Әбілхайыр хандығы тарихы

Жоспар
Кіріспе

1. Әбілхайыр хандығы
2. Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарыиың көптеген жерін қамтуы
3. Тест сұрақтары

XIII ғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен негізін қалаған Ақ Орданың батыс жағында Шыңғысханның тағы бір немересінің атымен Шайбан ханының улесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те аталған. Тарихи көрсетуі бойынша, Шайбан бул жерлерді Бату ханның батыстағы соғыстарына қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде алған үлесіне алғашқы кезде қосшы, найман, бұйрақ, қарлүқ тайпалары кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің аралығындағы кең байтақ жерлерді жазғы жайлау қылса, Арал жағалауында, Шу, Сарысу, Сырдария бойларының төменгі ағыстарымда қыстаған.
Шайбани тұқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік етпеген және олар Батый хан ұрпақтарына үнемі бағынып отырғаи. Сөйтіп олар Ақ Орда хандар сияқты Алтын Орда тағы үшін жан аямай күреспеді, өздерінің мате-
риалдық және адам ресурстарын ысырап стпеді. Шайбанилер Әмір Темір мен оның басқыншылық соғыстарына тойтарыс беруге де аз тартылды. Өйткені Әмір Темірді Шайбан ұрпақтары көшіп жүрген далалық аймақтардан гөрі бірінші кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар көбірек қызықтырды.
XIVғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мүнда Орда-Ежен мен Тоқа Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қара-
мастан Шайбани ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай Шыңғыс ұрапақтары мен көшпелі түрік шонжарларының қиян-кескі күресінің билік Орда-Еженмен Тоқа-Темір мұрагерлерінен Шайбан ұрпақтарына ауысады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Әбілхайыр хандығы.

XIII ғасырдың ортасынан бастап Жошы ұлы Орда Ежен негізін қалаған Ақ
Орданың батыс жағында Шыңғысханның тағы бір немересінің атымен Шайбан
ханының улесті жері даралана бастайды. Ол Боз орда деп те аталған. Тарихи
көрсетуі бойынша, Шайбан бул жерлерді Бату ханның батыстағы соғыстарына
қатысқаны үшін алса керек. Шайбан ханның Батудан сыйлық ретінде алған
үлесіне алғашқы кезде қосшы, найман, бұйрақ, қарлүқ тайпа-
лары кірген. Шайбани хан Орал бөктеріндегі Тобыл, Жайық, Ырғыз өзендерінің
аралығындағы кең байтақ жерлерді жазғы жайлау қылса, Арал жағалауында, Шу,
Сарысу, Сырдария бойларының төменгі ағыстарымда қыстаған.
Шайбани тұқымдары Алтын Орда тағында ешуақытта билік етпеген және олар
Батый хан ұрпақтарына үнемі бағынып отырғаи. Сөйтіп олар Ақ Орда хандар
сияқты Алтын Орда тағы үшін жан аямай күреспеді, өздерінің мате-
риалдық және адам ресурстарын ысырап стпеді. Шайбанилер Әмір Темір мен оның
басқыншылық соғыстарына тойтарыс беруге де аз тартылды. Өйткені Әмір
Темірді Шайбан ұрпақтары көшіп жүрген далалық аймақтардан гөрі бірінші
кезекте Сырдария бойындағы бекініс-қалалар көбірек қызықтырды.
XIVғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мүнда Орда-Ежен мен Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Дегенмен, осыған қара-
мастан Шайбани ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV
ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай Шыңғыс ұрапақтары мен көшпелі түрік
шонжарларының қиян-кескі күресінің билік Орда-Еженмен Тоқа-Темір
мұрагерлерінен Шайбан ұрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен
құлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды, Бул
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды,
Олардың біріншісі - Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек,
Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарына Шайбани
ұрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани
әулеті Жұмадық ханның ұлысы, Шайбани әулетінің екінші бір тұқымы Мұстафа
хан Атбасарда, үшінші бір түқымы Махмүд-Қожа Тобылда, маңғыт Кепек би мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура өңірінде билік еткен. Жазба тарихи
деректерде бүл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған.
Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі
ұрыстар үнемі болып түрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан
ұрпағынан тараған Ләулет-ІПайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске
жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалдардың 200-ге жуық
ірі өкілдері қолдаған.
Әбілхайыр хандығы Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарыиың
көптеген жерін қамтыды. Халқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және
туріктенген түрік-монғол тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ,
иайман, қият, маңғыт, қарлүқ, коңырат, қаңлы, йылын, шынбай, күрлеуіт және
тағы басқалары. Бүл тайпалар тілі, шаруашылығы, мәдениеті және тұрмысы
жағынан туыстас тайпалар. Сондықтан олар "өзбек" деген атпен саяси жағынан
бірге аталған. Әбілхайыр хандығы көшпелі өзбектер мемлекеті - орта
ғасырлардағы Қыпшақ мемлекеті. Әбілхайыр хандығы 1428 жылдан 1468 жылға
дейін өмір сүрді. Дешті қыпшақтағы Жошы ұрпақтары арасындағы өзара
соғыстарға байланысты Шайбани әулетінің саясы басымдылыққа қол жеткізуі
нәтижесінде құрылған. 1428 жылы Ақ орда ханы Барақтың өлімінен соң
Әбілхайыр хан таққа отырды. Әбілхайыр хандығы батысындағы жайықтан,
шығысындағы Балқашқа дейінгі оңтүстігіндегі Аралмен Сырдарияның төменгі
ағысынан солтүстігіндегі Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгіАумақты
алып жатты. Хандықтың астанасы алғашында Батыс сібірдегі Тура болып кейін
1446 жылы Сібір бойындағы Сығанаққа көшірілді. Әбілхайыр хандығы құрамында
қоңрат, үйсін, маңғыт, найман, қошшы, қарлұқ, уйғур, біркүт, қият, кенегес
тайпалары болды. Әскер құрамында қыпшақтар ойраттар мажарлар да қызмет
еткен. Әбілхайыр хандығын да аталық диуан, қази, инақ, шикар, жасауыл,
михмандаруға, мубашир, басқақ сияқты лауазым иелері маңызды рол атқарды.
Хандық құрамындағы Иасы, Отрар, Сығанақ тағы басқа қалаларда қол өнер,
сауда - саттық, егіншілік дәстүрлі мал шаруашылығы дамыды. 1457 - 1459
жылдары Керей мен Жәнібектің Әбілхайыр ханнан бөлінуі Әбілхайыр хандығының
ыдырауна әкеліп соқтырды. 1468 жылы Әбілхайыр хан қайтыс болғаннан кейін
мемлекет жеке ұлыстарға, иеліктерге ыдырап кетті.
Шығыс Дешті-Қыпшақтың феодалдық бытыраңқы жерлерін біріктірген "Көшпелі
өзбектер мемлекетінің" яғни Әбілхайыр хандығының Қазақстан тарихында елеулі
орны бар. Оның иелігі Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста -Жайыққа,
шығыста - Балқашқа дейінгі, оңтустікте - Арал теңізі мен Сырдарияның
төменгі ағысына, солтүстікте - Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі
жерлерді қамтыды. Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428-1468
жж.) елдің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.