ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері
Кіріспе
1. ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдайдың шиеленісуі
2. Қазақстанның оңтүстігі Ресей мен Англияның Орта Азиядағы сыртқы саяси стратегиясында
3. Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекеттер . Хиуа, Бұхара және Қоқан экспансиясының объектісі
4. Ұлы жүз қазақтарының Қоқан және Хиуа хандықтарының соғыс экспансиясына қарсы ұлт.азаттық күресі
5. Сыр бойы, Арал өңірі қазақтарының ХІХ ғасырдың 50.60 жылдарындағы Хиуа мен Ресейге қарсы ұлт.азаттық күресі
6. Оңтүстік Қазақстан Ресей бодандығында: проблемалар және
тәжірибелер
1. ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдайдың шиеленісуі
2. Қазақстанның оңтүстігі Ресей мен Англияның Орта Азиядағы сыртқы саяси стратегиясында
3. Оңтүстік Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекеттер . Хиуа, Бұхара және Қоқан экспансиясының объектісі
4. Ұлы жүз қазақтарының Қоқан және Хиуа хандықтарының соғыс экспансиясына қарсы ұлт.азаттық күресі
5. Сыр бойы, Арал өңірі қазақтарының ХІХ ғасырдың 50.60 жылдарындағы Хиуа мен Ресейге қарсы ұлт.азаттық күресі
6. Оңтүстік Қазақстан Ресей бодандығында: проблемалар және
тәжірибелер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, патшалық Ресейдің отаршылдық езгісі мен ортаазиялық хандықтардың басқыншылық әрекеттеріне қарсы ұлт-азаттық күрестер тарихы, кезеңдері және проблемалары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп, отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қатаң әдістемелік қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын мұндай ізденістер еліміздің әлемдік қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын кешенді зерттеулердің қатарына ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, олардың кезеңдері, проблемалары да жатады.
Қазіргі кезде Қазақстанда тарих ғылымы өте маңызды кезеңдердің бірін бастан кешіруде. Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні кеше түсе қалған жоқ, оның көне дәстүрлері бар. Бүгінгі күнді түсініп, түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де кешегі кезеңге көз жіберуіміз керек [1, 4 б.]. Мойындаған жөн, біздің тарихи шындыққа беретін бағамыз ұдайы дәл емес. Кеңес кезеңіндегі тарих ғылымының ең сорақы қателерінің бірі ұлттық мүддеге, құндылықтарға салғырт, саяси үстемдік тұрғысынан қарау болды. Өз тарихын ұмытқан немесе оны білмейтін «халықтың болашағы жоқ және ол мақсатты іс-әрекеттерді жүзеге асыра алмайды». Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана отандық тарих ғылымы қоғамдық сананы ұлттық мүдде тұрғысынан қалыптастыруда. Ең маңызды мәселелер қатарында тарихтың зерттелмеген немесе зерттеуге тиым салынған беттері саналды. Өзінің өткен тарихын білу, оған дұрыс баға беру, тоталитарлық жүйенің жіберген қателіктерін түзеу ұлттық сананың оянуын тездететіні сөзсіз. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылды «Халықтар бірлігі мен ұлттық тарих жылы», 1999 жылды «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» деп жариялауы тарихымыздың, оның ішінде қазақ халқының тәуелсіздік үшін ұлт-азаттық күрес тарихының жан-жақты зерттеліп, ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына, жаңа зерттеулер мен жаңалықтарға, жаңа көзқарастарға әкелетіні сөзсіз. Әрине, тарих саласындағы жаңа зерттеулер мен ғылыми ізденістер қоғамдық өмірде үлкен рөл атқарады. Елбасының сөзімен айтқанда, «тарих тек ғылым үшін зерттелмейді, ол ең алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі» [2, 1 б.].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп, отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қатаң әдістемелік қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын мұндай ізденістер еліміздің әлемдік қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын кешенді зерттеулердің қатарына ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, олардың кезеңдері, проблемалары да жатады.
Қазіргі кезде Қазақстанда тарих ғылымы өте маңызды кезеңдердің бірін бастан кешіруде. Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні кеше түсе қалған жоқ, оның көне дәстүрлері бар. Бүгінгі күнді түсініп, түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де кешегі кезеңге көз жіберуіміз керек [1, 4 б.]. Мойындаған жөн, біздің тарихи шындыққа беретін бағамыз ұдайы дәл емес. Кеңес кезеңіндегі тарих ғылымының ең сорақы қателерінің бірі ұлттық мүддеге, құндылықтарға салғырт, саяси үстемдік тұрғысынан қарау болды. Өз тарихын ұмытқан немесе оны білмейтін «халықтың болашағы жоқ және ол мақсатты іс-әрекеттерді жүзеге асыра алмайды». Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана отандық тарих ғылымы қоғамдық сананы ұлттық мүдде тұрғысынан қалыптастыруда. Ең маңызды мәселелер қатарында тарихтың зерттелмеген немесе зерттеуге тиым салынған беттері саналды. Өзінің өткен тарихын білу, оған дұрыс баға беру, тоталитарлық жүйенің жіберген қателіктерін түзеу ұлттық сананың оянуын тездететіні сөзсіз. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылды «Халықтар бірлігі мен ұлттық тарих жылы», 1999 жылды «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» деп жариялауы тарихымыздың, оның ішінде қазақ халқының тәуелсіздік үшін ұлт-азаттық күрес тарихының жан-жақты зерттеліп, ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына, жаңа зерттеулер мен жаңалықтарға, жаңа көзқарастарға әкелетіні сөзсіз. Әрине, тарих саласындағы жаңа зерттеулер мен ғылыми ізденістер қоғамдық өмірде үлкен рөл атқарады. Елбасының сөзімен айтқанда, «тарих тек ғылым үшін зерттелмейді, ол ең алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі» [2, 1 б.].
1 Назарбаев Н.А. Уроки истории и современность. – Алматы: Қазақстан, 1997. - 121 б.
2 Назарбаев Н. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Егемен Қазақстан. – Алматы, 1998. – 7 шілде.
3 Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы: Қазақстан, - 2005. – 604 б.
4 Қозыбаев М. Тарихнама мәселесі толғандырады // Қазақ тарихы. – Алматы, 1996. - №6.
5 Миссия капитана Никифорова в Хиву и действия отрядов, высылаемых в Киргизскую степь с Сибирской и Оренбургской линий для усмирения Кенисары Касымова и других мятежников. Составил полковник А.Г.Серебренников // Сборник материалов для Туркестанского края. Том III. - 1841.
6 Н. Середа. Бунт киргизского султана Кенисара Касимова // Вестник Европы. 1870, - № 8, 9; 1871, - № 8.
7 Савичев Н.М. Воспоминания об экспедиции к Аральскому морю в 1840 г. Уральские войсковые ведомости. 1873. - № 18;
8 Потто В. Гибель отряда Рукина // Исторический вестник. Т.81. - 1900. Соныкі: Степная война. – 1883.
9 Аничков Н. Киргизский герой Джанкожа Нурмухамедов // Известия общества археологии при Казанском университете. Т 12, выпуск 3. – 1894.
10 Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838гг.) . - Кзыл-Орда, 1926. – 300 б.
11 Асфендияров С. История Казахстана с древнейших времен. – Москва, 1935. Т.1
12 Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы, 1992.
13 Галузо П.Г. Туркестан – коллония (Очерки истории колониальной политики русского царизма в Средней Азии). Москва, 1929.
14 Шойынбаев Т.Ж. Восстание сырдарьинских казахов под руководством Джанхожи Нурмухаметова (1856-1857). Алматы, 1949. - 106б.
15 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана в конце ХVІІІ и первой половине ХІХ века и Букеевское ханство. Алматы: Арыс, 2009. – 400 б.
16
Нусупбеков А.Н. Народно-освободительное движение в Младшем жузе. (1783-1797). В кн.: История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5т. Т.3. Алма-Ата. - 1979.
17 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы. 1994. - 192 б.
18 Қойгелдиев М.Қ. Жетісудағы Ресей билігі (ХІХ ғ.-1917 ж.). - Астана: Елорда, 2004. - 216 б.
19 Омарбеков Т.Ш. Қазақстан тарихына, тарихнамасына ұлттық көзқарас. Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388 б.
20 Галлиев В.З. национально-освободительное движение казахского народа. В свете новых иследованей // Мысль. – Алматы. – 1993. - №11.
21 Құрманалин С.Б. 1847-1858 жж. Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. Алматы, 1999. - 173 б.
22 Валиханов Э. Методологические исследования причинных связей национально-освободительных движений первой половины ХІХ в. // Отан тарихы. 2003. №1 56-61бб.
23 Әбжанов Х.М. Ұлт-азаттық қозғалыстары тарихын зерттеу методологиясы туралы// «Тарихшы және тарих» атты Е.Бекмахановтың 90 жылдығына арналған халықаралық ғыл.-практикалық конференция материалдары. Павлодар. 2005.26-32 бб.
24 Оспанов А. Жанқожа батыр. 1-кітап. Алматы, 1992.
25 Абдуалы А. Политическая история Южного Казахстана в первой половине ХІХ века. Тараз, 2008. –
26 Қасымбаев Ж. Хан Кене. Алматы, 1993.
27 Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. Алматы,1992.
28 Артықбаев Ж. История Казахстана в ХІХ веке. Алматы, 1995.
29 Мәшімбаев С. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы, 1994.
30 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
31 Әбдіров М. Жетісу казактары тарихынан. Алматы, 1997.
32 Пірімбетова Е.Ө. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы (XVIII-XX ғасырдың басы). Оқу құралы.Алматы, 2001
33 Махаева А.Ш. Қазақ-қырғыз саяси байланыстарының тарихы. т.ғ.д. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы 2009.
34
Мажитов С.Ф. Народно-освободительное движение в Казахстане ХVІІІ – начале ХХ вв.: проблемы истории, теории и историографии. Автореферат диссертации на соискание ученой степени д.и.н. Алматы 2007.
35 Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы 1994. 240 б.
36
Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. Т.3. Алматы: Атамұра, 2010.
37 Абдуалы А. Взаимоотношения Казахстана и Хивинского ханства (ІІ половина ХVІІІ – 60 годы ХІХ века). Алматы 2005.
38 Абдуалы А. Культурные взаимосвязи Младшего жуза и Хивинского ханства в 60 годы ХІХ века. Алматы 2005.
39 Қайырханова Ф.К.XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан. Методикалық оқу құралы. Семей. 2004
40 Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г. М., 1822, ч. ІІ
41 Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған Қаражан Қ.С. Алматы. 2009.
42 Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. Алматы 2007.
43 Қожамжарова Д.П. Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулауы: әскери-отарлық әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынас (ХІХ ғ. ІІ ж – ХХ ғ. бас кезі). т.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған афторефераты. Алматы 2010.
44 «Қазақстан» Ұлттық энцклопедиясы. Бас редактор Ә.Нысанбаев. Алматы 1998.
45 Абдуалы А., Әбілдәұлы Б. Ел бастаған ер Байзақ. Тараз 2008
46 Абдуалы А. Ислам в констексте казахско-хивинских взаимоотношении (конец ХVІІІ – 50 годы ХІХ века). Алматы 2005.
47 Сүлейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ начала ХХ в. Алма-Ата, 1963. 407 бет.
48 Мырзабекова Р.С. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің сыртқы саясатының басым бағыттары. // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және құқық сериясы. №3 (41) 2009.
49 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). М., Издательство восточной литературы, 1960. – 272 с.
50 Договоры России с Востоком, политические и торговые // Изд. Т.Юзефович. - СПб., 1869.
51 Орлов А.С., Георгиев В.А., Поленов А.Ю., Терещенко Ю.Я. Основы курса истории России. - М., 1997.
52 М. Терентьев. Россия и Англия в Средней Азии. Санкт-Петербург, 1875.
53 Оспанова Г. Қазақстандағы ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының зерттелу мәселелерінен // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, - 2010. - №1(56).
54 Қаражан Қ.С. Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы. Алматы, 2009. 376 б.
55 Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 3-басылым. Алматы,2005. 592 б.
56 История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5-ти томах. Т.ІІІ Алма-Ата, 1979. 544б.
57 Жолдасов Б.С. Қазақстанның оңтүстік өңірі үшін Ресей-Қоқан текетірестері (1839-1865жж.) т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты Алматы, 2005.
58 Түркістан жинағы. 5 том.
59 Соколов Ю. Ташкент, ташкентцы и Россия. Ташкент: Узбекистан, 1965.
60 Туркестанский сборник. Составитель В.И.Межов. Санкт-Петербург 1873. Т5
61 Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства // Записки РГО кн.5 СПб. 1851.
62 Жүнісбекова Ж. Ресей империясының Сырдария және Жетісу облыстарындағы салық жүйесі (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі). т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2004.
63 Турбин С. Хиуа және Бұхар хандығына жасалған дала сапарынан естелік // Әскери жинақ. - 1864. - №4.
64 Сапелкин А.А. Налоговая политика царизма в киргизии 1867-1914гг. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.и.н. Фрунзе, 1963.
65 Күзеков А. Батырлар бастаған көтеріліс тақырыбының зерттелуі // Қазақ тарихы. Ғылыми әдістемелік журнал. – 2012. - №1 (112).
66 Жұмабаева А. ХІХ ғасырдың 50-жылдарындағы қазақ шаруаларының азаттық күресі // Қазақстан тарихы: Әдістемелік журнал. – 2012. - №1.
67 Шуланбекова Г. Оңтүстік Қазақстанның орыс отарлау жүйесіне тартылуы // Қазақстан тарихы: Әдістемелік журнал. – 2011. - №5.
68 Рысбай К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 2005.
69 Қазақтар жинағы: 9 томдық. 7 том. Алматы, 1998.
70 Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы 1999.
71 Шалекенов М.У. XVIII-XX ғасырлардағы Арал өңірі халықтарының өзара қарым-қатынасы. Алматы, 1995.
72 Есмағамбетов К. Реальность и фальсификация. Алматы 1994.
73 Есмағамбетов К. Тарих таңдақтары. Бірінші кітап. Алматы 2008.
74 Есмағамбетов К. Қазақстан-АҚШ: байланыс бастаулары.// Егемен Қазақстан. 1992, 27 ақпан.
75 Динашева Л. Патшалық Ресей үкіметінің Оңтүстік Қазақстанда жүргізген жерге орналастыру саясаты // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
76 Ағайдарова А. Патшалық Ресейдің қазақ жеріне орыс шаруаларын орналастыру саясаты // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
77 Ерменбетова Г. Қазақ жері қалай зерттелді //Қазақ тарихы. -Алматы 2001. № 2.
78 Нұрланбекова Р.Б., Атығаев Ә.Ә. Ресейдің орыс шаруаларын қоныстандыру саясатының кейбір мәселелері // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
79 Зұлпыхарова Э. Патшалық Ресейдің қоныс аудару саясатының Қазақстанның оңтүстігіндегі мал шаруашылығына әсері // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
80 Бекмаханов Е. Присоеденение Казахстана к России., М., 1957.
81 Табылдиева О.Д. ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы патша үкіметінің отаршылдық реформалары. Ақтау 2010.
82 Әбдірәсілова З.С. Қазақстанның саяси-экономикалық тарихы (Қазақстанның оңтүстік аймағы материалдары бойынша ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басы). Тараз 2010.
83 Сейдібаева Б.Ш. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы (Сырдария обылысы материалдары негізінде). Алматы 2010.
84 История народов Узбекистана. Том 2. От образования государства Шейбанидов до Великой Октябрьской социалистической революции. Под редакцией В. Бахрушина, В.Непомнина и В.Шишкина. Ташкент 1947.
85 История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Первые историко-зтнографические описания казахских земель. Первая половина XIX века. / Составители И.В.Ерофеева, Б.Т.Жанаев. Т. 5. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 620 с. +4 с. вкл.
86 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. (Перевод с французского) Предисловие Н.А.Халфина. - М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1975. -180 с.
87 Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1993, -224 с.
88 История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Журналы и служебные записки дипломата А.И.Тевкелева по истории и этнографии Казахстана (1731-1759гг.) / Составление, транскрипция, скорописи ХVІІІ в., историографический очерк и коментарии И.В.Ерофеевой. Т. 3. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 484 с. +8с. вкл.
89 Қазақстан тарихы. Очерк. А,1993
90 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
91 Абдакимов А. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней), Учеб.пособие.А,2003
92 Абдакимов А. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней), Учеб.пособие.А,2003
93 Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А. 2002 г. ІІ том, 284-285 стр.
94 Қорғасбеков Ж. Қазақ тарихындағы көтерілістер.// Қазақ әдебиеті, 1990 2 ақпан
95 Қалиева А. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар. Зерттеу жағдайы мен жаңа бағыттар// Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы 2008
96 Бекназаров Т. Оңтүстік қазақтарының очеркі XVІІІ-ХІХ ғғ. Алматы 1976.
97 Бейсембиев Т.К. Кокандская историография как источник по истории Казахстана ХVІІІ-ХІХ веков // Памятники истории и культуры Казахстана. Вып.4. Алматы, 1988.
98
Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1993
2 Назарбаев Н. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Егемен Қазақстан. – Алматы, 1998. – 7 шілде.
3 Әбдәкімұлы Ә. Қазақстан тарихы. – Алматы: Қазақстан, - 2005. – 604 б.
4 Қозыбаев М. Тарихнама мәселесі толғандырады // Қазақ тарихы. – Алматы, 1996. - №6.
5 Миссия капитана Никифорова в Хиву и действия отрядов, высылаемых в Киргизскую степь с Сибирской и Оренбургской линий для усмирения Кенисары Касымова и других мятежников. Составил полковник А.Г.Серебренников // Сборник материалов для Туркестанского края. Том III. - 1841.
6 Н. Середа. Бунт киргизского султана Кенисара Касимова // Вестник Европы. 1870, - № 8, 9; 1871, - № 8.
7 Савичев Н.М. Воспоминания об экспедиции к Аральскому морю в 1840 г. Уральские войсковые ведомости. 1873. - № 18;
8 Потто В. Гибель отряда Рукина // Исторический вестник. Т.81. - 1900. Соныкі: Степная война. – 1883.
9 Аничков Н. Киргизский герой Джанкожа Нурмухамедов // Известия общества археологии при Казанском университете. Т 12, выпуск 3. – 1894.
10 Рязанов А.Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость казахского народа (1797-1838гг.) . - Кзыл-Орда, 1926. – 300 б.
11 Асфендияров С. История Казахстана с древнейших времен. – Москва, 1935. Т.1
12 Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы, 1992.
13 Галузо П.Г. Туркестан – коллония (Очерки истории колониальной политики русского царизма в Средней Азии). Москва, 1929.
14 Шойынбаев Т.Ж. Восстание сырдарьинских казахов под руководством Джанхожи Нурмухаметова (1856-1857). Алматы, 1949. - 106б.
15 Зиманов С.З. Политический строй Казахстана в конце ХVІІІ и первой половине ХІХ века и Букеевское ханство. Алматы: Арыс, 2009. – 400 б.
16
Нусупбеков А.Н. Народно-освободительное движение в Младшем жузе. (1783-1797). В кн.: История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5т. Т.3. Алма-Ата. - 1979.
17 Қозыбаев М. Жауды шаптым ту байлап. Алматы. 1994. - 192 б.
18 Қойгелдиев М.Қ. Жетісудағы Ресей билігі (ХІХ ғ.-1917 ж.). - Астана: Елорда, 2004. - 216 б.
19 Омарбеков Т.Ш. Қазақстан тарихына, тарихнамасына ұлттық көзқарас. Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388 б.
20 Галлиев В.З. национально-освободительное движение казахского народа. В свете новых иследованей // Мысль. – Алматы. – 1993. - №11.
21 Құрманалин С.Б. 1847-1858 жж. Есет Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс. Алматы, 1999. - 173 б.
22 Валиханов Э. Методологические исследования причинных связей национально-освободительных движений первой половины ХІХ в. // Отан тарихы. 2003. №1 56-61бб.
23 Әбжанов Х.М. Ұлт-азаттық қозғалыстары тарихын зерттеу методологиясы туралы// «Тарихшы және тарих» атты Е.Бекмахановтың 90 жылдығына арналған халықаралық ғыл.-практикалық конференция материалдары. Павлодар. 2005.26-32 бб.
24 Оспанов А. Жанқожа батыр. 1-кітап. Алматы, 1992.
25 Абдуалы А. Политическая история Южного Казахстана в первой половине ХІХ века. Тараз, 2008. –
26 Қасымбаев Ж. Хан Кене. Алматы, 1993.
27 Күзембайұлы А. История дореволюционного Казахстана. Алматы,1992.
28 Артықбаев Ж. История Казахстана в ХІХ веке. Алматы, 1995.
29 Мәшімбаев С. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. Алматы, 1994.
30 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. Алматы, 1993.
31 Әбдіров М. Жетісу казактары тарихынан. Алматы, 1997.
32 Пірімбетова Е.Ө. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы (XVIII-XX ғасырдың басы). Оқу құралы.Алматы, 2001
33 Махаева А.Ш. Қазақ-қырғыз саяси байланыстарының тарихы. т.ғ.д. дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы 2009.
34
Мажитов С.Ф. Народно-освободительное движение в Казахстане ХVІІІ – начале ХХ вв.: проблемы истории, теории и историографии. Автореферат диссертации на соискание ученой степени д.и.н. Алматы 2007.
35 Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы 1994. 240 б.
36
Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. Т.3. Алматы: Атамұра, 2010.
37 Абдуалы А. Взаимоотношения Казахстана и Хивинского ханства (ІІ половина ХVІІІ – 60 годы ХІХ века). Алматы 2005.
38 Абдуалы А. Культурные взаимосвязи Младшего жуза и Хивинского ханства в 60 годы ХІХ века. Алматы 2005.
39 Қайырханова Ф.К.XVIII-XIX ғасырлардағы Қазақстан. Методикалық оқу құралы. Семей. 2004
40 Муравьев Н. Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г. М., 1822, ч. ІІ
41 Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы. Редакциясын басқарған Қаражан Қ.С. Алматы. 2009.
42 Мұхамедов М.Б., Сырымбетұлы Б. Қазақстан тарихы. Оқу құралы. Алматы 2007.
43 Қожамжарова Д.П. Патшалық Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулауы: әскери-отарлық әкімшілік пен жергілікті халық арасындағы қатынас (ХІХ ғ. ІІ ж – ХХ ғ. бас кезі). т.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған афторефераты. Алматы 2010.
44 «Қазақстан» Ұлттық энцклопедиясы. Бас редактор Ә.Нысанбаев. Алматы 1998.
45 Абдуалы А., Әбілдәұлы Б. Ел бастаған ер Байзақ. Тараз 2008
46 Абдуалы А. Ислам в констексте казахско-хивинских взаимоотношении (конец ХVІІІ – 50 годы ХІХ века). Алматы 2005.
47 Сүлейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ начала ХХ в. Алма-Ата, 1963. 407 бет.
48 Мырзабекова Р.С. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің сыртқы саясатының басым бағыттары. // ҚазҰУ хабаршысы. Халықаралық қатынастар және құқық сериясы. №3 (41) 2009.
49 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). М., Издательство восточной литературы, 1960. – 272 с.
50 Договоры России с Востоком, политические и торговые // Изд. Т.Юзефович. - СПб., 1869.
51 Орлов А.С., Георгиев В.А., Поленов А.Ю., Терещенко Ю.Я. Основы курса истории России. - М., 1997.
52 М. Терентьев. Россия и Англия в Средней Азии. Санкт-Петербург, 1875.
53 Оспанова Г. Қазақстандағы ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының зерттелу мәселелерінен // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы, - 2010. - №1(56).
54 Қаражан Қ.С. Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы. Алматы, 2009. 376 б.
55 Мусин Ч. Қазақстан тарихы. Оқулық, 3-басылым. Алматы,2005. 592 б.
56 История Казахской ССР с древнейших времен до наших дней. В 5-ти томах. Т.ІІІ Алма-Ата, 1979. 544б.
57 Жолдасов Б.С. Қазақстанның оңтүстік өңірі үшін Ресей-Қоқан текетірестері (1839-1865жж.) т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты Алматы, 2005.
58 Түркістан жинағы. 5 том.
59 Соколов Ю. Ташкент, ташкентцы и Россия. Ташкент: Узбекистан, 1965.
60 Туркестанский сборник. Составитель В.И.Межов. Санкт-Петербург 1873. Т5
61 Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханства // Записки РГО кн.5 СПб. 1851.
62 Жүнісбекова Ж. Ресей империясының Сырдария және Жетісу облыстарындағы салық жүйесі (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі). т.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты. Алматы, 2004.
63 Турбин С. Хиуа және Бұхар хандығына жасалған дала сапарынан естелік // Әскери жинақ. - 1864. - №4.
64 Сапелкин А.А. Налоговая политика царизма в киргизии 1867-1914гг. Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.и.н. Фрунзе, 1963.
65 Күзеков А. Батырлар бастаған көтеріліс тақырыбының зерттелуі // Қазақ тарихы. Ғылыми әдістемелік журнал. – 2012. - №1 (112).
66 Жұмабаева А. ХІХ ғасырдың 50-жылдарындағы қазақ шаруаларының азаттық күресі // Қазақстан тарихы: Әдістемелік журнал. – 2012. - №1.
67 Шуланбекова Г. Оңтүстік Қазақстанның орыс отарлау жүйесіне тартылуы // Қазақстан тарихы: Әдістемелік журнал. – 2011. - №5.
68 Рысбай К. Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы, 2005.
69 Қазақтар жинағы: 9 томдық. 7 том. Алматы, 1998.
70 Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы 1999.
71 Шалекенов М.У. XVIII-XX ғасырлардағы Арал өңірі халықтарының өзара қарым-қатынасы. Алматы, 1995.
72 Есмағамбетов К. Реальность и фальсификация. Алматы 1994.
73 Есмағамбетов К. Тарих таңдақтары. Бірінші кітап. Алматы 2008.
74 Есмағамбетов К. Қазақстан-АҚШ: байланыс бастаулары.// Егемен Қазақстан. 1992, 27 ақпан.
75 Динашева Л. Патшалық Ресей үкіметінің Оңтүстік Қазақстанда жүргізген жерге орналастыру саясаты // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
76 Ағайдарова А. Патшалық Ресейдің қазақ жеріне орыс шаруаларын орналастыру саясаты // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
77 Ерменбетова Г. Қазақ жері қалай зерттелді //Қазақ тарихы. -Алматы 2001. № 2.
78 Нұрланбекова Р.Б., Атығаев Ә.Ә. Ресейдің орыс шаруаларын қоныстандыру саясатының кейбір мәселелері // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
79 Зұлпыхарова Э. Патшалық Ресейдің қоныс аудару саясатының Қазақстанның оңтүстігіндегі мал шаруашылығына әсері // А.Яссауи университетінің хабаршысы, №1, 2010.
80 Бекмаханов Е. Присоеденение Казахстана к России., М., 1957.
81 Табылдиева О.Д. ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы патша үкіметінің отаршылдық реформалары. Ақтау 2010.
82 Әбдірәсілова З.С. Қазақстанның саяси-экономикалық тарихы (Қазақстанның оңтүстік аймағы материалдары бойынша ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басы). Тараз 2010.
83 Сейдібаева Б.Ш. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан өңіріндегі сауда жүйесінің дамуы (Сырдария обылысы материалдары негізінде). Алматы 2010.
84 История народов Узбекистана. Том 2. От образования государства Шейбанидов до Великой Октябрьской социалистической революции. Под редакцией В. Бахрушина, В.Непомнина и В.Шишкина. Ташкент 1947.
85 История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Первые историко-зтнографические описания казахских земель. Первая половина XIX века. / Составители И.В.Ерофеева, Б.Т.Жанаев. Т. 5. – Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – 620 с. +4 с. вкл.
86 Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. (Перевод с французского) Предисловие Н.А.Халфина. - М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1975. -180 с.
87 Тынышпаев М. История казахского народа. – Алма-Ата: Қазақ университеті, 1993, -224 с.
88 История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Журналы и служебные записки дипломата А.И.Тевкелева по истории и этнографии Казахстана (1731-1759гг.) / Составление, транскрипция, скорописи ХVІІІ в., историографический очерк и коментарии И.В.Ерофеевой. Т. 3. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 484 с. +8с. вкл.
89 Қазақстан тарихы. Очерк. А,1993
90 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
91 Абдакимов А. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней), Учеб.пособие.А,2003
92 Абдакимов А. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней), Учеб.пособие.А,2003
93 Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков: размышления и поиски. А. 2002 г. ІІ том, 284-285 стр.
94 Қорғасбеков Ж. Қазақ тарихындағы көтерілістер.// Қазақ әдебиеті, 1990 2 ақпан
95 Қалиева А. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар. Зерттеу жағдайы мен жаңа бағыттар// Абай атындағы ҚазҰПУ хабаршысы 2008
96 Бекназаров Т. Оңтүстік қазақтарының очеркі XVІІІ-ХІХ ғғ. Алматы 1976.
97 Бейсембиев Т.К. Кокандская историография как источник по истории Казахстана ХVІІІ-ХІХ веков // Памятники истории и культуры Казахстана. Вып.4. Алматы, 1988.
98
Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 1993
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, патшалық Ресейдің отаршылдық езгісі
мен ортаазиялық хандықтардың басқыншылық әрекеттеріне қарсы ұлт-азаттық
күрестер тарихы, кезеңдері және проблемалары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің
жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп,
отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет
етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қатаң әдістемелік
қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын мұндай ізденістер еліміздің әлемдік
қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының
алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын кешенді зерттеулердің қатарына ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, олардың
кезеңдері, проблемалары да жатады.
Қазіргі кезде Қазақстанда тарих ғылымы өте маңызды кезеңдердің бірін
бастан кешіруде. Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні
кеше түсе қалған жоқ, оның көне дәстүрлері бар. Бүгінгі күнді түсініп,
түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де кешегі кезеңге
көз жіберуіміз керек [1, 4 б.]. Мойындаған жөн, біздің тарихи шындыққа
беретін бағамыз ұдайы дәл емес. Кеңес кезеңіндегі тарих ғылымының ең сорақы
қателерінің бірі ұлттық мүддеге, құндылықтарға салғырт, саяси үстемдік
тұрғысынан қарау болды. Өз тарихын ұмытқан немесе оны білмейтін халықтың
болашағы жоқ және ол мақсатты іс-әрекеттерді жүзеге асыра алмайды.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана отандық тарих ғылымы
қоғамдық сананы ұлттық мүдде тұрғысынан қалыптастыруда. Ең маңызды
мәселелер қатарында тарихтың зерттелмеген немесе зерттеуге тиым салынған
беттері саналды. Өзінің өткен тарихын білу, оған дұрыс баға беру,
тоталитарлық жүйенің жіберген қателіктерін түзеу ұлттық сананың оянуын
тездететіні сөзсіз. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылды Халықтар бірлігі мен ұлттық тарих жылы, 1999
жылды Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жариялауы тарихымыздың,
оның ішінде қазақ халқының тәуелсіздік үшін ұлт-азаттық күрес тарихының
жан-жақты зерттеліп, ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына, жаңа зерттеулер мен
жаңалықтарға, жаңа көзқарастарға әкелетіні сөзсіз. Әрине, тарих саласындағы
жаңа зерттеулер мен ғылыми ізденістер қоғамдық өмірде үлкен рөл атқарады.
Елбасының сөзімен айтқанда, тарих тек ғылым үшін зерттелмейді, ол ең
алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі [2, 1 б.].
Қазақ халқының ғасырлар бойы аңсап, қол жеткізгені – бейбітшілік,
біртұтастық, егемендік, тәуелсіздік, халқының амандығы, елінің тыныштығы
секілді құндылықтар және осыған жету мақсатында көп күш жұмсап, бар еңбегін
аямады. Тарихқа көз жүгіртсек, Қазақстанның Ресейге қосылу қарсаңында қазақ
елінің бас бостандығы, жері мен елі үшін Қазақстанның әр аймағында екі
жүзден астам ұлт-азаттық күрес өткен екен. Соның ішінде ХІХ ғасырдағы
Оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы да бар.
Найзаға үкі таққан қазақ елі еш уақытта біреуге шабуыл жасап көрген
емес, қай заманда да ол қаруды жерінің шетін жаудан қорғау мақсатымен,
немесе, асқақтаған хандардың, азуы батқан патшалардың ордасын таптау үшін
алған. Демек, қазақ халқы ұлт-азаттық қозғалысының түбегейлі екі себебі
бар. Олар: туған жерді шетелдік шапқыншылардан қорғау және егемендік пен
еркіндік үшін күрес. Біріншісі қазақ жеріне тынымсыз көз алартқан Орта
Азиялық Бұхар, Хиуа, Қоқан хандықтарына қарсы жүргізілсе, екіншісі патшалы
Ресейге қарсы бағытталды [3, 215 б.].
Ұлт-азаттық қозғалыстың осы кезге дейінгі тарихы алдымен Ресей
империясының отаршылдық мүдделері, кейіннен Кеңес үкіметінің тап тартысы
қағидалары тұрғысынан зерттеліп келді. Осы жөнінде академик Манаш Қозыбаев:
Зерттеушілердің дендеп бойлай алмай жүрген ділгірлігінің бірі – ұлт-
азаттық қозғалысы. Біз осы уақытқа дейін әрбір ұлт-азаттық қозғалысын
империя мүддесі билігінен талдап, жеке-жеке аймақтық шеңбердегі төбелес,
жанжал дәрежесінде қарап келдік. Шын мәнінде, 1731 жылдан бастап, қазақ
халқы үзілмеген, бір сәт толастамаған қозғалысын басынан аяғына дейін
жүйелеп, оларға тән ортақ заңдылықтарды, әрқайсысына тән ерекшеліктерді
анықтау абзал, - деп жазды [4, 8 б.].
Қазақ халқының Ресей империясының отаршылдық езгісіне, көршілес
хандықтардың озбырлықтарына, әскери экспансиясына қарсы ХІХ ғасырдағы
Оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы тарихы ұлттық тарихымызда
ерекше орын алары сөзсіз.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік өңірінде болып өткен 1821 жылы Тентек
төре бастаған Ұлы жүз қазақтарының Қоқан билігіне қарсы көтерілісі, 1847-
1858 жылдардағы Есет Көтібарұлы бастаған күрес және 1856-1857 жылдардағы
Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған Сырдария қазақтарының көтерілістері
Қазақстанның басқа өңірлеріндегі ұлт-азаттық күрестермен алдына қойған
мақсаты, міндеті, қозғаушы күштері жағынан өзара сабақтастығы мен
бірлігінің болғаны белгілі.
Жалпы, ХІХ ғасырдағы қазақтардың саяси жағдайы екі жақты сипат алды:
бірінші жағынан Қоқан хандығының феодалдарына және екінші жағынан өздерінің
жергілікті билеушілеріне тәуелді болды. Осыған байланысты, қазақтардың
қоқандықтарға қарсы көтерілісі, Сырдария бойындағы, оңтүстіктегі
қоқандықтардың бекіністері, ХІХ ғасырдағы қазақ феодалдарының саяси
сахнадағы рөлі, қазақ жеріндегі өзбек және қырғыз халықтарының егіншілікпен
айналысуы, қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайлары және қазақтардың ұлт-
азаттық күресі туралы мәселелер ізденістерді қажет етеді.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік аймағындағы қазақтардың саяси басқару
жүйесінің өзгеруімен, олардың ортазиялық хандықтардың жаулаушылық саясатына
қарсы күрестерімен және ХІХ ғасырдың екінші жартысында Патшалы Ресейдің
қоластына көшуімен сипатталады.
Қазіргі таңда Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтарының қазақ аудандарын жаулап
алу, басқыншылық, тонаушылық әрекеттері және оған Ресейдің көзқарасы мен
Қазақ халқына ықпалы туралы ізденістер жүргізілуде. Біздің зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін аша түсетін мәселелер қатарына: төл
тарихымыздағы толық зерттеле қоймаған ХІХ ғасырлардағы Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, қазақтардың көрші елдермен қарым-
қатынастары мен жаулаушылық әрекеттерін, сонымен қатар Орта Азиялық
хандықтардың жүргізген варварлық, тонаушылық әрекеттеріне қарсы қазақ
халқының наразылықтардың ерекшеліктері мен маңыздылығына тоқталу, ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарға жаңа көзқарас
тұрғысынан баға беру, зерттеулер жүргізіп, тарихымыздың ақтаңдақ беттерін
ашу болып табылады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бергі уақытта отаршылдыққа
қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, оның сипаты, қазақ зиялылары мен
қоғам қайраткерлерінің қызметі жайлы бірқатар ғылыми еңбектер дүниеге
келді. Осыған қарамастан көптеген мәселелер, әсіресе Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, оның алғышарттары, барысы мен
нәтижесі, мәні мен мазмұнын әлі де болса ғылыми жүйелі түрде зерттеуді
қажет етеді.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы
ұлт-азаттық қозғалыстар, кезеңдерін, проблемаларын қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХІХ ғасырдағы Қазақстанның оңтүстігіндегі
ұлт-азаттық қозғалыстары мен көтерілістері мәселелері тарихшы-ғалымдардың
зерттеу нысандарына айналып, назар аударылды. Зерттеушілер азаттық
күрестің әртүрлі тұстарын түрлі бағыттар ауқымында зерттеп, әралуан
тұжырымдар түйіндеді. Соның нәтижесінде отандық тарихнамада бірқатар
еңбектер жинақталды. Осыған орай оларды шартты түрде төңкеріске дейінгі,
кеңестік және тәуелсіздік кезеңдерінде жарияланған тарихнамалық деректер
деп бөлуге болады.
Төңкеріске дейінгі кезеңдегі еңбектер дворяндық-буржуазиялық деп
айдарланатын тарихнамаға топтастырылған. Еңбектердің деректік қорының
молдығына, келтірілген мәліметтердің кеңдігіне қарамастан олардың авторлары
ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстарға бүлік, қарақшылық бас көтеру,
бұзақылық наразылық деген сипат беріп, тұжырым жасауға ұмтылды.
Төңкеріске дейінгі кезеңде қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстарынан
хабар беретін материалдар империяның Военный сборник атты басылымында
жарияланып тұрды. Сонымен қатар, А.Серебренниковтың жинақтауымен басылған
Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края,
Туркестанский сборник деген құжаттарында қазақтардың бүліктері туралы
айтылды [5]. Сонымен қатар, Н.Середа [6], Н.Савичев [7], В.Потто [8],
Н.Аничков [9] және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады. Олар да
көтерілісті бұзақылық бүлік деп сипаттап, жетекшілерінің жеке бастарына
субъективті баға берді.
Кеңестік кезеңде бұл тақырып арнайы зерттеу нысанына айналды. ХХ
ғасырдың 30-жылдарында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары тарихын
зерттеуге арналған монографиялар немесе басқа да сипаттағы еңбектердің
жарық көргенін айта кету қажет. Әсіресе бұл бағытта елеулі көзге түсер
еңбектің авторы ретінде бұрынғы патша офицері А.Ф.Рязановты [10] атап өту
керек. Ол 1926 жылы жарық көрген монографиясында Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстардың типологиялық проблемаларын көтеріп, кеңестік идеология
шеңберінде пікір танытты. А.Ф.Рязановтың еңбегінде негізінен Кіші жүздегі
1848 жылы болған хиуалықтар мен орыс әскерлерінің арасындағы ірі ұрыс жан-
жақты жазылған. Сонымен қатар, хиуалықтардың жорығына Есет Көтібарұлы
бастаған көтерілісшілердің қатысуы туралы жазған.
Азаттық күресі С.Д.Асфендияров еңбектерінде де көрініс тапты [11]. Оның
еңбегінде тарих ғылымында тұңғыш рет Қазақстандағы қозғалыстардың сипатын
отарлау саясатына қарсы болған оқиғалар деп көрсетті.
Кеңестік тарихнамаға өзінің қомақты үлесін қосқан ғалымдардың қатарына
Е.Б.Бекмахановты жатқызуға болады [12]. Автор ХІХ ғасырдың 20-40
жылдарындағы қазақ даласының әлеуметтік-экономикалық жағдайын терең
зерттеп, бодандықтағы елдің тұрмыс-тіршілігін жан-жақты сипаттады.
Сондай-ақ, П.Г.Галузоның [13], Т.Ж.Шойынбаевтың [14], С.З.Зимановтың
[15], А.Н.Нүсіпбековтың [16], осы тақырыпқа арналған ізденістері құнды
болып саналады.
Сол сияқты ұлт-азаттық қозғалыстар тарихына байланысты қазіргі тәуелсіз
Қазақстан жағдайында теориялық және методологиялық тұрғыда іргелі еңбектер
жазып жүрген тарихшы-ғалымдардың еңбектері күн санап артып келеді. Бұл
бағытта көрнекті тарихшыларымыз М.Қозыбаевтың [17], М.Қойгелдиевтің [18],
Т.Омарбековтың [19], В.Галлиевтің [20], С.Б. Құрманалиннің [21]
зерттеулерінің орны айрықша. С.Б. Құрманалин 1847-1858 жылдардағы Есет
Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс атты еңбегінде Есет Көтібарұлы
бастаған көтеріліске жаңаша көзқараспен баға берілген. Сондай-ақ
Е.Ж.Уәлихановтың [22], Х.М.Әбжановтың [23], А.Оспановтың [24] еңбектері
атап өтуге тұрарлық.
Соңғы жылдары ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстан тарихын зерттеу заңды
қызығушылық туғызды. Соның ішінде қазақтарға башқұрт, хиуа, қазақ-орыс,
қырғыз, қытай, жоңғар, Еділ қалмақтары сияқты халықтардың жасаған озбырлық
саясты, басқыншылық соғыстары А.Б.Абдуалы [25], Ж.Қ.Қасымбаев [26],
Күзембайұлы А. [27], Ж. Артықбаев [28], С.М.Мәшімбаев [29], М. Мырзахметов
[30], М.Ж.Абдиров [31], Е.Ө.Пірімбетова [32], А.Ш.Махаева [33], Мажитов
С.Ф. [34] зерттеулерінде көрсетілген. Олар XIX ғасырлардағы қазақ халқының
қоғамдық-саяси өміріне ықпал еткен Ресей, Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтарының
сыртқы саясатын, қазақ қоғамындағы шиеленіс мәселелерін жан-жақты талдаған.
Соның ішінде тарих ғылымдарының докторы, профессор А.Абдуалы Политическая
история Южного Казахстана в первой половине ХІХ века атты кітабында ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы көтерілістер тарихы, ұлы жүз қазақтарының
қоқан басқыншылығына қарсы күресін жан-жақты зерттеп, маңызды мағлұматтар
келтірген. Оның тұжырымдары мен тарихнамалық зерттеу әдістері қазақстандық
тарих ғылымы үшін аса маңызды.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс шетел
тарихшыларының да назарына ілікті. Бұл жөнінде тарихшы ғалым
К.Л.Есмағамбетов [35] ХІХ ғасырдың өн бойында батыс елдерінде жинақталған
қазақтар туралы тарихи-этнографиялық сипаттағы сан алуан материалдарды
жинақтай отырып, сол кезеңдегі Еуропаның біраз ғалымдарының, әсіресе
Э.Росстың, Д.Бульджердің, А.Краустың өз еңбектерінде патшалы Ресейдің қазақ
даласындағы дөрекі отаршылдық саясатына, қазақ халқының тәуелсіздік үшін
жүргізген ұлт-азаттық қозғалысына назар аударғанын аңғартады.
Мысалы, К.Есмағамбетов ағылшын тарихшысы Д.Ч.Бульджердің еңбектерін
зерттей келе, Ресей империясының ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы отарлық езгісі
мен қазақ халқының ұлт-азаттық күрестері туралы Еуропа жұртшылығы сол ХІХ
ғасырдың өзінде-ақ хабардар болғандығын баса көрсеткен. Д.Бульджер
еңбегінің ХІХ ғасырда ресейлік тарихшылардың (Мейер, Добромыслов,
Бларамберг) еңбектерімен тұспа-тұс жарық көргендеріне қарамасатан, оның
көзқарасының орыс тарихшыларының тұжырымдарына қарсы болып табылады.
Д.Бульджер қазақтар көтерілісінің түпкі себебін өте дұрыс түсінеді және
көтерілістің мақсаты тәуелсіз мемлекет болу деп жоғары баға береді [35,
79 б.].
Аталған зерттеулердің отандық тарих ғылымында жаңа тарихи танымды,
методологияны қалыптастыруға қосқан үлестері елеулі. Авторлар тарихи
оқиғалар мен үдерістерді баяндауда тарихилық, объективтілік принциптерін
басшылыққа алып, ұлттық мүддеге мән берген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты - XIX ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар
тарихын зерттеу.
Алға қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
маңыздылығын көрсету;
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
себептерін, кезеңдерін және проблемаларын анықтау;
- Оңтүстік Қазақстандағы қазақтарға қоқан, Хиуа, қырғыз, патшалық Ресей
тарапынан жасалған шапқыншылық пен отарлау саясатының ерекшеліктерін
зерттеу;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік-территориялық басқару
жүйесін және саяси кері салдарын ашу;
- Қазіргі кезеңдегі ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстарға қалыптасқан жаңа көзқарастар мен маңыздылығын анықтау;
- қазіргі кезеңде оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы тарихы
мен оның теориясы басымдықтарын, тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
тарихи факторларын, отаршылдықтың ерекшеліктері мен Орта Азия хандықтарының
сыртқы саясатының жалпы мазмұны, этникалық және діни құбылыстардың ықпалы
мен әсері арқылы көрсету;
- оңтүстік қазақтарының қарсыластық күресін тарихи және әлеуметтік
феномен ретінде қарастыра отырып, ХІХ ғасырдағы оңтүстік өңірдегі ұлт-
азаттық күресті зерттеудегі өзекті теориялық-методологиялық мәселелерін жан-
жақты қарастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі ХІХ ғасырдағы Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды қамтиды.
Зерттеу жұмысының аумақтық шегі ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар,
соның ішінде Оңтүстік Қазақстан аумағын қамтиды.
Зерттеудің теориялық негізі. Қазіргі отандық тарих ғылымында
зерттеулер жүргізуде өркениеттілік ұстанымынына ерекше мән берілуде.
Алайда, өркениеттілік ұстанымының барлық қырлары қазақ тарихын зерттеуге
тиімді ме деген сауал туындайды. Өркениеттілік бағыты ұғымының ауқымында
біз өзіміздің ғылыми ұстанымымызды айқындауымыз қажет.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік аумағындағы қазақтардың ұлт-азаттық
қозғалыстарына себеп болған Орта Азия хандықтарының соғыс экспансиясының,
басқыншылық әрекеттерін зерттеу тақырыптың мағынасын аша түседі.
Ортаазиялық хандықтарының соғыс экспансиясының баста себебі – ондағы
феодалдрадың пайдаға, мол олжаға ие болу ниеті, осы ниетте жаңа жаулап алу
жорықтарын ұйымдастыру, көршілес елдердің жерлерін басып алу, Орталық
Азияны Ресей және Қытаймен байланыстыратын керуен жолдарына бақылау жасау
еді. Соңғысының ХІХ ғасырда Шыңжанмен сауда-саттық өрістеген тұста
стратегиялық маңызы зор болатын. Жаулап алып, билеп төстеуді көздеген
қоқандықтар қазақ халқына ауыр алым-салықтар салып, тонап, езіп отырды.
Алайда мұндай әрекеттері әрқашан тиімді бола бермеді. Қазақтар Қоқан
үстемдігіне қарсы азаттық күреске шығып, ерен қарсылық білдірді. Қоқан
хандығының Қазақстандағы экспансиясының сипатын Орталық Азия мен Ресей
империясындағы жағдай, Бұхар, Хиуа феодалдарының қазақ даласына
қызығушылығы өзгертіп отырды. Мәселен, Ферғанадағы ішкі ахуал, Ресейдің
Жетісуға ықпалының таралуы Қоқан билеушілерінің жоспарын өзгертті.Ұлы жүз
қазақтары саяси ахуалды өз мүдделерінде пайдалануда Ресей империясының
бодандығына өту туралы шешім қабылдады. Алайда қазақтардың барлығы бірдей
патша өкіметінің саясатын қолдамады, мұндай топтар қоқандықтармен бірлесіп
империяға қарсы күресті.
Осындай тұжырымдар жасауға жоғарыда тоқталған теориялар мен ғылыми
таным бағыттары, сондай-ақ республикада тарихи сана қалыптастыру туралы
тұжырымдама ықпал етті. Бұл отандық тарих ғылымында көршілес елдермен қарым-
қатынас тарихын зерттеуде қалыптасып келе жатқан ұстанымдарға сәйкес келеді
әрі толықтырады деген сенімдеміз.
Зерттеу методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық
және талдау мен жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптеріне
негізделеді. Тақырыпты жан-жақты ашу барысында ұлттық ой-сананың оянуы және
соның негізінде қалыптасқан жаңа ғылыми тұжырымдама мен отандық тарих және
қоғамдану ғылымдарында кейінгі жылдары ғылыми айналысқа түскен іргелі
еңбектерге арқа сүйенілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. XIX ғасырдағы қазақ тарихы көршілес
елдер билеушілерінің басқыншылық саясаты мен оған қарсы халқымыздың ұлт-
азаттық күрестерімен ерекшеленеді. Бұл мәселелер бүгінге дейін үстірт
қарастырылып, кешенді түрде зерттелмеген. Сондықтан да мұрағат
құжаттарының, деректік негіздегі зерттеулердің, мерзімді басылым
материалдарының т.б. негізінде XIX ғасырдағы Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының кешенді түрде зерттелуі
жұмыстың басты жаңалығы болып табылады. Сонымен қатар диссертациялық
жұмыста төмендегідей жаңалықтарға қол жеткізілді:
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
маңыздылығы көрсетілді;
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
себептері, кезеңдері және проблемалары анықталды;
- Оңтүстік Қазақстандағы қазақтарға Қоқан, Хиуа, Бұхар, Патшалық
Ресей тарапынан жасалған шапқыншылық пен отарлау саясатының ерекшеліктері
зерттелді;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік-территориялық басқару
жүйесін және саяси кері салдарын ашылды;
- ғылыми айналымға зерттеудің объектісі ретінде тың деректер мен
жаңа әдебиеттер енгізіліп, олардағы қазіргі ғылыми ізденістердің негізін
құрастыратын теориялық және методологиялық мәселелерге ерекше көңіл
бөлінді;
- Қазіргі кезеңдегі ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстарға қалыптасқан жаңа көзқарастар мен маңыздылығы анықталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңызы. Диссертациялық
жұмыста түйінделген тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында
Қазақстан тарихы пәні бойынша оқылатын дәрістерде, элективті курстар мен
семинарларда пайдалануға болады.
Сонымен қатар диссертациялық жұмыстың тұжырымдары Қазақстанның
оңтүстігіндегі ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы бойынша
дайындалатын зерттеулерде, ұжымдық, қорытындылаушы еңбектерде,
студенттердің өзіндік жұмыстарын жазуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері ғылыми
мақала ретінде Қазақстан тарихының көкейтесті мәселелеріне арналған жоғарғы
оқу орындары арасындағы өткен республикалық және халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда көпшілік назарына ұсынылды. Атап айтар болсақ,
Қазіргі білім беру жүйесінде педагогтың кәсіби біліктілігінің дамуы:
халықаралық тәжірибе, міндеттер және перспективалар атты халықаралық
форумда, Тәуелсіздік жылдарындағы аймақтық Отан тарихының дамцы: теориясы
мен методологиясы, Қазақстан Республикасындағы білім мен ғылым
интеграциясы: проблемалары мен болашағы атты республикалық ғылыми
практикалық конференцияларында және ТарМПИ Хабаршысында тақырып бойынша
еңбектері жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдайдың шиеленісуі
ХІХ ғасырдың басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі саяси жағдай оның
қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше болды. ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік
Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекттер –Хиуа, Бұхара жəне ең үлкен
дəрежеде – Қоқан экспанциясының объектісіне айналды. 1810-1866 жылдар
аралығында Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдігі орнады. Ұлы жүз
руларының басым көпшілігі Қоқан ханының қол астында болды. Қоқан хандары
басып алған жерлерінде тек феодалдық тонау мақсатын көздеп қана қойған жоқ,
сонымен бірге сауда-саттық мүддесін де ойлаған [36, 278 б.].
Қоқан хандығына бағынышты қазақтар өте ауыр салық езгісін бастан кешті.
Қазақтардан алынатын салық екі түрге бөлінді: малдан – зекет, егістіктен –
харадж. Қазақтарға олардан басқа да міндеткерліктер жүктелді. Мəселен, олар
жер жыртуға, бау-бақша өңдеуге, қамал қабырғаларын жөндеуге, тағы басқа
міндеткерліктерге мəжбүр болды. Əскери іс-қимыл кезінде əрбір қазақ өз
атымен Қоқан бегіне келуге міндетті болды, ал сол əскери қызметі үшін
ешқандай ақы алмады.
ХІХ ғасырда қазақ халқының жауынгерлік рухы ауыр сынға тап болды [66,
283 б.].
Ауыр езгіні бастан кешкен қазақтар қоқан билеп-төстеушілігіне қарсы
талай рет көтеріліске шықты. Омар хан басқаруының соңғы жылдарында тұтанған
көтеріліс ерекше сипат алды. Көтерілісті Тентек төре басқарды. Оның
төңірегіне жиналған 12 мың қол Қоқан əскери бекіністерін қоршап алып,
қалалардың бірінен соң бірін ала бастады. Көтерілістің қарқынынан шошынған
Омар хан арнайы əскер жіберіп оны басты. Оңтүстік Қазақтанға Қоқан
билеушілері ғана емес, сонымен қатар олармен бақталас Бұхара жəне Хиуа
феодалдары да қызығушылық көрсетті. Қазақстанның оңтүстігінде белсенді
саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеулі болған Бұхара билеушілері өздерінің
Қоқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары ретінде қазақ
сұлтандарына ара-тұра қолдау көрсетіп отыруды жөн көрді. Ал Хиуа ханы
Мұхаммед Рахим 1815-1816 жылдары екі рет қазақтарға қарсы шапқыншылық
ұйымдастырып, қазақ сұлтандарының бір бөлігіне өз үстемдігін мойындатты
[39, 22 б.].
Орта Азия хандықтарының Қазақстандағы белсенділіктерін орыс өкіметі де
мұқият қадағалап отырды. Қоқан билеушілерінің экспанциясынан сескенген Ұлы
жүз өкілдері 1818 жылы патша үкіметіне өздерін Ресей бодандығына қабылдау
туралы өтініш жасады. 1819 жылғы 18 қаңтарда орыс үкіметі өтінішті қарап,
Ұлы жүз қазақтарын ресми түрде Ресейдің бодандары деп жариялады.
Орыс патша өкіметінің саясатының Орта Азияда және сонымен бірге
Қазақстанда жандандырылуы ХІХ ғасырдың 20-жылдары басындағы Сібір
қырғыздары туралы жарғы деп аталуына байланысты (1822) Ресей әкімшілігі
жүйесін әуелі Орта, одан соң Кіші жүзге енгізу жеделдетілген кезден
басталды. Ал іс ағылшын-орыс бақталасының шиеленісуіне байланысты 30-
жылдарда бұрынғысынан да кең өрістей түсті.
Егер ағылшын-орыс бақталастығының майданы орыс меншігі шекарасынан
сыртқары созылып, Хиуа – Бұқара – Қоқан – Иран – Ауғанстан – Үндістан
бағыты арқылы өтсе, ал Қазақстан бұл кезде жақын маңдағы тылға, шабуылға
әзірлік аймағына айналды да, оған бекіну патшаның бірінші кезектегі міндеті
болды.
Ресей Орта Азиялық хандықтар жне Қытай аралығында орналасқан
Қазақстанның орасан зор стратегиялық маңызы нақ осы жылдары неғұрлым айқын
көрінді.
Қазақстанға бекіну қажеттігі өсіп келе жатқан орыс капитализімінің
экономикалық мүддесінен туындағын-ды. Бүкіл Орта Азия секілді Қазақстан да
өнім өткіз және арзан шикізат базары ретінде, отарлық үстеме пайда көзі
ретінде патша өкіметінің назарын өзіне бірден аударған.
ХІХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана бағынды.
Онда да тұтас емес, себебі оның бір бөлігі Қоқан мен Қытайдың ықпал
өрісінде болғандықтан, патша өкіметі бірінші кезекте қазақтардың саяси
тәуелсіздігінің қалдықтарын құртудан бастады. Осы мақсатпен негізінен
жүретін бірқатар шаралар жасалынды, олар:
1. Гарнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекеленген бекіністерді
жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарлата қазақтардың тұрақты елді-
мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу бағыты.
2. Ең әуелі октугтер мен округтық приказдар құрып, әкімшілік басқару
реформаларын жасап, содан соң нәтижесінд қазақтардың саяси құқықтары
күрт шектелетін, басқарудың дистанциялық жүйесін енгізуден көрінген
саяси тұрғыда орнығып алу саясаты.
3. Қазақтардың жерін жаппай басып алудан, салық салуды және әр-түрі
монополияларды енгізуден көрінген экономикалық экономикалық тұрғыда
бекіп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде паташа өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының ақиқат мақсатын патша чиновниктерінің
қоғамдық пікірден жасырғаны түсінікті еді. [12, 121-123 бб.].
20-жылдардағы басқару жүйесін өзгертуге талдау жасағанда, феодалдық
басшы топтын отарлау аппаратымен сіңісіп кету процесін айқын көруге болады.
Патша өкіметіне қызмет етуге көшкен қазақ сұлтандары мен билері
Қазақстандағы феодалдық-отарлау езгіні бейнелейтін еді. Орта жүздегі аға
сұлтандар мен Кіші жүздегі билеуші сұлтандарды шын мәнінде үкімет
тағайындап отырды; лауазымды адамдарды жаңадан сайлау дегенің орыс
әкімшілігінің шексіз бақылауымен ғана жүргізілді. Болыстық және ауылдық
старшындардың қылмайтыны жоқ еді. Патша қызметіне ауысқан қазақ феодалдары
- аға сұлтандар, болыс билеушілері, ауылдық старшындар және дистанциялық
бастықтар — еңбекшілерді феодалдық жаншудың бұрынғы формаларың сактап қана
қойған жоқ, сондай-ақ үкімет атынан салық жинады (түндік басынан алым,
заттай төлем, жөндеу жүргізгені үшін алым, билет үшін алым, көшіп-қонғаны
үшін ақша төлеу т. б.). Осындай ақшаны жинау кезіңде қазақ феодалдарының
қылмаған қиянаты жоқ [12, 127б.].
ХIХ ғасырдың екінші ширегінен бастап Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап алу жөніндегі экспанциясы белсенді жүргізіле бастады. Ол екі жолмен:
біріншіден, қазақ даласына бірқатар əскери-барлау жəне жазалау
экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден, дала арқылы өтетін стратегиялық
жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер шебін салу арқылы жүзеге
асырылды. Аймаққа тереңдей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір
шебі тарапынан да əзірленді. 1833 жылы Орынбор өлкесінің əскери губернаторы
болып тағайындалған В.А.Перовский өзінің алдына екі міндет қойды:
біріншіден – орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден –
орыс əскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету
міндетін қойды. Осы мақсат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа
əскери шеп салуға өкім берілді. Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты
қатты алаңдатты, сөйтіп Орта Азия хандықтарымен шекаралас қазақ халқы
Орынбор əкімшілігіне бағынудан бас тартты. Халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы
бір бөлігі қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты. Перовский бұл үрдіске жол
бермеу үшін далаға жиі-жиі жазалаушы отрядтар жіберіп тұрды. 1839 жылғы
Хиуа жорығы сəтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский Сырдария əскери
шебін құрудың тікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкен мақсатты:
Сырдарияның төменгі ағыстарында, Қоқан жəне Хиуа хандықтарының тікелей
шекаралары бойында əскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл аймақтарды
стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру
мақсатын көздеді. ХIХ ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия
хандықтарын түпкілікті жаулап алуға əлі де əзір емес еді.Сондықтан алғашқы
кезде дипломиялық миссиялар жіберілді, ол елдердің экономикалық жəне саяси
қал-жағдайын зерттеу күшейтілді [39, 24 б.].
XIX ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстандағы ішкі басқару жүйесiнде
хандық және сұлтан-би институты әлі де болса өз күшін жойған жоқ болатын.
Дегенмен, басқару жүйесінде айтарлытай өзгерістер орын алған болатын. ХІХ
ғасырда хандық билік үлкен дағдарысқа ұшырады. Ол патшалық биліктің
қуыршағына айналып, кейіннен мүлдем жойылды. Әрине, патшалық Ресейдің
колониальды саясаты хандық биліктің құлауында үлкен рөл атқарды [15, 6 б.].
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы иеліктерінде басқару жүйесін
ұйымдастырушы патша өкіметі жаулап алудың бастапқы кезінде-ақ қолға алды.
XVIII ғасырда басталған Ресей империясының қазақ жерлерін жаулап алу
саясаты XIX ғасырда жалғасын тапты. XIX ғасырдын ортасына карай аш күзендей
алға ұмтылған Ресей империясы қазақ жерінің оңтүстік өңірі мен Орта Азияны
жаулап алу үшін мұздай қаруланған әскери экспансиясын қолданды.
Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу женіндегі экспансиялық
мақсаттары, негізінен алғанда, екі жолмен: біріншіден, қазақ даласына
бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден,
дала арқылы өтетін стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер
шебін салу арқылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрі аймақта жергілікті
түрде жүргізілді, соның нәтижесінде көптеген ықпалды қазақ көсемдері не
шайқаста өлтірілді, не тұтқынға алынды [67, 8 б.].
ХІХ ғасырдың басында патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азия хандықтарына
тереңдей ене бастады. Егер өткен ғасырда патша билік тек шекаралас жатқан
аудандарға ғана жетіп, қалған бөліктеріне зерттеу экспедицияларын жіберсе,
енді жылдан кейін Сырдария өңіріне де жетті. Бұл әрекет қазақтың қоғамының
түбегейлі өзгеруіне, саяси шиеленістерге әкеліп соқты [15, 7 б.].
ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы ішкі руаралық,
әлеуметтік-экономикалық қатынастарға ғана емес, сонымен қатар көп жағдайда
сыртқы жағдайларға тәуелді болды [25, 5 б.].
Жалпы алғанда, аймақтың тағдырын оның жергілікті халқы емес, қайта
Қоқан мен Ресей арасындағы соғыс шайқастары шешті, ал осы экспанциялық
мемлекеттердің жақтастары мен қарсыластары арасында да қазақтар болды.
ХІХ ғасырда Оңтүстік қазақстанның саяси жағдайына барынша ықпал еткен
жағдай Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің аяқталуы еді.
Жалпы Қазақстанның Ресейге қосылуы XVIII ғасырдың 30-жылдары басталып, ұзақ
және күрделі оқиғалар мен үрдістерден кейін ғана XIX ғасырдың 60-жылдары
аяқталды. Қазақстанның Ресейге қосылуы үш кезеңнен тұрды:
XVIII ғасырдың 30-жылдарынан – XIX ғасырдың 20-жылдарына дейін. Бұл
жүзжылдықтың ішінде Ресей мен Қазақ хандығының арасында протекторат қарым-
қатынасы орнады. Ресей бекіністері мен шептері қазақ жерінің солтүстік
шекарасын жан-жақтан қоршады. Қазақ хандарының сыртқы істеріне орыс билігі
тығыз араласты және хандарды бекітіп отырды.
Бағыныштылық (вассалитет) кезеңі, XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін. Оның
негізгі көрінісі 1822 жылы қабылданған Сібір қырғыздары туралы Жарғы мен
1824 жылы қабылданған Орынбор қырғыздары туралы Жарғы. Осы жарғылардың
нәтижесінде хандық билік күшін жойып, Ресей бодандығындағы қазақ өлкесінде
ішкі және сыртқы округтер ашылды. Округ басшылары аға сұлтандар мен сұлтан-
правительдер генерал-губернаторлықтарға бағынды. Округтерде болыстықтар мен
дистанциялар ашылды.
Таза бодандық кезеңі, 1860 жылдары басталады. Оның негізгі белгісі
Қазақ жерінің тұтастай Ресей империясының құрамына енуі, облыстарға бөліну,
олардың уездерге т. б. бөлінуі. Қазақтың саяси элитасы – сұлтандар мен
билер биліктен біржолата шеттетілді. Қазақ шаруашылығы Ресейдің тауарлы-
сауда қарым-қатынастарының шеңберіне тартыла бастады [39, 27 б.].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-
полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің
иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик
С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-
әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана
келісіп отырды (15, 25 б.(.
Ресей империясының өз қарамағына Оңтүстік Қазақстанды қосып алуы оның
қазақ даласын толық жаулап алуының аяқталғанын көрсетті. Нәтижесінде патша
өкіметі отаршылдық саяси мүдделерін басшылыққа ала отырып, қазақ
сұлтандарының өз билігін қалпына келтіруге деген ұмтылысын және олардың
тәуелсіздігін аяусыз жаныштап, қазақтың оңтүстік өлкесінде отаршылдық-
әкімшілік жүйесін орнатуға кіріседі.
Қазақ халқы империяның құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық
қатынастар жүйесіне күштеу жолымен тартылып, өлкедегі дәстүрлі қалыптасқан
қатынастарды және оның одан әрі ұлттық негізде қалыптасу мүмкіндігінен
айрылды. Жаңа қатынастарды құқықтық рәсімдеуде патша өкіметі метрополия-
отар немесе орталық-шет аймақ қағидасына негізделген билік институттары
мен басқару жүйесін құру арқылы табыстарға жетті. Өзінің қазақ даласындағы
иеліктерін басқаруды ұйымдастыруға патша өкіметі жаулап алудың бастапқы
сатысында-ақ көңіл бөлді.
Патшалық Ресейдің қазақ елін тәуелсіздіктен айыруда жүргізген алғашқы
бастама бағыты – гарнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекеленген
бекіністер салуды жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарластыра
қазақтардың елді-мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу
бағыты еді [12, 122-123 бб.].
ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанға басып кірген Ресей
империясына және олардың жалып жатқан бекіністеріне жергілікті халық
тарапынан көптеген қарсылық көрсетілді. Әсіресе, Жетісу өңірін мекендеген
қазақ рулары отаршылдарға қарсы белсенді күреске шығып, Ресей билігін
мойындағысы келмеді.
Ал Ресей билігіне кіргісі келмеген қазақтарды патша өкіметі аяусыз
жазалап, билігін күшпен ғана мойындатқан. Мәселен, патша шенеунігі Н.
Муравьевтің жазуы бойынша Орта Азия мен Қазақстан Ресейге қарағанда
Англияның ықпалына тез түсуі мүмкін. Сондықтан бүкіл Орталық Азияны Англия
жаулап алмай тұрғанда, жергілікті халықпен ешқандай дипломатия мен келіссөз
жүргізбестен, орыс әскерінің қаруының күшімен тездетіп басып алған жөн.
Олай болмаған жағдайда Ресейдің Азиядағы саясаты сәтсіздікке ұшырайды [40,
5 б.].
ХІХ ғасырдың ортасына қарай Патшалық Ресей Орта Азияны түгелге дерлік
өзінің отарына айналдыру ісін аяқтағаннан кейін, Қазақстан мен Орта Азия
бүкілресейлік шаруашылық айналымына енді. Ал мұның өзі метрополия үкіметі
жүргізген саясатын және одан туындайтын басқа да шаралардың нәтижесінде бұл
өңірлердің сан-саналы өмірін түбірлі өзгерістерге әкеп соқтырды. Қоғамдық-
экономикалық қатынастарға айтарлықтай жаңалықтар ене бастады.
Отарлаушылар өздеріне қосып алған жерлерді әкімшілік-территориялық
бөліске салғанда өлкені мекендеген әр халықтың тіл, дін, әдет-ғұрып
ерекшеліктері тіптен де есепке алынбағаны былай тұрсын, олардың ондаған,
жүздеген жылдар бойы ұлттық және экономикалық мүдделерімен санаспады.
Түркістан өлкесін, оның ішінде Сырдария облысын әкімшілік-
территориялық жағынан бөлшектеу тәртібі отарлаушы жүйенің мақсат-
мүдделеріне бағындырылды. Патша үкіметі тағайындаған чиновниктер уезд
бастықтарына дейін метрополияның мүдделерін қорғау мен өздерінің жеке
бастарының мақсаттарын орындау үшін шексіз құқықтарға ие болып, ешкімнен
қаймықпай, ойларына келгендерін істеді. Олар өздерінің тікелей
бастықтарынан басқа ешкімнің алдында жауап бермеді.
Бұл жөнінде М.Дулатов Қазағым менің, елім менің атты мақаласында
былай де ашына баяндаған еді: Ең алдымен қазақ халқы - Россияға тәуелді.
Оның ешқандай құқығының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Өздеріңіз көз жазбай
байқап отырғандай, чиновниктер, урядниктер қазақтарды ұрып-соғып, малдары
тартып алып, ойына не келсе соны істеді. Енді чиновниктер біздің дінімізге,
атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызғаараласа бастады. Діни
кітаптарды тұтқынға алды. Енді бұл чиновниктер қазақ даласына мыңдаған
мұжықтарды жер аударып, қазақтардың суы мен шұрайлы жерлерін тартып әперуде
[64, 221 б.].
Қазақстанды отарлаудың аяқталуы ХIХ ғасырдың ортасындағы Ресейдегі
буржуазиялық реформалармен тұстас келді. Крепостниктік құқықтың жойылуы
Ресейде аграрлық мəселелерді түпкілікті шеше алмады. Орыс шаруаларының
толқулары жалғаса берді. Осындай жағдайда үкімет шаруалардың назарын басқа
жаққа бұрып, оларды революциялық көңіл-күйден аластатпақ болды. Аталған
мəселені шешудің бір жолы – орыс шаруаларын шығысқа, жаңадан отарланған
жерлерге қоныс аудару еді.
Бұл кезде патша өкіметінің саяси мақсаттары елдің экономикалық
мүдделерімен тығыз байланыста болды. Жаппай қоныс аудару саясаты бір
жағынан, орыс шаруаларының жерге тапшылығын жоюды көздесе, екінші жағынан,
жаңадан құрылған əкімшілік - басқару жүйесіне əлеуметтік тірек құру
мақсаты қойылды. Сайып келгенде, Ресейдің қазақ жерлерінде ықпалын
арттырудың бір жолы орыстардың жергілікті тұрғындардан сан жағынан
басымдығын қамтамасыз ету еді. 1868 жылдан Жетісу облысының губернаторы
Г.А.Колпаковскийдің бастамасы бойынша өлкені орыстандыру мақсатында
шаруаларды орналастыру қолға алынды.
Сонымен қатар, оңтүстік қазақтарының жағдайын анағұрлым қиындатқан
тағы бір мәселе – салықтардың шамадан тыс көп болуы. ХІХ ғасырдың 70-
жылдары Қоқан хандығы қазақтардың өзіне бағынышты бөлігіне 20-дан астам
салық түрін белгілеген. Олардың бастылары: харадж, танап (бау-бақшадан
алынатын жер салығы) және зекет [25, 23 б.].
Сондай-ақ салық жүйесі патша үкіметінің назарындағы күн тәртібіндегі
мәселелердің бірі болатын. Кіші жүз қазақтары 1837 жылдан бастап жылына 1
сом 50 тиын күміс ақшамен түтін салығы төлемін төледі. Бұдан басқа жол
жөндеу, жігіттерді қамтамасыз ету, негізгі жолдар мен Ресей-Орта Азия
территориясы арқылы өтетін керуендері күзетшілеріне т.с.с. ал бұл
салықтардан сұлтандар мен старшындар босатылды. Яғни, түтін басы салығының
қазынаға дұрыс түсуіне билеуші сұлтандар өз басымен жауап берді. Түтін
салығының орнына үкімет көбінесе халықтан қой, бидай, тары, арпа, т.б.
секілді заттар алып отырды. Себебі, сауда-айырбас орталықтарынан алыс
жатқан қазақ ауылдарында бұл алымды ақшалай төлеуге мүмкіндік бола
бермейтін. Түтін салығын жинау кезінде салықты төлей алмайтын кедей
қазақтар үшін аға сұлтандар олардың ауылдарына төлеткен.
Қоқан билеушілері де, Патшалық Ресей де ауыр салықтардан бас тартқан
қазақтарды аяусыз жазалап отырған.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы – Қазақстан тарихы үшін тарихи кезең,
яғни, шектеулі болса да саяси еркіндіктен біржола айырылып, орталық
ахуалдың, саяси тәуелсіздіктің дәм-тұту кезеңіне аяқ басу уақыты. Егер бұл
уақытты белгілі бір дәрежеде өтпелі кезең ретінде алсақ, саяси дербестіктен
орталық тәуелділікке өтудің өзіне лайық рухани болмысы болатындығы мәлім.
Яғни, саяси тәуелділіктің бұғауы алқыына бата бастаған қоғамның рухани
күйінің көтеріңкі болмайтыны өзінен өзі түсінікті.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік өңірде нық орнаған Қоқан, Хиуа үстемдігі мен
Қытай, Ағылшын, Түрік мемлекеттерінің жанамалай болса да араласуы,
жергілікті қазақ рулары тілі мен діні бөлек орыс мемлекетінен тілі мен діні
ортақ Қоқан хандарының қол асына өтуді жөн көруі арқылы қазақтардың әр
тарапқа бөлінуі, Қоқан билеушілерінің орыс бодандығын қабылдаған қазақ
ауылдарын талап-тонау барысындағы жергілікті халық арасында үрей туғызуы,
Хиуа, Қоқан билеушілері діни мәселені араластыруымен оны жергілікті қазақ
ру басшыларының да өз мүдделері үшін қолдау табуы секілді мәселелер осы
өңірде қиын жағдай туғызды.
ХІХ ғасырдың 60 жылдары Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан кейін
Қазақстанның бүкіл аумағы ұзақ уақытқа Ресейдің отарына айналды. 1867-68
жылдары Түркістан және далалық өлкені басқару туралы Уақытша ереженің
қабылдануымен Орта Азия және Қазақстан – Ресей империясының отары ретінде
заңдастырылды [68, 164 б.].
Қазақстанның оңтүстігіндегі қазақтар Патша өкіметінің отарлау саясатына
қарсы күрес жүргізіп отырды. Олар сонымен қатар, Қоқан хандығының езгісіне
де қарсы көтеріліс жасап келді, бірақ ойсырай жеңіліске ұшырады. Аяусыз
езгіден тек ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патшалық Ресейдің Орта Азияға
жасаған жорығының нәтижесінде ғана құтылады. Алайда бұл өңір енді Ресей
империясының құрамына еніп, осындағы халықтар отарлық бұғаудан қашып
құтылмады [68, 120 б.].
Орыс ғалымы, шығыстанушы И.В.Аничков еңбегінде патша өкіметінің
отарлаушы саясатын сынай отырып, ол Ресейдің боданында бола тұра, патша
шенеуліктерінің өздерінің тағдырына менсінбей қарауына қазақтардың кінәлі
еместігі жөнінде жазды [69, 10 б.].
Қазақ руханияты дамуының Ресей отарлығы тұсындағы қайшылықты үрдісінің
күрделі де қайғылы сипатын жуып-шаю мүмкін емес [70, 286 б.].
Қазақстан тарихы үшiн XIX ғасырдың бiрiншi жартысы Қазақстан жерінің
Ресейге қосылуының ақырғы кезеңі ретінде маңызды.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдай Қазақстанның басқа
өңірлерімен салыстырғанда анағұрлым күрделі болды. Оған себеп: көршілес әрі
жақын орналасқан Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтарының жаулап алу объектісіне
айналса, Бір жағынан Патшалық Ресей де өз құрамына қосып алуымен бірге,
отаршылдық езгіге салды. Ауыр салықтар, адам айтқысыз тонаушылықтар, зорлық-
зомбылықтар, қазақтарды бір-біріне айдап салу арқылы жау еткен, тіпті бір-
бірімен соғысқан қиын-қыстау заманда оңтүстік қазақтары ортаазиялық
хандықтар мен патша үкіметінің қыспағында қалды. Осының нәтижесінде орын
алған үздіксіз көтерілістер мен ұлт-азаттық күрестер - оңтүстік
қазақтарының азаттық жолындағы күресінің айқын көрінісі еді.
Қазақстанның оңтүстігі Ресей мен Англияның Орта Азиядағы сыртқы саяси
стратегиясында
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің сыртқы саясаты елдің ішкі
дамуындағы мәселелермен байланысты болды. Ресей, негізінен ішкі мәселелерге
басымдылық беріп, халықаралық қақтығыстардан барынша аулақ болуға тырысты,
Еуропадағы белсенділіктен бас тартып, даулы мәселелерді дипломатиялық
жолдармен шешуге ұмтылып отырды.
Сыртқы істер министрі А.М. Горчаков 1865 жылы 3 қыркүйекте ІІ
Александрға мынадай мазмұндағы хат жолдады: Біздің мемлекеттің және
Еуропаның қазіргі жағдайында Ресейдің негізгі назары ішкі даму барысында
пайда болған мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Сыртқы саясат ішкі
міндеттерге бағындырылуы қажет [48, 49 б.].
Қырым соғысындағы жеңіліс Ресейді әлсіретті, Австрия-Пруссия одағына
сүйенген Вена жүйесі таратылды. Ресей халықаралық істердегі жетекшілігінен
айырылды. Сыртқы белсенділікті төмендету ішкі мәселелермен айналысуға
мүмкіндіктер туғызды. Орыс үкіметі жеті жылға рекруттық алымдардан бас
тартты, әскерді қысқартты, әскери шығындарды азайтты.
Қырым соғысындағы жеңіліс патшалық Ресейдің тек әскери әлсіздігін
көрсетіп қойған жоқ. Бұл жағдайдан дамып келе жатқан буржуазия өкілдері де,
әскери шенділер де хабардар еді. Сонымен қатар, 1857 жылғы әлемдік
экономикалық дағдарыс та бұрынғы дағдарыстарға қарағанда Ресей
экономикасына қатты әсер етті [49, 61 б.].
Осы кезеңдегі Ресей сыртқы саясатының жетекші бағыты шығыстық саясат
болды. Ресейдің Орта Азиямен байланыстары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
дами бастады. ХІХ ғасырдың басында Орта Азия мен Ресей арасындағы сыртқы
сауда айналымы 3 млрд. сомды құрады, ал ХІХ ғасырдың ортасында 25,5 млн.
сомды құрады.
Еуропаның басты капиталистік елдері, бірінші кезекте Англия, Франция
өзендерінің басқыншылық саясатын ХІХ ғасрыдың ортасына қарай Таяу және Орта
шығысқа өрістетті. Олар жаңа отар және тауар өткізетін аймақ үшін күресті.
Әсіресе, Англия осы жолда өзінің бақталастарын ығыстыра бастады. Бір
кездері Ауғанстаннан Ресейді ығыстырса, кейінірек тіпті оның Персиядағы
ықпалын әлсірете бастады. Ол Орталық Азия хандықтарын өзіне тарту үшін
шешуші жұмыстар жүргізді [59, 129-130 бб.].
ХІХ ғасырдың 60-жылдары Орта Азияның экономикалық даму сипатына орай
Ресей капиталистері мен өнеркәсіпшілерінің тауарларын өткізетін нарық
аймағына ұмтылысын байқауға болады. Орта Азия тек патшалық Ресей ғана емес,
Ұлыбританияның, Қытайдың да көз алартқан аймағы болды. Ал патшалық Ресейдің
басты бақталасы Ұлыбритания еді. Ресей Орта Азияға байланысты саясатында
Ұлыбританиямен бетпе-бет келмес үшін, абайлап әрекет етті.
Патша шенеунігі М.Н. Муравьевтің жазуы бойынша Орта Азия мен Қазақстан
Ресейге қарағанда Англияның ықпалына тез түсуі мүмкін. Сондықтан бүкіл
Орталық Азияны Англия жаулап алмай тұрғанда, жергілікті халықпен ешқандай
дипломатия мен келіссөз жүргізбестен, орыс әскерінің қаруының күшімен
тездетіп басып алған жөн. Олай болмаған жағдайда Ресейдің Азиядағы саясаты
сәтсіздікке ұшырайды [25, 42 б.].
Ал, М.Тереньтев: Патшалық Ресейдің Орта Азияға қатысты саясатында
ешқандай құпиялық жоқ, барлығын жариялылықпен, ашық түрде жүргізуде.
Англиямен Орта Азия үшін таласта Англия байсалдылық танытты - деп атап
көрсетті [52, 3 б.].
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы иеліктерінде басқару жүйесін
ұйымдастырушы патша өкіметі жаулап алудың бастапқы кезінде-ақ қолға алды.
XVIII ғасырда басталған Ресей империясының қазақ жерлерін жаулап алу
саясаты XIX ғасырда жалғасын тапты. XIX ғасырдын ортасына карай аш күзендей
алға ұмтылған Ресей империясы қазақ жерінің оңтүстік өңірі мен Орта Азияны
жаулап алу үшін мұздай қаруланған әскери экспансиясын қолданды.
Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу женіндегі экспансиялық
мақсаттары, негізінен алғанда, екі жолмен: біріншіден, қазақ даласына
бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден,
дала арқылы өтетін стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер
шебін салу арқылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрі аймақта жергілікті
түрде жүргізілді, соның нәтижесінде көптеген ықпалды қазақ көсемдері не
шайқаста өлтірілді, не тұтқынға алынды [67, 8 б.].
Ресейдің Қазақстандағы және Орта Азиядағы саясаты ағылшын дипломаттары,
тыңшылары мен саудагерлерінің назарынан тыс қалған емес. Сондықтан
ағылшындар Қазақстан, Бұхара және Хиуаның экономикалық, географиялық
жағдайын, халықтың тұрмыс-тіршілігін өз беттерімен зерттеп, хандардың,
батырлар мен рубасыларының сеніміне ие болып, орыс саудасын, жалпы осы
елдерге деген орыстардың үстемдігін жоюды мақсат етіп қойды [73, 50 б.].
Орыс патша өкіметінің саясатының Орта Азияда және сонымен бірге
Қазақстанда жандандырылуы ХІХ ғасырдың 20-жылдары басындағы Сібір
қырғыздары туралы жарғы деп аталуына байланысты (1822) Ресей әкімшілігі
жүйесін әуелі Орта, одан соң Кіші жүзге енгізу жеделдетілген кезден
басталды. Ал іс ағылшын-орыс бақталасының шиеленісуіне байланысты 30-
жылдарда бұрынғысынан да кең өрістей түсті.
Егер ағылшын-орыс бақталастығының майданы орыс меншігі шекарасынан
сыртқары созылып, Хиуа – Бұқара – Қоқан – Иран – Ауғанстан – Үндістан
бағыты арқылы өтсе, ал Қазақстан бұл кезде жақын маңдағы тылға, шабуылға
әзірлік аймағына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысында ХІХ ғасырдағы Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, патшалық Ресейдің отаршылдық езгісі
мен ортаазиялық хандықтардың басқыншылық әрекеттеріне қарсы ұлт-азаттық
күрестер тарихы, кезеңдері және проблемалары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тәуелсіз қазақ мемлекеттілігінің
жағдайындағы ұлттық сананың жаңғыруы тарихи танымның көкжиегін кеңейтіп,
отандық тарихтың өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қайта бағалауды қажет
етуде. Тарихи үдерістерді шынайы да жан-жақты, әрі қатаң әдістемелік
қағидаларға ұрынбай еркін бағалайтын мұндай ізденістер еліміздің әлемдік
қауымдастықтың алдындағы орнын айқындауға қызмет жасайды. Тарих ғылымының
алдындағы күрделі мәселелерді қамтитын кешенді зерттеулердің қатарына ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, олардың
кезеңдері, проблемалары да жатады.
Қазіргі кезде Қазақстанда тарих ғылымы өте маңызды кезеңдердің бірін
бастан кешіруде. Қазақстанның тәуелсіздік тарихы аппақ парақ бетіне күні
кеше түсе қалған жоқ, оның көне дәстүрлері бар. Бүгінгі күнді түсініп,
түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де кешегі кезеңге
көз жіберуіміз керек [1, 4 б.]. Мойындаған жөн, біздің тарихи шындыққа
беретін бағамыз ұдайы дәл емес. Кеңес кезеңіндегі тарих ғылымының ең сорақы
қателерінің бірі ұлттық мүддеге, құндылықтарға салғырт, саяси үстемдік
тұрғысынан қарау болды. Өз тарихын ұмытқан немесе оны білмейтін халықтың
болашағы жоқ және ол мақсатты іс-әрекеттерді жүзеге асыра алмайды.
Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін ғана отандық тарих ғылымы
қоғамдық сананы ұлттық мүдде тұрғысынан қалыптастыруда. Ең маңызды
мәселелер қатарында тарихтың зерттелмеген немесе зерттеуге тиым салынған
беттері саналды. Өзінің өткен тарихын білу, оған дұрыс баға беру,
тоталитарлық жүйенің жіберген қателіктерін түзеу ұлттық сананың оянуын
тездететіні сөзсіз. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылды Халықтар бірлігі мен ұлттық тарих жылы, 1999
жылды Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жариялауы тарихымыздың,
оның ішінде қазақ халқының тәуелсіздік үшін ұлт-азаттық күрес тарихының
жан-жақты зерттеліп, ғылыми тұрғыда кеңінен жазылуына, жаңа зерттеулер мен
жаңалықтарға, жаңа көзқарастарға әкелетіні сөзсіз. Әрине, тарих саласындағы
жаңа зерттеулер мен ғылыми ізденістер қоғамдық өмірде үлкен рөл атқарады.
Елбасының сөзімен айтқанда, тарих тек ғылым үшін зерттелмейді, ол ең
алдымен тарихтан тағылым, сабақ алу үшін зерттеледі [2, 1 б.].
Қазақ халқының ғасырлар бойы аңсап, қол жеткізгені – бейбітшілік,
біртұтастық, егемендік, тәуелсіздік, халқының амандығы, елінің тыныштығы
секілді құндылықтар және осыған жету мақсатында көп күш жұмсап, бар еңбегін
аямады. Тарихқа көз жүгіртсек, Қазақстанның Ресейге қосылу қарсаңында қазақ
елінің бас бостандығы, жері мен елі үшін Қазақстанның әр аймағында екі
жүзден астам ұлт-азаттық күрес өткен екен. Соның ішінде ХІХ ғасырдағы
Оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы да бар.
Найзаға үкі таққан қазақ елі еш уақытта біреуге шабуыл жасап көрген
емес, қай заманда да ол қаруды жерінің шетін жаудан қорғау мақсатымен,
немесе, асқақтаған хандардың, азуы батқан патшалардың ордасын таптау үшін
алған. Демек, қазақ халқы ұлт-азаттық қозғалысының түбегейлі екі себебі
бар. Олар: туған жерді шетелдік шапқыншылардан қорғау және егемендік пен
еркіндік үшін күрес. Біріншісі қазақ жеріне тынымсыз көз алартқан Орта
Азиялық Бұхар, Хиуа, Қоқан хандықтарына қарсы жүргізілсе, екіншісі патшалы
Ресейге қарсы бағытталды [3, 215 б.].
Ұлт-азаттық қозғалыстың осы кезге дейінгі тарихы алдымен Ресей
империясының отаршылдық мүдделері, кейіннен Кеңес үкіметінің тап тартысы
қағидалары тұрғысынан зерттеліп келді. Осы жөнінде академик Манаш Қозыбаев:
Зерттеушілердің дендеп бойлай алмай жүрген ділгірлігінің бірі – ұлт-
азаттық қозғалысы. Біз осы уақытқа дейін әрбір ұлт-азаттық қозғалысын
империя мүддесі билігінен талдап, жеке-жеке аймақтық шеңбердегі төбелес,
жанжал дәрежесінде қарап келдік. Шын мәнінде, 1731 жылдан бастап, қазақ
халқы үзілмеген, бір сәт толастамаған қозғалысын басынан аяғына дейін
жүйелеп, оларға тән ортақ заңдылықтарды, әрқайсысына тән ерекшеліктерді
анықтау абзал, - деп жазды [4, 8 б.].
Қазақ халқының Ресей империясының отаршылдық езгісіне, көршілес
хандықтардың озбырлықтарына, әскери экспансиясына қарсы ХІХ ғасырдағы
Оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы тарихы ұлттық тарихымызда
ерекше орын алары сөзсіз.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік өңірінде болып өткен 1821 жылы Тентек
төре бастаған Ұлы жүз қазақтарының Қоқан билігіне қарсы көтерілісі, 1847-
1858 жылдардағы Есет Көтібарұлы бастаған күрес және 1856-1857 жылдардағы
Жанқожа Нұрмұхамедұлы бастаған Сырдария қазақтарының көтерілістері
Қазақстанның басқа өңірлеріндегі ұлт-азаттық күрестермен алдына қойған
мақсаты, міндеті, қозғаушы күштері жағынан өзара сабақтастығы мен
бірлігінің болғаны белгілі.
Жалпы, ХІХ ғасырдағы қазақтардың саяси жағдайы екі жақты сипат алды:
бірінші жағынан Қоқан хандығының феодалдарына және екінші жағынан өздерінің
жергілікті билеушілеріне тәуелді болды. Осыған байланысты, қазақтардың
қоқандықтарға қарсы көтерілісі, Сырдария бойындағы, оңтүстіктегі
қоқандықтардың бекіністері, ХІХ ғасырдағы қазақ феодалдарының саяси
сахнадағы рөлі, қазақ жеріндегі өзбек және қырғыз халықтарының егіншілікпен
айналысуы, қазақ қоғамының әлеуметтік жағдайлары және қазақтардың ұлт-
азаттық күресі туралы мәселелер ізденістерді қажет етеді.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік аймағындағы қазақтардың саяси басқару
жүйесінің өзгеруімен, олардың ортазиялық хандықтардың жаулаушылық саясатына
қарсы күрестерімен және ХІХ ғасырдың екінші жартысында Патшалы Ресейдің
қоластына көшуімен сипатталады.
Қазіргі таңда Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтарының қазақ аудандарын жаулап
алу, басқыншылық, тонаушылық әрекеттері және оған Ресейдің көзқарасы мен
Қазақ халқына ықпалы туралы ізденістер жүргізілуде. Біздің зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін аша түсетін мәселелер қатарына: төл
тарихымыздағы толық зерттеле қоймаған ХІХ ғасырлардағы Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, қазақтардың көрші елдермен қарым-
қатынастары мен жаулаушылық әрекеттерін, сонымен қатар Орта Азиялық
хандықтардың жүргізген варварлық, тонаушылық әрекеттеріне қарсы қазақ
халқының наразылықтардың ерекшеліктері мен маңыздылығына тоқталу, ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстарға жаңа көзқарас
тұрғысынан баға беру, зерттеулер жүргізіп, тарихымыздың ақтаңдақ беттерін
ашу болып табылады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғалы бергі уақытта отаршылдыққа
қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы, оның сипаты, қазақ зиялылары мен
қоғам қайраткерлерінің қызметі жайлы бірқатар ғылыми еңбектер дүниеге
келді. Осыған қарамастан көптеген мәселелер, әсіресе Оңтүстік
Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар, оның алғышарттары, барысы мен
нәтижесі, мәні мен мазмұнын әлі де болса ғылыми жүйелі түрде зерттеуді
қажет етеді.
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны – ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы
ұлт-азаттық қозғалыстар, кезеңдерін, проблемаларын қарастыру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХІХ ғасырдағы Қазақстанның оңтүстігіндегі
ұлт-азаттық қозғалыстары мен көтерілістері мәселелері тарихшы-ғалымдардың
зерттеу нысандарына айналып, назар аударылды. Зерттеушілер азаттық
күрестің әртүрлі тұстарын түрлі бағыттар ауқымында зерттеп, әралуан
тұжырымдар түйіндеді. Соның нәтижесінде отандық тарихнамада бірқатар
еңбектер жинақталды. Осыған орай оларды шартты түрде төңкеріске дейінгі,
кеңестік және тәуелсіздік кезеңдерінде жарияланған тарихнамалық деректер
деп бөлуге болады.
Төңкеріске дейінгі кезеңдегі еңбектер дворяндық-буржуазиялық деп
айдарланатын тарихнамаға топтастырылған. Еңбектердің деректік қорының
молдығына, келтірілген мәліметтердің кеңдігіне қарамастан олардың авторлары
ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстарға бүлік, қарақшылық бас көтеру,
бұзақылық наразылық деген сипат беріп, тұжырым жасауға ұмтылды.
Төңкеріске дейінгі кезеңде қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстарынан
хабар беретін материалдар империяның Военный сборник атты басылымында
жарияланып тұрды. Сонымен қатар, А.Серебренниковтың жинақтауымен басылған
Сборник материалов для истории завоевания Туркестанского края,
Туркестанский сборник деген құжаттарында қазақтардың бүліктері туралы
айтылды [5]. Сонымен қатар, Н.Середа [6], Н.Савичев [7], В.Потто [8],
Н.Аничков [9] және т.б. авторлардың еңбектерін жатқызуға болады. Олар да
көтерілісті бұзақылық бүлік деп сипаттап, жетекшілерінің жеке бастарына
субъективті баға берді.
Кеңестік кезеңде бұл тақырып арнайы зерттеу нысанына айналды. ХХ
ғасырдың 30-жылдарында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары тарихын
зерттеуге арналған монографиялар немесе басқа да сипаттағы еңбектердің
жарық көргенін айта кету қажет. Әсіресе бұл бағытта елеулі көзге түсер
еңбектің авторы ретінде бұрынғы патша офицері А.Ф.Рязановты [10] атап өту
керек. Ол 1926 жылы жарық көрген монографиясында Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстардың типологиялық проблемаларын көтеріп, кеңестік идеология
шеңберінде пікір танытты. А.Ф.Рязановтың еңбегінде негізінен Кіші жүздегі
1848 жылы болған хиуалықтар мен орыс әскерлерінің арасындағы ірі ұрыс жан-
жақты жазылған. Сонымен қатар, хиуалықтардың жорығына Есет Көтібарұлы
бастаған көтерілісшілердің қатысуы туралы жазған.
Азаттық күресі С.Д.Асфендияров еңбектерінде де көрініс тапты [11]. Оның
еңбегінде тарих ғылымында тұңғыш рет Қазақстандағы қозғалыстардың сипатын
отарлау саясатына қарсы болған оқиғалар деп көрсетті.
Кеңестік тарихнамаға өзінің қомақты үлесін қосқан ғалымдардың қатарына
Е.Б.Бекмахановты жатқызуға болады [12]. Автор ХІХ ғасырдың 20-40
жылдарындағы қазақ даласының әлеуметтік-экономикалық жағдайын терең
зерттеп, бодандықтағы елдің тұрмыс-тіршілігін жан-жақты сипаттады.
Сондай-ақ, П.Г.Галузоның [13], Т.Ж.Шойынбаевтың [14], С.З.Зимановтың
[15], А.Н.Нүсіпбековтың [16], осы тақырыпқа арналған ізденістері құнды
болып саналады.
Сол сияқты ұлт-азаттық қозғалыстар тарихына байланысты қазіргі тәуелсіз
Қазақстан жағдайында теориялық және методологиялық тұрғыда іргелі еңбектер
жазып жүрген тарихшы-ғалымдардың еңбектері күн санап артып келеді. Бұл
бағытта көрнекті тарихшыларымыз М.Қозыбаевтың [17], М.Қойгелдиевтің [18],
Т.Омарбековтың [19], В.Галлиевтің [20], С.Б. Құрманалиннің [21]
зерттеулерінің орны айрықша. С.Б. Құрманалин 1847-1858 жылдардағы Есет
Көтібарұлы бастаған ұлт-азаттық көтеріліс атты еңбегінде Есет Көтібарұлы
бастаған көтеріліске жаңаша көзқараспен баға берілген. Сондай-ақ
Е.Ж.Уәлихановтың [22], Х.М.Әбжановтың [23], А.Оспановтың [24] еңбектері
атап өтуге тұрарлық.
Соңғы жылдары ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстан тарихын зерттеу заңды
қызығушылық туғызды. Соның ішінде қазақтарға башқұрт, хиуа, қазақ-орыс,
қырғыз, қытай, жоңғар, Еділ қалмақтары сияқты халықтардың жасаған озбырлық
саясты, басқыншылық соғыстары А.Б.Абдуалы [25], Ж.Қ.Қасымбаев [26],
Күзембайұлы А. [27], Ж. Артықбаев [28], С.М.Мәшімбаев [29], М. Мырзахметов
[30], М.Ж.Абдиров [31], Е.Ө.Пірімбетова [32], А.Ш.Махаева [33], Мажитов
С.Ф. [34] зерттеулерінде көрсетілген. Олар XIX ғасырлардағы қазақ халқының
қоғамдық-саяси өміріне ықпал еткен Ресей, Қоқан, Хиуа, Бұхар хандықтарының
сыртқы саясатын, қазақ қоғамындағы шиеленіс мәселелерін жан-жақты талдаған.
Соның ішінде тарих ғылымдарының докторы, профессор А.Абдуалы Политическая
история Южного Казахстана в первой половине ХІХ века атты кітабында ХІХ
ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы көтерілістер тарихы, ұлы жүз қазақтарының
қоқан басқыншылығына қарсы күресін жан-жақты зерттеп, маңызды мағлұматтар
келтірген. Оның тұжырымдары мен тарихнамалық зерттеу әдістері қазақстандық
тарих ғылымы үшін аса маңызды.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс шетел
тарихшыларының да назарына ілікті. Бұл жөнінде тарихшы ғалым
К.Л.Есмағамбетов [35] ХІХ ғасырдың өн бойында батыс елдерінде жинақталған
қазақтар туралы тарихи-этнографиялық сипаттағы сан алуан материалдарды
жинақтай отырып, сол кезеңдегі Еуропаның біраз ғалымдарының, әсіресе
Э.Росстың, Д.Бульджердің, А.Краустың өз еңбектерінде патшалы Ресейдің қазақ
даласындағы дөрекі отаршылдық саясатына, қазақ халқының тәуелсіздік үшін
жүргізген ұлт-азаттық қозғалысына назар аударғанын аңғартады.
Мысалы, К.Есмағамбетов ағылшын тарихшысы Д.Ч.Бульджердің еңбектерін
зерттей келе, Ресей империясының ХІХ ғасырдағы Қазақстандағы отарлық езгісі
мен қазақ халқының ұлт-азаттық күрестері туралы Еуропа жұртшылығы сол ХІХ
ғасырдың өзінде-ақ хабардар болғандығын баса көрсеткен. Д.Бульджер
еңбегінің ХІХ ғасырда ресейлік тарихшылардың (Мейер, Добромыслов,
Бларамберг) еңбектерімен тұспа-тұс жарық көргендеріне қарамасатан, оның
көзқарасының орыс тарихшыларының тұжырымдарына қарсы болып табылады.
Д.Бульджер қазақтар көтерілісінің түпкі себебін өте дұрыс түсінеді және
көтерілістің мақсаты тәуелсіз мемлекет болу деп жоғары баға береді [35,
79 б.].
Аталған зерттеулердің отандық тарих ғылымында жаңа тарихи танымды,
методологияны қалыптастыруға қосқан үлестері елеулі. Авторлар тарихи
оқиғалар мен үдерістерді баяндауда тарихилық, объективтілік принциптерін
басшылыққа алып, ұлттық мүддеге мән берген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты - XIX ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар
тарихын зерттеу.
Алға қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу көзделді:
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
маңыздылығын көрсету;
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
себептерін, кезеңдерін және проблемаларын анықтау;
- Оңтүстік Қазақстандағы қазақтарға қоқан, Хиуа, қырғыз, патшалық Ресей
тарапынан жасалған шапқыншылық пен отарлау саясатының ерекшеліктерін
зерттеу;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік-территориялық басқару
жүйесін және саяси кері салдарын ашу;
- Қазіргі кезеңдегі ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстарға қалыптасқан жаңа көзқарастар мен маңыздылығын анықтау;
- қазіргі кезеңде оңтүстік қазақтарының ұлт-азаттық қозғалысы тарихы
мен оның теориясы басымдықтарын, тәуелсіздік жолындағы күресінің негізгі
тарихи факторларын, отаршылдықтың ерекшеліктері мен Орта Азия хандықтарының
сыртқы саясатының жалпы мазмұны, этникалық және діни құбылыстардың ықпалы
мен әсері арқылы көрсету;
- оңтүстік қазақтарының қарсыластық күресін тарихи және әлеуметтік
феномен ретінде қарастыра отырып, ХІХ ғасырдағы оңтүстік өңірдегі ұлт-
азаттық күресті зерттеудегі өзекті теориялық-методологиялық мәселелерін жан-
жақты қарастыру жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі ХІХ ғасырдағы Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы ұлт-азаттық қозғалыстарды қамтиды.
Зерттеу жұмысының аумақтық шегі ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар,
соның ішінде Оңтүстік Қазақстан аумағын қамтиды.
Зерттеудің теориялық негізі. Қазіргі отандық тарих ғылымында
зерттеулер жүргізуде өркениеттілік ұстанымынына ерекше мән берілуде.
Алайда, өркениеттілік ұстанымының барлық қырлары қазақ тарихын зерттеуге
тиімді ме деген сауал туындайды. Өркениеттілік бағыты ұғымының ауқымында
біз өзіміздің ғылыми ұстанымымызды айқындауымыз қажет.
ХІХ ғасырда Қазақстанның оңтүстік аумағындағы қазақтардың ұлт-азаттық
қозғалыстарына себеп болған Орта Азия хандықтарының соғыс экспансиясының,
басқыншылық әрекеттерін зерттеу тақырыптың мағынасын аша түседі.
Ортаазиялық хандықтарының соғыс экспансиясының баста себебі – ондағы
феодалдрадың пайдаға, мол олжаға ие болу ниеті, осы ниетте жаңа жаулап алу
жорықтарын ұйымдастыру, көршілес елдердің жерлерін басып алу, Орталық
Азияны Ресей және Қытаймен байланыстыратын керуен жолдарына бақылау жасау
еді. Соңғысының ХІХ ғасырда Шыңжанмен сауда-саттық өрістеген тұста
стратегиялық маңызы зор болатын. Жаулап алып, билеп төстеуді көздеген
қоқандықтар қазақ халқына ауыр алым-салықтар салып, тонап, езіп отырды.
Алайда мұндай әрекеттері әрқашан тиімді бола бермеді. Қазақтар Қоқан
үстемдігіне қарсы азаттық күреске шығып, ерен қарсылық білдірді. Қоқан
хандығының Қазақстандағы экспансиясының сипатын Орталық Азия мен Ресей
империясындағы жағдай, Бұхар, Хиуа феодалдарының қазақ даласына
қызығушылығы өзгертіп отырды. Мәселен, Ферғанадағы ішкі ахуал, Ресейдің
Жетісуға ықпалының таралуы Қоқан билеушілерінің жоспарын өзгертті.Ұлы жүз
қазақтары саяси ахуалды өз мүдделерінде пайдалануда Ресей империясының
бодандығына өту туралы шешім қабылдады. Алайда қазақтардың барлығы бірдей
патша өкіметінің саясатын қолдамады, мұндай топтар қоқандықтармен бірлесіп
империяға қарсы күресті.
Осындай тұжырымдар жасауға жоғарыда тоқталған теориялар мен ғылыми
таным бағыттары, сондай-ақ республикада тарихи сана қалыптастыру туралы
тұжырымдама ықпал етті. Бұл отандық тарих ғылымында көршілес елдермен қарым-
қатынас тарихын зерттеуде қалыптасып келе жатқан ұстанымдарға сәйкес келеді
әрі толықтырады деген сенімдеміз.
Зерттеу методологиясы объективтік, тарихилық, жүйелілік, салыстырмалық
және талдау мен жинақтау, даму сияқты ғылыми таным принциптеріне
негізделеді. Тақырыпты жан-жақты ашу барысында ұлттық ой-сананың оянуы және
соның негізінде қалыптасқан жаңа ғылыми тұжырымдама мен отандық тарих және
қоғамдану ғылымдарында кейінгі жылдары ғылыми айналысқа түскен іргелі
еңбектерге арқа сүйенілді.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. XIX ғасырдағы қазақ тарихы көршілес
елдер билеушілерінің басқыншылық саясаты мен оған қарсы халқымыздың ұлт-
азаттық күрестерімен ерекшеленеді. Бұл мәселелер бүгінге дейін үстірт
қарастырылып, кешенді түрде зерттелмеген. Сондықтан да мұрағат
құжаттарының, деректік негіздегі зерттеулердің, мерзімді басылым
материалдарының т.б. негізінде XIX ғасырдағы Қазақстанның оңтүстік
аумағындағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихының кешенді түрде зерттелуі
жұмыстың басты жаңалығы болып табылады. Сонымен қатар диссертациялық
жұмыста төмендегідей жаңалықтарға қол жеткізілді:
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
маңыздылығы көрсетілді;
- ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың
себептері, кезеңдері және проблемалары анықталды;
- Оңтүстік Қазақстандағы қазақтарға Қоқан, Хиуа, Бұхар, Патшалық
Ресей тарапынан жасалған шапқыншылық пен отарлау саясатының ерекшеліктері
зерттелді;
- ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әкімшілік-территориялық басқару
жүйесін және саяси кері салдарын ашылды;
- ғылыми айналымға зерттеудің объектісі ретінде тың деректер мен
жаңа әдебиеттер енгізіліп, олардағы қазіргі ғылыми ізденістердің негізін
құрастыратын теориялық және методологиялық мәселелерге ерекше көңіл
бөлінді;
- Қазіргі кезеңдегі ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы ұлт-азаттық
қозғалыстарға қалыптасқан жаңа көзқарастар мен маңыздылығы анықталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми-практикалық маңызы. Диссертациялық
жұмыста түйінделген тұжырымдар мен қорытындыларды жоғары оқу орындарында
Қазақстан тарихы пәні бойынша оқылатын дәрістерде, элективті курстар мен
семинарларда пайдалануға болады.
Сонымен қатар диссертациялық жұмыстың тұжырымдары Қазақстанның
оңтүстігіндегі ХІХ ғасырдағы ұлт-азаттық қозғалыстар тарихы бойынша
дайындалатын зерттеулерде, ұжымдық, қорытындылаушы еңбектерде,
студенттердің өзіндік жұмыстарын жазуда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері ғылыми
мақала ретінде Қазақстан тарихының көкейтесті мәселелеріне арналған жоғарғы
оқу орындары арасындағы өткен республикалық және халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларда көпшілік назарына ұсынылды. Атап айтар болсақ,
Қазіргі білім беру жүйесінде педагогтың кәсіби біліктілігінің дамуы:
халықаралық тәжірибе, міндеттер және перспективалар атты халықаралық
форумда, Тәуелсіздік жылдарындағы аймақтық Отан тарихының дамцы: теориясы
мен методологиясы, Қазақстан Республикасындағы білім мен ғылым
интеграциясы: проблемалары мен болашағы атты республикалық ғылыми
практикалық конференцияларында және ТарМПИ Хабаршысында тақырып бойынша
еңбектері жарияланды.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі
негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдайдың шиеленісуі
ХІХ ғасырдың басындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі саяси жағдай оның
қалған бөліктеріндегі жағдайдан ерекше болды. ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік
Қазақстан ортаазиялық феодалдық мемлекттер –Хиуа, Бұхара жəне ең үлкен
дəрежеде – Қоқан экспанциясының объектісіне айналды. 1810-1866 жылдар
аралығында Қазақстанның оңтүстігінде олардың үстемдігі орнады. Ұлы жүз
руларының басым көпшілігі Қоқан ханының қол астында болды. Қоқан хандары
басып алған жерлерінде тек феодалдық тонау мақсатын көздеп қана қойған жоқ,
сонымен бірге сауда-саттық мүддесін де ойлаған [36, 278 б.].
Қоқан хандығына бағынышты қазақтар өте ауыр салық езгісін бастан кешті.
Қазақтардан алынатын салық екі түрге бөлінді: малдан – зекет, егістіктен –
харадж. Қазақтарға олардан басқа да міндеткерліктер жүктелді. Мəселен, олар
жер жыртуға, бау-бақша өңдеуге, қамал қабырғаларын жөндеуге, тағы басқа
міндеткерліктерге мəжбүр болды. Əскери іс-қимыл кезінде əрбір қазақ өз
атымен Қоқан бегіне келуге міндетті болды, ал сол əскери қызметі үшін
ешқандай ақы алмады.
ХІХ ғасырда қазақ халқының жауынгерлік рухы ауыр сынға тап болды [66,
283 б.].
Ауыр езгіні бастан кешкен қазақтар қоқан билеп-төстеушілігіне қарсы
талай рет көтеріліске шықты. Омар хан басқаруының соңғы жылдарында тұтанған
көтеріліс ерекше сипат алды. Көтерілісті Тентек төре басқарды. Оның
төңірегіне жиналған 12 мың қол Қоқан əскери бекіністерін қоршап алып,
қалалардың бірінен соң бірін ала бастады. Көтерілістің қарқынынан шошынған
Омар хан арнайы əскер жіберіп оны басты. Оңтүстік Қазақтанға Қоқан
билеушілері ғана емес, сонымен қатар олармен бақталас Бұхара жəне Хиуа
феодалдары да қызығушылық көрсетті. Қазақстанның оңтүстігінде белсенді
саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеулі болған Бұхара билеушілері өздерінің
Қоқан мен Хиуаға қарсы күрестегі табиғи одақтастары ретінде қазақ
сұлтандарына ара-тұра қолдау көрсетіп отыруды жөн көрді. Ал Хиуа ханы
Мұхаммед Рахим 1815-1816 жылдары екі рет қазақтарға қарсы шапқыншылық
ұйымдастырып, қазақ сұлтандарының бір бөлігіне өз үстемдігін мойындатты
[39, 22 б.].
Орта Азия хандықтарының Қазақстандағы белсенділіктерін орыс өкіметі де
мұқият қадағалап отырды. Қоқан билеушілерінің экспанциясынан сескенген Ұлы
жүз өкілдері 1818 жылы патша үкіметіне өздерін Ресей бодандығына қабылдау
туралы өтініш жасады. 1819 жылғы 18 қаңтарда орыс үкіметі өтінішті қарап,
Ұлы жүз қазақтарын ресми түрде Ресейдің бодандары деп жариялады.
Орыс патша өкіметінің саясатының Орта Азияда және сонымен бірге
Қазақстанда жандандырылуы ХІХ ғасырдың 20-жылдары басындағы Сібір
қырғыздары туралы жарғы деп аталуына байланысты (1822) Ресей әкімшілігі
жүйесін әуелі Орта, одан соң Кіші жүзге енгізу жеделдетілген кезден
басталды. Ал іс ағылшын-орыс бақталасының шиеленісуіне байланысты 30-
жылдарда бұрынғысынан да кең өрістей түсті.
Егер ағылшын-орыс бақталастығының майданы орыс меншігі шекарасынан
сыртқары созылып, Хиуа – Бұқара – Қоқан – Иран – Ауғанстан – Үндістан
бағыты арқылы өтсе, ал Қазақстан бұл кезде жақын маңдағы тылға, шабуылға
әзірлік аймағына айналды да, оған бекіну патшаның бірінші кезектегі міндеті
болды.
Ресей Орта Азиялық хандықтар жне Қытай аралығында орналасқан
Қазақстанның орасан зор стратегиялық маңызы нақ осы жылдары неғұрлым айқын
көрінді.
Қазақстанға бекіну қажеттігі өсіп келе жатқан орыс капитализімінің
экономикалық мүддесінен туындағын-ды. Бүкіл Орта Азия секілді Қазақстан да
өнім өткіз және арзан шикізат базары ретінде, отарлық үстеме пайда көзі
ретінде патша өкіметінің назарын өзіне бірден аударған.
ХІХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейге тек сөз жүзінде ғана бағынды.
Онда да тұтас емес, себебі оның бір бөлігі Қоқан мен Қытайдың ықпал
өрісінде болғандықтан, патша өкіметі бірінші кезекте қазақтардың саяси
тәуелсіздігінің қалдықтарын құртудан бастады. Осы мақсатпен негізінен
жүретін бірқатар шаралар жасалынды, олар:
1. Гарнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекеленген бекіністерді
жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарлата қазақтардың тұрақты елді-
мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу бағыты.
2. Ең әуелі октугтер мен округтық приказдар құрып, әкімшілік басқару
реформаларын жасап, содан соң нәтижесінд қазақтардың саяси құқықтары
күрт шектелетін, басқарудың дистанциялық жүйесін енгізуден көрінген
саяси тұрғыда орнығып алу саясаты.
3. Қазақтардың жерін жаппай басып алудан, салық салуды және әр-түрі
монополияларды енгізуден көрінген экономикалық экономикалық тұрғыда
бекіп алу бағыты.
Осындай шаралардың жиынтығы, сайып келгенде паташа өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының мазмұнын айқын көрсетеді. Патша өкіметінің
Қазақстандағы отарлау саясатының ақиқат мақсатын патша чиновниктерінің
қоғамдық пікірден жасырғаны түсінікті еді. [12, 121-123 бб.].
20-жылдардағы басқару жүйесін өзгертуге талдау жасағанда, феодалдық
басшы топтын отарлау аппаратымен сіңісіп кету процесін айқын көруге болады.
Патша өкіметіне қызмет етуге көшкен қазақ сұлтандары мен билері
Қазақстандағы феодалдық-отарлау езгіні бейнелейтін еді. Орта жүздегі аға
сұлтандар мен Кіші жүздегі билеуші сұлтандарды шын мәнінде үкімет
тағайындап отырды; лауазымды адамдарды жаңадан сайлау дегенің орыс
әкімшілігінің шексіз бақылауымен ғана жүргізілді. Болыстық және ауылдық
старшындардың қылмайтыны жоқ еді. Патша қызметіне ауысқан қазақ феодалдары
- аға сұлтандар, болыс билеушілері, ауылдық старшындар және дистанциялық
бастықтар — еңбекшілерді феодалдық жаншудың бұрынғы формаларың сактап қана
қойған жоқ, сондай-ақ үкімет атынан салық жинады (түндік басынан алым,
заттай төлем, жөндеу жүргізгені үшін алым, билет үшін алым, көшіп-қонғаны
үшін ақша төлеу т. б.). Осындай ақшаны жинау кезіңде қазақ феодалдарының
қылмаған қиянаты жоқ [12, 127б.].
ХIХ ғасырдың екінші ширегінен бастап Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды
жаулап алу жөніндегі экспанциясы белсенді жүргізіле бастады. Ол екі жолмен:
біріншіден, қазақ даласына бірқатар əскери-барлау жəне жазалау
экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден, дала арқылы өтетін стратегиялық
жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер шебін салу арқылы жүзеге
асырылды. Аймаққа тереңдей шабуыл жасау Орынбор шебі тарапынан да, Сібір
шебі тарапынан да əзірленді. 1833 жылы Орынбор өлкесінің əскери губернаторы
болып тағайындалған В.А.Перовский өзінің алдына екі міндет қойды:
біріншіден – орыс билігін мойындамайтын қазақтарды бағындыру; екіншіден –
орыс əскерлерін Орта Азия хандықтарының шекараларына жақындатуды тездету
міндетін қойды. Осы мақсат үшін оған Сырдарияның төменгі ағыстарында жаңа
əскери шеп салуға өкім берілді. Бұл шаралардың жүзеге асырылуы жұртшылықты
қатты алаңдатты, сөйтіп Орта Азия хандықтарымен шекаралас қазақ халқы
Орынбор əкімшілігіне бағынудан бас тартты. Халықтың бір бөлігі Хиуаға, тағы
бір бөлігі қоқандықтарға көшіп кетуге тырысты. Перовский бұл үрдіске жол
бермеу үшін далаға жиі-жиі жазалаушы отрядтар жіберіп тұрды. 1839 жылғы
Хиуа жорығы сəтсіздікке ұшырағаннан кейін В.А.Перовский Сырдария əскери
шебін құрудың тікелей басшысына айналды. Бұл міндет үлкен мақсатты:
Сырдарияның төменгі ағыстарында, Қоқан жəне Хиуа хандықтарының тікелей
шекаралары бойында əскери күштерді нығайту, сондай-ақ бұл аймақтарды
стратегиялық, экономикалық тұрғыдан зерттеу, Арал теңізі мен Үстіртті игеру
мақсатын көздеді. ХIХ ғасырдың 40-жылдарында патшалық Ресей Орта Азия
хандықтарын түпкілікті жаулап алуға əлі де əзір емес еді.Сондықтан алғашқы
кезде дипломиялық миссиялар жіберілді, ол елдердің экономикалық жəне саяси
қал-жағдайын зерттеу күшейтілді [39, 24 б.].
XIX ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстандағы ішкі басқару жүйесiнде
хандық және сұлтан-би институты әлі де болса өз күшін жойған жоқ болатын.
Дегенмен, басқару жүйесінде айтарлытай өзгерістер орын алған болатын. ХІХ
ғасырда хандық билік үлкен дағдарысқа ұшырады. Ол патшалық биліктің
қуыршағына айналып, кейіннен мүлдем жойылды. Әрине, патшалық Ресейдің
колониальды саясаты хандық биліктің құлауында үлкен рөл атқарды [15, 6 б.].
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы иеліктерінде басқару жүйесін
ұйымдастырушы патша өкіметі жаулап алудың бастапқы кезінде-ақ қолға алды.
XVIII ғасырда басталған Ресей империясының қазақ жерлерін жаулап алу
саясаты XIX ғасырда жалғасын тапты. XIX ғасырдын ортасына карай аш күзендей
алға ұмтылған Ресей империясы қазақ жерінің оңтүстік өңірі мен Орта Азияны
жаулап алу үшін мұздай қаруланған әскери экспансиясын қолданды.
Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу женіндегі экспансиялық
мақсаттары, негізінен алғанда, екі жолмен: біріншіден, қазақ даласына
бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден,
дала арқылы өтетін стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер
шебін салу арқылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрі аймақта жергілікті
түрде жүргізілді, соның нәтижесінде көптеген ықпалды қазақ көсемдері не
шайқаста өлтірілді, не тұтқынға алынды [67, 8 б.].
ХІХ ғасырдың басында патша үкіметі Қазақстан мен Орта Азия хандықтарына
тереңдей ене бастады. Егер өткен ғасырда патша билік тек шекаралас жатқан
аудандарға ғана жетіп, қалған бөліктеріне зерттеу экспедицияларын жіберсе,
енді жылдан кейін Сырдария өңіріне де жетті. Бұл әрекет қазақтың қоғамының
түбегейлі өзгеруіне, саяси шиеленістерге әкеліп соқты [15, 7 б.].
ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанның саяси жағдайы ішкі руаралық,
әлеуметтік-экономикалық қатынастарға ғана емес, сонымен қатар көп жағдайда
сыртқы жағдайларға тәуелді болды [25, 5 б.].
Жалпы алғанда, аймақтың тағдырын оның жергілікті халқы емес, қайта
Қоқан мен Ресей арасындағы соғыс шайқастары шешті, ал осы экспанциялық
мемлекеттердің жақтастары мен қарсыластары арасында да қазақтар болды.
ХІХ ғасырда Оңтүстік қазақстанның саяси жағдайына барынша ықпал еткен
жағдай Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруінің аяқталуы еді.
Жалпы Қазақстанның Ресейге қосылуы XVIII ғасырдың 30-жылдары басталып, ұзақ
және күрделі оқиғалар мен үрдістерден кейін ғана XIX ғасырдың 60-жылдары
аяқталды. Қазақстанның Ресейге қосылуы үш кезеңнен тұрды:
XVIII ғасырдың 30-жылдарынан – XIX ғасырдың 20-жылдарына дейін. Бұл
жүзжылдықтың ішінде Ресей мен Қазақ хандығының арасында протекторат қарым-
қатынасы орнады. Ресей бекіністері мен шептері қазақ жерінің солтүстік
шекарасын жан-жақтан қоршады. Қазақ хандарының сыртқы істеріне орыс билігі
тығыз араласты және хандарды бекітіп отырды.
Бағыныштылық (вассалитет) кезеңі, XIX ғасырдың 60-жылдарына дейін. Оның
негізгі көрінісі 1822 жылы қабылданған Сібір қырғыздары туралы Жарғы мен
1824 жылы қабылданған Орынбор қырғыздары туралы Жарғы. Осы жарғылардың
нәтижесінде хандық билік күшін жойып, Ресей бодандығындағы қазақ өлкесінде
ішкі және сыртқы округтер ашылды. Округ басшылары аға сұлтандар мен сұлтан-
правительдер генерал-губернаторлықтарға бағынды. Округтерде болыстықтар мен
дистанциялар ашылды.
Таза бодандық кезеңі, 1860 жылдары басталады. Оның негізгі белгісі
Қазақ жерінің тұтастай Ресей империясының құрамына енуі, облыстарға бөліну,
олардың уездерге т. б. бөлінуі. Қазақтың саяси элитасы – сұлтандар мен
билер биліктен біржолата шеттетілді. Қазақ шаруашылығы Ресейдің тауарлы-
сауда қарым-қатынастарының шеңберіне тартыла бастады [39, 27 б.].
Қазақ хандарының билігін жойғаннан кейін Ресей өзіне бағынышты
аймақтарында Ресейдің әскери - әкімшілік жүйесін енгізуге нақты мүмкіндік
алып, оны іске асырады. Олардың міндетіне қазақ даласындағы әскери-
полициялық және азаматтық істерді жүргізу тапсырылып, шексіз биліктің
иелеріне айналды. Қазақстандағы патша әкімшілігі, - деп жазды академик
С.З.Зиманов,- үлкен дербес саяси билікке ие болды. Бұл мекемелердің іс-
әрекеттерін жоғарғы сатыда тұрған билік орындары қолдады немесе үнсіз ғана
келісіп отырды (15, 25 б.(.
Ресей империясының өз қарамағына Оңтүстік Қазақстанды қосып алуы оның
қазақ даласын толық жаулап алуының аяқталғанын көрсетті. Нәтижесінде патша
өкіметі отаршылдық саяси мүдделерін басшылыққа ала отырып, қазақ
сұлтандарының өз билігін қалпына келтіруге деген ұмтылысын және олардың
тәуелсіздігін аяусыз жаныштап, қазақтың оңтүстік өлкесінде отаршылдық-
әкімшілік жүйесін орнатуға кіріседі.
Қазақ халқы империяның құқықтық, саяси және әлеуметтік-экономикалық
қатынастар жүйесіне күштеу жолымен тартылып, өлкедегі дәстүрлі қалыптасқан
қатынастарды және оның одан әрі ұлттық негізде қалыптасу мүмкіндігінен
айрылды. Жаңа қатынастарды құқықтық рәсімдеуде патша өкіметі метрополия-
отар немесе орталық-шет аймақ қағидасына негізделген билік институттары
мен басқару жүйесін құру арқылы табыстарға жетті. Өзінің қазақ даласындағы
иеліктерін басқаруды ұйымдастыруға патша өкіметі жаулап алудың бастапқы
сатысында-ақ көңіл бөлді.
Патшалық Ресейдің қазақ елін тәуелсіздіктен айыруда жүргізген алғашқы
бастама бағыты – гарнизондарды қаптата отырып, тізілте және жекеленген
бекіністер салуды жеделдетуден және осы бекіністерге жапсарластыра
қазақтардың елді-мекендерін орнатудан көрінген әскери тұрғыда бекініп алу
бағыты еді [12, 122-123 бб.].
ХІХ ғасырдың басында Оңтүстік Қазақстанға басып кірген Ресей
империясына және олардың жалып жатқан бекіністеріне жергілікті халық
тарапынан көптеген қарсылық көрсетілді. Әсіресе, Жетісу өңірін мекендеген
қазақ рулары отаршылдарға қарсы белсенді күреске шығып, Ресей билігін
мойындағысы келмеді.
Ал Ресей билігіне кіргісі келмеген қазақтарды патша өкіметі аяусыз
жазалап, билігін күшпен ғана мойындатқан. Мәселен, патша шенеунігі Н.
Муравьевтің жазуы бойынша Орта Азия мен Қазақстан Ресейге қарағанда
Англияның ықпалына тез түсуі мүмкін. Сондықтан бүкіл Орталық Азияны Англия
жаулап алмай тұрғанда, жергілікті халықпен ешқандай дипломатия мен келіссөз
жүргізбестен, орыс әскерінің қаруының күшімен тездетіп басып алған жөн.
Олай болмаған жағдайда Ресейдің Азиядағы саясаты сәтсіздікке ұшырайды [40,
5 б.].
ХІХ ғасырдың ортасына қарай Патшалық Ресей Орта Азияны түгелге дерлік
өзінің отарына айналдыру ісін аяқтағаннан кейін, Қазақстан мен Орта Азия
бүкілресейлік шаруашылық айналымына енді. Ал мұның өзі метрополия үкіметі
жүргізген саясатын және одан туындайтын басқа да шаралардың нәтижесінде бұл
өңірлердің сан-саналы өмірін түбірлі өзгерістерге әкеп соқтырды. Қоғамдық-
экономикалық қатынастарға айтарлықтай жаңалықтар ене бастады.
Отарлаушылар өздеріне қосып алған жерлерді әкімшілік-территориялық
бөліске салғанда өлкені мекендеген әр халықтың тіл, дін, әдет-ғұрып
ерекшеліктері тіптен де есепке алынбағаны былай тұрсын, олардың ондаған,
жүздеген жылдар бойы ұлттық және экономикалық мүдделерімен санаспады.
Түркістан өлкесін, оның ішінде Сырдария облысын әкімшілік-
территориялық жағынан бөлшектеу тәртібі отарлаушы жүйенің мақсат-
мүдделеріне бағындырылды. Патша үкіметі тағайындаған чиновниктер уезд
бастықтарына дейін метрополияның мүдделерін қорғау мен өздерінің жеке
бастарының мақсаттарын орындау үшін шексіз құқықтарға ие болып, ешкімнен
қаймықпай, ойларына келгендерін істеді. Олар өздерінің тікелей
бастықтарынан басқа ешкімнің алдында жауап бермеді.
Бұл жөнінде М.Дулатов Қазағым менің, елім менің атты мақаласында
былай де ашына баяндаған еді: Ең алдымен қазақ халқы - Россияға тәуелді.
Оның ешқандай құқығының жоқтығы ыза мен кек тудырады. Өздеріңіз көз жазбай
байқап отырғандай, чиновниктер, урядниктер қазақтарды ұрып-соғып, малдары
тартып алып, ойына не келсе соны істеді. Енді чиновниктер біздің дінімізге,
атадан мұра болып келе жатқан әдет-ғұрыптарымызғаараласа бастады. Діни
кітаптарды тұтқынға алды. Енді бұл чиновниктер қазақ даласына мыңдаған
мұжықтарды жер аударып, қазақтардың суы мен шұрайлы жерлерін тартып әперуде
[64, 221 б.].
Қазақстанды отарлаудың аяқталуы ХIХ ғасырдың ортасындағы Ресейдегі
буржуазиялық реформалармен тұстас келді. Крепостниктік құқықтың жойылуы
Ресейде аграрлық мəселелерді түпкілікті шеше алмады. Орыс шаруаларының
толқулары жалғаса берді. Осындай жағдайда үкімет шаруалардың назарын басқа
жаққа бұрып, оларды революциялық көңіл-күйден аластатпақ болды. Аталған
мəселені шешудің бір жолы – орыс шаруаларын шығысқа, жаңадан отарланған
жерлерге қоныс аудару еді.
Бұл кезде патша өкіметінің саяси мақсаттары елдің экономикалық
мүдделерімен тығыз байланыста болды. Жаппай қоныс аудару саясаты бір
жағынан, орыс шаруаларының жерге тапшылығын жоюды көздесе, екінші жағынан,
жаңадан құрылған əкімшілік - басқару жүйесіне əлеуметтік тірек құру
мақсаты қойылды. Сайып келгенде, Ресейдің қазақ жерлерінде ықпалын
арттырудың бір жолы орыстардың жергілікті тұрғындардан сан жағынан
басымдығын қамтамасыз ету еді. 1868 жылдан Жетісу облысының губернаторы
Г.А.Колпаковскийдің бастамасы бойынша өлкені орыстандыру мақсатында
шаруаларды орналастыру қолға алынды.
Сонымен қатар, оңтүстік қазақтарының жағдайын анағұрлым қиындатқан
тағы бір мәселе – салықтардың шамадан тыс көп болуы. ХІХ ғасырдың 70-
жылдары Қоқан хандығы қазақтардың өзіне бағынышты бөлігіне 20-дан астам
салық түрін белгілеген. Олардың бастылары: харадж, танап (бау-бақшадан
алынатын жер салығы) және зекет [25, 23 б.].
Сондай-ақ салық жүйесі патша үкіметінің назарындағы күн тәртібіндегі
мәселелердің бірі болатын. Кіші жүз қазақтары 1837 жылдан бастап жылына 1
сом 50 тиын күміс ақшамен түтін салығы төлемін төледі. Бұдан басқа жол
жөндеу, жігіттерді қамтамасыз ету, негізгі жолдар мен Ресей-Орта Азия
территориясы арқылы өтетін керуендері күзетшілеріне т.с.с. ал бұл
салықтардан сұлтандар мен старшындар босатылды. Яғни, түтін басы салығының
қазынаға дұрыс түсуіне билеуші сұлтандар өз басымен жауап берді. Түтін
салығының орнына үкімет көбінесе халықтан қой, бидай, тары, арпа, т.б.
секілді заттар алып отырды. Себебі, сауда-айырбас орталықтарынан алыс
жатқан қазақ ауылдарында бұл алымды ақшалай төлеуге мүмкіндік бола
бермейтін. Түтін салығын жинау кезінде салықты төлей алмайтын кедей
қазақтар үшін аға сұлтандар олардың ауылдарына төлеткен.
Қоқан билеушілері де, Патшалық Ресей де ауыр салықтардан бас тартқан
қазақтарды аяусыз жазалап отырған.
ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы – Қазақстан тарихы үшін тарихи кезең,
яғни, шектеулі болса да саяси еркіндіктен біржола айырылып, орталық
ахуалдың, саяси тәуелсіздіктің дәм-тұту кезеңіне аяқ басу уақыты. Егер бұл
уақытты белгілі бір дәрежеде өтпелі кезең ретінде алсақ, саяси дербестіктен
орталық тәуелділікке өтудің өзіне лайық рухани болмысы болатындығы мәлім.
Яғни, саяси тәуелділіктің бұғауы алқыына бата бастаған қоғамның рухани
күйінің көтеріңкі болмайтыны өзінен өзі түсінікті.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік өңірде нық орнаған Қоқан, Хиуа үстемдігі мен
Қытай, Ағылшын, Түрік мемлекеттерінің жанамалай болса да араласуы,
жергілікті қазақ рулары тілі мен діні бөлек орыс мемлекетінен тілі мен діні
ортақ Қоқан хандарының қол асына өтуді жөн көруі арқылы қазақтардың әр
тарапқа бөлінуі, Қоқан билеушілерінің орыс бодандығын қабылдаған қазақ
ауылдарын талап-тонау барысындағы жергілікті халық арасында үрей туғызуы,
Хиуа, Қоқан билеушілері діни мәселені араластыруымен оны жергілікті қазақ
ру басшыларының да өз мүдделері үшін қолдау табуы секілді мәселелер осы
өңірде қиын жағдай туғызды.
ХІХ ғасырдың 60 жылдары Оңтүстік Қазақстанды жаулап алғаннан кейін
Қазақстанның бүкіл аумағы ұзақ уақытқа Ресейдің отарына айналды. 1867-68
жылдары Түркістан және далалық өлкені басқару туралы Уақытша ереженің
қабылдануымен Орта Азия және Қазақстан – Ресей империясының отары ретінде
заңдастырылды [68, 164 б.].
Қазақстанның оңтүстігіндегі қазақтар Патша өкіметінің отарлау саясатына
қарсы күрес жүргізіп отырды. Олар сонымен қатар, Қоқан хандығының езгісіне
де қарсы көтеріліс жасап келді, бірақ ойсырай жеңіліске ұшырады. Аяусыз
езгіден тек ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы патшалық Ресейдің Орта Азияға
жасаған жорығының нәтижесінде ғана құтылады. Алайда бұл өңір енді Ресей
империясының құрамына еніп, осындағы халықтар отарлық бұғаудан қашып
құтылмады [68, 120 б.].
Орыс ғалымы, шығыстанушы И.В.Аничков еңбегінде патша өкіметінің
отарлаушы саясатын сынай отырып, ол Ресейдің боданында бола тұра, патша
шенеуліктерінің өздерінің тағдырына менсінбей қарауына қазақтардың кінәлі
еместігі жөнінде жазды [69, 10 б.].
Қазақ руханияты дамуының Ресей отарлығы тұсындағы қайшылықты үрдісінің
күрделі де қайғылы сипатын жуып-шаю мүмкін емес [70, 286 б.].
Қазақстан тарихы үшiн XIX ғасырдың бiрiншi жартысы Қазақстан жерінің
Ресейге қосылуының ақырғы кезеңі ретінде маңызды.
ХІХ ғасырдағы Оңтүстік Қазақстандағы саяси жағдай Қазақстанның басқа
өңірлерімен салыстырғанда анағұрлым күрделі болды. Оған себеп: көршілес әрі
жақын орналасқан Қоқан, Хиуа, Бұқар хандықтарының жаулап алу объектісіне
айналса, Бір жағынан Патшалық Ресей де өз құрамына қосып алуымен бірге,
отаршылдық езгіге салды. Ауыр салықтар, адам айтқысыз тонаушылықтар, зорлық-
зомбылықтар, қазақтарды бір-біріне айдап салу арқылы жау еткен, тіпті бір-
бірімен соғысқан қиын-қыстау заманда оңтүстік қазақтары ортаазиялық
хандықтар мен патша үкіметінің қыспағында қалды. Осының нәтижесінде орын
алған үздіксіз көтерілістер мен ұлт-азаттық күрестер - оңтүстік
қазақтарының азаттық жолындағы күресінің айқын көрінісі еді.
Қазақстанның оңтүстігі Ресей мен Англияның Орта Азиядағы сыртқы саяси
стратегиясында
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресейдің сыртқы саясаты елдің ішкі
дамуындағы мәселелермен байланысты болды. Ресей, негізінен ішкі мәселелерге
басымдылық беріп, халықаралық қақтығыстардан барынша аулақ болуға тырысты,
Еуропадағы белсенділіктен бас тартып, даулы мәселелерді дипломатиялық
жолдармен шешуге ұмтылып отырды.
Сыртқы істер министрі А.М. Горчаков 1865 жылы 3 қыркүйекте ІІ
Александрға мынадай мазмұндағы хат жолдады: Біздің мемлекеттің және
Еуропаның қазіргі жағдайында Ресейдің негізгі назары ішкі даму барысында
пайда болған мәселелерді шешуге бағытталуы керек. Сыртқы саясат ішкі
міндеттерге бағындырылуы қажет [48, 49 б.].
Қырым соғысындағы жеңіліс Ресейді әлсіретті, Австрия-Пруссия одағына
сүйенген Вена жүйесі таратылды. Ресей халықаралық істердегі жетекшілігінен
айырылды. Сыртқы белсенділікті төмендету ішкі мәселелермен айналысуға
мүмкіндіктер туғызды. Орыс үкіметі жеті жылға рекруттық алымдардан бас
тартты, әскерді қысқартты, әскери шығындарды азайтты.
Қырым соғысындағы жеңіліс патшалық Ресейдің тек әскери әлсіздігін
көрсетіп қойған жоқ. Бұл жағдайдан дамып келе жатқан буржуазия өкілдері де,
әскери шенділер де хабардар еді. Сонымен қатар, 1857 жылғы әлемдік
экономикалық дағдарыс та бұрынғы дағдарыстарға қарағанда Ресей
экономикасына қатты әсер етті [49, 61 б.].
Осы кезеңдегі Ресей сыртқы саясатының жетекші бағыты шығыстық саясат
болды. Ресейдің Орта Азиямен байланыстары ХІХ ғасырдың бірінші жартысында
дами бастады. ХІХ ғасырдың басында Орта Азия мен Ресей арасындағы сыртқы
сауда айналымы 3 млрд. сомды құрады, ал ХІХ ғасырдың ортасында 25,5 млн.
сомды құрады.
Еуропаның басты капиталистік елдері, бірінші кезекте Англия, Франция
өзендерінің басқыншылық саясатын ХІХ ғасрыдың ортасына қарай Таяу және Орта
шығысқа өрістетті. Олар жаңа отар және тауар өткізетін аймақ үшін күресті.
Әсіресе, Англия осы жолда өзінің бақталастарын ығыстыра бастады. Бір
кездері Ауғанстаннан Ресейді ығыстырса, кейінірек тіпті оның Персиядағы
ықпалын әлсірете бастады. Ол Орталық Азия хандықтарын өзіне тарту үшін
шешуші жұмыстар жүргізді [59, 129-130 бб.].
ХІХ ғасырдың 60-жылдары Орта Азияның экономикалық даму сипатына орай
Ресей капиталистері мен өнеркәсіпшілерінің тауарларын өткізетін нарық
аймағына ұмтылысын байқауға болады. Орта Азия тек патшалық Ресей ғана емес,
Ұлыбританияның, Қытайдың да көз алартқан аймағы болды. Ал патшалық Ресейдің
басты бақталасы Ұлыбритания еді. Ресей Орта Азияға байланысты саясатында
Ұлыбританиямен бетпе-бет келмес үшін, абайлап әрекет етті.
Патша шенеунігі М.Н. Муравьевтің жазуы бойынша Орта Азия мен Қазақстан
Ресейге қарағанда Англияның ықпалына тез түсуі мүмкін. Сондықтан бүкіл
Орталық Азияны Англия жаулап алмай тұрғанда, жергілікті халықпен ешқандай
дипломатия мен келіссөз жүргізбестен, орыс әскерінің қаруының күшімен
тездетіп басып алған жөн. Олай болмаған жағдайда Ресейдің Азиядағы саясаты
сәтсіздікке ұшырайды [25, 42 б.].
Ал, М.Тереньтев: Патшалық Ресейдің Орта Азияға қатысты саясатында
ешқандай құпиялық жоқ, барлығын жариялылықпен, ашық түрде жүргізуде.
Англиямен Орта Азия үшін таласта Англия байсалдылық танытты - деп атап
көрсетті [52, 3 б.].
Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азиядағы иеліктерінде басқару жүйесін
ұйымдастырушы патша өкіметі жаулап алудың бастапқы кезінде-ақ қолға алды.
XVIII ғасырда басталған Ресей империясының қазақ жерлерін жаулап алу
саясаты XIX ғасырда жалғасын тапты. XIX ғасырдын ортасына карай аш күзендей
алға ұмтылған Ресей империясы қазақ жерінің оңтүстік өңірі мен Орта Азияны
жаулап алу үшін мұздай қаруланған әскери экспансиясын қолданды.
Ресейдің Оңтүстік Қазақстанды жаулап алу женіндегі экспансиялық
мақсаттары, негізінен алғанда, екі жолмен: біріншіден, қазақ даласына
бірқатар әскери-барлау және жазалау экспедицияларын ұйымдастыру; екіншіден,
дала арқылы өтетін стратегиялық жағынан тиімді жағдайда болған бекіністер
шебін салу арқылы жүзеге асырылды. Бұл шаралардың бәрі аймақта жергілікті
түрде жүргізілді, соның нәтижесінде көптеген ықпалды қазақ көсемдері не
шайқаста өлтірілді, не тұтқынға алынды [67, 8 б.].
Ресейдің Қазақстандағы және Орта Азиядағы саясаты ағылшын дипломаттары,
тыңшылары мен саудагерлерінің назарынан тыс қалған емес. Сондықтан
ағылшындар Қазақстан, Бұхара және Хиуаның экономикалық, географиялық
жағдайын, халықтың тұрмыс-тіршілігін өз беттерімен зерттеп, хандардың,
батырлар мен рубасыларының сеніміне ие болып, орыс саудасын, жалпы осы
елдерге деген орыстардың үстемдігін жоюды мақсат етіп қойды [73, 50 б.].
Орыс патша өкіметінің саясатының Орта Азияда және сонымен бірге
Қазақстанда жандандырылуы ХІХ ғасырдың 20-жылдары басындағы Сібір
қырғыздары туралы жарғы деп аталуына байланысты (1822) Ресей әкімшілігі
жүйесін әуелі Орта, одан соң Кіші жүзге енгізу жеделдетілген кезден
басталды. Ал іс ағылшын-орыс бақталасының шиеленісуіне байланысты 30-
жылдарда бұрынғысынан да кең өрістей түсті.
Егер ағылшын-орыс бақталастығының майданы орыс меншігі шекарасынан
сыртқары созылып, Хиуа – Бұқара – Қоқан – Иран – Ауғанстан – Үндістан
бағыты арқылы өтсе, ал Қазақстан бұл кезде жақын маңдағы тылға, шабуылға
әзірлік аймағына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz