмыстың
орындалу барысында көмек болып қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
МУЛАН ЖЫРЫ - ХАЛЫҚ МҰРАСЫ
1.1 Мулан жырының жазылу тарихы.
Қытай халық әндері-юе фу (б.з.д 2-6 ғ.ғ. жазыла бастаған). Олар Хань
дәуірінің (б.з.д.2-3ғ.ғ.), оңтүстік(махаббат лирикасы) және солтүстік
дәуірдің(көбінесе әскери тақырыпта) өлеңдері болып бөлінеді. Көлемі әр-
түрлі, бірақ бес иероглифтен түратыны кең тараған. Юефу-тек халық өлеңдері
ғана емес, сонымен қатар әйгілі ақындардың өлеңдеріне еліктеу. Юефу жанры
ең алғаш рет Цинь дәуір (б.з.д. 221-б.з. 206) кезінде пайда болды. Юе -
(yue) музыка, фу -(fu) палата болса, бірігіп музыка палатасы деп
аударылған.
Юефу жанры - Хань дәуірі кезінде (б.з.д.206-220) кең өріс алып,
б.з.д. 112 император сарайындағы халық әндерін жинап, қағазға тусіруілін
басқаратын палата болды. Осыдан бастап, халық осы палата қағазға түсірген
шығармаларды да юефу деп атап кеткен. [3, 44] Хань дәуірі кезінде юефу
жанры қытай поэзиясының қорын байытуға көп үлес қосты. Ол Чжоу дәуірі
кезінде жазылған Әндер кітабының (Shi jing) реализм дәстүрлерін
мұраланды, Хань дәуірінің музыкалық палатасының халық әндері әлеуметтің әр
бөлігін өте қарқынды және ашық түрде тойтарды. Таң дәуірі де Қтыай әдебиеті
тарихының дамуына өз үлесін қосты. Таң дәуірінің ақындары Хань дәуіріндегі
юефу өлеңдерінің атауларын қолданып, көптеген жаңа поэмалар жазды.
Қара сөзден қара өлеңге, одан ұлыстың үні іспетті жүрекжарды
әсем халық әніне айнала салған тұла бойы сыр мен жырға тұнған, таза өрі
қасиетті бір ауыз өлең. Болмыс-бітімі дербес бір өлең. Бүгінгі дүниі
әдебиетіндегі ең озық үлгіге тән ішкі-сыртқы шеберліктің ең шырқау керім
тұтастығы. Әдеби тарих.
Мулан жырының әр дәуірге жататын бірнеше нұсқалары бар. Әр дәуірде
жазылса да, сюжеті, тақырыбы бір-соғысқа қартайғаннан бара алмаған әкесінің
орнына Мулән қыздың өзінің аттануы.
Көлемі шағын, небәрі 332 иероглифтен тұратын мына жыр-
түпнұсқасы болып саналады:
木兰辞[]
唧唧复唧唧，
木兰当户织。
不闻机杼声，
惟闻女叹息。
问女何所思，
问女何所忆。
女亦无所思，
女亦无所忆。
昨夜见军帖，
可汗大点兵，
军书十二卷，
卷卷有爷名。
阿爷无大儿，
木兰无长兄。
愿为市鞍马，
从此替爷征。
东市买骏马，
西市买鞍鞯，
南市买辔头，
北市买长鞭。
旦辞爷娘去，
暮宿黄河边。
不闻爷娘唤女声，
但闻黄河流水鸣溅溅。
旦辞黄河去，
暮至黑山头，
不闻爷娘唤女声，
但闻燕山胡骑鸣啾啾。
万里赴戎机，
关山度若飞。
朔气传金柝，
寒光照铁衣。
将军百战死，
壮士十年归。
归来见天子，
天子坐明堂。
策勋十二转，
赏赐百千强。
可汗问所欲，
木兰不用尚书郎；
愿驰千里足，
送儿还故乡。
爷娘闻女来，
出郭相扶将；
阿姊闻妹来，
当户理红妆；
小弟闻姊来，
磨刀霍霍向猪羊。
开我东阁门，
坐我西阁床，
脱我战时袍，
著我旧时裳，
当窗理云鬓，
对镜帖花黄。
出门看伙伴，
伙伴皆惊忙：
同行十二年，
不知木兰是女郎。
雄兔脚扑朔，
雌兔眼迷离；
双兔傍地走，
安能辨我是雄雌?
Түпнұсқаның аудармасы:
Есігінің алдында,
Тоқиды өрмек Мулaн қыз.
Әлсін -әлсін шығады,
Үһілеген күрсініс.
Тоқтап өрмек бір шақта,
Күшейді қыздың үһілі.
Сұрайды саған не ой түсті,
Сұрайды мұның не сыры?
Дейді қыз бөтен сырым жоқ,
Дейді жоқ ойдың да ешбірі.
Көрдім кеше шақырған,
Қағанның әскер жарлығын.
Он екі бірдей жарлықтың ,
Бәрінде әкем барлығын.
Әкемде туған бала жоқ,
Алдымда тұрған аға жоқ.
Базардан ат аламын,
Әке орнына жорыққа,
Әскерге өзім барамын.
Шығыстан алып тұлпарды,
Батыстан ермен жабдыды
Солтүстіктен қамшы алып.
Жүген менен ноқтаны,
Оңтүстіктен салдырды
Қош айтып әке-шешеге,
Таңсәріден жөнеді.
Ымыртта сары өзеннің,
Бойына жетіп түнеді.
Естілмейді бақыт тілеген,
Әке менен шеше үні.
Естілед тек өзеннің,
Сарқырап аққан гүрілі.
Ертесі қош деп өзенге,
Қаратау бардық кешінде.
Естілмейді әке-шеше тілеуі,
Кісінейді тек Ғу аттары,
Қарлығаш таудың түсінде.
Жолдарды басып айшылық,
Сан белдесіп жауменен.
Құстай ұштық басынан,
Қамалдардың,тауменен.
Бақырдың шығыл сыңғыры,
Шақбаңнан соққан дауылда.
Сәулесімен түнгі айдың,
Саңлақтап сауыт-дүлыға.
Сұрапыл соғыс,сан айқас,
Сардар өліп майданда.
Он неше жыл дегенде,
Оралды сарбаз ауылға.
Жолықты ханға,хан алтын,
Отыр екен тағында.
Ағалап он екі ерлікті,
Алды және мың ділдә.
Сонда қаған сөйлейді:
Не тілегің бар дейді,
Болғын орда жігіті.
Сонда Мулән бүйдейді:
“Ұлық болғым келмейді,
Бір желмая бер”,-дейді.
Желмаямен болғаны,
Жетіп алсам ауылға.
Қызының естіп келгенін,
Бірін-бірі сүйіп ата-ана.
Сыртына шығып қорғанның,
Алдынан шығып қарады.
Әпкелері естіп келгенін,
Шаштарын түзеп тарады.
Інілері естіп келгенін,
Соятын малға қарманды
Үйіне кіріп өзінің,
Төсегіне Мулән отырды.
Сыпырып соғыс сауытын,
Көне киімін киінді.
Моншақтарын тағынып,
Шаштарын жазды түюлі.
Келгенде шыға есіктен,
Серіктері қарайды.
Қараған сайын көздері,
Бадырайып барады.
Он екі жыл жорықты,
Бірге кешіп Муләннің,
Қыз екенін кім ұқты.
Ата қоян қашан да дүбір аяқ келеді,
Ұрғашы қоян жалтаңкөз барындамас денені.
Қатарласып жүргенде бұл екеуін,
Кім ұрғашы,кім еркек қайдан ғана біледі.
Келесі Мулан жырын[4,118] Таң дәуірі кезінде, Вэй Юань Фу деген кісі
жазған:
木兰歌
唐 韦元甫
木兰抱杼嗟，
借问复为谁。
欲闻所戚戚，
感激强其颜。
老父隶兵籍，
气力日衰耗。
岂足万里行，
有子复尚少。
胡沙没马足，
朔风裂人肤。
老父旧羸病，
何以强自扶。
木兰代父去，
秣马备戎行。
易却纨绮裳，
洗却铅粉妆。
驰马赴军幕，
慷慨携干将。
朝屯雪山下，
暮宿青海傍。
夜袭燕支虏，
更携于阗羌。
将军得胜归，
士卒还故乡。
父母见木兰，
喜极成悲伤。
木兰能承父母颜，
却卸巾鞲理丝簧。
昔为烈士雄，
今为娇子容。
亲戚持酒贺父母，
始知生女与男同。
门前旧军都，
十年共崎岖。
本结弟兄交，
死战誓不渝。
今者见木兰，
言声虽是颜貌殊。
惊愕不敢前，
叹息徒嘻吁。
世有臣子心，
能如木兰节。
忠孝两不渝，
千古之名焉可灭。
怀木兰将军
唐代 无名氏
出塞男儿面，
归来女子身，
尚能降北虏，
断不慕东邻。
Бұдан басқа да нұсқалары көп. Қарап отырсақ, Отанын сүйіп, әкесін
құрметтеген қарапайым қыздың батылдығы, әр дәуірдің соншама ақындарын оны
жырлауға шабыттандырған.
1.2 Мулан жырындағы тарихи оқиғалар-ғұндармен соғыс.
Қытайда тек қара өлең деп аталмайтын халық жырлары болған. Тарихына
көз жетпейді. Мулан жыры V- ғасырдың ар-жақ бер жағындағы Сары өзенді
сағалаған солтүстіктегі белгісіз қалың елдің арасынын жиналып, көнеден
сақталған, дара музыкалы, ерекше мұқамды, бек көне халық жыры айтылған сол
халық жырларының құрамына бүгінгі қытай әдебиетінің ең асыл өдеби
мұраларының бірегейіне айналған. Аты шулы үлкен-үлкен мереке-мейрамдарда
сахарада, сахнада және де қалың қол жорыққа аттанарда таза қытай ұлысын
құраған ескі этностардың ешқайсына ұқсамайтын айрықша ұлттық аспаптармен
айтылып, орындалған. Жырда Мулан қыздың далалық бейнесі, өзгеше есімі, ерен
ерлігі, астына мінген сау тұлпары, ата-анасы, ел-жұрты мен туған жері, бәрі
де кешегі және кейінгі қытай халқының тұтас ұлттық тарихы, мәдениет-
менталитеті бейнеленген. Мулан жырының көлемі шағын. Жалпы жыр мәтіні
небәрі 332 иероглифтен тұрады, әрі түпнұсқа болып есептелінеді. (Оның соңғы
22 иероглифі IX-ғасырдағы сарай ақындары немесе әдеби қызметкерлер жағынан
қосылуы да мүмкін) [5,2] Бүгінгі таңда аталмыш жыр Қытайдағы әр ұлт
тіліндегі орта мектеп және барлық жоғарғы оқу орындарының көркем әдебиет
шығармалары жинағы мен әдебиет тарихының тұтас оқулықтарына жаппай
енгізіліп, онда аталмыш жырды қытай әдебиеті толық тарихындағы ең үздік
туынды деп ашып көрсетеді. Әрі ең таңдаулы үлгі ретінде 56 ұлттан тұратын
күллі қытай халқының отаншылдық, ұлттық рухын тек осы жырмен желпіндіріп,
жетілдіріп, ел мен жерге деген намысын қозғап, махаббатын қайрайды. Ескі Ғу
(ху және көне түрік) тілінен ежелгі қытай тіліне алғаш долбарланып, кесіп-
пішіп, кезең сайын күзеп-түзеп жаңартып, көп кәдеге жаратып, көне тарихында
атасынан қалған асылдай аялап, сан ғасыр сақтап келген.
Тұтас бір ұлттың 3500 жылдық әдебиет тарихында кейінгі және қазіргі
әдебиетті-ғалымдарға жапанға шыққан жалғыз тіректей тосын әсер берген
себепті де, жыр туған жылдар туралы тұспал қытай әдебиетінде алуан түрлі.
Тарихшы-әдебиетшілердің бір тобы аталған жырды өз тарихының Хан-Вэй
патшалықтары (б.д.д.206-265 ж.ж.) дәуірінде туған десе, екінші тобы, қытай
тарихының оңтүстік-солтүстік патшалықтар (б.д.420-581ж.ж.) кезеңінде өмірге
келді деген пікірді ұсынады. Соңғы топ, Сүй-Таң заманында (б.д.581-907 ж.ж.
) халық арасында туылған деген байламға тиянақтайды. Енді, мүлдем оқшау
көзқарастағылар сөз болған бұл жырды арғы-бергі дәуірлердің белгілі
ақындарының қаламынан жаратылған жазба әдебиетке тәуелді туынды деп
қарайды. Алайда тайталасқа толы бұл көзқарастардың ішінде дегенмен екінші
топтың пікірі күні бүгінге дейін басымдылық байқатып келеді. Жырда ел
шетіне жау тигенде ер жігітше киініп, әке орнына ерлерше жорыққа аттанып,он
екі жыл соғыс салып, жауды жеңіп, елге елге еңселі оралған батыр қыздың
даңқты да ержүреқ, ерлік ізгіліктері әсерлі әшекейленген.
Қытай тарихының баяндауынша,ғұн қауымы біздің заманымыздан бірнеше
ғасыр бұрын белгілі болған. [6,88-101] Олар қыста Кансу, Шенси, Өртос
бойын, Шығыс Түркістанды қоныстап, жаз айларында Алтай, Қанғай тауларын
айлайтын ұлы қауым. Біздің заманымыздын үш ғасыр бұрын Қытай ұкіметі
ғұндарға қарсы жойқын соғыс ашып, алты жүз жыл өткенде оларды қиратады.
Көне Қытай тарихшысы Бан Гу ғұндардың шығу тегін Қытайда б.з.д. XXI-XVI
ғ.ғ. билік құрған Ся әулеті билеушілерінің ұрпағы Шун Веймен
байланыстырады. Гумилев өз еңбегінде бұл мәліметтің аңыз екенін айтады және
оны ақиқатқа біршама жақын деп есептейді. Ғұндардың аса күшейіп, мықты
болған кезі біздің заманымыздын бұрынғы IV-III ғасырлар арасы. Олардың бар
өмірі Қытай елімен соғысумен өтеді. Қытай-олардың көп заманнан бергі ескі
жауы, оларды бүтіндей құртып, жерін тартып алуға кіріскен өктем ел.
Тарихтағы бір оғаш нәрсе-қытайлардың ғұндарға кемсіне қарауы, оларды
варвар деп атауы.Әрбір династия өткен сайын ғұндардың ұлттық атын бұзып,
оларға жаңадан жексұрын, бұзақы аттар қосып отырған. Олар ғұндарды қорлай
намысына тиген, әрқашан дұшпандық көзбен қарап, жапырып басуды жақсы
көрген. Бір халықтың атын әрбір дәуірде өзгертіп айтып, бір ғұн сөзінің
өзін біресе ху , біресе хунье,біресе хунну деп атаған.
Ғұндар өзінің тәуелсіздігін сақтау үшін Қытаймен мың жылдай
соғысты. Олардың күшейген Модэ заманында қытайлар үрейленіп,ғұндармен
шекарада өздерінің Ұлы қорғанын тұрғызған, - деп жазады.[7,12-16] Осылайша,
Қытай қорғанын салу, шекаралы аумақтарға халықтарды қоныстандыру мен
Сяньянға дейінгі жол магистралін салынуы,империяны жауынгер Ғұн
тайпаларынан қорғаудағы сенімді тірек болды. Өз заманында Шығыс пен Батысқа
бірдей танымал болып, Қытайды Ұлы қорған салуға мәжбүр еткен, атақты Рим
империясының құлауына себепкер болған жауынгер Ғұн тайпаларының тарихы
баршамызды қызықтырады. Қытай сияқты айдаһардың Батыс пен Солтүстікке етек
жаюын бірнеше жүз жыл тежеп келген осы Ғұндар өмірінен бізге сабақ болатын
оқиғалар жеткілікті. Қытай тарихшысы Сыма Цян өз еңбектерінде Ғұндар түралы
көптеген мәліметтер қалдырған. Ғұндар туралы деректер, сонымен қатар Бан
Гудің Цзянь Хан шу , яғни Үлкен Хан даинастиясының тарихы атты
еңбегінде көптеп кездеседі. Бұл еңбектерде басқа ежелдің Қытайдың өулеттік
шежірелерінде, сол өулеттің Ғұндармен болған әр кезеңдегі соғыстарында ірі
жеңістерге жетіп, елге танылған жекеленген әскери ұлы қолбасшылары мен
атақты княздары туралы жазылған өмірбаяндық деректер кездеседі.
Ғұндар ортасынан ел қорғайтын кемеңгер басшы, жойқын алып ерлер
шыға бастайды. Олар-Тұман, оның ұлы Модэ. Қытайлар мен ғұндар мыңдаған
жылдар соғысты. Ең үлкен жойқын соғыс Модэ заманында өтті. Ғұндар сол
кездегі ұлы мемлекеттің бірі болып, Қытаймен тең түсіп отырды.Модэнің
дәуірі-ғұн тарихында ерлік жырын шығарудың бір жарқын дәуірі. Ғұндардың
Қытай үкіметіне үлкен әсер еткен кезі-Модэнің кезі. Модэ Қытайда өзіне
бағындырып, оларға жыл сайын салық төлеуді міндет етті. Ғұндар не сұраймын
десе, еркі толық жетті. Бұл әрине, үлкен мемлекеттің ісі. Қытай оларға
бағынышты болып, салық төлеп тұрды , - деп Бичурин жазған. Модэнің
ұрпағынан Қытаймен аяусыз соғысқан атақты алып ер Шижы. Шижы-Қытайдың ұлы
жауы. Ол өзіне келген Қытай елшілерінің сондай зұлымдығын білген соң,
оларды еліне жібермей, тура жойып отырады. Шижы өлген соң, Орта Азия
ғұндарының алып ері Қоян барлық тайпаларды бұрынғыша біріктіріп, Қытайға
аяусыз қарсы тұрады.
Чжан Го дәуірінде Қытай солтүстіктегі біраз жерлерінен айырылған.
Қытайдағы алғашқы орталықтанған мемлекет Циннің солтүстіктегі соғыстары
ғылыми әдебиеттерде қорғаныс және айырылған жерлерін қайтару мақсатын
көздеді деп беріледі. Цинь әулеті императоры Цин Ши Хуандидің Ғүндармен
соғысы нәтижелі болды. Ол б.з.д. 214 жылы Қытайдың солтүстіктегі шекарасын
қалпына келтіріп, көшпенділердің болашақтағы шапқыншылығынан қорғану
мақсатында ұзындығы 10 мың ли болатын қамал салдырады. Цинь Ши-Хуанди
қайтыс болысымен басталған көтерілістердің нәтижесінде Қытайдан береке
қашады. Осыған байланысты Ғұндардың тынысы кеңіп, бірте-бірте қайтадан
Сары өзеннен өтіп, оның оңтүстік жағалауына ойыса бастайды. Сөйтіп, олар
бұрынғы Цинь империясы тартып алған жерлерді қайтадан басып алады.
Ғұндардың жорықтары әсерінен Қытайдағы ескі жүйе әлсіреп, орнына жаңа
күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасаған.Ғұн тайпаларының үздіксіз
шапқыншылығы Қытайдағы бірігу үдерісін жылдамдатты.Қытай халқы ішкі
қырылусыларды, бүкіл Қытайды біріктіруші күш болса, соны қолдануға дайын
еді. Өйткені Қытай халқы сол кезде-ақ сыртқы жаудан қорғанудың ең жақсы,
әрі сенімді тәсілі өздерінің іштен жұдырықтай жұмылып, бір мемлекетке
бірігу керектігін жақсы түсінді. Ғұндармен соғыстың барысында қытай
әскерінің ұйымдастырылуы күшейді, қару-жарақтары да дамып жетілді. Сонымен
қатар соғыс тәсілдері дамыды.[8, 128 - 151]
Қытайдағы Цинь империясы кезеңі мен оған дейінгі дәуірлердігі
ғұндармен ашық соғыстың, сонымен қатар, тек қорғаныс жұмыстарын жүргізудің
елді жаужүрек көшпенділерден сенімді түрде қорғай алмайтынын түсінген Хань
императорлары бастапқыда жас Хань мемлекетін аяғынан тұрғызып алғанша
Ғұндарға сый-сипат беру арқылы олардың көңілін аулап отырды. Үшіншіден,
Ғұндарды басқа көшпелі тайпалармен араздастыру арқылы олардың күш-қуатын
әлсіретті. Төртіншіден, Ғұндардың өздерінің ішіндегі келіспеушіліктерді
үдетіп, оларды іштей ірітіп-шірітті. Бесіншіден, ескі күштердің орнына
елдегі жаңа күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасап отырған. Көшпелі
мал шаруашылығымен айналысқан Ғұндардан отырықшылықпен айналысқан Қытайдың
экономикалық дамуы әлде қайда ілгері болған, сол сияқты әскер саны бойынша
да Ғұн сарбаздары Қытай армиясынан жиырма есе аз болған. Міне, осындай
айырмашылықтарға қарамастан, Ғұндар Қытайдың басқыншылық саясатын 400 жылға
жуық тежеді. Қытай-Ғұн мемлекеттері арасындағы ұзақ жылдарға созылған
соғыстың қытайлар үшін ілгерілетушілік ролі де болды. Мысалы, көне қытай
тарихында билеуші әулеттердің ауысуымен ішкі-сыртқы әсерінен мемлекеттік
жүйелер жаңарып отырған. Бұл жерде ішкі себептерге халық наразылықтары,
түрлі көтерілістер т.б. жатқызсақ, сыртқы себепке көшпенділердің, оның
ішінде ғұндардың үздіксіз жорықтарын жатқызуға болады. Осындай ішкі және
сыртқы себептердің сәйкес келуінен елдегі ескі жүйелер құлап, орнына сол
заманның талаптарын қанағаттандыратын жаңа жүйелер құлап, орнына сол
заманның талаптарын қанағаттандыратын жаңа жүйелер құрылып отырған. Осыдан
шығатын қорытынды: Ғұндардың жорықтары әсерінен Қытайдағы ескі жүйе
әлсіреп, орнына жаңа күштердің мемлекет басына келуіне жағдай жасаған
Ғұндар қытай саясаты және қаруының күшімен тарих сахнасынан шығып қалды.
Бірақ Қытаймен бірнеше жұз жылдарға созылған соғыс жүргізу арқылы,олар
Қытай тарихында үлкен орын алды. Ал қытайлықтар болса, Ғүндармен соғысу
барысында төмендегілерге қол жеткізді:
1. Ғұндардың үздіксіз шапқыншылығы көне қытай тарихына күні өткен
мемлекеттік жүйені әлсіретіп, елдегі ілгерілетуші жаңа күштердің билікке
келуіне жағдай жасады.
2. Ғұн тайпаларының жорықтары Қытайдағы бірігу үдерісін жылдамдатты.
3. Ғұндармен соғыс барысында Қытай әскері күшейді, ал осы әскер кейін
Қытайдың жаулаушылық саясатына қызмет етті.
4. Ғұндарға қарсы одақтасьар іздеу мақсатында Қытайдан аттандырылған
елшілердің сапарлары қытайлықтарға алғаш рет көптеген батыс мемлекеттері
жайлы хабар берді және осы оқиғадан сой атақты Ұлы Жібек жолы дүниеге
келді. Сауда қатынастарының дамуы мен жаңа жерлердің жаулап алынуы өз
кезеңінде Хань империясын Парфия және Рим мемлекеттерімен қатар ежелгі
дүниенің қуатты державасына айналды.
Өздерінен бұрынғы сақтардың даңқты дәстүрлерін жалғастырған
ғұндардың ұлы ордасы Цинь империясының дәл жанынан, қазіргі Қытай
аумағындағы Сарыөзен (Хуанхэ) мен Саржазық (Ордос) өңірінде шаңырақ
көтерген еді. Кейін Алтай асып, батыстағы Альпіге де жеткен, сөйтіп, Рим
империясын құлатқан даңқты ғұндарды алғаш осылай атандырған да қытайлар.
Сондықтан ұлы Ғұн ордасының алғашқы кезеңдегі тарихына шолу жасағанда сол
замандағы қытай жылнамашылары жазып қалдырған деректерге сүйенеміз.
Жылнамашылардың дерегіне қарағанда, ғұндардың да сақтар тәрізді
негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болған. Олардың салты-кәсібі
мынау, - деп жазады қытай жылнамашысы Сыма Цян ,- кең даланы кезіп жүріп,
малын бағады және аң аулап күнелтеді. Кез келген қысылтаяң шақта
қиналмастан жол тауып,айқаса кетуге даяр тұрады және қарсы келген дұшпанын
туталақай етеді. Бұл олардың сүйегіне біткен қасиеті... Тәңірқұтыдан бастап
(қытайша шан юй), қатардағы адамдарына дейін етті сүрлеп жейді. Тері-
терсектен киім киеді. Төсеніші мен жамылғысы-киіз...
Ұлы Ғұндар ордасы алғашында 24 тайпадан тұрған. Әр тайпадан өз
билері болған. Әр жылдың басында ел билері, - деп жазады тағы бір қытай
жылнамашысы Бань Гу ,- тәңірқұттың бас ордасына ірікткілеп келіп жиылады
ды, тәңірге тауап қылады. Ал жылдың бесінші айында Лұқшыңда ұлы құрылтай-
той өткізеді. Онда ата-бабаларының аруағына, Көк Тәңіріне, жын-періге арнап
тасаттық береді. Күзде, жылқы семіргенде, Тилиң өңірінде зор жиналыс
өткізіп, мал-басты түгендейді.
Қытай авторының бұл дерегінен біз ұлы ғұндар ортасындағы
мемлекеттік билік жүйесінің құрылымынан толық мағлұмат аламыз. Жиырма төрт
тайпа өз алдында бір-бір ел мәртебесіне, дербес өмір сүрген. Бірақ оларды
билеушілер жылына үш рет ұлы ордаға жиналып, жалпы мемлекетке ортақ
мәселелерді шешіп отырған. Жоғарыдағы жазбадан аңғарылатын тағы бір дерек-
ғұндар Көк Тәіңіріне сиынған, яғни Тәңір дінін ұстанған. Тәңірге, ата-баба
аруағына бағыштап жыл сайын құрбандық шалған. Ғұндар елшілікке келген басқа
мемлекеттің өкілдерін ұлы ордаға бетіне күл жағып кіргізетін болған. Бұл да
ғұндар билеушісінің алдына кез-келген жатжұрттық именіп кірсін деген нышан.
Ал өз араларына қылмыс жасаған адамның қылышпен бетін тілген. Бір рет беті
тілінген адамның адамның екінші рет қылмыс жасауға жүрегі дауалмаған. Қазақ
тілінде әлі күнге дейін айтылатын бетің тіліңгір деген қарғыс сөз-сол
заманндардың жаңғырығы.
Цинь империясының билеушілері өздерінің солтүстігіндегі ұйысқан ұлы
көршілерінен қатты қауіп енген. Олардың жиі-жиі елші жіберіп, Ғұн ұлысының
тұрмыс-тіршілігін, ішкі саяси жағдайын мұқият қадағалап отырғаны соны
байқатады. Цинь билеушісі Ши Хуан-Ди біздің заманымыздан бұрынғы 214 жылы
жүз мың адамнан тұратын қалың қолмен Сарыжазықта отырған ұлы Ғұн ордасына
шабуыл жасайды. Шабуылдың тұтқиылдан болғаны сондай, ғұндар Сарыжазықты
тастап шығуға мәбүр болады. Қорғанысқа қолайлы алқапты өз иелігіне алған Ши
Хуан-Ди ғұндардың қарсы шабылуынан қорғану үшін екі жылды аймақтың ішінде
осы аймақтан ұзындығы 5000 шақырымдық, биіктігі 6-10 метр ,ені 5-6 метр
болатын үлкен қорған тұрғызады. Ұлы Қытай қорғаны деген атаумен тарихқа
еніп, күні бүгінге дейін сақталған әлемдегі ең ұлы құрылыстардың бірі,
міне, осылай пайда болған.[9,12-16]
Бұл кезде ұлы ғұн ордасының билеушісі Тұман тәіңрқұрт еді. Тарихта
жігерсіз, көрсеқызар билеуші ретінде қалған бұл тәңірқұттың тұсында ұйысқан
ұлы ғұндар ордасы ыдырай бастады. Бұрынғы 24 тайпадан тұратын мемлекет енді
54 ұлысқа бөлінген. Олардың арасында бізге белгілі болғандары сәнби, иузи,
үйсін, қаңлы, дүнхұн ұлыстары.
Цинь империясы сәті келгенде ғұндарға шабуыл жасап, бауырлас
тайпаларды бір-біріне айдап салып қана қоймай, Ұлы орданың тәңірқұттарына
өз қыздарын беріп, оларды құдаландастық жолмен алдап ұстау саясатын
жүргізген. Қытай қыздарынан туған тәңірқұтының мұрагері әкесінен соң билік
басына келегн жағдайда нағашы жұртының ықпалынан шықпайды деп есептеген
олар. Шынымен-ақ, дәл осы саясат кейін ұлы ғұн ордасының ыдырауына алып
келеді.
Тұман тәңірқұттың кіші әйелі де Цинь империясы билеушілерінің қызы
еді. Осы әйел қартайған тәңірқұттың ғұн ғұн әйелінен туған үлкен ұлы,тақтың
заңды мұрагері Мөдеден құтылып, өз ұлын тақ мұрагері етуді ойлайды. Бұл
ойына Тұман тәңірқұтты да көндіреді. Тұман ұлы Мөдені иүзилерге аманатқа
беріп, ол барды-ау дегенде иузилерге қанды жорыққа аттанады. Мұндағы ойы-
Мөдені иузилер қолымен өлтіру еді. Бірақ жымысқы саясаттың астарын түсінген
Мөде иузилер ордасынан қашып шығып, еліне жетеді.Бірлесіп аңға шыққан бір
сапарда тұзаққа Мөде емес, Тұман тәңірқұттың өзі түседі. Ол Мөдені қорғаған
сарбаздар оғынан қаза табады. Сөйтіп Мөде ұлы ғұн ордасының тәңірқұты болып
жарияланады. Бұл біздің заманымыздан бұрын 209 жылы болған оқиға еді.
Сөйтіп ол 18-19 жасында Сиуңну хандығының тағына отырып, осы елдің дара
билеушісі екенін жариялайды. Содан көп ұзамай шығысындағы, батысындағы,
терістігіндегі, оңтүстігіндегі елдерді жаулап алып, шағын Сиуңну хандығын
шығыста теңдесі жоқ далалық ұлы империяға айналдырады. Осыдан кейін ел оны
мойындап, оған чиңтижы деген ат береді. Қазіргі түсінікте“Құдайдың
қаһары” деген мағынаны білдіреді.
Ел билігінің басына көсемдік дарыны аса жоғары, қолбасшылық қабілеті
тым ерең, көздеген мақсатына жетпей тынбайтынжігерлі жас Мөденің келуі тек
Сиуңну халқының ғана емес, бүкіл шығыс халықтарының тағдырына үлкен өзгеріс
әкеледі. Бұрын жеке-жеке хандықтарға бөлініп, өзара қырқысып жатқан түркі
халықтарының басы бірігіп, бәрі тарихқа танылған үлкен бір далалық
империяның құрамына енеді. Елді басқарудың жаңа жүйесі қалыптасады. Бір
жүйе елді үш әкімшілік аумақтық құрылымға бөліп басқару арқылы жүзеге
асырылып, бар билік бір адамның-чәниүйдің қолына көшеді.
Мөде қаған тұсында мемлекетті басқару жүйесінің шен-дәрежесі де
белгіленеді.Оның реформасынан кейін мемлекетте әскери шен жүйесі де (бас
қолбасшы, түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы ) бір қалыпқа түседі. Сиуңну
империясы азаматтарының бәрінің бірдей әскер қатарына шақырылуға міндетті
болуы, шақырылғандардың әскери бастықтарына сөзсіз бағынуы, әскердің үнемі
жауынгерлік рухта болуы үшін әскери жаттығулардың жүйелі жүргізіп тұруы
Сиуңнудың тұрақты армиясы болғанын дәлелдейді. Оның саны бір деректерде
300 000, екіншісінде 400 000 болғаны көрсетіледі.
Билік басындағы Мөде ұлы ғұн ордасының бүрынғы әскери қуатынқайта
қалпына келтіруді қолға алады. Жасақтардың арысындағы темірдей тәртіп пен
әскери даярлық ісі қайта басталады.[10,10]
Алдымен ойдағы ғұндар(дунхулар),кейін иузилер, сәнбилер, үйсіндер,
қаңлылар Ұлы орда тәңірқұтының төңірегіне топтастырылады. Мұндай тілекке
көнбей, бауырлас ел үйсіндердің Нәнбиін өлтіріп, байлығын талан-таражға
салған иузилерді қатты жазалаған Мөде үйсін ұлысын қайта қалпына келтіріп,
Нәнбидің ұлы Елжау биді ұлыс басшысы етіп тағайындайды .Ұлы Ғұн ордасының
ішкі ішкі бірлігін нығайтып алған соң Ұлы Қытай қорғанына ат басын тірейді.
Бұл кезде Қытай елінің ішінде де үлкен төңкеріс болған еді. Цинь әулетін
тақтан тайдырған Лю Бан біздің заманымыздан бұрынғы 202 жылы билік басына
келіп,жаңа империя-Хань империясының (б.з.д.202-б.з. 220) негізін қалады.
Үлы Қытай қорғанының іргесіне келіп ат ойнатқан Мөдеге қарсы бір шара
қолданбасқа Лю Банның амалы жоқ-ты .Ішкі Қытайдың барлық қуатын жұмылдырып,
300 мыңдық әскер жинаған Лю Бан Мөдеге қарсы жорыққа аттанады. Бірақ
Мөденің соғысқа сақадай сай әзірленген сарбаздарынан тас-талқан болып
жеңіледі. Қара басының амандығы қайғыға айналған Лю Бан Мөдеден шыбын
жанына сауға сұрайды. Ұлы Ғұн ордасының төңірқұтына қызын беріп, Хань
империясының әміршісі ғұмыр бойы алым-салық төлеп тұруға келіседі.
Үлкен елдің ұлы әміршісін алдына бас идірген Мөде осылайша өз
халқының ұзақ жыл бақытты сүруін қамтамасыз етті. Осы соғыстан 23 жыл бойы
Хань империясы Ұлы Ғұн ордасына алым-салық төлеп тұрған. Өз елінің абыройы
көтерген Мөде тәңірқұт біздің заманымызға дейінгі 174 жылы 57 жасында
кенеттен қайтыс болады. Оның орнына Мөденің үлкен ұлы Лаушаң Ұлы Орда
тәңірқұты тағына отырады. Лаушаң тәңірқұт тұсында да ғұн елі берекелі
тіршілік етеді. Елдің ішкі бірлігі ажырамайды. Тек Үйсін ұлысына маза
бермеген иузилар ғана қатаң жазаланып, Ұлы Орданың тәңірқұты оларды батысқа
қуады. Иузилар батысқа қоныс аударып, кейін қазіргі Ауғаныстан, Солтүстік
Үндістан аймағында ақ ғүндар мемлекетін құрған. Лаушаң тәңірқұт біздің
заманымызға дейінгі 161 жылы қайтыс болды. Қытай жылнамаларында одан
кейінгі Ұлы Ғұн ордасының билеушілері Сүйініш, Итжисе, Үбей, Ұшылу,
Гоулиху, Цзюйдихоу, Қоянды есімдері жазылған.
Хань империясы ұзақ жыл бойы достық пейіл танытып, ғұндарға алым-
салық төлеп тұрса, солтүстігіндегі қаһарлы көршілерін іштей ыдыратып,
тіпті, жойын жіберу ниетімен айнымаған. Осы ниетімен жүзеге асыру үшін олар
ғұн ұлыстарын бір-біріне айдап салу, ұлыс бектеріне өз қыздарын ұзату
арқылы олардың болашақ мұрагерлерін өз бауырларына тарту, сәті келген кезде
шапқыншылық жасу тәсілдерін қолданған.[11, 136]
Қытайлардың ғұндарға қарсы шапқыншылығының қайта күшеюі Сүйініш
тәңірқұт тұсында басталған еді. Ал Қоянды тәңірқұт (б.з.д 91-74 ж.ж.билік
құрған) тұсында мұндай шапқыншылықтар күшейіп, Ұлы Ғұн ордасы оңтүстік және
солтүстік бөліктерге ыдырайды.
Ұлы Ғұн ордасының даңқта да, қайғылы тарихи ең соңғы ұлы Тәңірқұт
Шөже тұсында аяқталады. Шөже Ұлы Орда төңірқұты болып ғұн сайланысымен ғүн
ұлысының халқын халқын Хань империясының шапқыншылығын сақтап қалу үшін
жанталаса күреседі. Ұлы Ғұн ұлысының оңтүстік бөлігінің мың сан қытай
жұтылып бара жатқанын сезіп, аман қалған халқын Саям, Алтай тауларына
көшіреді. Үйсін, Қаңлы ұлыстарымен күш біріктіруді ойлайды. Ең соңында Ұлы
орданы қаңлы ұлысына көшіріп, Хань империясының қалың қолына тойтарыс
берудің қамын жасайды. Сол мақсатпен Талас өзенінің бойынан қорған
тұрғызған. Бұл қорған қазіргі Тараз қаласының орнында біздің заманымыздан
бұрынғы 37-36 жылдар шамасында салынған. Шөже мұнымен де тынбай алыстағы
Парфияға елші аттандырып, шығыстан төнген қауіп ертең олардың да басына
төнетіні ескертеді. Өзіне әскери көмек беруін өтінеді.
Бірақ мұның бәрі кеш етеді. Прафиядан келген үш легион әскердің Хань
империясының 300 мың адамдық қарулы тобына қарсы тұра тұра алмайтын Шөже
жақсы түсінген. Тіпті ол Талас өзені бойында өзі салдырған қорғанның да
қала елге пана болмасын білген. Сондықтан өзін тәңірқұтымыз деп сыйлайтын
елінің басым көпшілігін батысқа қарай үдере көшіріп, өзі шағын әскерімен
қорған ішінде қалады.
1.3 Жырдағы Мулан образы
Әйел қай заманда да қоғам дамуында үлкен рөл атқарған. Қытай эпос-
жырларындағы әйел образы мүсінделген жыр- Мулан жыры . Халық сонау бағзы
заманда өткен адал перзентінің ерлік өнегесін келесі ұрпағына үлгі етіп
қалдырған.
Хэйнань өлкесінде Мулән атты қыз әкесінің орнына ерше киініп,
соғыс майданына аттанған. Кейінірек бұл оқиға ел арасында эпос опера және
халық ертегілері түрінде танылды. Хэйнань ауданының шығыс бөлігінде
орналасқан Юй Ченг аймағынан оңтүстікке қарай 30 шақырым жерде Муланның
туған жері- Қытайдың орта жазығындағы қарапайым кішкентай ауыл жатыр.
Ауылға кіре берген жерде қоршалған аула орналасқан. Кірер қақпаның үстінде
Батыл ұлдарымызға арналған ғибадатхана деген жазуды көруге болады.
Ғибадатханың ішінде әсем бейнелі әйелдің мүсіні тұр. Мүсіннің алдында
піртұтушылардың шырақтары жағылған. Ғибадатхананың сыртында Юань және Цинь
дәуірінде орнатылған екі тас скрижальда Муләннің беделін және батырлық
даңқын суреттеген жазулар жазылған.
Жергілікті тұрғындардың айтуы бойынша, Суй дәуірі(581-618ж.ж)
Вэй Жуанг-да тұрған Вэй деген кісі болыпты. Бір күні ол ауылдың маңында
жатқан таулардан хош иісті ірі гүлдері бар, жапырағы мәңгі жасыл болып
тұратын сәндік өсімдік-магнолияны алып келеді де, үйінің алдындағы ауласына
отырғызады. Дәл он жыл өтіп, ағаш бүршік атып, гүлдей бастаған кезде, әйелі
оған қыз туып береді. Вэй қызының есімін Мулан деп қояды. Кейінірек Мулан
бойжет кен кезде, император сарайы жаудың басып кіруіне қарсы әскер құра
бастайды. Сол үшін әр үйден бір ер адамды жауынгерлік қызметке тартады.
Әкесінің әскерге баруына кәрілік әлсіздігін, інісінің әлі жас екенін көрген
Мулан өзі соғысқа атануға бел буады. Он екі жылын соғыс майданында ерше
киініп өткізген Мулән, өзін ержүрек, батыр ретінде танытады.
Жырда барлық оқиға Муләнға байланысты өрбиді. Жырда император әскер
құра бастағанда, әкесі мен інісінің соғысуға күштері жетпейтінін көрген
Муләннің күйініш, жан арпалысы былай суреттеледі:
Есігінің алдында,[12,7-10]
Тоқиды өрмек Мулaн қыз.
Әлсін -әлсін шығады,
Үһілеген күрсініс.
Тоқтап өрмек бір шақта,
Күшейді қыздың үһілі.
Сұрайды саған не ой түсті,
Сұрайды мұның не сыры?
Дейді қыз бөтен сырым жоқ,
Дейді жоқ ойдың да ешбірі.
Көрдім кеше шақырған,
Қағанның әскер жарлығын.
Он екі бірдей жарлықтың ,
Бәрінде әкем барлығын.
Әкемде туған бала жоқ,
Алдымда тұрған аға жоқ.
Базардан ат аламын,
Әке орнына жорыққа,
Әскерге өзім барамын.
Сөйтіп ел басына қиын-қыстау кез туғанда ер-азаматтармен қатар қыр гүліндей
құлпырып келе жатқан қыз,қолына қару алып, соғысқа аттанады. Ол елінің,
халқының тәуелсіздігін қорғауды, әкесінің орнына жорыққа баруды өзінің
парызы деп білген. Мулән-нағыз батыр, намысты қыз. Тауда болар тарғыл тас,
тарықса көзден шығар жас.Тар қолтықтан оқ тисе,шығады шығады демеп
қарындас. Иә, Мулән елінің басына бұлт үйірілген қысталаң шақта тағдырдың
айдауымен қолына қару алады.
Шығыстан алып тұлпарды,
Батыстан ермен жабдыды
Солтүстіктен қамшы алып.
Жүген менен ноқтаны,
Оңтүстіктен салдырды
Қош айтып әке-шешеге,
Таңсәріден жөнеді.
Ымыртта сары өзеннің,
Бойына жетіп түнеді.
Естілмейді бақыт тілеген,
Әке менен шеше үні.
Естілед тек өзеннің,
Сарқырап аққан гүрілі.
Ертесі қош деп өзенге,
Қаратау бардық кешінде.
Естілмейді әке-шеше тілеуі,
Кісінейді тек Ғу аттары,
Қарлығаш таудың түсінде.
Он екі жыл бойы ерлермен қатар жаулармен қанды шайқасқа түседі. Бірақ ешкім
оның қыз екенін білмейді. Осыдан біз Муланның өз айтқанынан қайтпайтын,
төзімді екенін көреміз.
Жолдарды басып айшылық,
Сан белдесіп жауменен.
Құстай ұштық басынан,
Қамалдардың,тауменен.
Бақырдың шығыл сыңғыры,
Шақбаңнан соққан дауылда.
Сәулесімен түнгі айдың,
Саңлақтап сауыт-дүлыға.
Сұрапыл соғыс,сан айқас,
Сардар өліп майданда.
Он неше жыл дегенде,
Оралды сарбаз ауылға.
Мулән өз дәреже-даңқын, мәртебесін арттыруды, дүние-байлық жинаудан мүлде
аулақ. Жырда мына жолдардан көре аламыз:
Жолықты ханға,хан алтын,
Отыр екен тағында.
Ағалап он екі ерлікті,
Алды және мың ділдә.
Сонда қаған сөйлейді:
Не тілегің бар дейді,
Болғын орда жігіті.
Сонда Мулән бүйдейді:
“Ұлық болғым келмейді,
Бір желмая бер”,-дейді.
Желмаямен болғаны,
Жетіп алсам ауылға.
Он екі жыл ерлермен бірге ерлік пен батылдық көрсетіп, жауынгерлік жолды
өтсе де, Мулан әйелге тән нәзіктікті, өмірге деген құштарлықты жоғалтқан
емес. Оны мына жолдардан көре аламыз:
Қызының естіп келгенін,
Бірін-бірі сүйіп ата-ана.
Сыртына шығып қорғанның,
Алдынан шығып қарады.
Әпкелері естіп келгенін,
Шаштарын түзеп тарады.
Інілері естіп келгенін,
Соятын малға қарманды
Үйіне кіріп өзінің,
Төсегіне Мулән отырды.
Сыпырып соғыс сауытын,
Көне киімін киінді.
Моншақтарын тағынып,
Шаштарын жазды түюлі.
Келгенде шыға есіктен,
Серіктері қарайды.
Қараған сайын көздері,
Бадырайып барады.
Он екі жыл жорықты,
Бірге кешіп Муләннің,
Қыз екенін кім ұқты.
Ата қоян қашан да дүбір аяқ келеді,
Ұрғашы қоян жалтаңкөз барындамас денені.
Қатарласып жүргенде бұл екеуін,
Кім ұрғашы,кім еркек қайдан ғана біледі.
( 木兰辞
唧唧复唧唧，
木兰当户织。
不闻机杼声，
惟闻女叹息。
问女何所思，
问女何所忆。
女亦无所思，
女亦无所忆。
昨夜见军帖，
可汗大点兵，
军书十二卷，
卷卷有爷名。
阿爷无大儿，
木兰无长兄。
愿为市鞍马，
从此替爷征。
东市买骏马，
西市买鞍鞯，
南市买辔头，
北市买长鞭。
旦辞爷娘去，
暮宿黄河边。
不闻爷娘唤女声，
但闻黄河流水鸣溅溅。
旦辞黄河去，
暮至黑山头，
不闻爷娘唤女声，
但闻燕山胡骑鸣啾啾。
万里赴戎机，
关山度若飞。
朔气传金柝，
寒光照铁衣。
将军百战死，
壮士十年归。
归来见天子，
天子坐明堂。
策勋十二转，
赏赐百千强。
可汗问所欲，
木兰不用尚书郎；
愿驰千里足，
送儿还故乡。
爷娘闻女来，
出郭相扶将；
阿姊闻妹来，
当户理红妆；
小弟闻姊来，
磨刀霍霍向猪羊。
开我东阁门，
坐我西阁床，
脱我战时袍，
著我旧时裳，
当窗理云鬓，
对镜帖花黄。
出门看伙伴，
伙伴皆惊忙：
同行十二年，
不知木兰是女郎。
雄兔脚扑朔，
雌兔眼迷离；
双兔傍地走，
安能辨我是雄雌?)
Сонда шайқастағы қарулас серіктері Муланның қыз екенін көріп,
аң-таң болады. Осыдан Муләннің ақылдылығы мен батырлығына қанық болып,
тапқырлық жасаған ерен ерлігіне куә боламыз.
Муланның ерлігіне арнап, тауды да атаған. Бұл тау Хуанг По Бэй
Сянг-та орналасқан. Көрінісі әсем, аспанмен теңескен тауда 50-ден астам
ғибадатханалар бар. Жыл сайын табынушылыққа келетін піртүтушылардың саны
100-ден асады. Бұл әйгілі Мулан тауы.
Бұл таудың байырғы атауы Ню Тоу Шанг болған.Яғни, Сиыр Басы
тауы. Аталған себебі, бір шаруаның көп малы болған екен. Сол малдарды
жыртқыш,ұрылардан шаруаның сиыры қорғайды екен. Сиыр қайтыс болған соң,
оның басын сыртқа шығарып жерлейді. Сыртқа шығып тұрған басы күн сайын
өсіп,үлкен тауға айналған. Кейінірек, Муланның отан алдында жасаған
ерлігіне арнап, осы тауды Мулан тауы деп атап кетеді.
Сонымен қатар, Мулан туралы кітаптар жазылып, опера мен
пьесалар қойылып, фильмдер мен мультипикациялық фильмдер түсірілген.
Мысалы, журналист-жазушы Максин Хонг Кингстон 1976 жылы жазылған Жауынгер-
әйел атты кітабынан кейін атаққа ие болған. [13,73] Бұл кітап өзінің
күрделі жанрлық және нарративтік құрылымымен көзге түседі. Бұл құрылымда
ежелгі қытай аңыздары мен Калифорнияға XX ғасырда көшіп келген
эмигранттардың өмірі айқасады. Максин Хонг Кингстонның романында
көтерілетін басты мәселелердің бірі-әлеуметтегі әйел орны мен ролі. Романда
кішкентай Максинге оның анасы Йинг Ланг Қытайдың батыр қызы-Мулан қолына
қылыш алып, бостандығы үшін күрескені туралы айтады. Ол кітабының Ақ
жолбарыстар атты бөлімінің бірінші бөлігінде анасы айтып берген-соғысқа
әкесінің орнына кеткен жауынгер қыз Мулан жайлы аңызды еске түсіреді:
Менің анам өскенде менің әйел және құл болатындығымды айтты,бірақ ол маған
жауынгер әйел Муланның өлеңін үйретіп, өскенде Мулан сияқты жауынгер әйел
болғым келетін. Максин Хонг Кингстон романында Мулән жырын өз нұсқасында
жазып, қыз атынан сөйлейді. Бұл нұсқасы батыста кең тарап, Уолт Дисней
киностудиясы мультипликациялық фильм түсірген. Бірақ, Кингстон нұсқасына
түпнұсқаға қарағанда көп өзгерістер енгізгендіктен, Фрэнк Чин сияқты азия-
американдық ғалымдырдың сынына түсті.
Сонымен қатар,қазіргі заман пьесалары мен операсын санамағанда,
Мулән жайлы біршама фильмдер түсірілген:
1927 ж. Tian Yi кинокомпаниясы,режиссері Li Ping Quan түсірген дыбыссыз
фильм.
1928 ж. Ming Xing кинокомпаниясы арқасында, режиссер Hou Yao
Муланның әскер қатарына қосылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz