1980 ж. Соңындаңы КСРО дамуындағы жаңа реформалар
1. 80.ші жылдардың ортасындағы кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
1. 80-ші жылдардың ортасындағы кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
1. 80-ші жылдардың ортасында социализм саяси-экономикалық жүйе ретінде жойыла бастады. Кеңес Одағы терең әлеуметтік-экономикалық және мәдени дағдарысқа ұшырады. Өмірдің деңгейі, халықты қажет заттармен қамтамасыз ету т.б. көрсеткіштері бойынша КСРО тек дамыған капиталистік елдерден қалып қоймай сонымен қатар дамушы елдерден де артта қалды.
Тіптен ресми есеп бойынша КСРО өнеркәсіп өндірісі бойынша АҚШ-тан екі есе, ауыл шаруашылығы бойынша төрт есе төмен болды. АҚШ-тың ауыл шаруашылығындағы жұмысшы жылына 54,7 т. бидай, 4570 кг. ет, 11,8 т. сүт өндірген. КСРО-да болса 4,5 т. бидай, 320 кг. Ет және 2,8 т. сүт. Дағдарыс тек өмірдің деңгейі мен жалпы өндірісті тежеп қоймай сонымен қатар ЮНЕСКО халықаралық ұйымының көрсеткіші бойынша Кеңес елі интеллект бойынша дүниежүзінде 45 орында, ал жастар – 49 орында болған. 80-ші жылдардың ортасында АҚШ-та шамамен 800 мыңнан астам, ал КСРО-да болса бары жоқ 50 мың компьютер болған. Дүниежүзі электрон-есптеу техникасын пайдаланған болса, кеңес адамы үшін бұл әлі де қиял болып табылған.
Артта қалған социалистік экономика едәуір әскери шығын салмағымен басылған. Оған ішкі ұлттық өнімнің 5/1 бөлігі жаратылған. Егер АҚШ жылына қорғанысқа 300 млрд., білімге 350 млрд. доллар жаратқан болса, КСРО 70 және 10 млрд. рубль жаратқан. КСРО дүниежүзінде ең үлкен армия ұстаған. Оның саны 4,5 млн. адамды есептеген (АҚШ - 2,5, Қытай - 3,5 млн.). Кеңес армиясы құрылымы және де қарулану түрлері (танктер, ұшақтар, зымырандар т.б.) бойынша шабуыл жасауға және агрессиялық саясат жүргізуге арналған. Соғысқа дайын тұрған кеңес танктері Еуропаның орталығында Германия, Венгрия, Чехословакия, Польша елдерінде болған. 1979 жылдан КСРО Ауғаныстан халқына қарсы ашық агрессиясын ұйымдастырған.
Өте көп қаржыны кеңес үкіметі Куба, Никарагуа, Эфиопия, Ангола және Мозамбиктегі диктаторлық коммунистік және протокоммунистік режимдерді қодауға жұмсалған. Соңғы он жылда КСРО финанстық жәрдемді шамамен жүз компартияларға берген. Француз коммунистік партиясы КСРО-дан 24 млн., АҚШ-тың компартиясы – 21 млн., Финляндия – шамамен 17 млн., Португалия – шамамен 10 млн. доллар т.б. алған.
Өте көп адам өмірін алып кеткен өнеркәсіптегі, транспорттағы т.б. бірқатар ірі авариялар кеңес елінде білімнің төмендігін, квалификация деңгейінің артта қалуын, атқарушы комитеттердің арасында тәртіптің болмауын және жауапсыздығын көрсетті. Әсіресе гуманитарлық ғылымындағы дүниежүзілік көпшілік ой кеңес оқырманының қолына жетпеген. Көптеген белгілі авторлардың еңбектері аударылмаған, басылмаған. Кейбір кітаптар Кеңес Одағында мүлдем басылуға тиым салынған. Диссиденттік қозғалыстар қатаң түрде жазаланған. Осындай жағдайда КОКП-да ел ішінде реформа жүргізуге күштер табылды.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
1. 80-ші жылдардың ортасында социализм саяси-экономикалық жүйе ретінде жойыла бастады. Кеңес Одағы терең әлеуметтік-экономикалық және мәдени дағдарысқа ұшырады. Өмірдің деңгейі, халықты қажет заттармен қамтамасыз ету т.б. көрсеткіштері бойынша КСРО тек дамыған капиталистік елдерден қалып қоймай сонымен қатар дамушы елдерден де артта қалды.
Тіптен ресми есеп бойынша КСРО өнеркәсіп өндірісі бойынша АҚШ-тан екі есе, ауыл шаруашылығы бойынша төрт есе төмен болды. АҚШ-тың ауыл шаруашылығындағы жұмысшы жылына 54,7 т. бидай, 4570 кг. ет, 11,8 т. сүт өндірген. КСРО-да болса 4,5 т. бидай, 320 кг. Ет және 2,8 т. сүт. Дағдарыс тек өмірдің деңгейі мен жалпы өндірісті тежеп қоймай сонымен қатар ЮНЕСКО халықаралық ұйымының көрсеткіші бойынша Кеңес елі интеллект бойынша дүниежүзінде 45 орында, ал жастар – 49 орында болған. 80-ші жылдардың ортасында АҚШ-та шамамен 800 мыңнан астам, ал КСРО-да болса бары жоқ 50 мың компьютер болған. Дүниежүзі электрон-есптеу техникасын пайдаланған болса, кеңес адамы үшін бұл әлі де қиял болып табылған.
Артта қалған социалистік экономика едәуір әскери шығын салмағымен басылған. Оған ішкі ұлттық өнімнің 5/1 бөлігі жаратылған. Егер АҚШ жылына қорғанысқа 300 млрд., білімге 350 млрд. доллар жаратқан болса, КСРО 70 және 10 млрд. рубль жаратқан. КСРО дүниежүзінде ең үлкен армия ұстаған. Оның саны 4,5 млн. адамды есептеген (АҚШ - 2,5, Қытай - 3,5 млн.). Кеңес армиясы құрылымы және де қарулану түрлері (танктер, ұшақтар, зымырандар т.б.) бойынша шабуыл жасауға және агрессиялық саясат жүргізуге арналған. Соғысқа дайын тұрған кеңес танктері Еуропаның орталығында Германия, Венгрия, Чехословакия, Польша елдерінде болған. 1979 жылдан КСРО Ауғаныстан халқына қарсы ашық агрессиясын ұйымдастырған.
Өте көп қаржыны кеңес үкіметі Куба, Никарагуа, Эфиопия, Ангола және Мозамбиктегі диктаторлық коммунистік және протокоммунистік режимдерді қодауға жұмсалған. Соңғы он жылда КСРО финанстық жәрдемді шамамен жүз компартияларға берген. Француз коммунистік партиясы КСРО-дан 24 млн., АҚШ-тың компартиясы – 21 млн., Финляндия – шамамен 17 млн., Португалия – шамамен 10 млн. доллар т.б. алған.
Өте көп адам өмірін алып кеткен өнеркәсіптегі, транспорттағы т.б. бірқатар ірі авариялар кеңес елінде білімнің төмендігін, квалификация деңгейінің артта қалуын, атқарушы комитеттердің арасында тәртіптің болмауын және жауапсыздығын көрсетті. Әсіресе гуманитарлық ғылымындағы дүниежүзілік көпшілік ой кеңес оқырманының қолына жетпеген. Көптеген белгілі авторлардың еңбектері аударылмаған, басылмаған. Кейбір кітаптар Кеңес Одағында мүлдем басылуға тиым салынған. Диссиденттік қозғалыстар қатаң түрде жазаланған. Осындай жағдайда КОКП-да ел ішінде реформа жүргізуге күштер табылды.
Негізгі:
1. Шежірелер мен көркем әдебиеттер.
2. RAMBLER.RU., LІB.RU., NAROD.RU., LІST.RU., REFERAT.RU.
3. Карта және таблицалар.
4. Телевизор және бейнетаспалық плейер, DVD дискілер.
5. Назарбаев Ә.Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Первый президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев: Хроника деятельности (1.12.1991 – 31.05.1993 гг.). Алматы, Казахстан ХХІ век, 1993.
7. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. // Ұлттық қауіпсіздік. Алматы, Білім, 1998.
8. Нысанбаев А.Н. Казахстан на пути к устоичивому развитию. Алматы, Ғылым, 1996.
9. Кусманулу А. Ситиков Н. НАТО: Политика в контексте геополитических реалий изменившегося мира. //Саясат А., 1997. №8.
10. Токаев К.К. Под стягом независимости. Алматы, 1997.
11. Белевский А., Нацинов Е. Маоизм против социализма. М., "Мысль", 1981.
12. Видова О. Н.Назарбаев: портрет человека и политика. Алматы, Білім, 1998.
13. Токаев К.К. Что кроется за соглашением о границе с Китаем? // Дипломатический курьер. 3 саны, Алматы, 1998.
14. Евразийское сообщество. 3 саны шілде-қыркүйек, 1999.
15. Бжезинский З. Геополитическое положение после распада СССР. //Казахстан и мировое сообщество. 1 саны. 1994.
16. Страны мира. М., 1997.
17. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. "Өнер", Алматы, 1996.
18. Кушкунбаев С., Спанов М. К вопросу о роли транспортных коммуникации в геополитике в постсоветской Центральной Азии. //Евразийское сообщество. М., 1998. №8.
19. Артыкбаев М. Институционализация политических систем постсоветских республик. //Геополитика // Саясат. А. 2001.
20. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной безопасности. // Евразийское сообщество. Алматы, 1999. №2.
21. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А. 1999.
22. Кушкумбаев С.К. , Сулейменова Р.Б. Безопасность Центральной Азии в контексте региональной интеграций теория, практика поиск. //Саясат. А. 1999. - №7.
23. Абдулпаттаев С. Халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға қосылған зор үлес.// Ақиқат. А. 2001. №7.
24. Ыдырысов Е. Қазақстан тәуелсіздігінің сыртқы саяси қырлары. // Ақиқат. А. 2001. №8.
25. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Астана, 2001.
Қосымша:
1. Ташимбаев М.С. Изменяющаяся Европа и Казахстан возможны точки соприкосновения. //Саясат. А. 1999. №1.
2. Мылтыкбаев Г.М. Таможенный союз и опыт Европейского союза. //Саясат. А. 1999. №8.
3. Шевченко В.В., Джумагельдиев Т.А. Международное движение инвестиции и Казахстан. //Саясат. А. 1999. №10.
4. Танымбайұлы К.Е. Қазақстанның саяси қауіпсіздігі: ықтимал және шынтуайт қатерлер. //Саясат. А. 1999. №3.
5. Мансұров Т. Қазақстан-Ресей стратегиялық әріптесті серпінді. Ақиқат. №7, 2001.
6. Назарбаев Ә.Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1991.
7. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. А.1999.
8. Маклина О. Интеграционные тенденции набирают силы. // Азия и Африка сегодня. М., 1996. №9.
9. Веселова В., Хазанова А.М. Отношение России со странами Центральной Азии и Закавказья. //Восток. М., 1997, №16.
1. Шежірелер мен көркем әдебиеттер.
2. RAMBLER.RU., LІB.RU., NAROD.RU., LІST.RU., REFERAT.RU.
3. Карта және таблицалар.
4. Телевизор және бейнетаспалық плейер, DVD дискілер.
5. Назарбаев Ә.Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Первый президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев: Хроника деятельности (1.12.1991 – 31.05.1993 гг.). Алматы, Казахстан ХХІ век, 1993.
7. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. // Ұлттық қауіпсіздік. Алматы, Білім, 1998.
8. Нысанбаев А.Н. Казахстан на пути к устоичивому развитию. Алматы, Ғылым, 1996.
9. Кусманулу А. Ситиков Н. НАТО: Политика в контексте геополитических реалий изменившегося мира. //Саясат А., 1997. №8.
10. Токаев К.К. Под стягом независимости. Алматы, 1997.
11. Белевский А., Нацинов Е. Маоизм против социализма. М., "Мысль", 1981.
12. Видова О. Н.Назарбаев: портрет человека и политика. Алматы, Білім, 1998.
13. Токаев К.К. Что кроется за соглашением о границе с Китаем? // Дипломатический курьер. 3 саны, Алматы, 1998.
14. Евразийское сообщество. 3 саны шілде-қыркүйек, 1999.
15. Бжезинский З. Геополитическое положение после распада СССР. //Казахстан и мировое сообщество. 1 саны. 1994.
16. Страны мира. М., 1997.
17. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. "Өнер", Алматы, 1996.
18. Кушкунбаев С., Спанов М. К вопросу о роли транспортных коммуникации в геополитике в постсоветской Центральной Азии. //Евразийское сообщество. М., 1998. №8.
19. Артыкбаев М. Институционализация политических систем постсоветских республик. //Геополитика // Саясат. А. 2001.
20. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной безопасности. // Евразийское сообщество. Алматы, 1999. №2.
21. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А. 1999.
22. Кушкумбаев С.К. , Сулейменова Р.Б. Безопасность Центральной Азии в контексте региональной интеграций теория, практика поиск. //Саясат. А. 1999. - №7.
23. Абдулпаттаев С. Халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға қосылған зор үлес.// Ақиқат. А. 2001. №7.
24. Ыдырысов Е. Қазақстан тәуелсіздігінің сыртқы саяси қырлары. // Ақиқат. А. 2001. №8.
25. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Астана, 2001.
Қосымша:
1. Ташимбаев М.С. Изменяющаяся Европа и Казахстан возможны точки соприкосновения. //Саясат. А. 1999. №1.
2. Мылтыкбаев Г.М. Таможенный союз и опыт Европейского союза. //Саясат. А. 1999. №8.
3. Шевченко В.В., Джумагельдиев Т.А. Международное движение инвестиции и Казахстан. //Саясат. А. 1999. №10.
4. Танымбайұлы К.Е. Қазақстанның саяси қауіпсіздігі: ықтимал және шынтуайт қатерлер. //Саясат. А. 1999. №3.
5. Мансұров Т. Қазақстан-Ресей стратегиялық әріптесті серпінді. Ақиқат. №7, 2001.
6. Назарбаев Ә.Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы. Алматы, 1991.
7. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. А.1999.
8. Маклина О. Интеграционные тенденции набирают силы. // Азия и Африка сегодня. М., 1996. №9.
9. Веселова В., Хазанова А.М. Отношение России со странами Центральной Азии и Закавказья. //Восток. М., 1997, №16.
Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама:
ТМД тарихы Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылуының алғышаралар,
олардың пайда болуына жағдайлар жасаған М.С.Горбачев қайта құру, жеделдету
және демократиялық даму тенденцияларының тарихы оқытылады. Осы кезеңдегі
ТМД мемлекеттерінің даму кезеңдерінің қазіргі жағдайы туралы толық мағлұмат
береді.
Бүкілдүниежүзілік дамуда, әлемдік өркениетте ерекше геосаяси
орналасуымен ерекшеленетін посткеңестік кезеңнің жағдайы, дүниежүзілік
өркениеттегі Еуразиялық Одақтағы орны оқытылады.
Пәннің мақсаты мен міндеттері:
ТМД тарихын оқытудағы мақсат дүниежүзілік тарихтағы қазіргі Ресей,
Украина, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан сияқты тәуелсіз мемлекеттердің
қазіргі даму қиыншылықтарын оқып меңгеру болып табылады. ТМД тарихын
бiрт±тас тарих ретiнде кµрсетiп, қарастыру. Студенттердiң Еуразиялық
әлемiнiң тарихына деген шынай кµзқарасын қалыптастыру. ТМД елдерінің әлем
тарихындағы орнын анықтап, кµрсету. Соның iшiнде қазақтардың ролi мен
тәуелсіз Қазақстанның тарихына ерекше назар аудару. Пәнді оқытуда
бағдарлама негізінде студенттерге Еуразияда шешуші роль атақаратын ТМД
мемлекеттерінің пайда болып, дамуынан бастап қазіргі жаңа концепцияда даму
ерекшелектерін түсіндіру. ТМД тарихының оқу процесінде алатын орны ерекше
маңызға ие. Себебі ТМД елдерінің даму концепциясы дүниежүзілік тарихты
меңгеруде ерекше орын алады. Тарихи негізде студенттерге теориялық,
методологиялық және нақты құжаттық негізде білім беріп, студенттердің ой-
өрісін кеңейте түседі.
Пәннің міндеттері:
1. ТМД-нің шығу себебі мен тарихи барысын игеру;
2. Аталмыш пән бойынша негізгі ғылыми әдебиеттерді меңгеруге көмектесу;
3. ТМД елдерінің мәселесін және олардың өзара байланыстарын ашып көрсету;
ТМД тарихын қазіргі замандағы тарихпен өзара тығыздығын ашып көрсету.
Пререквизиттер:Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды меңгеру қажет:
Ресей және Кеңес мемлекеттерінің тарихы, Қазақстанның жаңа және қазіргі
заман тарихы.
Постреквезиттер: Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім “Қазақстан және
дүниежүзілік қауымдастық”, “Орталық Азия елдерінің интеграциялық
мәселелері”, “Еуразия қауымдастығы”, “Орталық Азия және дүниежүзілік
қауымдастық”, “Бұрынғы Кеңес Республикаларының посткеңес дәуіріндегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы”.
2. Курстың құрылымы:
АптТақырыптар атауы, реті ЛекцСеминОБСӨЖСӨЖ тақырыптары
а ия ар сағ.
сағ.сағ.
1 Кіріспе 1 1 ТМД мемлекетінің
1 ұжымдық қауіпсіздік
1 туралы келісім.
2 1980ж. соңында КСРО дамуындағы 1 1 1 Қазақстанның әлемдік
жаңа реформалар 1 1 саясаты.
1. 80-ші жылдардың ортасындағы 1 1
кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа
құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі
этаптары.
3 Социалистік жүйенің дағдарысы 1 1 1 Қазақстанның Орталық
мен құлауы 1 1 және Оңтүстік Азия
1. Мемлекеттік биліктің жаңа 1 елдерімен
құрылымдары. қарым-қатынастары.
2. Жаңа қоғамдық қозғалыстар мен
саяси партиялар.
3. Ұлттық тәуелсіздік үшін
күрес.
4. 1991 жылғы тамыз төңкерісі.
4 ТМД-ның даму ерекшеліктері 1 1 1 Азия қауіпсіздігі.
1.ТМД-ның құрылуындағы алғашқы1 1 1
қақтығыстар. 1
2.ТМД-ның экономикалық
жақтастықтар ұйымдастыру
принциптері.
3.ТМД мемлекетінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы келісім.
5 Қазақстан және ТМД 1 1 1 Қазақстан-Ресей
1. Қазақстанның әлемдік саясаты.1 1 қатынастары.
2. Қазақстанның ірі 1
державалармен қарым-қатынастары.
6 Қазақстанның ірі державалармен 1 1 1 Қазақстан-Өзбекстан
геосаясаты 1 1 қатынастары.
1.Қазақстанның Еуразия 1
кеңістігіндегі геосаясаты.
2.Қазақстанның Орталық және
Оңтүстік Азия елдерімен
қарым-қатынастары.
3.Қазақстан дүниежүзілік
ұйымдарға мүше болуы.
7 Халықаралық қауіпсіздік 1 1 1 ТМД мемлекетінің
1.Азия қауіпсіздігі. 1 1 ұжымдық қауіпсіздік
2.ТМД және ядролық державалар. 1 туралы келісім.
8 ТМД елдерінің интеграциялық 1 1 1 Қазақстан және ТМД
қатынастары 1 1
1. Каспий мәселесі. 1
2. ТМД елдерінде ұлттық
валютаның енгізілуі.
3. Қазақстан-Ресей қатынастары.
4.Қазақстан-Прибалтика елдері
қарым-қатынастары.
9 Орталық Азия елдерінің Ұзара 1 1 1 Қазақстан
қатынастары 1 1 дүниежүзілік йымдарға
1. Қазақстан-Өзбекстан 1 мүше болуы.
қатынастары.
2. Қазақстан-Қырғызстан
қатынастары.
10 Еуразиялық Одақ 1 1 1 ТМД және ядролық
1. ТМД және Еуропа елдері. 1 1 державалар.
2. Еуразиялық Одақ құрудағы 1
алғышарттар.
11 Еуразиялық Одақ 1 1 1 Қазақстан-Прибалтика
1. ТМД және Еуропа елдері. 1 1 елдері
2. Еуразиялық Одақ құрудағы 1 қарым-қатынастары.
алғышарттар.
12 Ортаазиялық Одақ 1 1 1 Қазақстан-Қырғызстан
1.Қазақстанның Орталық Азиядағы 1 1 қатынастары.
саясаты. 1
2.Ортаазиялық Одақтың
перспективалары.
13 Ортаазиялық Одақ 1 1 1 ТМД-ның экономикалық
1.Қазақстанның Орталық Азиядағы 1 1 жақтастықтар
саясаты. 1 ұйымдастыру
2.Ортаазиялық Одақтың принциптері.
перспективалары.
14 ТМД елдерінің даму бағыттары 1 1 1 Қазақстанның әлемдік
1. ТМД елдерінің демократия 1 1 1 саясаты.
жолына бет алуы. 1 1
2. ТМД елдері дүниежүзілік
ынтымаққа енуі.
15 Қорытынды 1 1 Қазақстанның Орталық
1 және Оңтүстік Азия
1 елдерімен
қарым-қатынастары.
30 15 45
3. Оқулықтар мен WEB сайттар тізімі
Негізгі:
1. Шежірелер мен көркем әдебиеттер.
2. RAMBLER.RU., LІB.RU., NAROD.RU., LІST.RU., REFERAT.RU.
3. Карта және таблицалар.
4. Телевизор және бейнетаспалық плейер, DVD дискілер.
5. Назарбаев Ә.Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Первый президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев: Хроника
деятельности (1.12.1991 – 31.05.1993 гг.). Алматы, Казахстан ХХІ век,
1993.
7. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Ұлттық қауіпсіздік. Алматы, Білім,
1998.
8. Нысанбаев А.Н. Казахстан на пути к устоичивому развитию. Алматы, Ғылым,
1996.
9. Кусманулу А. Ситиков Н. НАТО: Политика в контексте геополитических
реалий изменившегося мира. Саясат А., 1997. №8.
10. Токаев К.К. Под стягом независимости. Алматы, 1997.
11. Белевский А., Нацинов Е. Маоизм против социализма. М., "Мысль", 1981.
12. Видова О. Н.Назарбаев: портрет человека и политика. Алматы, Білім,
1998.
13. Токаев К.К. Что кроется за соглашением о границе с Китаем?
Дипломатический курьер. 3 саны, Алматы, 1998.
14. Евразийское сообщество. 3 саны шілде-қыркүйек, 1999.
15. Бжезинский З. Геополитическое положение после распада СССР. Казахстан
и мировое сообщество. 1 саны. 1994.
16. Страны мира. М., 1997.
17. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. "Өнер", Алматы, 1996.
18. Кушкунбаев С., Спанов М. К вопросу о роли транспортных коммуникации в
геополитике в постсоветской Центральной Азии. Евразийское сообщество.
М., 1998. №8.
19. Артыкбаев М. Институционализация политических систем постсоветских
республик. Геополитика Саясат. А. 2001.
20. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной
безопасности. Евразийское сообщество. Алматы, 1999. №2.
21. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А. 1999.
22. Кушкумбаев С.К. , Сулейменова Р.Б. Безопасность Центральной Азии в
контексте региональной интеграций теория, практика поиск. Саясат. А.
1999. - №7.
23. Абдулпаттаев С. Халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға қосылған зор
үлес. Ақиқат. А. 2001. №7.
24. Ыдырысов Е. Қазақстан тәуелсіздігінің сыртқы саяси қырлары. Ақиқат.
А. 2001. №8.
25. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Астана, 2001.
Қосымша:
1. Ташимбаев М.С. Изменяющаяся Европа и Казахстан возможны точки
соприкосновения. Саясат. А. 1999. №1.
2. Мылтыкбаев Г.М. Таможенный союз и опыт Европейского союза. Саясат.
А. 1999. №8.
3. Шевченко В.В., Джумагельдиев Т.А. Международное движение инвестиции и
Казахстан. Саясат. А. 1999. №10.
4. Танымбайұлы К.Е. Қазақстанның саяси қауіпсіздігі: ықтимал және
шынтуайт қатерлер. Саясат. А. 1999. №3.
5. Мансұров Т. Қазақстан-Ресей стратегиялық әріптесті серпінді. Ақиқат.
№7, 2001.
6. Назарбаев Ә.Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы. Алматы, 1991.
7. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. А.1999.
8. Маклина О. Интеграционные тенденции набирают силы. Азия и Африка
сегодня. М., 1996. №9.
9. Веселова В., Хазанова А.М. Отношение России со странами Центральной
Азии и Закавказья. Восток. М., 1997, №16.
4. Бақылау түрлері:
Аралық бақылау және емтихан
5. Студенттің білімін бағалау ережесі
Барлық бағалар білімгердің тапсырған тапсырмаларының баллдық
нәтижелері мен экзаменде алған бағалар бойынша орташа балл арқылы
шығарылыды. Курстың бағасы төмендегі 4 категория негізінде анықталады.
Бағалау саясаты мен ақпараты. Білім төмендегі жүйе бойынша бағаланады
Әріптік жүйеменБаллдары %-к мазм±ны Дәстүрлі бағамен
бағалау бағалау
А 4,0 100 ¤те жақсы
А- 3,67 90-94 ¤те жақсы
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84 Жақсы
В- 2,67 75-79 Жақсы
С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 2,7 60-64 Қанағаттанарлық
Д+ 1,33 55-59 Қанағаттанарлық
Д 1,0 50-54 Қанағаттанарлық
F 0 0-49 Қанағаттанарлықсыз
6. Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар
• Студент сабаққа кешікпеуге міндетті
• Тапсырмаларды уақтысында орындауға міндетті
• Ғылыми – зерттеу ж±мыстармен µз бетінше ж±мыс жасауға міндетті
Білімгер сізге пән бойынша өтілетін материалдар қысқаша түрде алдын
ала таратылып берілгендіктен, ары қарай өз бетіңізше әдебиеттер арқылы және
аптасына 2 рет өтілетін дәрістер кезінде толықтыруға мүмкіндіктеріңіз бар.
Алған біліміңізді тексеру үшін сізден семестр барысында бақылау жұмысы,
аралық тест сауалнамалары, коллоквиумдар, білімгердің өзіндік жұмысы және
емтихан алынады.
Пән барысы баллдық жүйемен бағаланаатындықтан тақырыптық тест
сауалнамалары, карточкаларға жауап беру, карталармен жұмыс, бақылау
жұмыстары, эссе, рефераттар жазу түрлері бойынша балл жинақтауға болады.
Сонымен қатар сабақтан себепсіз қалу, кешігу, сабақта тыныштық
сақтамау, ұялы телефонды қолдау, басқа да шаралармен айналысу өріс алған
жағдайда сіздің баллдық қорыңыз кемітіледі (әр жолы 1 баллдан).
Пән негізінде білімгер орындайтын өзіндік жұмыстар, аралық бақылау
жұмыстары, рефераттар, картамен жұмыс секілді тапсырмалар өз уақытында
орындаалмайтын болса балл төмендетіледі. Баллдық жүйе қортындысы емтихан
негізінде қорытындылады.
1980 ж. соњындаѓы КСРО дамуындаѓы жања реформалар
1. 80-ші жылдардың ортасындағы кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
1. 80-ші жылдардың ортасында социализм саяси-экономикалық жүйе ретінде
жойыла бастады. Кеңес Одағы терең әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дағдарысқа ұшырады. Өмірдің деңгейі, халықты қажет заттармен қамтамасыз ету
т.б. көрсеткіштері бойынша КСРО тек дамыған капиталистік елдерден қалып
қоймай сонымен қатар дамушы елдерден де артта қалды.
Тіптен ресми есеп бойынша КСРО өнеркәсіп өндірісі бойынша АҚШ-тан екі
есе, ауыл шаруашылығы бойынша төрт есе төмен болды. АҚШ-тың ауыл
шаруашылығындағы жұмысшы жылына 54,7 т. бидай, 4570 кг. ет, 11,8 т. сүт
өндірген. КСРО-да болса 4,5 т. бидай, 320 кг. Ет және 2,8 т. сүт. Дағдарыс
тек өмірдің деңгейі мен жалпы өндірісті тежеп қоймай сонымен қатар ЮНЕСКО
халықаралық ұйымының көрсеткіші бойынша Кеңес елі интеллект бойынша
дүниежүзінде 45 орында, ал жастар – 49 орында болған. 80-ші жылдардың
ортасында АҚШ-та шамамен 800 мыңнан астам, ал КСРО-да болса бары жоқ 50 мың
компьютер болған. Дүниежүзі электрон-есптеу техникасын пайдаланған болса,
кеңес адамы үшін бұл әлі де қиял болып табылған.
Артта қалған социалистік экономика едәуір әскери шығын салмағымен
басылған. Оған ішкі ұлттық өнімнің 51 бөлігі жаратылған. Егер АҚШ жылына
қорғанысқа 300 млрд., білімге 350 млрд. доллар жаратқан болса, КСРО 70 және
10 млрд. рубль жаратқан. КСРО дүниежүзінде ең үлкен армия ұстаған. Оның
саны 4,5 млн. адамды есептеген (АҚШ - 2,5, Қытай - 3,5 млн.). Кеңес армиясы
құрылымы және де қарулану түрлері (танктер, ұшақтар, зымырандар т.б.)
бойынша шабуыл жасауға және агрессиялық саясат жүргізуге арналған. Соғысқа
дайын тұрған кеңес танктері Еуропаның орталығында Германия, Венгрия,
Чехословакия, Польша елдерінде болған. 1979 жылдан КСРО Ауғаныстан халқына
қарсы ашық агрессиясын ұйымдастырған.
Өте көп қаржыны кеңес үкіметі Куба, Никарагуа, Эфиопия, Ангола және
Мозамбиктегі диктаторлық коммунистік және протокоммунистік режимдерді
қодауға жұмсалған. Соңғы он жылда КСРО финанстық жәрдемді шамамен жүз
компартияларға берген. Француз коммунистік партиясы КСРО-дан 24 млн., АҚШ-
тың компартиясы – 21 млн., Финляндия – шамамен 17 млн., Португалия –
шамамен 10 млн. доллар т.б. алған.
Өте көп адам өмірін алып кеткен өнеркәсіптегі, транспорттағы т.б.
бірқатар ірі авариялар кеңес елінде білімнің төмендігін, квалификация
деңгейінің артта қалуын, атқарушы комитеттердің арасында тәртіптің болмауын
және жауапсыздығын көрсетті. Әсіресе гуманитарлық ғылымындағы дүниежүзілік
көпшілік ой кеңес оқырманының қолына жетпеген. Көптеген белгілі авторлардың
еңбектері аударылмаған, басылмаған. Кейбір кітаптар Кеңес Одағында мүлдем
басылуға тиым салынған. Диссиденттік қозғалыстар қатаң түрде жазаланған.
Осындай жағдайда КОКП-да ел ішінде реформа жүргізуге күштер табылды.
2. 11 наурыз 1985 жылы ОК кезекті пленумында бас хатшылыққа 54 жастағы
М.С.Горбачев тағайындалды. Ол Ставропольщинада шаруа семьясында туып өскен.
Ломоносов атындағы МГУ-нің заң факультетін және Ставрополь ауыл шаруашылық
институтын бітірген. Ол өмір бойы өкіметте жұмыс атқарған. ВЛКСМ Ставрополь
горкомының хатшысы, Крайком комсомолының хатшысы, КОКП Крайкомының бірінші
хатшысы. 1978 жылдан бастап ОК КОКП хатшысы, ал 1980 жылдан Политбюро
мүшесі.
М.Горбачевтің жаңа басшылық орындағы алғашқы іс-шарасы ол социализмді
модернизациялау әрекеті болды яғни жүйеден бас тарту емес тек оның қате
жақтарын жою болып табылды. Бұл іс-шараның негізгі мақсаты елдің әлеуметтік-
экономикалық даму процесін тездету болды. Ол ел ішінде экономикада жаңа
ғылыми-техникалық өндіріске негізделген дүниежүзіне сәйкестендіріп еңбек
өндірісінің деңгейін көтермекші болды. Сонымен қатар социализмнен бас
тартып, коғамның жағдайын едәуір жақсартпақшы болды.
Сол кезде шаруашылық механизмнінің қайта құру концепциясы жасалған
болатын. Оның маңыздылығы кәсіпорындардың құқын және еріктілігін кеңейту,
жаңа шаруашылық есеп жүйесін енгізу, еңбек ететін ұжымдардың қызығушылығын
арттыру т.б. болды. Шығарылатын тауардың сапасын өсіру мақсатында
мемлекеттік тексеру енгізілді. Кәсіпорындардың жетекшілерін сайлау арқылы
тағайындаған. Елдің басшылары ел ішінде ішімдікпен күресе бастады.
Нәтижесінде сансыз жүзімдердің бау-бақшалары жойыла бастады. Шарап-арақ
заттарын алуға мыңдаған адамдардың кезектері өріс алды. Сол заттарға алып-
сатарлық көбейді. Шарап-арақтарды қолдан жасау кең тарады, наркоман және
токсикоман жастардың саны өсті. Елімізде дағдарыс басталды.
Осындай жағдайда елдің жоғары қызмет атқаратын басшылар да ауыса
бастады. 1985 жылы қазанда КСРО Кеңес Министрлерінің төрағасы қызметіне
Н.И.Рыжков, 1985 жылы желтоқсанда Мәскеу қалалық комитетінің партия хатшысы
қызметіне Б.Н.Ельцин, сыртқы істер министрі қызметіне Э.А.Шеварднадзэ
отырды. Ал бұрынғы министр М.А.Громыко жоғары бірақ ықпалы аз КСРО Жоғарғы
Кеңесінің Президиумның төрағасы қызметіне тағайындалды. Жоғарғы партиялық
иерархияға бұдан басқа А.Н.Яковлев, А.И.Лукьянов тартылды. Осылайша
басшылардың құрамы өзгере түсті.
Дәл сол кезде елдің ішінде қоғамның өмірінде жалпы демократизациялану
кезеңі басталды. Бұрынғысынша саяси қудалау тоқтатылған. Түрмелер мен
отанынан алыстатылған жерлерден диссиденттік қозғалыстың қайраткерлері,
демократиялық құқықтарды қорғаушылар орала бастады.
Жариялылық саясаты көптеген адамдардың тағдырын жақсартты. Радио,
теледидар және баспасөздер өздерінің қызметтерін жандандырды. Тек 1986
жылдың өзіндей-ақ белгілі газеттер мен журналдар 14 млн. астам жаңа
оқырмандарын тапты. Жергілікті газеттер мен журналдарға тираждар күннен-
күнге өскен. Адамдар ойлануға, саясат туралы сөйлесуге еш уайымдамады.
Адамдар бұрын естімеген хабарларға ие болды.
Елдің сыртқы саясатында да айтарлықтай өзгерістер болды. 1985 жылы
қарашада М.С.Горбачевтің американ президенті Р.Рейганмен кездесуі екі ел
арасында болашақта бейбітшілік пен татуластық орнауна негіз салды. Екі
жақта кеңес-американ қатынастарды және халықаралық жағдайды түзетуге
келісті. Олардың ядерлік қарудан және ядерлік соғыстан бас тартуы тек екі
ел емес сонымен қатар бүкіл адамзат үшін де маңызды болды. Осы кездесу
негізінде келешек ядерлік қаруларды қысқартуға келісті.
Сонымен қатар 1986 жылы қарашада М.С.Горбачевтің Үндістанға ресми
сапары кезінде екі жақты Дели декларациясынањ қол қойды.
Осылайша осындай іс-шаралар қайта құру саясатының тек бірінші этапы
болып табылды. Оның жалғасын кеңес саяси жүйесіндегі реформа іске асырды.
3. Кейінгі уақытта анықталғаны елде қайта құру саясатын жүргізуде
партия басшыларының іс-әрекетіндегі мүмкіндіктері жеткілікті болмады. 1987
жылы ОК пленумында М.С.Горбачев былай деп мәлімдеді: ...елдегі
өзгерістердің өте баяу түрде жүріп жатқанын барлығымыз байқап отырмыз.
Қайта құру саясатындағы жұмыстар тоқырау заманындағы шешілмеген мәселелерге
тіреле берді.
Сондықтан да осы пленумда кеңес қоғамын әрі қарай демократизациялауњ,
кеңес сайлау жүйесін одан әрі жетілдіруњ мәселелерін шешу көзделді.
Сонымен қатар жариялылық саясатына кепіл болатын құқық актілерін
жобаластыру жұмыстары жүргізілуге тиіс болды.
Бұл саяси реформаны 1988 жылы жаздағы ХІХ Бүкілодақтастардың партиялық
конференциясында заңдастырылды. Осы кезде қайта құру саясатының
қарсыластары да пайда болды. 1988жылы наурыздың өзіндей-ақ КОКП ОК
Советская Россия газетінде Ленинград қаласының оқытушысы Нина Андрееваның
Не могу поступиться принципами тақырыбындағы мақаласы тез қарқынмен
тарала бастады. Ол бойынша Кеңес елі баяғы Ленин мен Сталиннің басқару
жүйесіне оралу тиіс деп көрсетілген. Консерваторлардың іс-әрекеттері
конференцияның өзіндей-ақ көрінді. Бірқатар партияның қызметшілері қайта
құру саясатын қатты сынады.
1988 жылы 1 желтоқсанда КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі екі заңды қабылдады:
Конституцияға өзгертулер мен қосымшалар енгізуњ және КСРО-да халық
депутаттарын сайлау. Жаңа Конституция бойынша елде Жоғарғы орган 2250
депутаттардан құрылған халық депутаттарының Съезі болды: 750 депутат –
территориялық сайлау округтерінен, 32 депутат - әр одақтас республикасынан,
11 - әр автономиялық республикасынан, 5 депутат - әр автономиялық облыстан
және 1 депутат - әр автономиялық округтарынан толтырған.
Съезд мәжілістері жылына бір рет өткізілу тиіседі. Съезде үнемі заң,
бақылаушы және реттеуші қызметті орындайтын органды КСРО-ның Жоғарғы
Кеңесін сайлаған. Жоғарғы Кеңес екі палатадан Одақтастар Кеңесі мен Ұлттар
Кеңесінен құрылған. Олар құқық және саны жағынан тепе-тең болған. Съезд
жылда Жоғарғы Кеңестің бестен бір бөлігін жаңалатқан.
Екінші заң КСРО-ның халық депутаттарын сайлау тәртібін анықтаған.
Бірақ депутаттардың үлкен саны мен екі органның (Съезд және Жоғарғы Кеңес)
қызметтері елдің жағдайын жақсарта алмады. Ресми түрде олар жылда кездесіп
заңдарын қабылдап отырған, бірақ бұл іс-әрекеттердің сапасы болмаған.
4. Конституцияның 6-шы бабының жойылуы елдің ішінде саяси партиялар
мен қозғалыстардың қалыптасуына әкелді. Бірақ бұл процесс 1990 жылдың
наурыз айына дейін өріс алған. Қоғамдық-саяси қозғалыстарда халық майдандар
кең тарады. Олардың көпшілігі 1988 жылдың жазы мен күзінде құрылған. Халық
майдандар қайраткерлері ел басшыларынан халықтың мүддесін қорғайтын
реформалар мен заңдарды қабылдауды талап етті. Оларды Мәскеу, Ленинград,
Свердловск, Ирутск, Псков, Орел, Ярославль т.б. көптеген қалалары қолдады.
Халық майдандардың қызметінде кейінгі уақытта ерекше іс-әрекеттер
көріне бастады. Мысалы, өз халықының ұлттық-мәдени өрлету, Кеңес Одағынан
шығып тәуелсіз мемлекетін құру. Осы бағытта халық майдандары Эстония мен
Латвияда Ояну (Пробуждение), Литвада - Бірлік (Единство),
Әзірбайжанда, Грузияда, Белоруссияда, Арменияда, Украинада – Қозғалыс
(Движение) және Молдавияда жалпыұлттық қозғалыстарды ұйымдастырды.
Осыларға қарсы Прибалтикада, Молдавияда және Өзбекстанда негізінен
орыс ұлтынан құрылған интермайдандар құрылды. Олардың мақсаты Кеңес
Республикаларын КСРО-дан шығудан бас тартқызу болды.
1989 жылы жазда Ленинградта жұмысшылардың біріккен майданы ашылды. ЖБМ-
ның (ОФТ) алдыңғы қатардағы ұйымдары РСФСР-де, Мәскеуде, Ленинградта
құрылды. ЖБМ құрылуы туралы Декларациясында қайта құру ешқандай нәтиже
бермеді, керісінше ел ішінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтті, экономикалық
дағдарысты тереңдетті, тәртіпті осалдатты, қылмыс пен заңбұзушылықты
көбейтті, ұлттар арасында қайшылықтарды күшейтті” деп айтылды. Басқаша
айтқанда халық майдандары толығымен қайта құру саясатына қарсы шықты.
1988 жылы мамырда Мәскеудегі өткен съезде Демократиялық Одақ
құрылды. Оның көшбасшысы В.Новодворская болды. Одақ өзінің алдында елде
бейбітшілік түрде социалистік жүйеде түбірлі өзгерістерді жасамақшы болды.
Бірақ олардың ел басшыларымен күресі, заңсыз митингілер өткізілуі т.б. іс-
әрекеттері сәтсіздікке ұшырады.
1990 жылы мамырда Мәскеуде Ресейдің Социал-демократиялық партияның
(РСДП) съезі өтті. Олардың мақсаты елде коммунистік және тоталитаризм даму
жолынан бас тартып, бейбітшілік жолмен социализмді құрмақшы болды. Бұл
партия Прибалтика, Грузия және Әзірбайжан ұлттық кеңес республикаларында да
ұйымдастырылды. Социал-демократиялық партияға сол жылы шілде айында
құрылған Социалистік партиясы жақын тұрды.
1990 жылы либералдық бағыттағы бірқатар партиялар құрылды: наурызда –
В.Жириновский басшы болған Кеңес Одағының Либерал-демократиялық партиясы,
мамырда – В.Золоторев басқарған конституциялық демократтардың партиясы және
М.Астафьев басқарған Конституциялық-демократиялық және Халық бостандығы
партиялары құрылды. Соңғы екі партия 1990 жылы 15 мамырда бір партияға
бірікті.Либералдық партиялар ең алдымен елде жекеменшікті қолдады. Олардың
ойы бойынша тек жекеменшік жүйесі елдің экономикасын және азаматтың құқын
көтереді деп есептеді.
Кеңес елінде социалистік және либералдық партиялармен қатар діни-саяси
ұйымдары да құрылды, мысалы, Ресей христиан-демкратиялық қозғалыс (РХДҚ),
Ислам өрлеу партиясы т.б.
Елде қоғамдық өмірдің демократизациялануы КОКП ішінде бірақтар саяси
топтардың құрылуына әкелді. Партияның ішінде Н.Андреева басқарған
Большевистік платформа, В.Лысенко басқарған Демократиялық платформа”
құрылды. Соңғысы ХХҮІІІ съезінде КОКП-ның қатарынан шығып Республикалық
партияның негізін салды. 1991 жылы жазда А.Руцкой Ресей Коммунистерінің
Демократиялық партияның құрылғандығын мәлімдеді.
Бірақ КОКП-ның нағыз қарсыласы 1989-1991 жылдары социалистік және
либералдық партияларды біріктірген Демократиялық Ресей саяси блогы болды.
Социалистік жүйенің дағдарысы мен құлауы.
(1987-1991ж.ж.).
Жоспары:
1. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
2. Жаңа қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялар.
3. Ұлттық тәуелсіздік үшін күрес.
4. 1991 жылғы тамыз төңкерісі.
1. Кейінгі уақытта анықталғаны елде қайта құру саясатын жүргізуде
партия басшыларының іс-әрекетіндегі мүмкіндіктері жеткілікті болмады. 1987
жылы ОК пленумында М.С.Горбачев былай деп мәлімдеді: ...елдегі
өзгерістердің өте баяу түрде жүріп жатқанын барлығымыз байқап отырмыз.
Қайта құру саясатындағы жұмыстар тоқырау заманындағы шешілмеген мәселелерге
тіреле берді.”
Сондықтан да осы пленумда кеңес қоғамын әрі қарай демократизациялауњ,
кеңес сайлау жүйесін одан әрі жетілдіру мәселелерін шешу көзделді.
Сонымен қатар жариялылық саясатына кепіл болатын құқық актілерін
жобаластыру жұмыстары жүргізілуге тиіс болды.
Бұл саяси реформаны 1988 жылы жаздағы ХІХ Бүкілодақтастардың партиялық
конференциясында заңдастырылды. Осы кезде қайта құру саясатының
қарсыластары да пайда болды. 1988жылы наурыздың өзіндей-ақ КОКП ОК
Советская Россия газетінде Ленинград қаласының оқытушысы Нина Андрееваның
Не могу поступиться принципами тақырыбындағы мақаласы тез қарқынмен
тарала бастады. Ол бойынша Кеңес елі баяғы Ленин мен Сталиннің басқару
жүйесіне оралу тиіс деп көрсетілген. Консерваторлардың іс-әрекеттері
конференцияның өзіндей-ақ көрінді. Бірқатар партияның қызметшілері қайта
құру саясатын қатты сынады.
1988 жылы 1 желтоқсанда КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі екі заңды қабылдады:
Конституцияға өзгертулер мен қосымшалар енгізу және КСРО-да халық
депутаттарын сайлау. Жаңа Конституция бойынша елде Жоғарғы орган 2250
депутаттардан құрылған халық депутаттарының Съезі болды: 750 депутат –
территориялық сайлау округтерінен, 32 депутат - әр одақтас республикасынан,
11 - әр автономиялық республикасынан, 5 депутат - әр автономиялық облыстан
және 1 депутат - әр автономиялық округтарынан толтырған.
Съезд мәжілістері жылына бір рет өткізілу тиіседі. Съезде үнемі заң,
бақылаушы және реттеуші қызметті орындайтын органды КСРО-ның Жоғарғы
Кеңесін сайлаған. Жоғарғы Кеңес екі палатадан Одақтастар Кеңесі мен Ұлттар
Кеңесінен құрылған. Олар құқық және саны жағынан тепе-тең болған. Съезд
жылда Жоғарғы Кеңестің бестен бір бөлігін жаңалатқан.
Екінші заң КСРО-ның халық депутаттарын сайлау тәртібін анықтаған.
Бірақ депутаттардың үлкен саны мен екі органның (Съезд және Жоғарғы Кеңес)
қызметтері елдің жағдайын жақсарта алмады. Ресми түрде олар жылда кездесіп
заңдарын қабылдап отырған, бірақ бұл іс-әрекеттердің сапасы болмаған.
2. Конституцияның 6-шы бабының жойылуы елдің ішінде саяси партиялар
мен қозғалыстардың қалыптасуына әкелді. Бірақ бұл процесс 1990 жылдың
наурыз айына дейін өріс алған. Қоғамдық-саяси қозғалыстарда халық майдандар
кең тарады. Олардың көпшілігі 1988 жылдың жазы мен күзінде құрылған. Халық
майдандар қайраткерлері ел басшыларынан халықтың мүддесін қорғайтын
реформалар мен заңдарды қабылдауды талап етті. Оларды Мәскеу, Ленинград,
Свердловск, Ирутск, Псков, Орел, Ярославль т.б. көптеген қалалары қолдады.
Халық майдандардың қызметінде кейінгі уақытта ерекше іс-әрекеттер
көріне бастады. Мысалы, өз халықының ұлттық-мәдени өрлету, Кеңес Одағынан
шығып тәуелсіз мемлекетін құру. Осы бағытта халық майдандары Эстония мен
Латвияда Ояну (Пробуждение), Литвада - Бірлік (Единство),
Әзірбайжанда, Грузияда, Белоруссияда, Арменияда, Украинада – Қозғалыс
(Движение) және Молдавияда жалпыұлттық қозғалыстарды ұйымдастырды.
Осыларға қарсы Прибалтикада, Молдавияда және Өзбекстанда негізінен
орыс ұлтынан құрылған интермайдандар құрылды. Олардың мақсаты Кеңес
Республикаларын КСРО-дан шығудан бас тартқызу болды.
1989 жылы жазда Ленинградта жұмысшылардың біріккен майданы ашылды. ЖБМ-
ның (ОФТ) алдыңғы қатардағы ұйымдары РСФСР-де, Мәскеуде, Ленинградта
құрылды. ЖБМ құрылуы туралы Декларациясында қайта құру ешқандай нәтиже
бермеді, керісінше ел ішінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтті, экономикалық
дағдарысты тереңдетті, тәртіпті осалдатты, қылмыс пен заңбұзушылықты
көбейтті, ұлттар арасында қайшылықтарды күшейттіњ айтылды. Басқаша айтқанда
халық майдандары толығымен қайта құру саясатына қарсы шықты.
1988 жылы мамырда Мәскеудегі өткен съезде Демократиялық Одақ
құрылды. Оның көшбасшысы В.Новодворская болды. Одақ өзінің алдында елде
бейбітшілік түрде социалистік жүйеде түбірлі өзгерістерді жасамақшы болды.
Бірақ олардың ел басшыларымен күресі, заңсыз митингілер өткізілуі т.б. іс-
әрекеттері сәтсіздікке ұшырады.
1990 жылы мамырда Мәскеуде Ресейдің Социал-демократиялық партияның
(РСДП) съезі өтті. Олардың мақсаты елде коммунистік және тоталитаризм даму
жолынан бас тартып, бейбітшілік жолмен социализмді құрмақшы болды. Бұл
партия Прибалтика, Грузия және Әзірбайжан ұлттық кеңес республикаларында да
ұйымдастырылды. Социал-демократиялық партияға сол жылы шілде айында
құрылған Социалистік партиясы жақын тұрды.
1990 жылы либералдық бағыттағы бірқатар партиялар құрылды: наурызда –
В.Жириновский басшы болған Кеңес Одағының Либерал-демократиялық партиясы,
мамырда – В.Золоторев басқарған конституциялық демократтардың партиясы және
М.Астафьев басқарған Конституциялық-демократиялық және Халық бостандығы
партиялары құрылды. Соңғы екі партия 1990 жылы 15 мамырда бір партияға
бірікті.Либералдық партиялар ең алдымен елде жекеменшікті қолдады. Олардың
ойы бойынша тек жекеменшік жүйесі елдің экономикасын және азаматтың құқын
көтереді деп есептеді.
Кеңес елінде социалистік және либералдық партиялармен қатар діни-саяси
ұйымдары да құрылды, мысалы, Ресей христиан-демкратиялық қозғалыс (РХДҚ),
Ислам өрлеу партиясы т.б.
Елде қоғамдық өмірдің демократизациялануы КОКП ішінде бірақтар саяси
топтардың құрылуына әкелді. Партияның ішінде Н.Андреева басқарған
Большевистік платформа, В.Лысенко басқарған Демократиялық платформа
құрылды. Соңғысы ХХҮІІІ съезінде КОКП-ның қатарынан шығып Республикалық
партияның негізін салды. 1991 жылы жазда А.Руцкой Ресей Коммунистерінің
Демократиялық партияның құрылғандығын мәлімдеді.
Бірақ КОКП-ның нағыз қарсыласы 1989-1991 жылдары социалистік және
либералдық партияларды біріктірген Демократиялық Ресей саяси блогы болды.
3. Қайта құру саясаты, жариялылық, елдің ішінде саяси партиялар мен
қозғалыстардың көбеюі Ресейдің бұрынғы отарларына өзінің тәуелсіздігі үшін
күрес бастауына мүмкіндік берді. Бұл іс-шара өте ауыр болған. Өйткені
бірнеше онжылдық экономикалық және саяси байланыстарды үзу ауырға тиген.
Ұлттық қайшылықтардың бастамасына 1986 жылы желтоқсанда Алматы
қаласындағы оқиғалары түрткі болды. Мұнда Қазақстанның бірінші хатшысы
Д.Қонаев елімізге беймәлім Колбинмен ауыстырлды. Осы іс-шара студенттердің
үшкүндік көтерілісіне себеп болды.
Армяндар толтырған Қарабах ауданы 1921 жылдың өзіндей-ақ Әзірбайжанға
берілген. Соның себебінен осы екі ел арасында қақтығыстар басталды.
Ұлттық қайшылық Жаңа Өзенде де өтті. Мұнда қазақтар әзірбайжандарды
шабуылдап, олардың кооперативтерін өртеді. Ферғанада түрік-месхеттердің
тағдыры да осылай шешілді. 1990 жылы шілдеде Ош облысында өзбектер мен
қырғыздардың арасында қақтығыс өтті. Дәл сол кездерде Тувада орыстарды
соқты. Грузияда грузиндер мен осетиндер арасында соғыс қимылдары да болған.
Жалпы аралық қайшылықтар нәтижесінде КСРО-да 600 мыңнан 1 000 000 дейін
қашқындар есепке алынған.
1990 жылы маусымдағы РСФСР халық депутаттарының І-ші съезі Жоғарғы
Кеңес төрағасы қызметіне Б.Н.Ельцинді тағайындады және Ресейді тәуелсіз
мемлекет деп жариялаған Декларация қабылдады.
Оның алдында 11 наурыз 1990 жылы заңсыз түрде Литва өзін КСРО-дан
толық тәуелсіз деп жариялады. Түрікмения, Қазақстан, Қырғызстан
республикалары ел ішінде атқарушы билік жүргізетін президент қызметін
ендіруді шешті. 1991 жылы 12 маусымда Ресейде тұңғыш рет президенттік
жалпыхалықтық сайлауы өтті. Көп дауысты Б.Н.Ельцин жинап Ресейдің
президенті болды.
1991 жылы көктем мен жазда КСРО Президенттің Мәскеу түбіндегі
резиденциясында кеңес республикалары басшыларының кездесуі өтті.
Нәтижесінде 9+1 келісіміне қол қойылды, яғни 9 одақтас республикалары
Президенттері (келісімге Литва, Латвия, Эстония, Молдова, Грузия және
Армения қатыспады) және орталық қызметті атқаратын КСРО Президенті арасында
өзара қарым-қатынастар жүргізуге негізгі ережелерге қол қойылды. Бұл
келісімнің жалғасы 1991 жылы 20 тамызда жалғасуы тиісті еді. Бірақ кейінгі
оқиғалар бұған кедергі жасады.
1991 жылы 19 тамыз түні елде антиконституциялық мемлекеттік төңкеріс
ұйымдастырылды. Қастандықты елдің вице-президенті Г.Янаев, министрлдер
кабинетінің төрағасы В.Павлов, қорғаныс министрі маршал Д.Язов, ішкі істер
министрі Б.Пуго, мемлекет қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.Крючков
басқарды. Олардың қатарында әскери-өнеркәсіп комплексінің жетекшісі
О.Бакланов, Шаруа одағының төрағасы В.Стародубцев және президент
көмекшілерінің тобын басқарушысы Бодин болды. Төңкерісшілер президентті
оның Қырымдағы Форос резиденциясында оқшаулап, елге М.С.Горбачевті аяқ-
астынан ауырып, елді басқара алмайтындығын мәлімдеді. Олар елде төтенше
жағдайды жариялап, КСРО-да төтенше жағдайдағы мемлекеттік комитеттің
құрылуын жариялады.
Қастандық ұйымдастырушылар ойыншар әбден әбіржіген халық солардың
жағына өтеді деп сенді, сонымен қатар елдің маңызды аппараттың барлығы
солардың қолында болған. Бірақ олардың есептері дұрыс шықпады. Барлық
қалаларда, әсіресе Мәскеу мен Ленинградта халық төңкерісшілерге қарсылық
көрсетті. Бірінші болып қарсылығын Ресей президенті Б.Н.Ельцин білдірді.
Мыңдаған Мәскеу тұрғындары Ақ үй алдына жинала берді. Мұндай жағдайда
төңкерісшілер белсенді әрекеттерге бармады. Әскерді көп бөлігі халықтың
жағына өтті. Десанттық әскерлер мен мемлекет қауіпсіздік комитетінің
бөлімдері де халыққа қарыс шығудан бас тартты. Соған қарамастан қан
төгілді. 20 тамыз түні бронетранспортерлер халық құрған баррикаданы бұзу
мақсатымен шаубылдады. Соның нәтижесінде баррикаданы қорғаған Д. Комарь,
В.Усов және И.Кричевский қаза тапты.
21 тамызда КСРО президентімен байланыс қалпына келді. Қастандық
ұйымдастырушылар тұтқындалды.
Қастандық іске аспағанымен КСРО-ны бұрынғысынша ұстап тұру мүмкін
еместігіне президенттің көзі жетті. 25 желтоқсан КСРО президенті
М.С.Горбачевтің соңғы жұмыс күні болды. Осылайша шамамен 70 жыл өмір
сүрген КСРО тәуелсіз ұлттық республикаларға тарады.
ТМД-ның даму ерекшеліктері.
1.ТМД-ның құрылуындағы алғашқы қақтығыстар.
2.ТМД-ның экономикалық жақтастықтар ұйымдастыру принциптері.
3.ТМД мемлекетінің ұқжымдық қауіпсіздік туралы келісім.
ТМД-ның өмір сүру процесіндегі қарама қайшылықтар 1992-93 жылдары
басталды. ТМД өміріндегі алға қойған мәселе бірінші дағдарыстан шығу және
экономикадағы ұлт аралық қақтығыстарды жалғыз шеше алмайтынын көрсетті.
Бірақ та жақындасу жағдайына жаңа көзқарасқа шығу алдында ТМД елдері
біраз сатыдан өтті. Мұның негізгілері 1993 жылы бірқатар мемлекеттер
өзінің экономикалық деңгейін, шаруашылық қатынастарын бұрынғыға келтіруге
әрекеттер жасады. Ресей өзінің энергия ресурстарын, шикізатты арзан алу
үшін ТМД елдерінің тавар алуын қолдап, кредиттер беруге келісті. Кредит
тауар алмастырғанда Қазақстан бойынша 32%, Түркіменстан бойынша 37%,
Өзбекстан бойынша 13%, Украйна бойынша 8%. Бұл әдістер бұрынғы одақ
мемлекеттер арасында бұрынғы мәселелерді шешуге мүмкіндік берді. Ресей
өзінің экономикалық жағдайын сақтау үшін бұл саясатын күшейтті. Нақты
ақша айналымы, кредит беруге бақылау күшейді. Энергия тасмалдау бағасы
өсті. Олар халықаралық бағаға жақындады. Бірақ Ресейдің барлық ТМД
елдерінде бәсекелестігін әлсірету үшін АҚШ өзінің мүддесін және жоспарын
енгізе бастады. Көптеген қайшылықтар туа бастады. Баға қарқыны бірдей
бола алмады. Экономикалық қайшылықтар ең басты мәселе дағдарыстан шығу
деп есептеді Қазақстан екі кезеңнен тұратын дағдарысты өткізді. Бірінші
кезең 1993-95 жылдар. Екінші кезең 1995 жыл толық өткен кезең.
Экономикалық жақындасуда дағдарыстан шығу жолы қарастырылды. Бұл процес
өнеркәсіп өндірісінің деңгейін тежей бастады. ТМД-да өндіріс саласы 1992
жылы 18% болса, 1993 жылы 25%-ке өсті. Осылай ТМД мемлекеттері
экономикалық ақтынастарды интеграция жолымен шеше бастады. Экономикалық
жақындасуларға ұмтылу үшін бірте-бірте экономикалық басты мәселе
дүниежүзілік рынокке кіру болды. Ең алдымен дамыған мемлекттерде
финанстық көмек қажет болды. 1994 жылы ТМД-ның экономикалық комитетінің
жиналысы болып, экономикалық мәселені көтеру үшін арнайы әдістер арқылы
орган құрылды. Ең басты мәселе КСРО құрамындағы экономикалық байланыс
механизмін қайта қалпына келтіре бастады. Осыған орай 1992 жылы
мемлекеттер кедендік шекара орната бастады. КСРО ыдыраған кезде, одан
кейін де мүлдем жаңа геосаяси жағынан қалыптасты. Қазіргі кезеңде бұл
саясат бойынша көптеген қайшылық пайда бола бастады.
Жас мемлекеттер арасында товар айналымы өз деңгейін бере алмады. Өйткені
барлық мемлекеттер шетел товарын ала бастады. Мысалы, 1980 жылдары
Ресеймен одақтас республикалардың сыртқы байланыста үлесі 50-60% болса,
қазір бүкіл өнімінің 13 бөлігін құрайды. Республикалар тәуелсіздік алған
соң одақтың меншік мәселесін бөлу болды. Әрқайсысының өзінің валютасы
болды. Әр түрлі жүйелері және шекаралары қойылды. Ішкі және сыртқы
экономикалық айтарлықтай айырмашылықтар бола бастады. Нарықтық
қатынастардың әртүрлі жүзеге асуы халық шаруашылығын басқару жүйесін
өзгертті, мемлекеттік басқару қысқартылып жеке басқару жүйесі күшейтілді.
Осыған байланысты бұрынғы КСРО респупликалары арасындағы экономикалық
байланыс механизмдерін қайта қалпына кетіру мүмкін емес еді. Мысалы,
мемлекет аралық өндіріс және банктердің, комерциялық мекемелердің
деңгейіне өтуі сыртқы экономикалық байланыс түрлерін еркін таңдауы еркін
мүмкіндікке ие болды. Достастық ұлттық мемлекеттік мүдделерін
қалыптастырды. Олар кейде бір-біріне қарама-қарсы келді. Саяси
тәуелсіздіктер экономикалық тұрғыда бұрынғы одақтас ресепубликалар бөліну
мәселесінде ешбір мемлекет экономикалық тәуелсіздікке жетпеді. Тәуелді
өнеркәсіпорындарының териториялық орналасуы бір-біріне жақын болды.
Барлығы бір-біріне тәуелді болды. Мысалы, экономикалық деңгейдің өсуі ТМД
мемлекетерінде Ресейге көп мүдделі болды. Мысалы, Ресей өзінің өнімдерін
шетелге шығаруға ТМД мемлекетерге өнім шығару процесін азайтып, тек қана
импорт товарын шетелден алғанда ТМД-ға ауырпалық тигізді. Сондықтан ТМД
көлеміндегі мемлекеттерде экономикалық қатынастар біркелкі емес.
ТМД мемлекеттері ұжымдық қауіпсіздіксақтау үшін өзара одақ құруға келісім
шарт жасады. Н.Назарбаев Москваға барған сапарында Евразиялық одақ құру
идеясын бастады және ұжымдық қауіпсіздікті сақтау барлық одақтас
республикалар арасында келісімге келе бастады. Сол себепті қазір
экономикалық және мемлекеттік қауіпсіздікті сақтау үшін төрттік одақ
құрды. 1990 жылдың басында ең негізгі мәселелер одақтас республикалар
арасында пайда бола бастады. 1990-91 жылдар аралығында Ирак Кувейтті
басып алды, оны азат етуге халықаралық әскери акция ұйымдастырылды,
одақтас республикаларда өзара ұжымдық қауіпсіздік сақтау үшін өзара
керлісім шартқа итермеледі.
КСРО кеңістігінде мұнай өңдеу мәселесі көтерілді. ТМД елдер арасында
өзінің мұнай өңдеуін кез-келген жолмен шешуге ұмтылды, бірақ ең басты
мәселе мұнайды дұрыс пайдалану керек болды.
Н.Ә.Назарбаев басты мақсат ТМД мемлекеттер арасындағы достық және қарым-
қатынастарды нығайтуға көмектесетін демократияның ұжымдық қауіпсіздігі
туралы келісімге 1994 жылы қол қойды.
Ќазаќстан жєне ТМД.
1. Ќазаќстанныњ єлемдік саясаты.
2. Ќазаќстанныњ ірі державалармен ќарым-ќатынастары.
Шығыс блоктың күйреуімен халықаралық аренаға шыққан жас тәуелсіз,
егеменді мемлекеттер дүниежүзі кеңістігінің саяси, идеологиялық,
экономикалық және мемлекетаралық қатынастарын түбегейлі өзгертті. 1991
жылдың соңында өз тәуелсіздігін алып, суверенді мемлекет болған Қазақстан
Республикасы халықаралық аренада сапалық тұрғыдан өзге ортаға сүңгіп кетті.
Қазақстанның геосаяси жағдайы мен этнодемографиялық құрамының ерекшелігі,
табиғат байлықтары, оның Европаны Азия-Тынық мұхиты аймағымен
байланыстыратын сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатуы
тәуелсіздіктің алғашқы күні-ақ, оған дүниежүзінің назарын аударды. Қос
кіндікті дүние құлағанда, Қазақстан әлемдік саясаттың кіндік нүктесіне
айналып шыға келді. Дүниежүзінің Қазақстанға назар аударуының тағы бір
себебі кешегі КСРО-ның ядролық қуатының біраз бөлігінің қазақ жерінде
шоғырландырылғанында жатыр еді. КСРО құлаған алғашқы кезеңде Қазақстан
кейбір саясаткерлердің әрекетімен ұнамсыз кейіпте бейнеленіп, әлемдік
қауымдастыққа үрей туғызып отырған, ядролық қаруы бар "ислам" мемлекеті
ретінде аты шықты. Бұл Қазақстанның болашақтағы ықпалдастығына қолбайлау
болғанымен, салауатты саясат жеңді.
90-шы жылдар халықаралық істердегі бұрынғы қатынастардың түбірімен
қопарылып құлау кезеңі, тұрақсыздықтың күшейіп, региондық және ішкі соғыс,
кең ауқымды терроризм, мафия сияқты "тажалдардың" асқынған тұсы болып
табылады. Түбегейлі жаңа кезеңге аяқ басқан Қазақстан халықаралық
байланыстарды өрістетіп, кейбір саясатшылар мен ақпарат құралдары
қалыптастыруға тырысқан кедергілерді бұзуға тиісті болды. Осы кезеңдегі ең
басты міндет дүниежүзіне Қазақстанның шын сипатын таныту, оны халықаралық
дәрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз
ету, әлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене
араласу қажет болып табылатын. Бұл міндетті байланыстарға дүниежүзі
мемлекет басшыларымен, жетекші экономикалық алыптармен, халықаралық
ұйымдармен тікелей байланысқа шығу арқылы ғана жүзеге асатын еді.
Дүниежүзінің көбіне беймәлім Қазақстанды, оның халқын, мүмкіндіктерін,
қуатын кеңінен насихаттау керек болды. Ол үшін мемлекеттік делегациялар
құрамына журналистер, депутаттар, интеллигенция өкілдері, ғалымдар көптеп
тартылды. Соның нәтижесінде Қазақстан мемлекет ретінде дүниежүзіндегі
барлық елдерге түгел дерлік танылды, сыртқы саясаттың бағыттары анықталды.
Қазақстан президенті тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын әу
бастан-ақ айқындап беруі де мүмкіндікке жол ашты.
Тәуелсіздігін алған еліміздің алдында басқа да бұрынғы кеңестік
республикалар сияқты өзіндік сыртқы саясатты қалыптастыру деген күрделі
міндеттер тұрды. Қазақстанның бүгінгі күнгі геосаяси жағдайы әлем назарын
өзіне аударып, көптеген пікірталастарға арқау болып отырғандығы да ақиқат.
Қазақстан дипломатиясы 1992 жылы ғана бастауын алды. Кешегі Кеңестік
империя тұсында экономика, білім, ғылым және басқа салалар басқа сипатта
болса да дамыған еді, ал Қазақстан дипломатиясы жоқтың қасы болатын. Ол
кезде сыртқы істер министрлігі протоколдық функцияны орындаушы ғана еді.
Осы себептен халықаралық мамандарды дайындау жүйелі түрде жүргізілмеді. Сол
кездегі жағдай туралы "Ал біздің сыртқы саяси қызметтегі дәстүріміз жұтаң
еді, - деп жазады президент Н.Назарбаев, - Қазақстанның сыртқы істер
министрлігі дипломатиядан алыс қызметпен шұғылданатын. Осындай күрделі
мәселелерді шешу міндеті туып тұрған мемлекеттің шетелде бірде-бір
дипломатиялық өкілдігі жоқ, сыртқы саяси дәстүрлерді былай қойғанда, ондай
мәселені шешудің бірде-бір қағидасына қанық емес, әзірлігі күшті
мамандардан тағы да алда".
Кеңестік империяның 70 жылдан астам тарихына көз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Пән туралы қысқаша сипаттама:
ТМД тарихы Тәуелсіз мемлекеттер достастығының құрылуының алғышаралар,
олардың пайда болуына жағдайлар жасаған М.С.Горбачев қайта құру, жеделдету
және демократиялық даму тенденцияларының тарихы оқытылады. Осы кезеңдегі
ТМД мемлекеттерінің даму кезеңдерінің қазіргі жағдайы туралы толық мағлұмат
береді.
Бүкілдүниежүзілік дамуда, әлемдік өркениетте ерекше геосаяси
орналасуымен ерекшеленетін посткеңестік кезеңнің жағдайы, дүниежүзілік
өркениеттегі Еуразиялық Одақтағы орны оқытылады.
Пәннің мақсаты мен міндеттері:
ТМД тарихын оқытудағы мақсат дүниежүзілік тарихтағы қазіргі Ресей,
Украина, Белоруссия, Қазақстан, Қырғызстан сияқты тәуелсіз мемлекеттердің
қазіргі даму қиыншылықтарын оқып меңгеру болып табылады. ТМД тарихын
бiрт±тас тарих ретiнде кµрсетiп, қарастыру. Студенттердiң Еуразиялық
әлемiнiң тарихына деген шынай кµзқарасын қалыптастыру. ТМД елдерінің әлем
тарихындағы орнын анықтап, кµрсету. Соның iшiнде қазақтардың ролi мен
тәуелсіз Қазақстанның тарихына ерекше назар аудару. Пәнді оқытуда
бағдарлама негізінде студенттерге Еуразияда шешуші роль атақаратын ТМД
мемлекеттерінің пайда болып, дамуынан бастап қазіргі жаңа концепцияда даму
ерекшелектерін түсіндіру. ТМД тарихының оқу процесінде алатын орны ерекше
маңызға ие. Себебі ТМД елдерінің даму концепциясы дүниежүзілік тарихты
меңгеруде ерекше орын алады. Тарихи негізде студенттерге теориялық,
методологиялық және нақты құжаттық негізде білім беріп, студенттердің ой-
өрісін кеңейте түседі.
Пәннің міндеттері:
1. ТМД-нің шығу себебі мен тарихи барысын игеру;
2. Аталмыш пән бойынша негізгі ғылыми әдебиеттерді меңгеруге көмектесу;
3. ТМД елдерінің мәселесін және олардың өзара байланыстарын ашып көрсету;
ТМД тарихын қазіргі замандағы тарихпен өзара тығыздығын ашып көрсету.
Пререквизиттер:Пәнді оқыту үшін студенттер келесі курстарды меңгеру қажет:
Ресей және Кеңес мемлекеттерінің тарихы, Қазақстанның жаңа және қазіргі
заман тарихы.
Постреквезиттер: Пәнді меңгеру нәтижесіндегі алған білім “Қазақстан және
дүниежүзілік қауымдастық”, “Орталық Азия елдерінің интеграциялық
мәселелері”, “Еуразия қауымдастығы”, “Орталық Азия және дүниежүзілік
қауымдастық”, “Бұрынғы Кеңес Республикаларының посткеңес дәуіріндегі
әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы”.
2. Курстың құрылымы:
АптТақырыптар атауы, реті ЛекцСеминОБСӨЖСӨЖ тақырыптары
а ия ар сағ.
сағ.сағ.
1 Кіріспе 1 1 ТМД мемлекетінің
1 ұжымдық қауіпсіздік
1 туралы келісім.
2 1980ж. соңында КСРО дамуындағы 1 1 1 Қазақстанның әлемдік
жаңа реформалар 1 1 саясаты.
1. 80-ші жылдардың ортасындағы 1 1
кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа
құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі
этаптары.
3 Социалистік жүйенің дағдарысы 1 1 1 Қазақстанның Орталық
мен құлауы 1 1 және Оңтүстік Азия
1. Мемлекеттік биліктің жаңа 1 елдерімен
құрылымдары. қарым-қатынастары.
2. Жаңа қоғамдық қозғалыстар мен
саяси партиялар.
3. Ұлттық тәуелсіздік үшін
күрес.
4. 1991 жылғы тамыз төңкерісі.
4 ТМД-ның даму ерекшеліктері 1 1 1 Азия қауіпсіздігі.
1.ТМД-ның құрылуындағы алғашқы1 1 1
қақтығыстар. 1
2.ТМД-ның экономикалық
жақтастықтар ұйымдастыру
принциптері.
3.ТМД мемлекетінің ұжымдық
қауіпсіздік туралы келісім.
5 Қазақстан және ТМД 1 1 1 Қазақстан-Ресей
1. Қазақстанның әлемдік саясаты.1 1 қатынастары.
2. Қазақстанның ірі 1
державалармен қарым-қатынастары.
6 Қазақстанның ірі державалармен 1 1 1 Қазақстан-Өзбекстан
геосаясаты 1 1 қатынастары.
1.Қазақстанның Еуразия 1
кеңістігіндегі геосаясаты.
2.Қазақстанның Орталық және
Оңтүстік Азия елдерімен
қарым-қатынастары.
3.Қазақстан дүниежүзілік
ұйымдарға мүше болуы.
7 Халықаралық қауіпсіздік 1 1 1 ТМД мемлекетінің
1.Азия қауіпсіздігі. 1 1 ұжымдық қауіпсіздік
2.ТМД және ядролық державалар. 1 туралы келісім.
8 ТМД елдерінің интеграциялық 1 1 1 Қазақстан және ТМД
қатынастары 1 1
1. Каспий мәселесі. 1
2. ТМД елдерінде ұлттық
валютаның енгізілуі.
3. Қазақстан-Ресей қатынастары.
4.Қазақстан-Прибалтика елдері
қарым-қатынастары.
9 Орталық Азия елдерінің Ұзара 1 1 1 Қазақстан
қатынастары 1 1 дүниежүзілік йымдарға
1. Қазақстан-Өзбекстан 1 мүше болуы.
қатынастары.
2. Қазақстан-Қырғызстан
қатынастары.
10 Еуразиялық Одақ 1 1 1 ТМД және ядролық
1. ТМД және Еуропа елдері. 1 1 державалар.
2. Еуразиялық Одақ құрудағы 1
алғышарттар.
11 Еуразиялық Одақ 1 1 1 Қазақстан-Прибалтика
1. ТМД және Еуропа елдері. 1 1 елдері
2. Еуразиялық Одақ құрудағы 1 қарым-қатынастары.
алғышарттар.
12 Ортаазиялық Одақ 1 1 1 Қазақстан-Қырғызстан
1.Қазақстанның Орталық Азиядағы 1 1 қатынастары.
саясаты. 1
2.Ортаазиялық Одақтың
перспективалары.
13 Ортаазиялық Одақ 1 1 1 ТМД-ның экономикалық
1.Қазақстанның Орталық Азиядағы 1 1 жақтастықтар
саясаты. 1 ұйымдастыру
2.Ортаазиялық Одақтың принциптері.
перспективалары.
14 ТМД елдерінің даму бағыттары 1 1 1 Қазақстанның әлемдік
1. ТМД елдерінің демократия 1 1 1 саясаты.
жолына бет алуы. 1 1
2. ТМД елдері дүниежүзілік
ынтымаққа енуі.
15 Қорытынды 1 1 Қазақстанның Орталық
1 және Оңтүстік Азия
1 елдерімен
қарым-қатынастары.
30 15 45
3. Оқулықтар мен WEB сайттар тізімі
Негізгі:
1. Шежірелер мен көркем әдебиеттер.
2. RAMBLER.RU., LІB.RU., NAROD.RU., LІST.RU., REFERAT.RU.
3. Карта және таблицалар.
4. Телевизор және бейнетаспалық плейер, DVD дискілер.
5. Назарбаев Ә.Н. Ғасырлар тоғысында. Алматы, 1996.
6. Первый президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев: Хроника
деятельности (1.12.1991 – 31.05.1993 гг.). Алматы, Казахстан ХХІ век,
1993.
7. Назарбаев Н.А. Қазақстан – 2030. Ұлттық қауіпсіздік. Алматы, Білім,
1998.
8. Нысанбаев А.Н. Казахстан на пути к устоичивому развитию. Алматы, Ғылым,
1996.
9. Кусманулу А. Ситиков Н. НАТО: Политика в контексте геополитических
реалий изменившегося мира. Саясат А., 1997. №8.
10. Токаев К.К. Под стягом независимости. Алматы, 1997.
11. Белевский А., Нацинов Е. Маоизм против социализма. М., "Мысль", 1981.
12. Видова О. Н.Назарбаев: портрет человека и политика. Алматы, Білім,
1998.
13. Токаев К.К. Что кроется за соглашением о границе с Китаем?
Дипломатический курьер. 3 саны, Алматы, 1998.
14. Евразийское сообщество. 3 саны шілде-қыркүйек, 1999.
15. Бжезинский З. Геополитическое положение после распада СССР. Казахстан
и мировое сообщество. 1 саны. 1994.
16. Страны мира. М., 1997.
17. Назарбаев Н.А. На пороге ХХІ века. "Өнер", Алматы, 1996.
18. Кушкунбаев С., Спанов М. К вопросу о роли транспортных коммуникации в
геополитике в постсоветской Центральной Азии. Евразийское сообщество.
М., 1998. №8.
19. Артыкбаев М. Институционализация политических систем постсоветских
республик. Геополитика Саясат. А. 2001.
20. Иватова Л. Казахстанско-американские отношения в сфере международной
безопасности. Евразийское сообщество. Алматы, 1999. №2.
21. Чжен Кун Фу. Геополитика Казахстана между прошлым и будущим. А. 1999.
22. Кушкумбаев С.К. , Сулейменова Р.Б. Безопасность Центральной Азии в
контексте региональной интеграций теория, практика поиск. Саясат. А.
1999. - №7.
23. Абдулпаттаев С. Халықаралық қауіпсіздікті нығайтуға қосылған зор
үлес. Ақиқат. А. 2001. №7.
24. Ыдырысов Е. Қазақстан тәуелсіздігінің сыртқы саяси қырлары. Ақиқат.
А. 2001. №8.
25. Суверенный Казахстан на рубеже тысячелетий. Астана, 2001.
Қосымша:
1. Ташимбаев М.С. Изменяющаяся Европа и Казахстан возможны точки
соприкосновения. Саясат. А. 1999. №1.
2. Мылтыкбаев Г.М. Таможенный союз и опыт Европейского союза. Саясат.
А. 1999. №8.
3. Шевченко В.В., Джумагельдиев Т.А. Международное движение инвестиции и
Казахстан. Саясат. А. 1999. №10.
4. Танымбайұлы К.Е. Қазақстанның саяси қауіпсіздігі: ықтимал және
шынтуайт қатерлер. Саясат. А. 1999. №3.
5. Мансұров Т. Қазақстан-Ресей стратегиялық әріптесті серпінді. Ақиқат.
№7, 2001.
6. Назарбаев Ә.Н. Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен
дамуының стратегиясы. Алматы, 1991.
7. Нұрғалиев Қ.Р. Қазақстан экономикасы. А.1999.
8. Маклина О. Интеграционные тенденции набирают силы. Азия и Африка
сегодня. М., 1996. №9.
9. Веселова В., Хазанова А.М. Отношение России со странами Центральной
Азии и Закавказья. Восток. М., 1997, №16.
4. Бақылау түрлері:
Аралық бақылау және емтихан
5. Студенттің білімін бағалау ережесі
Барлық бағалар білімгердің тапсырған тапсырмаларының баллдық
нәтижелері мен экзаменде алған бағалар бойынша орташа балл арқылы
шығарылыды. Курстың бағасы төмендегі 4 категория негізінде анықталады.
Бағалау саясаты мен ақпараты. Білім төмендегі жүйе бойынша бағаланады
Әріптік жүйеменБаллдары %-к мазм±ны Дәстүрлі бағамен
бағалау бағалау
А 4,0 100 ¤те жақсы
А- 3,67 90-94 ¤те жақсы
В+ 3,33 85-89 Жақсы
В 3,0 80-84 Жақсы
В- 2,67 75-79 Жақсы
С+ 2,33 70-74 Қанағаттанарлық
С 2,0 65-69 Қанағаттанарлық
С- 2,7 60-64 Қанағаттанарлық
Д+ 1,33 55-59 Қанағаттанарлық
Д 1,0 50-54 Қанағаттанарлық
F 0 0-49 Қанағаттанарлықсыз
6. Кафедра және оқытушы тарапынан студентке қойылатын талаптар
• Студент сабаққа кешікпеуге міндетті
• Тапсырмаларды уақтысында орындауға міндетті
• Ғылыми – зерттеу ж±мыстармен µз бетінше ж±мыс жасауға міндетті
Білімгер сізге пән бойынша өтілетін материалдар қысқаша түрде алдын
ала таратылып берілгендіктен, ары қарай өз бетіңізше әдебиеттер арқылы және
аптасына 2 рет өтілетін дәрістер кезінде толықтыруға мүмкіндіктеріңіз бар.
Алған біліміңізді тексеру үшін сізден семестр барысында бақылау жұмысы,
аралық тест сауалнамалары, коллоквиумдар, білімгердің өзіндік жұмысы және
емтихан алынады.
Пән барысы баллдық жүйемен бағаланаатындықтан тақырыптық тест
сауалнамалары, карточкаларға жауап беру, карталармен жұмыс, бақылау
жұмыстары, эссе, рефераттар жазу түрлері бойынша балл жинақтауға болады.
Сонымен қатар сабақтан себепсіз қалу, кешігу, сабақта тыныштық
сақтамау, ұялы телефонды қолдау, басқа да шаралармен айналысу өріс алған
жағдайда сіздің баллдық қорыңыз кемітіледі (әр жолы 1 баллдан).
Пән негізінде білімгер орындайтын өзіндік жұмыстар, аралық бақылау
жұмыстары, рефераттар, картамен жұмыс секілді тапсырмалар өз уақытында
орындаалмайтын болса балл төмендетіледі. Баллдық жүйе қортындысы емтихан
негізінде қорытындылады.
1980 ж. соњындаѓы КСРО дамуындаѓы жања реформалар
1. 80-ші жылдардың ортасындағы кеңес социализмі.
2. Горбачевтің билікке келуі.
3. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
4. Қайта құрудың негізгі этаптары.
1. 80-ші жылдардың ортасында социализм саяси-экономикалық жүйе ретінде
жойыла бастады. Кеңес Одағы терең әлеуметтік-экономикалық және мәдени
дағдарысқа ұшырады. Өмірдің деңгейі, халықты қажет заттармен қамтамасыз ету
т.б. көрсеткіштері бойынша КСРО тек дамыған капиталистік елдерден қалып
қоймай сонымен қатар дамушы елдерден де артта қалды.
Тіптен ресми есеп бойынша КСРО өнеркәсіп өндірісі бойынша АҚШ-тан екі
есе, ауыл шаруашылығы бойынша төрт есе төмен болды. АҚШ-тың ауыл
шаруашылығындағы жұмысшы жылына 54,7 т. бидай, 4570 кг. ет, 11,8 т. сүт
өндірген. КСРО-да болса 4,5 т. бидай, 320 кг. Ет және 2,8 т. сүт. Дағдарыс
тек өмірдің деңгейі мен жалпы өндірісті тежеп қоймай сонымен қатар ЮНЕСКО
халықаралық ұйымының көрсеткіші бойынша Кеңес елі интеллект бойынша
дүниежүзінде 45 орында, ал жастар – 49 орында болған. 80-ші жылдардың
ортасында АҚШ-та шамамен 800 мыңнан астам, ал КСРО-да болса бары жоқ 50 мың
компьютер болған. Дүниежүзі электрон-есптеу техникасын пайдаланған болса,
кеңес адамы үшін бұл әлі де қиял болып табылған.
Артта қалған социалистік экономика едәуір әскери шығын салмағымен
басылған. Оған ішкі ұлттық өнімнің 51 бөлігі жаратылған. Егер АҚШ жылына
қорғанысқа 300 млрд., білімге 350 млрд. доллар жаратқан болса, КСРО 70 және
10 млрд. рубль жаратқан. КСРО дүниежүзінде ең үлкен армия ұстаған. Оның
саны 4,5 млн. адамды есептеген (АҚШ - 2,5, Қытай - 3,5 млн.). Кеңес армиясы
құрылымы және де қарулану түрлері (танктер, ұшақтар, зымырандар т.б.)
бойынша шабуыл жасауға және агрессиялық саясат жүргізуге арналған. Соғысқа
дайын тұрған кеңес танктері Еуропаның орталығында Германия, Венгрия,
Чехословакия, Польша елдерінде болған. 1979 жылдан КСРО Ауғаныстан халқына
қарсы ашық агрессиясын ұйымдастырған.
Өте көп қаржыны кеңес үкіметі Куба, Никарагуа, Эфиопия, Ангола және
Мозамбиктегі диктаторлық коммунистік және протокоммунистік режимдерді
қодауға жұмсалған. Соңғы он жылда КСРО финанстық жәрдемді шамамен жүз
компартияларға берген. Француз коммунистік партиясы КСРО-дан 24 млн., АҚШ-
тың компартиясы – 21 млн., Финляндия – шамамен 17 млн., Португалия –
шамамен 10 млн. доллар т.б. алған.
Өте көп адам өмірін алып кеткен өнеркәсіптегі, транспорттағы т.б.
бірқатар ірі авариялар кеңес елінде білімнің төмендігін, квалификация
деңгейінің артта қалуын, атқарушы комитеттердің арасында тәртіптің болмауын
және жауапсыздығын көрсетті. Әсіресе гуманитарлық ғылымындағы дүниежүзілік
көпшілік ой кеңес оқырманының қолына жетпеген. Көптеген белгілі авторлардың
еңбектері аударылмаған, басылмаған. Кейбір кітаптар Кеңес Одағында мүлдем
басылуға тиым салынған. Диссиденттік қозғалыстар қатаң түрде жазаланған.
Осындай жағдайда КОКП-да ел ішінде реформа жүргізуге күштер табылды.
2. 11 наурыз 1985 жылы ОК кезекті пленумында бас хатшылыққа 54 жастағы
М.С.Горбачев тағайындалды. Ол Ставропольщинада шаруа семьясында туып өскен.
Ломоносов атындағы МГУ-нің заң факультетін және Ставрополь ауыл шаруашылық
институтын бітірген. Ол өмір бойы өкіметте жұмыс атқарған. ВЛКСМ Ставрополь
горкомының хатшысы, Крайком комсомолының хатшысы, КОКП Крайкомының бірінші
хатшысы. 1978 жылдан бастап ОК КОКП хатшысы, ал 1980 жылдан Политбюро
мүшесі.
М.Горбачевтің жаңа басшылық орындағы алғашқы іс-шарасы ол социализмді
модернизациялау әрекеті болды яғни жүйеден бас тарту емес тек оның қате
жақтарын жою болып табылды. Бұл іс-шараның негізгі мақсаты елдің әлеуметтік-
экономикалық даму процесін тездету болды. Ол ел ішінде экономикада жаңа
ғылыми-техникалық өндіріске негізделген дүниежүзіне сәйкестендіріп еңбек
өндірісінің деңгейін көтермекші болды. Сонымен қатар социализмнен бас
тартып, коғамның жағдайын едәуір жақсартпақшы болды.
Сол кезде шаруашылық механизмнінің қайта құру концепциясы жасалған
болатын. Оның маңыздылығы кәсіпорындардың құқын және еріктілігін кеңейту,
жаңа шаруашылық есеп жүйесін енгізу, еңбек ететін ұжымдардың қызығушылығын
арттыру т.б. болды. Шығарылатын тауардың сапасын өсіру мақсатында
мемлекеттік тексеру енгізілді. Кәсіпорындардың жетекшілерін сайлау арқылы
тағайындаған. Елдің басшылары ел ішінде ішімдікпен күресе бастады.
Нәтижесінде сансыз жүзімдердің бау-бақшалары жойыла бастады. Шарап-арақ
заттарын алуға мыңдаған адамдардың кезектері өріс алды. Сол заттарға алып-
сатарлық көбейді. Шарап-арақтарды қолдан жасау кең тарады, наркоман және
токсикоман жастардың саны өсті. Елімізде дағдарыс басталды.
Осындай жағдайда елдің жоғары қызмет атқаратын басшылар да ауыса
бастады. 1985 жылы қазанда КСРО Кеңес Министрлерінің төрағасы қызметіне
Н.И.Рыжков, 1985 жылы желтоқсанда Мәскеу қалалық комитетінің партия хатшысы
қызметіне Б.Н.Ельцин, сыртқы істер министрі қызметіне Э.А.Шеварднадзэ
отырды. Ал бұрынғы министр М.А.Громыко жоғары бірақ ықпалы аз КСРО Жоғарғы
Кеңесінің Президиумның төрағасы қызметіне тағайындалды. Жоғарғы партиялық
иерархияға бұдан басқа А.Н.Яковлев, А.И.Лукьянов тартылды. Осылайша
басшылардың құрамы өзгере түсті.
Дәл сол кезде елдің ішінде қоғамның өмірінде жалпы демократизациялану
кезеңі басталды. Бұрынғысынша саяси қудалау тоқтатылған. Түрмелер мен
отанынан алыстатылған жерлерден диссиденттік қозғалыстың қайраткерлері,
демократиялық құқықтарды қорғаушылар орала бастады.
Жариялылық саясаты көптеген адамдардың тағдырын жақсартты. Радио,
теледидар және баспасөздер өздерінің қызметтерін жандандырды. Тек 1986
жылдың өзіндей-ақ белгілі газеттер мен журналдар 14 млн. астам жаңа
оқырмандарын тапты. Жергілікті газеттер мен журналдарға тираждар күннен-
күнге өскен. Адамдар ойлануға, саясат туралы сөйлесуге еш уайымдамады.
Адамдар бұрын естімеген хабарларға ие болды.
Елдің сыртқы саясатында да айтарлықтай өзгерістер болды. 1985 жылы
қарашада М.С.Горбачевтің американ президенті Р.Рейганмен кездесуі екі ел
арасында болашақта бейбітшілік пен татуластық орнауна негіз салды. Екі
жақта кеңес-американ қатынастарды және халықаралық жағдайды түзетуге
келісті. Олардың ядерлік қарудан және ядерлік соғыстан бас тартуы тек екі
ел емес сонымен қатар бүкіл адамзат үшін де маңызды болды. Осы кездесу
негізінде келешек ядерлік қаруларды қысқартуға келісті.
Сонымен қатар 1986 жылы қарашада М.С.Горбачевтің Үндістанға ресми
сапары кезінде екі жақты Дели декларациясынањ қол қойды.
Осылайша осындай іс-шаралар қайта құру саясатының тек бірінші этапы
болып табылды. Оның жалғасын кеңес саяси жүйесіндегі реформа іске асырды.
3. Кейінгі уақытта анықталғаны елде қайта құру саясатын жүргізуде
партия басшыларының іс-әрекетіндегі мүмкіндіктері жеткілікті болмады. 1987
жылы ОК пленумында М.С.Горбачев былай деп мәлімдеді: ...елдегі
өзгерістердің өте баяу түрде жүріп жатқанын барлығымыз байқап отырмыз.
Қайта құру саясатындағы жұмыстар тоқырау заманындағы шешілмеген мәселелерге
тіреле берді.
Сондықтан да осы пленумда кеңес қоғамын әрі қарай демократизациялауњ,
кеңес сайлау жүйесін одан әрі жетілдіруњ мәселелерін шешу көзделді.
Сонымен қатар жариялылық саясатына кепіл болатын құқық актілерін
жобаластыру жұмыстары жүргізілуге тиіс болды.
Бұл саяси реформаны 1988 жылы жаздағы ХІХ Бүкілодақтастардың партиялық
конференциясында заңдастырылды. Осы кезде қайта құру саясатының
қарсыластары да пайда болды. 1988жылы наурыздың өзіндей-ақ КОКП ОК
Советская Россия газетінде Ленинград қаласының оқытушысы Нина Андрееваның
Не могу поступиться принципами тақырыбындағы мақаласы тез қарқынмен
тарала бастады. Ол бойынша Кеңес елі баяғы Ленин мен Сталиннің басқару
жүйесіне оралу тиіс деп көрсетілген. Консерваторлардың іс-әрекеттері
конференцияның өзіндей-ақ көрінді. Бірқатар партияның қызметшілері қайта
құру саясатын қатты сынады.
1988 жылы 1 желтоқсанда КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі екі заңды қабылдады:
Конституцияға өзгертулер мен қосымшалар енгізуњ және КСРО-да халық
депутаттарын сайлау. Жаңа Конституция бойынша елде Жоғарғы орган 2250
депутаттардан құрылған халық депутаттарының Съезі болды: 750 депутат –
территориялық сайлау округтерінен, 32 депутат - әр одақтас республикасынан,
11 - әр автономиялық республикасынан, 5 депутат - әр автономиялық облыстан
және 1 депутат - әр автономиялық округтарынан толтырған.
Съезд мәжілістері жылына бір рет өткізілу тиіседі. Съезде үнемі заң,
бақылаушы және реттеуші қызметті орындайтын органды КСРО-ның Жоғарғы
Кеңесін сайлаған. Жоғарғы Кеңес екі палатадан Одақтастар Кеңесі мен Ұлттар
Кеңесінен құрылған. Олар құқық және саны жағынан тепе-тең болған. Съезд
жылда Жоғарғы Кеңестің бестен бір бөлігін жаңалатқан.
Екінші заң КСРО-ның халық депутаттарын сайлау тәртібін анықтаған.
Бірақ депутаттардың үлкен саны мен екі органның (Съезд және Жоғарғы Кеңес)
қызметтері елдің жағдайын жақсарта алмады. Ресми түрде олар жылда кездесіп
заңдарын қабылдап отырған, бірақ бұл іс-әрекеттердің сапасы болмаған.
4. Конституцияның 6-шы бабының жойылуы елдің ішінде саяси партиялар
мен қозғалыстардың қалыптасуына әкелді. Бірақ бұл процесс 1990 жылдың
наурыз айына дейін өріс алған. Қоғамдық-саяси қозғалыстарда халық майдандар
кең тарады. Олардың көпшілігі 1988 жылдың жазы мен күзінде құрылған. Халық
майдандар қайраткерлері ел басшыларынан халықтың мүддесін қорғайтын
реформалар мен заңдарды қабылдауды талап етті. Оларды Мәскеу, Ленинград,
Свердловск, Ирутск, Псков, Орел, Ярославль т.б. көптеген қалалары қолдады.
Халық майдандардың қызметінде кейінгі уақытта ерекше іс-әрекеттер
көріне бастады. Мысалы, өз халықының ұлттық-мәдени өрлету, Кеңес Одағынан
шығып тәуелсіз мемлекетін құру. Осы бағытта халық майдандары Эстония мен
Латвияда Ояну (Пробуждение), Литвада - Бірлік (Единство),
Әзірбайжанда, Грузияда, Белоруссияда, Арменияда, Украинада – Қозғалыс
(Движение) және Молдавияда жалпыұлттық қозғалыстарды ұйымдастырды.
Осыларға қарсы Прибалтикада, Молдавияда және Өзбекстанда негізінен
орыс ұлтынан құрылған интермайдандар құрылды. Олардың мақсаты Кеңес
Республикаларын КСРО-дан шығудан бас тартқызу болды.
1989 жылы жазда Ленинградта жұмысшылардың біріккен майданы ашылды. ЖБМ-
ның (ОФТ) алдыңғы қатардағы ұйымдары РСФСР-де, Мәскеуде, Ленинградта
құрылды. ЖБМ құрылуы туралы Декларациясында қайта құру ешқандай нәтиже
бермеді, керісінше ел ішінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтті, экономикалық
дағдарысты тереңдетті, тәртіпті осалдатты, қылмыс пен заңбұзушылықты
көбейтті, ұлттар арасында қайшылықтарды күшейтті” деп айтылды. Басқаша
айтқанда халық майдандары толығымен қайта құру саясатына қарсы шықты.
1988 жылы мамырда Мәскеудегі өткен съезде Демократиялық Одақ
құрылды. Оның көшбасшысы В.Новодворская болды. Одақ өзінің алдында елде
бейбітшілік түрде социалистік жүйеде түбірлі өзгерістерді жасамақшы болды.
Бірақ олардың ел басшыларымен күресі, заңсыз митингілер өткізілуі т.б. іс-
әрекеттері сәтсіздікке ұшырады.
1990 жылы мамырда Мәскеуде Ресейдің Социал-демократиялық партияның
(РСДП) съезі өтті. Олардың мақсаты елде коммунистік және тоталитаризм даму
жолынан бас тартып, бейбітшілік жолмен социализмді құрмақшы болды. Бұл
партия Прибалтика, Грузия және Әзірбайжан ұлттық кеңес республикаларында да
ұйымдастырылды. Социал-демократиялық партияға сол жылы шілде айында
құрылған Социалистік партиясы жақын тұрды.
1990 жылы либералдық бағыттағы бірқатар партиялар құрылды: наурызда –
В.Жириновский басшы болған Кеңес Одағының Либерал-демократиялық партиясы,
мамырда – В.Золоторев басқарған конституциялық демократтардың партиясы және
М.Астафьев басқарған Конституциялық-демократиялық және Халық бостандығы
партиялары құрылды. Соңғы екі партия 1990 жылы 15 мамырда бір партияға
бірікті.Либералдық партиялар ең алдымен елде жекеменшікті қолдады. Олардың
ойы бойынша тек жекеменшік жүйесі елдің экономикасын және азаматтың құқын
көтереді деп есептеді.
Кеңес елінде социалистік және либералдық партиялармен қатар діни-саяси
ұйымдары да құрылды, мысалы, Ресей христиан-демкратиялық қозғалыс (РХДҚ),
Ислам өрлеу партиясы т.б.
Елде қоғамдық өмірдің демократизациялануы КОКП ішінде бірақтар саяси
топтардың құрылуына әкелді. Партияның ішінде Н.Андреева басқарған
Большевистік платформа, В.Лысенко басқарған Демократиялық платформа”
құрылды. Соңғысы ХХҮІІІ съезінде КОКП-ның қатарынан шығып Республикалық
партияның негізін салды. 1991 жылы жазда А.Руцкой Ресей Коммунистерінің
Демократиялық партияның құрылғандығын мәлімдеді.
Бірақ КОКП-ның нағыз қарсыласы 1989-1991 жылдары социалистік және
либералдық партияларды біріктірген Демократиялық Ресей саяси блогы болды.
Социалистік жүйенің дағдарысы мен құлауы.
(1987-1991ж.ж.).
Жоспары:
1. Мемлекеттік биліктің жаңа құрылымдары.
2. Жаңа қоғамдық қозғалыстар мен саяси партиялар.
3. Ұлттық тәуелсіздік үшін күрес.
4. 1991 жылғы тамыз төңкерісі.
1. Кейінгі уақытта анықталғаны елде қайта құру саясатын жүргізуде
партия басшыларының іс-әрекетіндегі мүмкіндіктері жеткілікті болмады. 1987
жылы ОК пленумында М.С.Горбачев былай деп мәлімдеді: ...елдегі
өзгерістердің өте баяу түрде жүріп жатқанын барлығымыз байқап отырмыз.
Қайта құру саясатындағы жұмыстар тоқырау заманындағы шешілмеген мәселелерге
тіреле берді.”
Сондықтан да осы пленумда кеңес қоғамын әрі қарай демократизациялауњ,
кеңес сайлау жүйесін одан әрі жетілдіру мәселелерін шешу көзделді.
Сонымен қатар жариялылық саясатына кепіл болатын құқық актілерін
жобаластыру жұмыстары жүргізілуге тиіс болды.
Бұл саяси реформаны 1988 жылы жаздағы ХІХ Бүкілодақтастардың партиялық
конференциясында заңдастырылды. Осы кезде қайта құру саясатының
қарсыластары да пайда болды. 1988жылы наурыздың өзіндей-ақ КОКП ОК
Советская Россия газетінде Ленинград қаласының оқытушысы Нина Андрееваның
Не могу поступиться принципами тақырыбындағы мақаласы тез қарқынмен
тарала бастады. Ол бойынша Кеңес елі баяғы Ленин мен Сталиннің басқару
жүйесіне оралу тиіс деп көрсетілген. Консерваторлардың іс-әрекеттері
конференцияның өзіндей-ақ көрінді. Бірқатар партияның қызметшілері қайта
құру саясатын қатты сынады.
1988 жылы 1 желтоқсанда КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі екі заңды қабылдады:
Конституцияға өзгертулер мен қосымшалар енгізу және КСРО-да халық
депутаттарын сайлау. Жаңа Конституция бойынша елде Жоғарғы орган 2250
депутаттардан құрылған халық депутаттарының Съезі болды: 750 депутат –
территориялық сайлау округтерінен, 32 депутат - әр одақтас республикасынан,
11 - әр автономиялық республикасынан, 5 депутат - әр автономиялық облыстан
және 1 депутат - әр автономиялық округтарынан толтырған.
Съезд мәжілістері жылына бір рет өткізілу тиіседі. Съезде үнемі заң,
бақылаушы және реттеуші қызметті орындайтын органды КСРО-ның Жоғарғы
Кеңесін сайлаған. Жоғарғы Кеңес екі палатадан Одақтастар Кеңесі мен Ұлттар
Кеңесінен құрылған. Олар құқық және саны жағынан тепе-тең болған. Съезд
жылда Жоғарғы Кеңестің бестен бір бөлігін жаңалатқан.
Екінші заң КСРО-ның халық депутаттарын сайлау тәртібін анықтаған.
Бірақ депутаттардың үлкен саны мен екі органның (Съезд және Жоғарғы Кеңес)
қызметтері елдің жағдайын жақсарта алмады. Ресми түрде олар жылда кездесіп
заңдарын қабылдап отырған, бірақ бұл іс-әрекеттердің сапасы болмаған.
2. Конституцияның 6-шы бабының жойылуы елдің ішінде саяси партиялар
мен қозғалыстардың қалыптасуына әкелді. Бірақ бұл процесс 1990 жылдың
наурыз айына дейін өріс алған. Қоғамдық-саяси қозғалыстарда халық майдандар
кең тарады. Олардың көпшілігі 1988 жылдың жазы мен күзінде құрылған. Халық
майдандар қайраткерлері ел басшыларынан халықтың мүддесін қорғайтын
реформалар мен заңдарды қабылдауды талап етті. Оларды Мәскеу, Ленинград,
Свердловск, Ирутск, Псков, Орел, Ярославль т.б. көптеген қалалары қолдады.
Халық майдандардың қызметінде кейінгі уақытта ерекше іс-әрекеттер
көріне бастады. Мысалы, өз халықының ұлттық-мәдени өрлету, Кеңес Одағынан
шығып тәуелсіз мемлекетін құру. Осы бағытта халық майдандары Эстония мен
Латвияда Ояну (Пробуждение), Литвада - Бірлік (Единство),
Әзірбайжанда, Грузияда, Белоруссияда, Арменияда, Украинада – Қозғалыс
(Движение) және Молдавияда жалпыұлттық қозғалыстарды ұйымдастырды.
Осыларға қарсы Прибалтикада, Молдавияда және Өзбекстанда негізінен
орыс ұлтынан құрылған интермайдандар құрылды. Олардың мақсаты Кеңес
Республикаларын КСРО-дан шығудан бас тартқызу болды.
1989 жылы жазда Ленинградта жұмысшылардың біріккен майданы ашылды. ЖБМ-
ның (ОФТ) алдыңғы қатардағы ұйымдары РСФСР-де, Мәскеуде, Ленинградта
құрылды. ЖБМ құрылуы туралы Декларациясында қайта құру ешқандай нәтиже
бермеді, керісінше ел ішінде әлеуметтік теңсіздікті күшейтті, экономикалық
дағдарысты тереңдетті, тәртіпті осалдатты, қылмыс пен заңбұзушылықты
көбейтті, ұлттар арасында қайшылықтарды күшейттіњ айтылды. Басқаша айтқанда
халық майдандары толығымен қайта құру саясатына қарсы шықты.
1988 жылы мамырда Мәскеудегі өткен съезде Демократиялық Одақ
құрылды. Оның көшбасшысы В.Новодворская болды. Одақ өзінің алдында елде
бейбітшілік түрде социалистік жүйеде түбірлі өзгерістерді жасамақшы болды.
Бірақ олардың ел басшыларымен күресі, заңсыз митингілер өткізілуі т.б. іс-
әрекеттері сәтсіздікке ұшырады.
1990 жылы мамырда Мәскеуде Ресейдің Социал-демократиялық партияның
(РСДП) съезі өтті. Олардың мақсаты елде коммунистік және тоталитаризм даму
жолынан бас тартып, бейбітшілік жолмен социализмді құрмақшы болды. Бұл
партия Прибалтика, Грузия және Әзірбайжан ұлттық кеңес республикаларында да
ұйымдастырылды. Социал-демократиялық партияға сол жылы шілде айында
құрылған Социалистік партиясы жақын тұрды.
1990 жылы либералдық бағыттағы бірқатар партиялар құрылды: наурызда –
В.Жириновский басшы болған Кеңес Одағының Либерал-демократиялық партиясы,
мамырда – В.Золоторев басқарған конституциялық демократтардың партиясы және
М.Астафьев басқарған Конституциялық-демократиялық және Халық бостандығы
партиялары құрылды. Соңғы екі партия 1990 жылы 15 мамырда бір партияға
бірікті.Либералдық партиялар ең алдымен елде жекеменшікті қолдады. Олардың
ойы бойынша тек жекеменшік жүйесі елдің экономикасын және азаматтың құқын
көтереді деп есептеді.
Кеңес елінде социалистік және либералдық партиялармен қатар діни-саяси
ұйымдары да құрылды, мысалы, Ресей христиан-демкратиялық қозғалыс (РХДҚ),
Ислам өрлеу партиясы т.б.
Елде қоғамдық өмірдің демократизациялануы КОКП ішінде бірақтар саяси
топтардың құрылуына әкелді. Партияның ішінде Н.Андреева басқарған
Большевистік платформа, В.Лысенко басқарған Демократиялық платформа
құрылды. Соңғысы ХХҮІІІ съезінде КОКП-ның қатарынан шығып Республикалық
партияның негізін салды. 1991 жылы жазда А.Руцкой Ресей Коммунистерінің
Демократиялық партияның құрылғандығын мәлімдеді.
Бірақ КОКП-ның нағыз қарсыласы 1989-1991 жылдары социалистік және
либералдық партияларды біріктірген Демократиялық Ресей саяси блогы болды.
3. Қайта құру саясаты, жариялылық, елдің ішінде саяси партиялар мен
қозғалыстардың көбеюі Ресейдің бұрынғы отарларына өзінің тәуелсіздігі үшін
күрес бастауына мүмкіндік берді. Бұл іс-шара өте ауыр болған. Өйткені
бірнеше онжылдық экономикалық және саяси байланыстарды үзу ауырға тиген.
Ұлттық қайшылықтардың бастамасына 1986 жылы желтоқсанда Алматы
қаласындағы оқиғалары түрткі болды. Мұнда Қазақстанның бірінші хатшысы
Д.Қонаев елімізге беймәлім Колбинмен ауыстырлды. Осы іс-шара студенттердің
үшкүндік көтерілісіне себеп болды.
Армяндар толтырған Қарабах ауданы 1921 жылдың өзіндей-ақ Әзірбайжанға
берілген. Соның себебінен осы екі ел арасында қақтығыстар басталды.
Ұлттық қайшылық Жаңа Өзенде де өтті. Мұнда қазақтар әзірбайжандарды
шабуылдап, олардың кооперативтерін өртеді. Ферғанада түрік-месхеттердің
тағдыры да осылай шешілді. 1990 жылы шілдеде Ош облысында өзбектер мен
қырғыздардың арасында қақтығыс өтті. Дәл сол кездерде Тувада орыстарды
соқты. Грузияда грузиндер мен осетиндер арасында соғыс қимылдары да болған.
Жалпы аралық қайшылықтар нәтижесінде КСРО-да 600 мыңнан 1 000 000 дейін
қашқындар есепке алынған.
1990 жылы маусымдағы РСФСР халық депутаттарының І-ші съезі Жоғарғы
Кеңес төрағасы қызметіне Б.Н.Ельцинді тағайындады және Ресейді тәуелсіз
мемлекет деп жариялаған Декларация қабылдады.
Оның алдында 11 наурыз 1990 жылы заңсыз түрде Литва өзін КСРО-дан
толық тәуелсіз деп жариялады. Түрікмения, Қазақстан, Қырғызстан
республикалары ел ішінде атқарушы билік жүргізетін президент қызметін
ендіруді шешті. 1991 жылы 12 маусымда Ресейде тұңғыш рет президенттік
жалпыхалықтық сайлауы өтті. Көп дауысты Б.Н.Ельцин жинап Ресейдің
президенті болды.
1991 жылы көктем мен жазда КСРО Президенттің Мәскеу түбіндегі
резиденциясында кеңес республикалары басшыларының кездесуі өтті.
Нәтижесінде 9+1 келісіміне қол қойылды, яғни 9 одақтас республикалары
Президенттері (келісімге Литва, Латвия, Эстония, Молдова, Грузия және
Армения қатыспады) және орталық қызметті атқаратын КСРО Президенті арасында
өзара қарым-қатынастар жүргізуге негізгі ережелерге қол қойылды. Бұл
келісімнің жалғасы 1991 жылы 20 тамызда жалғасуы тиісті еді. Бірақ кейінгі
оқиғалар бұған кедергі жасады.
1991 жылы 19 тамыз түні елде антиконституциялық мемлекеттік төңкеріс
ұйымдастырылды. Қастандықты елдің вице-президенті Г.Янаев, министрлдер
кабинетінің төрағасы В.Павлов, қорғаныс министрі маршал Д.Язов, ішкі істер
министрі Б.Пуго, мемлекет қауіпсіздік комитетінің төрағасы В.Крючков
басқарды. Олардың қатарында әскери-өнеркәсіп комплексінің жетекшісі
О.Бакланов, Шаруа одағының төрағасы В.Стародубцев және президент
көмекшілерінің тобын басқарушысы Бодин болды. Төңкерісшілер президентті
оның Қырымдағы Форос резиденциясында оқшаулап, елге М.С.Горбачевті аяқ-
астынан ауырып, елді басқара алмайтындығын мәлімдеді. Олар елде төтенше
жағдайды жариялап, КСРО-да төтенше жағдайдағы мемлекеттік комитеттің
құрылуын жариялады.
Қастандық ұйымдастырушылар ойыншар әбден әбіржіген халық солардың
жағына өтеді деп сенді, сонымен қатар елдің маңызды аппараттың барлығы
солардың қолында болған. Бірақ олардың есептері дұрыс шықпады. Барлық
қалаларда, әсіресе Мәскеу мен Ленинградта халық төңкерісшілерге қарсылық
көрсетті. Бірінші болып қарсылығын Ресей президенті Б.Н.Ельцин білдірді.
Мыңдаған Мәскеу тұрғындары Ақ үй алдына жинала берді. Мұндай жағдайда
төңкерісшілер белсенді әрекеттерге бармады. Әскерді көп бөлігі халықтың
жағына өтті. Десанттық әскерлер мен мемлекет қауіпсіздік комитетінің
бөлімдері де халыққа қарыс шығудан бас тартты. Соған қарамастан қан
төгілді. 20 тамыз түні бронетранспортерлер халық құрған баррикаданы бұзу
мақсатымен шаубылдады. Соның нәтижесінде баррикаданы қорғаған Д. Комарь,
В.Усов және И.Кричевский қаза тапты.
21 тамызда КСРО президентімен байланыс қалпына келді. Қастандық
ұйымдастырушылар тұтқындалды.
Қастандық іске аспағанымен КСРО-ны бұрынғысынша ұстап тұру мүмкін
еместігіне президенттің көзі жетті. 25 желтоқсан КСРО президенті
М.С.Горбачевтің соңғы жұмыс күні болды. Осылайша шамамен 70 жыл өмір
сүрген КСРО тәуелсіз ұлттық республикаларға тарады.
ТМД-ның даму ерекшеліктері.
1.ТМД-ның құрылуындағы алғашқы қақтығыстар.
2.ТМД-ның экономикалық жақтастықтар ұйымдастыру принциптері.
3.ТМД мемлекетінің ұқжымдық қауіпсіздік туралы келісім.
ТМД-ның өмір сүру процесіндегі қарама қайшылықтар 1992-93 жылдары
басталды. ТМД өміріндегі алға қойған мәселе бірінші дағдарыстан шығу және
экономикадағы ұлт аралық қақтығыстарды жалғыз шеше алмайтынын көрсетті.
Бірақ та жақындасу жағдайына жаңа көзқарасқа шығу алдында ТМД елдері
біраз сатыдан өтті. Мұның негізгілері 1993 жылы бірқатар мемлекеттер
өзінің экономикалық деңгейін, шаруашылық қатынастарын бұрынғыға келтіруге
әрекеттер жасады. Ресей өзінің энергия ресурстарын, шикізатты арзан алу
үшін ТМД елдерінің тавар алуын қолдап, кредиттер беруге келісті. Кредит
тауар алмастырғанда Қазақстан бойынша 32%, Түркіменстан бойынша 37%,
Өзбекстан бойынша 13%, Украйна бойынша 8%. Бұл әдістер бұрынғы одақ
мемлекеттер арасында бұрынғы мәселелерді шешуге мүмкіндік берді. Ресей
өзінің экономикалық жағдайын сақтау үшін бұл саясатын күшейтті. Нақты
ақша айналымы, кредит беруге бақылау күшейді. Энергия тасмалдау бағасы
өсті. Олар халықаралық бағаға жақындады. Бірақ Ресейдің барлық ТМД
елдерінде бәсекелестігін әлсірету үшін АҚШ өзінің мүддесін және жоспарын
енгізе бастады. Көптеген қайшылықтар туа бастады. Баға қарқыны бірдей
бола алмады. Экономикалық қайшылықтар ең басты мәселе дағдарыстан шығу
деп есептеді Қазақстан екі кезеңнен тұратын дағдарысты өткізді. Бірінші
кезең 1993-95 жылдар. Екінші кезең 1995 жыл толық өткен кезең.
Экономикалық жақындасуда дағдарыстан шығу жолы қарастырылды. Бұл процес
өнеркәсіп өндірісінің деңгейін тежей бастады. ТМД-да өндіріс саласы 1992
жылы 18% болса, 1993 жылы 25%-ке өсті. Осылай ТМД мемлекеттері
экономикалық ақтынастарды интеграция жолымен шеше бастады. Экономикалық
жақындасуларға ұмтылу үшін бірте-бірте экономикалық басты мәселе
дүниежүзілік рынокке кіру болды. Ең алдымен дамыған мемлекттерде
финанстық көмек қажет болды. 1994 жылы ТМД-ның экономикалық комитетінің
жиналысы болып, экономикалық мәселені көтеру үшін арнайы әдістер арқылы
орган құрылды. Ең басты мәселе КСРО құрамындағы экономикалық байланыс
механизмін қайта қалпына келтіре бастады. Осыған орай 1992 жылы
мемлекеттер кедендік шекара орната бастады. КСРО ыдыраған кезде, одан
кейін де мүлдем жаңа геосаяси жағынан қалыптасты. Қазіргі кезеңде бұл
саясат бойынша көптеген қайшылық пайда бола бастады.
Жас мемлекеттер арасында товар айналымы өз деңгейін бере алмады. Өйткені
барлық мемлекеттер шетел товарын ала бастады. Мысалы, 1980 жылдары
Ресеймен одақтас республикалардың сыртқы байланыста үлесі 50-60% болса,
қазір бүкіл өнімінің 13 бөлігін құрайды. Республикалар тәуелсіздік алған
соң одақтың меншік мәселесін бөлу болды. Әрқайсысының өзінің валютасы
болды. Әр түрлі жүйелері және шекаралары қойылды. Ішкі және сыртқы
экономикалық айтарлықтай айырмашылықтар бола бастады. Нарықтық
қатынастардың әртүрлі жүзеге асуы халық шаруашылығын басқару жүйесін
өзгертті, мемлекеттік басқару қысқартылып жеке басқару жүйесі күшейтілді.
Осыған байланысты бұрынғы КСРО респупликалары арасындағы экономикалық
байланыс механизмдерін қайта қалпына кетіру мүмкін емес еді. Мысалы,
мемлекет аралық өндіріс және банктердің, комерциялық мекемелердің
деңгейіне өтуі сыртқы экономикалық байланыс түрлерін еркін таңдауы еркін
мүмкіндікке ие болды. Достастық ұлттық мемлекеттік мүдделерін
қалыптастырды. Олар кейде бір-біріне қарама-қарсы келді. Саяси
тәуелсіздіктер экономикалық тұрғыда бұрынғы одақтас ресепубликалар бөліну
мәселесінде ешбір мемлекет экономикалық тәуелсіздікке жетпеді. Тәуелді
өнеркәсіпорындарының териториялық орналасуы бір-біріне жақын болды.
Барлығы бір-біріне тәуелді болды. Мысалы, экономикалық деңгейдің өсуі ТМД
мемлекетерінде Ресейге көп мүдделі болды. Мысалы, Ресей өзінің өнімдерін
шетелге шығаруға ТМД мемлекетерге өнім шығару процесін азайтып, тек қана
импорт товарын шетелден алғанда ТМД-ға ауырпалық тигізді. Сондықтан ТМД
көлеміндегі мемлекеттерде экономикалық қатынастар біркелкі емес.
ТМД мемлекеттері ұжымдық қауіпсіздіксақтау үшін өзара одақ құруға келісім
шарт жасады. Н.Назарбаев Москваға барған сапарында Евразиялық одақ құру
идеясын бастады және ұжымдық қауіпсіздікті сақтау барлық одақтас
республикалар арасында келісімге келе бастады. Сол себепті қазір
экономикалық және мемлекеттік қауіпсіздікті сақтау үшін төрттік одақ
құрды. 1990 жылдың басында ең негізгі мәселелер одақтас республикалар
арасында пайда бола бастады. 1990-91 жылдар аралығында Ирак Кувейтті
басып алды, оны азат етуге халықаралық әскери акция ұйымдастырылды,
одақтас республикаларда өзара ұжымдық қауіпсіздік сақтау үшін өзара
керлісім шартқа итермеледі.
КСРО кеңістігінде мұнай өңдеу мәселесі көтерілді. ТМД елдер арасында
өзінің мұнай өңдеуін кез-келген жолмен шешуге ұмтылды, бірақ ең басты
мәселе мұнайды дұрыс пайдалану керек болды.
Н.Ә.Назарбаев басты мақсат ТМД мемлекеттер арасындағы достық және қарым-
қатынастарды нығайтуға көмектесетін демократияның ұжымдық қауіпсіздігі
туралы келісімге 1994 жылы қол қойды.
Ќазаќстан жєне ТМД.
1. Ќазаќстанныњ єлемдік саясаты.
2. Ќазаќстанныњ ірі державалармен ќарым-ќатынастары.
Шығыс блоктың күйреуімен халықаралық аренаға шыққан жас тәуелсіз,
егеменді мемлекеттер дүниежүзі кеңістігінің саяси, идеологиялық,
экономикалық және мемлекетаралық қатынастарын түбегейлі өзгертті. 1991
жылдың соңында өз тәуелсіздігін алып, суверенді мемлекет болған Қазақстан
Республикасы халықаралық аренада сапалық тұрғыдан өзге ортаға сүңгіп кетті.
Қазақстанның геосаяси жағдайы мен этнодемографиялық құрамының ерекшелігі,
табиғат байлықтары, оның Европаны Азия-Тынық мұхиты аймағымен
байланыстыратын сыртқы саяси және стратегиялық тиімді кеңістікті алып жатуы
тәуелсіздіктің алғашқы күні-ақ, оған дүниежүзінің назарын аударды. Қос
кіндікті дүние құлағанда, Қазақстан әлемдік саясаттың кіндік нүктесіне
айналып шыға келді. Дүниежүзінің Қазақстанға назар аударуының тағы бір
себебі кешегі КСРО-ның ядролық қуатының біраз бөлігінің қазақ жерінде
шоғырландырылғанында жатыр еді. КСРО құлаған алғашқы кезеңде Қазақстан
кейбір саясаткерлердің әрекетімен ұнамсыз кейіпте бейнеленіп, әлемдік
қауымдастыққа үрей туғызып отырған, ядролық қаруы бар "ислам" мемлекеті
ретінде аты шықты. Бұл Қазақстанның болашақтағы ықпалдастығына қолбайлау
болғанымен, салауатты саясат жеңді.
90-шы жылдар халықаралық істердегі бұрынғы қатынастардың түбірімен
қопарылып құлау кезеңі, тұрақсыздықтың күшейіп, региондық және ішкі соғыс,
кең ауқымды терроризм, мафия сияқты "тажалдардың" асқынған тұсы болып
табылады. Түбегейлі жаңа кезеңге аяқ басқан Қазақстан халықаралық
байланыстарды өрістетіп, кейбір саясатшылар мен ақпарат құралдары
қалыптастыруға тырысқан кедергілерді бұзуға тиісті болды. Осы кезеңдегі ең
басты міндет дүниежүзіне Қазақстанның шын сипатын таныту, оны халықаралық
дәрежеде мойындатып, оның қауіпсіздігі мен аумақтық тұтастығын қамтамасыз
ету, әлемдік шаруашылық жүргізу мен экономикалық байланыстарға белсене
араласу қажет болып табылатын. Бұл міндетті байланыстарға дүниежүзі
мемлекет басшыларымен, жетекші экономикалық алыптармен, халықаралық
ұйымдармен тікелей байланысқа шығу арқылы ғана жүзеге асатын еді.
Дүниежүзінің көбіне беймәлім Қазақстанды, оның халқын, мүмкіндіктерін,
қуатын кеңінен насихаттау керек болды. Ол үшін мемлекеттік делегациялар
құрамына журналистер, депутаттар, интеллигенция өкілдері, ғалымдар көптеп
тартылды. Соның нәтижесінде Қазақстан мемлекет ретінде дүниежүзіндегі
барлық елдерге түгел дерлік танылды, сыртқы саясаттың бағыттары анықталды.
Қазақстан президенті тәуелсіз Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын әу
бастан-ақ айқындап беруі де мүмкіндікке жол ашты.
Тәуелсіздігін алған еліміздің алдында басқа да бұрынғы кеңестік
республикалар сияқты өзіндік сыртқы саясатты қалыптастыру деген күрделі
міндеттер тұрды. Қазақстанның бүгінгі күнгі геосаяси жағдайы әлем назарын
өзіне аударып, көптеген пікірталастарға арқау болып отырғандығы да ақиқат.
Қазақстан дипломатиясы 1992 жылы ғана бастауын алды. Кешегі Кеңестік
империя тұсында экономика, білім, ғылым және басқа салалар басқа сипатта
болса да дамыған еді, ал Қазақстан дипломатиясы жоқтың қасы болатын. Ол
кезде сыртқы істер министрлігі протоколдық функцияны орындаушы ғана еді.
Осы себептен халықаралық мамандарды дайындау жүйелі түрде жүргізілмеді. Сол
кездегі жағдай туралы "Ал біздің сыртқы саяси қызметтегі дәстүріміз жұтаң
еді, - деп жазады президент Н.Назарбаев, - Қазақстанның сыртқы істер
министрлігі дипломатиядан алыс қызметпен шұғылданатын. Осындай күрделі
мәселелерді шешу міндеті туып тұрған мемлекеттің шетелде бірде-бір
дипломатиялық өкілдігі жоқ, сыртқы саяси дәстүрлерді былай қойғанда, ондай
мәселені шешудің бірде-бір қағидасына қанық емес, әзірлігі күшті
мамандардан тағы да алда".
Кеңестік империяның 70 жылдан астам тарихына көз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz