Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он алты жылдан астам уақыт ішінде Қытай Халық Республикасымен орнатқан мәдени және рухани қарым – қатынастары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Мәдени қарым . қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.2 Мәдениет саласындағы қарым . қатынастың дамуы мен нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
III. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы «Мәдени мұра» бағдарламасы және оның аясында атқарылған шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Мәдени қарым . қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.2 Мәдениет саласындағы қарым . қатынастың дамуы мен нығаюы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
III. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРДЫҢ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы «Мәдени мұра» бағдарламасы және оның аясында атқарылған шаралар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қазіргі таңда әлемдік мәдени ынтымақтастық үрдістерінің күрделене түсуі халықаралық қатынастар жүйесінің дамуына елеулі ықпалдар жасауда. Сондықтан да мәдени саладағы ынтымақтастық халықаралық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылары сөзсіз. Және де халықаралық мәдени байланыстар, мәдени алмасулар әлем халықтарының мәдениетін және әртүрлі деңгейдегі өркениеттерін байланыстырушы көпір іспеттес. Әлем халықтарының араласу деңгейінің өсуіне байланысты бүгінгі күні мәдени саладағы халықаралық ынтымақтастықтың маңыздылығы арта түсті. Бұл дегеніміз мәдениет туралы, тұрмыс қалпы, әрбір елдің азаматтарының рухани әлемі жөніндегі түсініктің кеңеюіне әкелсе, мұның өзі халықтар арасындағы өзара түсінушілікке әкеледі. Бірін-бірі тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлері, әдет-ғүрпы жағынан жақсы танып білген халықтар арасында бір-біріне деген ешқандай күмәннің болуы мүмкін емес. Ал бұл халықтар, мемлекеттер арасында сөзсіз достық, ынтымақтастық қарым-қатынастардың орнауына әкеледі. Елдер немесе мемлекеттер арасындағы мәдени байланыстардың сипатынан, жағдайынан, деңгейінен сол мемлекетаралық карым-қатынастардың қандай жағдайда, ахуалда екенін көруімізге болады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бері он алты жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым – қатынас орнатумен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралық шиленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдаятын оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды көбейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Қытай Халық Республикасы шет елдер ішінде Қазақстан Республикасымен көршілес мемлекет. 1991 жылдары желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойында, дипломатиялық қарым – қатынас орнату ниетін білдірген мемлекет.
Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай қатынас орнату жөніндегі көзқарас Қытай үшін өте маңызды. Қытай мен Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қоймай, осы аймақтағы тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай – Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бері он алты жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде аяқталып, халықаралық геосаяси орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты қарым – қатынас орнатумен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру, мемлекетаралық шиленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдаятын оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды көбейту жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Қытай Халық Республикасы шет елдер ішінде Қазақстан Республикасымен көршілес мемлекет. 1991 жылдары желтоқсанда Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін мойында, дипломатиялық қарым – қатынас орнату ниетін білдірген мемлекет.
Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай қатынас орнату жөніндегі көзқарас Қытай үшін өте маңызды. Қытай мен Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қоймай, осы аймақтағы тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай – Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар.
1. Сайпулла Сапанов. Қазақстан мен Қытай тарихнама, тарих және геосаясат // қоғам және дәуір (ғылыми сараптамалық журнал) №2 (10) 2006 ж. - 5 бет
2. М.Б. Мұхамедов, Б. Сырымбетұлы. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007 ж. -270 бет
3. Лаумулин М.Т. Китайско - центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность. Взгляд с Запода // Казахстан - спектор №2, 1998-с77
4. Известия - 1.12.1995 г.
5. Қасымжомарт Тоқаев . Беласу. Алматы, 2003. -200 бет.
6. Қасымжомарт Тоқаев. ҚР дипломатиясы. Алматы, 2002ж. - 122 бет.
7.Журнал. Чжун я яньцзю. (Изучения Центральной Азии) ежедневник, 1993 г. - с 24
8. Алиев А. Новое качество международного культурного пространства // Сборник метериалов междувузовской конференции посвященной 10-летию специольности международные отношение/ - А, 2002. – с. 102
9. Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариев А. Мәдениеттану - Алматы, 2000. – 47 б.
10.Маркудзе Г. Одномерный человек: исследование идеологии развитого индустриального общества. М: ИНФА, 1994. – 35 с
11. Ғабитов Т.Х. Нуржанов Б. Г. На пути к культуре мире. – Алматы, 2000. -56 с
12. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында Алматы, 1999ж. 79 б.
13 Президент Н. Назарбаевтың түркі тілдес мемлекет басшыларының Y кездесуіндегі баяндамасы // Дипломатиялық курьер. – 1998. № 2 с 9-12
14. Устав ООН от 26 июня 1945 г. – ОНН, 1994 с6
15. Бейбіт мәдени жолында. –Алматы, Қазақ университеті , 2000. -281 б.
16. Алиев А. Казахстан – ЮНЕСКО : аспекты культурного сотрудничества: автореф. ист. наук. Алматы, 2002. – с14
17.Токаев К.К. Организация Обьедененных Наций: полвека служения миру. – Алматы, 1995. - 192 с
18. Қазақстан - Қытай тату көршілік және іскерлік қатынастар жолымен 5 жыл //Құжаттар мен материалдардың жиынтығы. - Алматы- Пекин, 1997ж. -78-79 беттер.
19.Сұлтанов К.С. Состояние и переспективы казахстанско- китайского сотрудничества // Саясат. 1998ж. - №6 (37) - с. 65
20.
21 Хафизова К.Ш. Трансграничные отношения Синьцзян - Казахстан // Центральноазиатский журнал. Толстый // http: // www.ctaj.kg/tolstyi/.
22. Тату көршілік, өзара түсіністік, ынтымақтастық. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министірі Е. Ыдырысовтың сұхбаты //Егемен Қазақстан, 2002ж.- 4 қаңтар.
23. Интерью пасла Казахстана в Китае агенству Синьхуа // http: // www. russian.xinhuanet.com/htm/1215163511.htm.
24. ҚХР-ның Қазақстандағы мәдени күндері //Егемен Қазақстан. 2002 жыл. 25 сәуір.
25. Казахстан -Китай: новый импульс стратегическому партнерству //http: // www.kazprayda.kz/. -2003г. -04 июня
26. Ассанова А. Сюрприз из Шанхая // Континент . - 2005 г. - № (153). - с. 44.
27. Презинтация книги. Ключевое десятилетие. Президента Казахстана Н.Назарбаева // http: // www. russian.people.com.ch. - 2004. - 18 мая.
28. В посольстве Казахстана в КНР состоялась презентация книги «Преодоление» на китайском языке // http: // www. russian.people.com.ch.-2004. 23 июня
29. Посол КНР в Казахстане Чжоу Сяопей дал интервью корреспонденту Агенства «Хабар» // http: // www. russian.people.com.ch.-2005. - 15 марта.
30. Тасмағамбетовтың Парламет депутаттарының алдында сөйлеген сөзінен. . http: // www.nlrk.kz
31. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты халыққа жолдауы. 18 ақпан. 2005 ж. Астана //Егемен Қазақстан. - 2005. – 19 ақпан.
32. http: // www.nlrk.kz
33.Әбусейітов М., Базылхан Н., Еженхан Б., Сұңғатай С., Нұрманова А., ШымшиханЕ., Торланбаева К. «Мәдени мұра » мемлекеттік бағдарламасы бойынша жүргізілген архиологиялық экспедициялар жайлы есептер «Shygys» № 1 (2005) – с 289-238
34. Койгелдиев М.К. Культурное население. Особенности формирования исторического познания в обществе / Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы/. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 19 қазан 2005 жыл. –А., 2005 с 405-411
35. Меңдіқұлов Ғ.М. Қазақстанның мәдени мұрасы ретінде қазақ диаспорасы тарихы бойынша деректер Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселері, болашағы. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 19 қазан 2005 жыл. –Алматы, 2005. – 184-193 б.б.
2. М.Б. Мұхамедов, Б. Сырымбетұлы. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007 ж. -270 бет
3. Лаумулин М.Т. Китайско - центральноазиатские отношения: геополитика и безопасность. Взгляд с Запода // Казахстан - спектор №2, 1998-с77
4. Известия - 1.12.1995 г.
5. Қасымжомарт Тоқаев . Беласу. Алматы, 2003. -200 бет.
6. Қасымжомарт Тоқаев. ҚР дипломатиясы. Алматы, 2002ж. - 122 бет.
7.Журнал. Чжун я яньцзю. (Изучения Центральной Азии) ежедневник, 1993 г. - с 24
8. Алиев А. Новое качество международного культурного пространства // Сборник метериалов междувузовской конференции посвященной 10-летию специольности международные отношение/ - А, 2002. – с. 102
9. Ғабитов Т., Мүтәліпов Ж., Құлсариев А. Мәдениеттану - Алматы, 2000. – 47 б.
10.Маркудзе Г. Одномерный человек: исследование идеологии развитого индустриального общества. М: ИНФА, 1994. – 35 с
11. Ғабитов Т.Х. Нуржанов Б. Г. На пути к культуре мире. – Алматы, 2000. -56 с
12. Назарбаев Н.Ә. Ғасырлар тоғысында Алматы, 1999ж. 79 б.
13 Президент Н. Назарбаевтың түркі тілдес мемлекет басшыларының Y кездесуіндегі баяндамасы // Дипломатиялық курьер. – 1998. № 2 с 9-12
14. Устав ООН от 26 июня 1945 г. – ОНН, 1994 с6
15. Бейбіт мәдени жолында. –Алматы, Қазақ университеті , 2000. -281 б.
16. Алиев А. Казахстан – ЮНЕСКО : аспекты культурного сотрудничества: автореф. ист. наук. Алматы, 2002. – с14
17.Токаев К.К. Организация Обьедененных Наций: полвека служения миру. – Алматы, 1995. - 192 с
18. Қазақстан - Қытай тату көршілік және іскерлік қатынастар жолымен 5 жыл //Құжаттар мен материалдардың жиынтығы. - Алматы- Пекин, 1997ж. -78-79 беттер.
19.Сұлтанов К.С. Состояние и переспективы казахстанско- китайского сотрудничества // Саясат. 1998ж. - №6 (37) - с. 65
20.
21 Хафизова К.Ш. Трансграничные отношения Синьцзян - Казахстан // Центральноазиатский журнал. Толстый // http: // www.ctaj.kg/tolstyi/.
22. Тату көршілік, өзара түсіністік, ынтымақтастық. Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министірі Е. Ыдырысовтың сұхбаты //Егемен Қазақстан, 2002ж.- 4 қаңтар.
23. Интерью пасла Казахстана в Китае агенству Синьхуа // http: // www. russian.xinhuanet.com/htm/1215163511.htm.
24. ҚХР-ның Қазақстандағы мәдени күндері //Егемен Қазақстан. 2002 жыл. 25 сәуір.
25. Казахстан -Китай: новый импульс стратегическому партнерству //http: // www.kazprayda.kz/. -2003г. -04 июня
26. Ассанова А. Сюрприз из Шанхая // Континент . - 2005 г. - № (153). - с. 44.
27. Презинтация книги. Ключевое десятилетие. Президента Казахстана Н.Назарбаева // http: // www. russian.people.com.ch. - 2004. - 18 мая.
28. В посольстве Казахстана в КНР состоялась презентация книги «Преодоление» на китайском языке // http: // www. russian.people.com.ch.-2004. 23 июня
29. Посол КНР в Казахстане Чжоу Сяопей дал интервью корреспонденту Агенства «Хабар» // http: // www. russian.people.com.ch.-2005. - 15 марта.
30. Тасмағамбетовтың Парламет депутаттарының алдында сөйлеген сөзінен. . http: // www.nlrk.kz
31. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты халыққа жолдауы. 18 ақпан. 2005 ж. Астана //Егемен Қазақстан. - 2005. – 19 ақпан.
32. http: // www.nlrk.kz
33.Әбусейітов М., Базылхан Н., Еженхан Б., Сұңғатай С., Нұрманова А., ШымшиханЕ., Торланбаева К. «Мәдени мұра » мемлекеттік бағдарламасы бойынша жүргізілген архиологиялық экспедициялар жайлы есептер «Shygys» № 1 (2005) – с 289-238
34. Койгелдиев М.К. Культурное население. Особенности формирования исторического познания в обществе / Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы/. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 19 қазан 2005 жыл. –А., 2005 с 405-411
35. Меңдіқұлов Ғ.М. Қазақстанның мәдени мұрасы ретінде қазақ диаспорасы тарихы бойынша деректер Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселері, болашағы. Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары, 19 қазан 2005 жыл. –Алматы, 2005. – 184-193 б.б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 3
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ
МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Мәдени қарым – қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 19
2.2 Мәдениет саласындағы қарым – қатынастың дамуы мен нығаюы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 25
III. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы Мәдени мұра бағдарламасы және оның
аясында атқарылған шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Қазіргі таңда әлемдік мәдени ынтымақтастық үрдістерінің күрделене
түсуі халықаралық қатынастар жүйесінің дамуына елеулі ықпалдар жасауда.
Сондықтан да мәдени саладағы ынтымақтастық халықаралық қатынастар жүйесінің
құрамдас бөлігі болып табылары сөзсіз. Және де халықаралық мәдени
байланыстар, мәдени алмасулар әлем халықтарының мәдениетін және әртүрлі
деңгейдегі өркениеттерін байланыстырушы көпір іспеттес. Әлем халықтарының
араласу деңгейінің өсуіне байланысты бүгінгі күні мәдени саладағы
халықаралық ынтымақтастықтың маңыздылығы арта түсті. Бұл дегеніміз мәдениет
туралы, тұрмыс қалпы, әрбір елдің азаматтарының рухани әлемі жөніндегі
түсініктің кеңеюіне әкелсе, мұның өзі халықтар арасындағы өзара
түсінушілікке әкеледі. Бірін-бірі тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлері, әдет-
ғүрпы жағынан жақсы танып білген халықтар арасында бір-біріне деген
ешқандай күмәннің болуы мүмкін емес. Ал бұл халықтар, мемлекеттер арасында
сөзсіз достық, ынтымақтастық қарым-қатынастардың орнауына әкеледі. Елдер
немесе мемлекеттер арасындағы мәдени байланыстардың сипатынан, жағдайынан,
деңгейінен сол мемлекетаралық карым-қатынастардың қандай жағдайда, ахуалда
екенін көруімізге болады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бері он
алты жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде
аяқталып, халықаралық геосаяси орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан
Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта
жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын
жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты
қарым – қатынас орнатумен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру,
мемлекетаралық шиленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері
арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдаятын
оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды көбейту
жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Қытай Халық Республикасы шет елдер ішінде Қазақстан Республикасымен
көршілес мемлекет. 1991 жылдары желтоқсанда Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойында, дипломатиялық қарым – қатынас орнату ниетін
білдірген мемлекет.
Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай
қатынас орнату жөніндегі көзқарас Қытай үшін өте маңызды. Қытай мен
Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қоймай, осы аймақтағы
тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай – Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар.
Қытай–Қазақстан мемлекетінің өзара экономикалық, мәдени, информациялық
ынтымақтастығын орнатудың екі жаққа да қомақты пайдасы бар.
Екі ел арасындағы казірдің өзінде бірлескен саяси құжаттарға өз
бейнесін тапқан және екі жақты қарым – қатынастардың тұрақты дамуы үшін екі
жақты қарым – қатынастардың және ірі халықаралық проблемалардың үлкен тобы
бойынша ортақ түсініктің бірқатарына қол жеткіздік.
Он алты жылдан астам уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ – қытай
мәдени байланыстарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған кедергі
боларлық проблемалар әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда байыпты зерттеуден,
сараптаудан өткен жоқ. Отандық тарих ғылымының бүгінгі өзекті
міндеттерінің қатарына шетелдермен мәдени байланыстардың барысын зерттеу
кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан саналады. Ал Қазақстан мен Қытай
арасындағы бұл проблеманың құрамдас бір бөлігі болып табылатыны даусыз.
Сондықтан бұл мәселелерді талдау, зерттеу жұмысының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің тарихнамасы.
Қазақстан мен Қытай қатынастары саласы бойынша жазылған еңбектерде
көрші елдердің екі жақты қатынастарда орын алған көптеген тарихи, саяси,
мәдени байланыстар жан-жақты және обьективті түрде сипатталған. Сондықтан
осы еңбектердегі пайдаланылған деректеріне және тұжырымдарына сүйену
қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастардың ерекшеліктерін сипаттауға үлкен
көмек көрсетті. ҚХР-ның сыртқы саясатын және Қазақстан Республикасымен
қарым-қатынасын зерттеуге бағытталған еңбектер бүгінгі қытайлық,
қазақстандық және ТМД елдеріндегі зерттеушілер мен дипломатиялық мамандар
тарапынан жазылған еңбектер болып табыблады.Кеңестік тарихнамада Қытайдың
жүргізген сыртқы саясаты, оның халықаралық жағдайы , халықаралық
қатынастарда ұсынатын негізгі ұстанымдары көптеген зерттеушілердің назарын
аудартты. Кеңес дәуірінде Қытайдың Қазақстан мен қарым - қатынасы ұзақ
жылдар бойы Орталық Азия мемелекеттерінің құрамында қарастырылып
келді.Қытайдың көрші мемлекеттермен орнатқан байланыстары, Цинь
империясының саяси доктринасы, Қытай мен Ресейдің Орталық Азия аймағына
қатысты саясаттардың кейбір мәселелері Б.Н.Гуревичтің, В.С: Кузнецовтың,
В.А. Моисеевтың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасу тарихы, оны сақтап
қалу барысында жүргізілген әрекеттері және Ресей империясының Қазақстанды
отарлау саясаты туралы мол мағлұмат пен тың талдауларды ғалым
тарихшыларымыз Е.Б.Бекмахановтың, М.К. Абусеитовтың, Т. Сұлтановтың ғылыми
зерттеулерінен аламыз.
Қытай - Қазақстан қатынастар мәселесін тереңнен зерттеу Қазақстан
Республикасында ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қытайдың
елімізге ұсынатын сыртқы саяси принциптері, стратегиялық басылымдылықтары
және олардың Қытай - Қазақстан қарым - қатынастарына тигізетін әсері
туралы қызықты да маңызды мағлұматтарды жекеленген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады. Олардың арасында Қ.С.
Сұлтановтың, Н. Мұхаметханұлының, К.Ш. Хафизованың , М.Т. Лаумулиннің,
М.А. Омарова, Ж.Қ. Қаражанова және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге
болады.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының тарихи жолының
бір-біріне ұқсастығы және оның тамырының тереңдігі, кейбір тарихи
кезеңдердегі халықтарының өз бостандығы үшін күрес үндестігі, сауда -
саттық, тағы басқа әртүрлі бағыттардағы қарым - қатынастары туралы құнды
мәліметтер саясаттану ғылымдарының докторы, қоғам қайраткері, дипломат ҚР-
ның ҚХР - дағы елші қызметін атқарған Қ.С. Сұлтановтың Еңбектерінде
жинақталған. Автор өзінің құнды еңбектерінде және зерттеу мақалаларында
Қытай мен Қазақстан Республикасының экономикалық даму жолдарын, сонымен
қатар Қытайдың сыртқа қарай есікті ашық ұстау саясаты мен реформалар
жүргізу нәтижесіндегі қол жеткізген жетістіктерін сипаттай отырып, екі
көрші мемлекеттің экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне, олардың
ортақ тұстарына салыстырмалы түрде талдау жасалған.
Абылай ханның ұлттық мемлекеттік территорияны қалпына келтіру
әрекеті, ҚХР-ның сыртқы саясат ұстанымдарының эволюциясының мәні мен Батыс
бөлікті игеру стратегиясының негізгі тұстары, сонымен қатар Қытайда қазақ
қауымының қалыптасуының тарихи динамикасы , олардың әлеуметтік шаруашылығы
мен рухани мәдениеті белгілі қазақстандық тарихшы - ғалым
Н.Мұхаметханұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы монографиясында
және бірқатар ғылыми мақалаларында қарастырылып, тақырыпты ашуға өзіндік
үлесін қосты.
Орталық Азиядағы Қытайдың дәстүрлі дипломатиясын, Цинь империясының
қазақ хандықтарымен қарым - қатынасын, оның сыртқы саясатындағы әдет-
ғұрыптарын зерттеуге алғашқылардың бірі болып өз үлесін қосқан
қазақстандық қытайтанушы ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектерінің аса маңызды
екендігі бізге мәлім. К.Ш. Хафизованың, қытайлық және ресейлік мұрағат
деректеріне сүйенген, еңбектері мен көптеген мақалалары саяси, әскеи,
қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастық жолындағы Қытай
- Қазақстан қарым - қатынастарын жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеуге
мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанан кейінгі жылдары біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей болмаса да жанама қатысы бар
диссертациялар қорғалған. Қазақстан - Қытай қарым - қатынастар мәселесін
ең алғашқылардың бірі болып қазақстандық ғалымдар Н. Мұхаметқанұлы және Қ.
Сұлтанов өздерінің диссертациялық зерттеулерінде қарастырған. ТМД елдері
және Қазақстан Республикасы бойынша таяуда қорғалған диссертациялық
жұмыстардың арасында ресейлік Е.В. Савковичтің Китай во внешней политике
РК, белорусиялық В.Р. Боровойдың Политика КНР в Центальной Азии және
қазақстандық М.А.Омарованың Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясаты.
А.А. Ақатаевтың Казахстанско-китайские отношения в 90-е гг. XX. - начало
XXI в. және т.б. ғалымдардың зерттеулерін атауға болады.
Жүргізілген зерттеулердің басым көпшілігі негізінен орыс тілінде
жарық көрген, ал мемлекеттік тілде орындалған жұмыстар өте сирек кездеседі.
Сонымен қатар зерттеу тақырыбының шеңберінде жарияланған еңбектердің
басым көпшілігі 1992- 2005 ж. аралығында Қытай мен Қазақстан қарым -
қатынастарының белгілі бір жеке мәселелерін зерттеумен ғана шектелген.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы мен ҚХР - сы арасындағы мәдени
қарым -қатынастары 1991-2007жж. деген тақырыпқа арнайы тарихи тұрғыдан
зерттеу қажеттілігі туындайды.
Зерттеудің дерек көздері.
Зерттеу тақырыбына қатысты деректер қытай, қазақ, орыс тілдерінде
жарияланған құжаттық деректерден тұрады.
деректердің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың
арасында Қытай мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым - қатынастарға
қатысты құжаттар мен материалдар жиынтығы, мемлекетаралық үкмет
басшыларының қол қойған ресми келсімдері, меморандумдар, декларациялар
мен баспасөз мәліметтерін қамтиды. Мұндай құжаттар екі ел арасындағы жан-
жақты талдау жасауға деректілік құндылығы жоғары материалдар болып
табылады. Олардың қатарында ҚХР мен ҚР арасындағы Достық өзара қатынас
негіздері туралы Бірлескен Декларацияны 2003-2008 жж. аралығындағы
Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарламаны, ҚХР мен ҚР
арасындағы XXI ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы
бірлескен декларацияны сияқты ресми құжаттарды ерекше атауға болады.
Деректің екінші тобы мемлекет басшыларының, сыртқы істер және
қорғаныс министірлерінің, елшілерінің, лауазымды тұлғалардың жасаған
баяндамалары, ресми сапар барысында сөйлеген сөздері, тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды. Зерттеу барысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және
ҚР Сыртқы істер министірі Қ.К. Тоқаевтың еңбектері пайдаланылды.
Республикамыздың жоғары басшылығының бұл еңбегіндегі жасалған аса құнды
тұжырымдар дәл бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының қарым -
қатынасының анықталу барысын тереңнен зерттелуге зор мүмкіндік береді.
Деректердің үшінші тобына мұрағат материалдары жатады. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым - қатынас
бірнеше ғасырларға созылған тарихи құжаттар мен материалдардан құрылған.
Бұл құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы жанындағы Ш.Ш. Уалиханов
атындағы тарих, археология және этнография институты және Ұйғыртану
институты бірлесіп құрастырған 2 бөлімнен тұратын құжаттар мен
материалдаржинағы жатады. Құжаттар жинағы XYIII - XIX ғасырлардағы қытай-
қазақ қарым-қатынастарын қамтиды. Бұл құжаттар жинағы қазіргі кездегі
Орталық мұрағат материалдарының негізінде құралғандықтан, біз бұл
құжаттар жиынтығын деректердің осы тобына жатқызуды жөн көрдік.
Деректік негіздің төртінші тобына қазақ, орыс, және қытай тіліндегі
отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі ақпарат
материалдарын жатқызамыз. Олар қазақстандық Егемен Қазақстан, Дипломатия
жаршысы, Қоғам және дәуір, Казахстан - Спектор, Саясат, Толстый,
Центральная Азия Известия сияқты газет журналдарды, сонымен қатар
қытайлық Көрші, Xinjian rabao т.б журналдарында жинақталған
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші
тобын құрайтын әлемдік электронды интнрнет жүйесіндегі қытайлық xinhua
, Zaobao, China.org.cn, CRI Online ресми сайттар бойынша жан-
жақты қарастырылып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он алты жылдан астам уақыт ішінде
Қытай Халық Республикасымен орнатқан мәдени және рухани қарым –
қатынастарын, оның ішінде ежелгі тарихи бауырластығы аясында бүгінгі білім,
ғылым, мәдениет пен өнер, рухани саладағы ынтымақтастығын зерттеп, оның
барысы мен келешегін, проблемаларын айқындау.
- Қазақ – қытай тарихи - мәдени байланыстарын жаңа тарихи көзқарас
тұрғыдан пайымдау;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланғаннан бері кезеңнен
қазіргі уақытқа дейін қазақ – қытай қарым – қатынастарының орнауы мен
даму барысын зерттеу;
- Қазақстан мен Қытай арасындағы мәдени байланыстардың әр салада, яғни
мәдениет, өнер, білім, ғылым, ақпарат алмасу салаларындағы қазіргі ахуалын
зерттеп, оның нәтижелерін саралау;
- Екі ел арасындағы туысқандық мәдени қатынастардың әлі де болса
шешімі табылуы тиіс проблемаларды айқындау;
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысының методологиясы тарихтану ғылымынан халықаралық
қатынастар және саясаттану сияқты ғылымдардың қазіргі заманғы теориялық
методологиясы принциптеріне негізделген. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында
тарихи деректік материалдар мен құжаттарды ғылыми тұрғыдан жинақтау,
сараптау, салыстырмалы тарихи талдау және қорыту әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысында бұл әдістердің, әсіресе салыстырмалы - тарихи әдістің
қолданылуы тарихи құбылыстардың деңгейін және даму бет алысын айқындауға,
зерттеу нысанының ең негізгі аспектілерін қарастыруға, оларды бір жүйеге
жинақтауға мүмкіндік береді. Нақтылап айтқанда, зерттеу жұмысы Қытайда,
Қазақстанда және басқа елднрде жарық көрген, тақырыпқа қатысты деректерге
негізделіп жүргізілген. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында белгілі
тарихшылардың, саяси шолушылардың және қытайтанушылардың ғылыми еңбектері
мен публистикалық мақалаларын басшылыққа ала отырып, Қазақстан
Республикасы мен ҚХР-сы арасындағы мәдени-қарым қатынастарына ғылыми түрде
талдау жасауға тырыстық.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Зертеу жұмысында қарастырылған мәселелердің мерзімдік шегі Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің Қытай Халық Республикасымен шынайы мәдени
байланыстарының орнаған кезеңі 1991 жылдан бастап 2007 жылға дейінгі
мерзімді қамтиды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
Мәселенің отандық тарихнамада алғаш рет қарастырылуы. Магистірлік
диссертация бойынша олар мына мәселелерді зерттеу:
- 1991-2007 жылдар арасындағы қазақ – қытай мәдени қатынастары әр
сала бойынша қарастырып, алғаш рет зерделенеді;
- Соңғы он алты жылдан астам уақыт ішінде қазақ – қытай мәдени
байланыстары оның басты арналары бойынша екі жақты дерек
көздері негізінде сараптау;
Зерттеудің практикалық маңызы.
Магистірлік диссертацияда қарастырылатын мәселелер Қазақстан мен Қытай
арасындағы жан – жақты қатынастарды өрістетуге, олардың барысы мен
нәтижелерін пайымдап зерттеу қажет. Сонымен қатар зерттеу нәтижелерін оқу
орындарында арнайы келешекте дәріс, СОӨЖ, СӨЖ сабақ бергенде, халықаралық
қатынастарға байланысты зерттеу еңбектерінде мәдениет пен ғылым, білім
мекемелерінде пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім үш тараудан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың көлемі - 45
бет.
Екі мемлекет арасындағы қарым-катынастар өздерінің бастауын сонау
XYIII ғасырдан бүгінгі күнге дейін жалғастырылып отыр. Екі халықтың тарихы
оның ішінде мәдениеті өзара тығыз байланыста дамуда.
Екі ел де өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін бұл байланыстар
ауызбіршілік пен нағыз достыққа негізделген дәстүрлі байланыстарға айналды,
өйткені екі елдің мәдени қазыналарынын мақсаттары мен мүдделері бір.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің қазақстан
халқына жолдаған жолдауында мемлекеттің сыртқы саясатының басымды
бағыттарын анықтай отырып, Қытай Халық Республикасы мен қатынасты алғашқы
орынға қойғаны белгілі 1.
Қазақстанның гоосаяси жағдайы, оның екі ірі әлемдік державаға Ресей
мен Қазақстан арасындағы орналасуы, Қытай Халық Республикасымен шекараның
ұзақтығы, тарихи мәдени-этникалық ортақ мүдделер, қауіпсіздікті сақтауға
деген өзара ықылыас міне осылар, мұның бәрі Қытай Халық Республикасы мен
достық қатынастарды жедел дамытудың обьективті алғышарттарына айналды 2.
Сол себепті де, мәдени қарым-қатынастар мәселесін зерттеу, бүгінгі
тақда тек ғылыми жағынан ғана емес, сондай-ақ өркениетті дамуға үмтылған
жас тәуелсіз мемлекеттер үшін, оның ішінде Қазақстан Республикасы үшін
саяси-экономикалық, мәдени тұрғыдан да өте маңызды.
Жаһандану жағдайында адамзатты қамтамасыз ететін экономикалық,
әлеуметтік, мәдени - ақпараттық орталар өзгеріске түседі. Бір жағынан
мемлекеттер арасындағы өзара тәуелділіктің артуына, олардың ұлттық
мүдделерінің тәжірибе жүзінде барлық өлшемдерінің жүзеге асуына, ал екінші
жағынан өзінің көпқырлы сипатына, әлемдік қауымдастықтағы теңсіздіктің
дамуына бастайды. Ұлттық мәдениет мәселелері, мәні мен құндылығының өзара
тығыз байланысы жаһанданудың сипаты мен мазмұнындағы мәселелерге
байланысты.
Халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан мемлекеті де өзгермелі
дүниеде өз орнын таба білуі үшін, шет мемлекеттердің саяси-экономикалық
және мәдени даму тарихының келеңсіз жақтарын қайталамау мақсатында, өзінің
өткен тарихымен қатар, басқа, шетелдік мемлекеттер арасындағы өзара қарым-
катынастар тарихын жете талдап, сараптау барысында дамуы ғана нәтижелі
болатындығы ешқандай талас туғызбас.
Бұл мәселелер біздің екі мемлекеттің болашақтан күткеніне, ортақ
тарихымызды бағалауымызға, қазіргі кездегі және болашақтағы қарым-
қатынастарымыздың жағдайына байланысты.
Халықаралық деңгейде жасалып жатқан іс-шаралар Қазақстан мен Қытай
халқының арасындағы гуманитарлық ынтымақтастықтың кең көлемде дами түсуіне
түрткі болғандай. Өмірдің мәнін түсініп, еркіндіктің, қауіпсіздіктің,
бейбіт ынтымақтастыктың және екі ел арасындағы, екі елдің азаматтары
арасындағы достық байланысты күшейту үшін Қазақстан мен Қытай ел басшылары
мемлекетаралық қатынастағы бір-біріне деген сенімділікке жағдай жасауда
барлық шараларды қолдауға тырысты. Сондықтан да жаңа қатынасты орнату
барысында екі ел арасындағы мәдениет, білім беру, ақпарат алмасу және ғылым
мен техниканы зерттеу салаларының маңыздылығы аса зор болды. Сол себепті де
екі ел арасындағы гуманитарлык ынтымақтастықтың даму үрдісіне арналған осы
зерттеу жұмысы негізінен аталмыш салаға сараптама жасап, талдауды
қарастырады.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы бір-бірінің сан-
қырлы мәдениетімен танысуы, осы саладағы екіжақты қатынастардың нығая
түсуі, еуразиялык қауымдастық келешегінің беки түсуіне жағдай жасайтындығы
күмән тудырмайды. Осыған орай, екі ел арасындағы мәдени өмірдегі оқиғалар
өзіндік елеулі мәнге ие.
Екі елдің арасындағы өзара қарым-қатынастар тақырыбына қазақстандық
ғалымдар мен дипломаттар бірқатар еңбектер арнаған. Соған қарамастан мәдени
ынтымақтастық мәселесі осы уақытқа дейін арнайы зерттеу пәні ретінде
қарастырылмады. Сондықтан Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы мәдени байланыстарының даму барысы мен болашақтағы даму
бағыттарын анықтау.
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР
Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ
көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше
саясат жүргізуі керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз жыл салып
қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді.
Қазақстан мен Қытай қатынастарын зерттеудегі қалыптасқан тарихнаманы
шартты түрде кеңестік және посткеңестік деп екіге бөлуге болады. Қырғи-
қабақ соғысы кезінде қалыптасқан тарихнамаға шолу жасай келе, белгілі
геосаясатшы М.Лаумулин былай деп атап көрсетті: Шығыс Түркістандағы Қытай
саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми еңбекті жазған Р. Проис пен Г. Лиас.
Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы ұлт – азаттық қозғалысты
талқандаушы және қазақ ауылдарының Үндістан мен Пәкістанға көшу
баяндалған. Сол сияқты Дж. Дрейлер және С.Э.Уимбуш еңбектерінде
Шыңжаңдағы мұсылмандардың ассимиляциясы және бейімделуі үрдістері
сарапталған. Бұл авторлар Қытай үкметінің мәдени саясатына және өз ұлттарға
репрессиясы, Шыңжаң, кеңнс – қытай қатынастарына да назар аударды 3.
Автордың пікірінше XX ғасырдың 70 – 80 ж.ж. жарық көрген
еңбектерінде негізінен КСРО – Қытай қатынастарындағы Шыңжаң факторы басым
болған.
И. Сваберг және И. Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман батыр бастаған
қазақтардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Туркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зерттеушілердің бұл
жылдардағыеңбектеріндегі негізгі концепциясы, Қытай коммунистерінің
Шыңжаңдағы жүргізген модернизациясы, үрдістері КСРО-ның Орта Азиядағы
саясатына қарағанда тиімсіз болғпн жоқ.
Шыңжаңда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық Қытайдың ассимиляция
үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып, дәстүрлі қоғам өз сипатын сақтап
қалды. Ал КСРО саясатының нәтижесінде Орта Азиядағы орыстандыру
(кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғаны белгілі.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі – мұсылмандық
халықтардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз.
Орта Азия жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы геосаяси
жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай тарапынан келетін
қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің Ресеймен, Қытаймен
байланысы, ҚХР мен Орталық Азия арасындағы демографиялық, экономикалық
факторлар зерделеніп өзектілігі артты 4.
Американдық зерттуші Т. Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси
жағдайда ҚХР үшін Қазақстан Республикасымен қатынастары маңыздылығы артады.
Қытай Қазақстанға байлнысты ұстанымды саясат жүргізіп отыр. Оның басты
себебі Шыңжаңдағы мұсылман сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында
этникалық мәселелерге көп көңіл бөліп отыр. Бұл факторды Қытай – Ресей,
Қазақстан – Қытай, Қазақстан – Ресей қатынастарының негізгі факторы ретінде
қарастырады деп есептейді.
Қытай мен Қазақстан арасындағы алғашқы ресми жақындасу 80-ші
жылдардың орта шенінде байқалды. Ол кезде кеңес – қытай қарым -
қатынастарында екі аса ірі социалистік державалардың тайталасы мен егесінің
екпіні әлі басылмаған жоқ еді. Дегенмен де болашақтағы ретке келу белгілері
көрініс бере бастаған: ҚХР бұқаралық ақпарат құралдарында кеңеске қарсы
насихаттың бұрынғы пәрмені бәсеңдеді, Мәскеуде де Қытай мен қарым –
қатынасты жақсартудың маңыздылығы туралы айтыла бастады. Екі жақта
халықтық дипломатиялық теңдіктерін іске қосты.
Осындай дипломатияның шеңберінде 1985 жылы КСРО-ның парламенттік
делегациясының ҚХР-ға сапары болды 5. Бұл ұзақ жылдарға созылған екі
жақты қарым – қатынастарға шиленістен кейінгі және партиялық сондай-ақ
үкметтік бағыттар бойынша қандай да бір байланыс үзілгеннен кейінгі жоғарғы
деңгейдегі тұңғыш ресми делегация болды 4.Делегация басшысы жоғары
Кеңесінің Одақ Кеңнсінің төрағасы Л. Толкунов болса да, оның басты ықплды
тұлғасы Н.Назарбаев болды. Қасымжомарт Тоқаевқа бұл делегацияны алып жүру
бұйырылды.
Сондықтан саяси қайраткер және Қазақстанның басшысы ретінде
Н.Ә.Назарбаев тұлғасы Ресеймен көршілес Орталық Азия республикаларында ғана
емес, Қытайда да кеңінен белгілі болатын.6
Қытай басшылары кеңес парламентариінде шынайы ынта – ықылас танытты.
Бұл заңды да еді, өйткені көп жылдан бері тұңғыш рет дипломатиялық
делдалсыз екі елдің өзара қарым – қатынастары туралы тікелей әңгімелесу
мүмкіндігі туды.
Қытай лидерлерімен алғашқы кездесуден кейін-ақ беделді кеңес
делегациядағы Қазақстан үкметінің жас та жігерлі басшысының жетекшілігі
бірден көзге шалынған. Н.Назарбаев пікірсайыстағы проблемалар жөнінде
Мәскеу ұстанымын білдіре отырып, негізгі келіссөзші рөлін батыл игеріп
әкеткен. Сонымен бірге қытайлықтар Қазақстан премьерінің оппоненттерінің
дәлелдеріне өте мұқият құлақ қойып, олардың бұрынғы қатып қалған қағидамен
теріс пайымдамай, Пекин ұстанымының мәніне терең бойлауға тырысатынына
көңіл аударды.
Пекиндегі сол кездесулер мен келіссөздердің кеңес – қытай қарым –
қатынастарының болашақтағы реттелуінің ізашары болды. Бәлкім, бұл процесте
оның басында саяси былғанбаған, екі алыптың – КСРО мен ҚХР –дың
ынтымақтастығының болашағына бұрынғы қарым – қатынастар шүырмауынан шығып,
жаңаша қарайтын адамдар тұрғандығы шешуші рөл атқарған болар. Мұндай
адамдар қатарына Н.Ә.Назарбаевтың да жататынына дау жоқ.
Н.Ә.Назарбаев Қытайға келесі сапарын одақтас Республика басшысы
ретінде 1991 жылдың шілде айында жасады. Пекинде оны айрықша ықыласпен
қарсы алды. КСРО–ның тарауын сезе бастаған Қытай басшылары жаңа көсемдерге
көңіл аудара бастаған.
Қытайдың жоғары деңгейдегі алғашқы жақындасу барысында негізінен
сауда - экономикалық ынтымақтастық мәселелері талқыланды, әсіресе екі
мемлекет арасындағы көлік коммуникациялары жағдайына көбірек назар
аударды. Қытайлықтар Қазақстанмен сауда қатынасын дамытуға мүдделігін
жасырмады.
Металл мен ағаш бартермен Қытай экономикасының игілігіне шекара асып
кетіп жатты. Қайта құрумен жұтап қалған Қазақстанның (жалғыз Қазақстанның
ғана емес) рыногы біртіндеп Қытай тауарларымен толтырыла бастады. Бұл
ағымды тоқтату іс жүзінде мүмкін емес еді, нарықтық түйсік біртіндеп өз
дегенін істей бастады: сұраныс ұсынысты тудырды. Алматының көрме
орталығында өтетін сауда - өнеркәсіп көрмелері Қазақстан тұрғындарының ең
көптеп баратын орнына айналды. Қазақстан рыногы Қытай өнімдерімен толтыру
екі жыл бойы жүрді.
Қытаймен саяси және сауда экономика саласында ынтымақтастықтың әр
қадамы күн сайын күш ала бастады. Бұл алыппен тпту көршілікті реттемейінше
Қазақстан тәуелсіздігінің кепілдігі жөнінде айту мүмкін еместігін
Н.Ә.Назарбаев жақсы түсінген. Сондықтан да 1992 жылдың ақпан айында Қытайға
премьер – министр С. Терещенко бастаған делегация жіберілді.
Қазақстан өкілдері ерекше жылы қабылданды. С. Терещенко Цзян
Цэминьнен бастар барлық Қытай басшылары қабылданды. Қытай басшысы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Қытаймен тату көршілік, достық қарым – қатынас
орнату ниетін және Тайваньды ҚХР-дың бөлінбес бөлігі деп санайды, деген
жолдауын қанағаттанғандықпен қабыл алды.
Цзян Цэминьннің ұлтшылдық-сепаратистік проблемалар жөніндегі
пікірлері назар аударарлық еді.Ол соңғы екі онжылдықта әлемдік дамудың
ерекше белгісі ұлтшылдықтың күшеюі болып табылады, деген ой танытқан.
Оның пікірінше КСРО-ны құлатқан да дәл осы ағым. Оған қоса Цзян Цэминь
Кеңес Одағының тарауы бұл теріс ағымның осымен тоқтауына алып келмейді,
кесінше, әлемнің көптеген аймақтарында ұлтшылдықтың жаңаша өріс алуына
серпін береді дегенді айтты.
Қазақстан делегациясы басшысының Алматы ҚХР – мен тұрақты тату
көршілік қарым – қатынас орнату және оны дамыту нәтижесінде берік
байламның қытайлықтардың көңілін тыншытқаны анық.
Үкімет делегацияның Қытайға алғашқы сапарының мәні аса зор болды.
Негізінен бұл сапар жоғары бұдан былай жақындасудың бастауы болды. 1992
жылдың басынан бастап екі жақта мемлекетаралық қарым-қатынастардың
өлшемдерін анықтау жөнінде нақты жұмыстарға кірісіп кеткен.
Қытай басшыларына қатысты айтсақ, оың тарапынан екі елдің арасындағы
өзара қарым – қатынастардың барлық аспектілері бойынша Қазақстанмен кең
ауқымды диалогты бастауға дайындық білдірді. Көршілес мемлекеттің басында
Н.Ә.Назарбаев сияқты ескіше ойлау стеротипінен таза, жаңа геосаяси өмір
болмысын барабар қабылдай алатын тәжиірбелі саяси қайраткерлердің
болғандығы Пекинге де ұнайтын. Оның үсіне Қытай Орталық Азияның басқа
мемлекеттерімен байланыстырушы буын ретінде және Қазақстанның
геостратегиялық жағдайын есепке алды. Осы тұрғыдан Қытай саясаткерлерінің
қортындысы назар аударарлық: Қазақстанда пантюркизм мен фундаментализмге
сақтықпен қарайды, олар әсіресе ислам фундаментализмінің таралу өрісіне
қатаң түрде шектеу қояды7.
Сапар қорытындысында мемлекет аралық қарым – қатынастардың тарихында
тұңғыш рет Бірлескен мәләмдеме сияты маңызды құжатқа қол қойылды. Онда
тараптар егемендік пен аумақтық туыстық, шабуыл жасамау, бір-бірінің
ішкі істеріне араласпау, теңдік пен азара тиімділікті өзара сайлау
негізінде тату көршілік қарым – қатынастар құруға ұмтылатын
куәләндірді.
Қытаймен өзара қарым – қатынастардың мұндай ұстанымдары осы ұлы
көршімен өзінің тарихында тұңғыш рет мемлекетаралық деңгейде теңқұқықты
ынтымақтастықты құруға кіріскен Қазақстан үшін айрықша маңызды болатын.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қытаймен тұрақты да тату көршілік қарым –
қатынасты реттеудің мемлекетіміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жоспарындағы стратегиялық маңызын жақсы түсінді.
1993 жылдың қазан айында тәуелсіз Қазақстан Президентінің Қытайға
тұғыш сапары болды. Сол сапардың барысында Н.Ә.Назарбаев және Цзян Цэминь
екі мемлекеттің өзара қатынастарының принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми
құжатқа – Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
достық қатынастардың негіздері туралы бірлескен декларацияға қол қойылды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін күш қолдану қауіпінен
тартынатын, қандай да бір іс-қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың
әрқайсысы екінші тарапқа қарсы бағытталған қандай да бір әскери – саяси
одаққа қатысудан, екінші тараптың мемлекеттік егемендігі мен ұлттық
қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін қандай да бір үшінші тараппен
шарт немесе келсім жасаудан бас тартатынын мәлімдеген. Декларацияда
Қазақстан мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дамуына ереше
мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық мәселелер бойынша кеңес-қытай
келіссөздеріне қол жеткізілген уағдаластықтарды қуаттаудың принциптері
маңызды болды.
Өзара қабылдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға
бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы
қазіргі шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді
талқылауды жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Сонымен бірге Президент Лобнорда жалғасып отырған ядролық жарылыстар
Қазақстан тарапынан алаңдатушылық туғызбай қоймайтындығы туралы мәселе
көтерді және Лобнор мен Семей ядролық сынақ алаңдарын зерртеу үшін
бірлескен сарапшылар тобын құруды ұсынды.
ҚХР Мемлекеттік кеңесінің Примьері Ли Пэн 1994 жылғы сәуірде Орталық
Азия мемлекеттеріне сапрарға шықты. Алматыда болған келіссөздердің
нәтижесінде Н.Ә.Назарбаев пен Ли Пэн бірқатар үкіметарлық құжаттарға қол
қойды, олардың ішінде ҚР мен ҚХР арасындағы Қазақстан – Қытай мемлекеттік
шекарасы туралы келісім де бар. Бұл құжат жалпы көлемі 900 шаршы километр
Сары-Шілде өзені ауданындағы және Шаған – Оба жеріндегі екі учаскені
қоспағанда, шекараның бүкіл өн бойында шекара сызығының өтуін айқындады.
Осы жылы Шығыс түркістанды азат ету майданы деп аталатын іс -
әрекеттің жандануына байланысты Синьцзянда шиленісе түскен ішкі саяси
жағдай Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің қарым – қатынасына
байланысты күн тәртібінде тағыда бір күрделіпроблеманы – этникалық
сеператизм проблемасын шығарды. Осы тенденциялардан ұлттық қауіпсіздікке
қатер төнетін әділетті түрде байқаған Қытай үшін Орталық Азия мемлекеттері
тарапынан, бірінші кезекте Қазақстан тарапынан сепаратизмді ықтимал
қолдануға қатысты бөлікте ҚХР-дың ішкі істеріне араласпау туралы сенімді
кепілдіктер алу аса маңызды болды.
Осындай саяси жағдайда жоғары деңгейде кезекті Қазақстан – Қытай кездесуі
болды. 1995 жылғы қыркүйекте Пекинде болған келіссөздер екі жақты
ынтымақтастықтың перспективасына қатысты барлық мәселелерге байланысты
көзқарастардың толық сәйкес келетіндігін паш етті. Тайвань, сондай-ақ
ұлттық сеператизм сияқты мәселелерді Қазақстанның көзқарасы өзгермейтіндігі
және дәйекті болатындығы туралы Пекинге хабарлады. Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанда Қытаймен өзара тату көршілік қарым – қатынасқа айрықша маңыз
беретіндігін мәлімдеді.
Өз кезегінде жауап тәртібімен Қытай басшылығы Қазақстанның ішкі
істеріне араласпайтындағын біздің еліміздің қауіпсіздігі мен егемендігіне
нұқсан келетін қандай да бір іс - әрекет жасамайтындағын мәлімдеді және
сауда-экономикалық ынтымақтастықты ұлғайту үшін белсенді күш жігер
жұмсайтындығын қуаттады. Барлық осы маңызды ережелер Бірлескен Декларацияда
көрініс тапты.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан – Қытай қатынасында тұңғыш рет ҚХР
Төрағасы Цзянь-Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет
басшылары қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара
қарым-қатынастардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай
арасындағы тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық
қатынастарын өзара іс-қимыл жасау жәнеәріптестік деңгейіне көтеруге бекем
бел байлап отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының
түбірлі мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымен бірге Азиядағы,
сондай-ақ бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы
жағдай туғызады. Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы
мемлекеттік шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келсімді қатаң түрде
сақтай отырып, ықтимал қысқа мерзімдедемокрациялық жұмыстарға кірісуге және
шешілмеген шекаралық мәселелер бойынша келіссөздер жалғастыруға міндеттеме
алды.
Цзянь Цзэминь Қазақстан қауіпсіздігінің кепілдіктері туралы Қытай
үкіметінің мәлімдемесін қуаттады, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздік пен егемендікті, аумақтық тұтастықты қорғау, саяси тұрақтылықты
сақтау және ұлттық экономиканы дамыту үшін қолға алатын барлық күш жігеріне
қолдау жасайтынын білдірді.
Цзянь Цзэминнің (1996 жылғы шілде) және Ли Пэннің (1997 жылғы ақпан)
және Н.Балғынбаевтың (1997 жылғы мамыр) Пекинге қарымта сапарлары, сосын
Цзянь Цзэминнің Алматыға (1997 жылғы қырқүйек) қайталанған сапарыөзара
түсінікті тереңдетуге және екі жақты қатынастарды жаңа шептерге
ілгерлендіруге елеулі деңгейде жағдай жасады.
1997 жылғы 24 қырқүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасында
Қазақстан – Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келсімге қол қойылды.
Келсімнің екі жақты қарым –қатынастардың болашағы үшін ғана емес, сонымен
бірге Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамысыз ету үшін де зор маңызы
болды. Өзара қарым – қатынастардың түрліше сипаты болған тарихында тұңғыш
рет Қазақстан мен Қытай XX ғасырдың соңында орыс-қытай шарттарына сәйкес,
өзара ымыраға келу рухында аумақтық проблеманы шеше алды. Қазақстанға
тиесілі болғанның бәрі де біздің мемлекетімізге өтті. Бұл даулы аумақтың
53 % (пайызын) құрады.Шекаралық дау-дамайға нүкте қойылды.
Шекараны делимитациялауға қатысты жұмыста Қазақстаның үкметтік
делегациясы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
достық қарым – қатынастардың негіздері туралы декларацияның ережелерін
басшылыққа алды, оған 1993 жылы Н.Ә.Назарбаев пен Цзянь Цзэминь қол қойған
болатын. Шекараның өтуін нақтылау кезінде мәміленің шарттыққұжаттарға
сәйкестігі және халықаралық құқық нормаларының сақталуы негізге алынды.
Шекараны делимитациялау туралы келсім қазақстандық дипломатияның
елеулі табысы болып табылады. Бұл құжат біздің мемлекетімізге қандай да бір
аумақтық талаптар қоюды болдырмайды. Осы келісімді орындау мақсатында
тараптар іс жүзінде шекараны демакрациялауды аяқтады.
2000 жылғы шілдеде Қытай Төрағасының орынбасары Ху Цзинтао
Қазақстанға ресми сапармен келді, оны көп жағдайда Цзянь Цзэминнің
мұрагері деп атайды. Жүргізілген келіссөздер ынтымақтастықтың даму
тұрақтылығын әйгіледі.
Екі жақты қарым – қатынастардағы тақырып – Қытайда тұрып жатқан
қазақтардың жағдайы. Қытайда 1,5 миллионға жуық қазақтардың бар екендігі
белгілі. Қазақстан басшыларының көздеген мақсаты олардың (қытайдағы
қазақтардың) құқықтарын қамтамасыз ету, тілін, мәдениетін сақтау еді.
Қазақтардың тарихи отанына қайтып оралғысы келетін тілегіне қатысты мәселе
екі елдің заңдарын құрмет тұту тұрғысынан қарлуы тиіс. Жоғары деңгейде
өткен келіссөздер барысында осындай көзқарас басшылыққа алынды. Аталған
мәселе бойынша Н.Ә.Назарбаевтың бірінші рет әңгімелесуінің нәтижесінде
Пекин мынандай көзқарас танытты: Қытай үкметі кім өз еркімен Қазақстанға
оралғысы келсе оларға кедергі келтірмейтін болды.
Трансшекаралық өзендер мен су айдындарының су ресурстарын ұтымды
пайдаланудың проблемасы бүкіл әлемде айрықша жылдамдықпен күрделеніп келеді
және көп жағдайда мемлекеттер арасында шиленіске себепші болып жүр. Осы
мәселедегі Қазақстан –Қытай қарым – қатынастарына келетін болсақ, отандық
дипломатияның күш-жігерінің нәтижесінде Іле және Ертіс өзендерінің суын
ұтымды пайдалану проблемасы шиленістің тақырыбына айналмады, бірақ оны екі
жақты қарым – қатынаста әлі де басы ашық мәселе деп қарауға болады. Ертіс
алабының Қазақстан шегінде ғана 205 млн. Адам тұрады, бұл аймақта -
Өскемен, Семей, Повлодар сияқты өнеркәсіптік орталықтар орналасқан. Осы
аймақтағы энергетиканың, өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының одан әрі
дамуы аталған өзен ресурстарын пайдалануға тікелей байланысты. Сондықтан
Қазақстанның болашақтағы экономикалық және экологиялық қауіпсіздігі
көзқарасы тұрғысынан Қытаймен су қатынастарын реттеу аса маңызды болып
табылады.
Қазақстан Үкметі екі жақты қарым – қатынастарды жолға қоя бастаған
кездің өзінде трансшекаралық өзендердің проблемасын көтерді. 1992 жылы
трансшекаралық өзендердің су ресурстарын бірлесіп әрі ұтымды пайдалану
принциптерін құқықтық сипатта бекітуге қатысты ұсыныстар Қытай тарапына
білдірген. 1994 жылы шекаралық өзендерде кеме қатынасын іске қосуды қоса
алғанда, осы саладағы ынтымақтастық туралы үкіметаралық кеісім жобасының
Қазақстандық нұсқасы Пекинге тапсырылды. Осындай жолдармен бірқатар жылдар
бойы қазақстандық тарап қытайлық тарапты осы проблема бойынша келіссөздер
процесін бастауға шақырды, өйткені Шыңжаң – Ұйғыр автономды ауданның мұнай-
газ орталығы (ШҰАА) - Қарамай қаласына қарай Қара Ертістен таралатын
каналдың құылысын бастау туралы Пекиннің жоспары белгілі болатын.
Трансшекаралық өзендердің мәселесі Қазақстан мен Қытай басшыларының
арасында жоғары деңгейде тұрақты түрде талқыланды. 1997 жылғы қыркүйек
айындағы келіссөздер негізінде Президент Н.Ә.Назарбаев және Төраға Цзян
Цзэминь екі елдің сыртқы саяси ведмстволарына сарапшылардың жұмыс топтарын
құруға және келіссөздерге кірісуге тапсырма берді.
Қытай Қазақстанға нұқсан келтіретін ештеңені де ешқашан істемейді деген
Қытай басшысынң мәлімдемесі алаңдаушылықты тоқтатқандай еді.
1999 жылғы наурызда Н.Ә.Назарбаев Цзян Цзэминьге жеке жлдау жіберді,
онда екі елдің кең ауқымды ынтымақтастығы шеңберінде оның эколгиялық
аспектілері, атап айтқанда, Іле және Ертіс өзендерінің қорғау және тиімді
пайдалану мәселесі айрықша маңызға ие болып отырғаны атап көрсетті.
Президент Қытай басшысын трансшекаралық өзендердің төңірегіндегі жағдайды
реттеу үшін шұғыл шаралар қабылдауды, келіссөздерге дереу кірісуге
шақырды. Келіссөздердің нәтижесінде осы саладағы ынтымақтастық туралы
тиісті келсімге қол қоюды көздейтіндігі белгілі.
Қытай тарапы Президент Н.Ә.Назарбаевтың жолдауына қарымта ретінде
сарапшылардың қазақстандық тобын консультациялардың бірінші раундына
қатысуы үшін ҚХР-ға келіп қайтуға шақырды. Сарапшылардың кездесуі Пекинде
1999 жылғы мамырда өтті. Қытай тарапы да халықаралық құқық негізінде
трансшекаралық өзендердің су ресурстарын әділетті және ұтымды пайдалануды,
өзара мүдделерді ескеруді, бір-біріне және қоршаған ортаға зиян келтірмеуді
жақтайтынын мәлімдеді. ШҰАА-да су каналы құрлысын салу фактісін растап,
Пекин оның құрлысы кезінде Қазақстанның мүдделері толық деңгейде
ескерілмейтіндігіне сендірді.
1999 жылғы қарашада Алматыда өткен консультациялардың екінші раунды
барысында Қытай тарапы ҚР мен ҚХР Үкметтері арасындағы Трансшекаралық
өзендерді бірлесіп пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы
келсімге қол қоюға принципті түрдегі дайындығын қуаттады. Тараптар
трансшекаралық Іле және Ертіс өзендерінің су шаруашылық обьектілері
туралы, сондай-ақ көрсетілген су құйылыстарының су ресурстарының жәй-күйі
туралы тұрақты түрде ақпарат алмасуға уағдаласты.
2000 жылғы мамыр айында Пекинде консультациялардың үшінші раунды өтті.
Қытай делегациясы су ресурстарын техникалық пайдалану кезінде Қазақстанның
мүдделерін мейлінше есепке алу туралы уағдаластықты дәйекті түрде
ұстанатынын атап көрсетті.
Екі жақты консультациялардың барысындағы уағдаластықтарды ескере
отырып, трансшекаралық өзендердің суын бірлесіп пайдалану сияқты күрделі
проблеманы шешуде елеулі прогреске қол жеткізілгендігін атап айтуға
болады.
1990 жылдардың ортасынан бастап екі ел арасындағы сауда – саттықтың
тұрақты өсуі басталды. 2000 жылы сауда – саттықтың ауқымы 102 млрд. астам
долларды құрады. Қазақстан осы көрсеткіш бойынша ТМД елдерінің ішінде
Ресейден кейінгі екінші орынға шықты, сөйтіп Қытайдың маңызды сауда
өнеркәсібіне айналды.
1999 жылғы 23-27 қарашада Президент Н.Ә.Назарбаев Қытайға ресми сапары
болды, оның нәтижесінде үшінші мыңжылдықтың қарсаңында екі елдің саяси және
экономикалық өзара іс-қимылының басымдықтары бекітілді. Мемлекеттер
басшылары көп қырлы ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге екі жақты
мүдделікті білдірді және өз елдерінің үкметтеріне барлық туындайтын
проблемаларды уақтылы шешуге тырысты. Қытай мен Қазақстан қарым –
қатынастарында бар ізгілікпен өзара түсіністіктің ахуалын Қытай
басшысының төмендегідей мәлімдемесінен байқауға болады: Халықаралық жағдай
қандай өзгеріске түссе де Қытай барлық уақытта Қазақстанның сенімді досы
және ізгі көршісі болады.
Келіссөздер барысында шекаралық мәселелерді реттеудегі екі
елдіңарасындағы жетістік Қазақстан мен Қытайдың ұзақ мерзімді
ынтымақтастығы үшін ғана емес, сонымен бірге күрделі мемлекетаралық
проблемаларды жемісті түрде шешудің үлгісі болып табылатындығы атап
өтілді. Н.Ә.Назарбаев пен Цзян Цзэминь трансшекаралық өзендерді бірлесіп
пайдалану мәселелері бойынша ымыраға қол жеткізуде байқалған оң сипаттағы
тенденцияларды атап көрсетті, сондай-ақ жүк тасымалдау, автомобиль
қатынастары саласындағы, мұнай саласындағы ынтымақтастықты одан әрі
кеңейтуді жақтап пікір білдірді.
2001 жылғы 12-13 қыркүйекте болған ҚХР Мемкеңесінің Премьері Чжу
Жунзидің Қазақстанға ресми сапары сауда – экономикалық байланыстарды одан
әрі дамыту үшін қолда баро мүмкіндіктерді пайдалану және казіргі бар
проблемаларды шешу көзқарасынан туындады. Келіссөздер кезінде тараптар екі
жақты қатынастардың қазіргі жай-күйіне кешенді түрде талдау жүргізді,
тауар айналымының құрылымын жетілдіруге және оның көлемін ұлғайтуға,
өзекті проблемалар бойынша келіссөздер тетігін дамытуға бағытталған бұдан
былайғы іс-қимылды белгіледі.
Қазақстан мен Қытай үкметтерінің басшылары бірқатар келіссөздерге қол
қойды , оның ішінде Трансшекаралық өзендердіңсу ресурстарын бірлесіп ұтымды
пайдалану жөніндегі коммисияны құру туралы, сондай-ақ ауыл шаруашылығы
саласындағы ынтымақтастық туралы келсімдер бар. Премьер – министрлер қол
қойған бірлескен мәлімдемеде 1993, 1995, 1996, 1997 жылдары қойылған,
Ынтымақтастық және әріптестік туралы декларацияның ережелеріне сәйкес, тең
құқылық негізіндегі тату көршілік пен өзара тиімділік рухында тараптардың
өзара іс-қимылын жасауға ұмтылысы қуатталды.
Екі елдің сауда-экономикалық және инвестициялық мүмкіндігі туралы
айтқанда, мұнай – газ секторына назар аудармауға болмайды. Қытай осы
заманғыәлемнің жетекші экономикалық державалармен қатар Қазақстанның
минералдық ресурстарын игеруге белсенді түрде қатысып келеді. 1997 жылы
Қытай ұлттық мұнай компаниясының қазақстандық кәсіпорын Ақтөбемұнай
акцияларының 60 % (пайызын) сатып алуы туралы, сондай-ақ Өзен кен орынын
сатып алуы туралы және Батыс Қазақстаннан Қытайға мұнай құбырының құрлысын
салу туралы үкметаралық келісімдерге қол қойылды. Аталған құжаттар өзара
тиімді шарттармен біздің еліміздің мұнай-газ кешенін дамыту жөніндегі кең
ауқымды қызметті өрістетуге мүмкіндік берді. Қытай компаниясының Ақтөбе
облысына келуіне байланысты бұл өңірде мұнай өндіру көлемінің жыл сайынғы
өсімі байқалды, осы көрсеткіш 2001 жыл 3 млн. Тоннаға жетті. 2005 жылдың
өзінде осы көрсеткіш 20 есеге ұлғайтылды.
II. ҚАЗҚАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Мәдени қарым – қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын орны.
Әртүрлі халықтар мен мемлекеттер арасындағы мәдени байланыстар мен
мәдени ынтымақтастығының дамуы қазіргі замандағы қоғамдық ілгерілеудің
маңызды белгісі. Егер әлемдік сауда әртүрлі елдерді экономика жағынан
біріктірсе және олардың кәсіпшіліктерінің дамуына жағдай жасаса, мәдени
байланыстар халықтардың әлеуметтік және рухани дамуының карқынын үдетіп,
өзара түсінісушіліктершің артуына жағдай жасайды.
Әр елдің мәдениеті, білімі, әдет-ғүрпы, салт-санасы қай халықтың
болмасын елдігін, өзіне тән ерекшелігін, мемлекеттігін білдіретін жағдай
екендігі сөзсіз. Өйткені жер бетінде адам баласы қалай пайда болып тіршілік
етсе, сол адамдармен бірге мәдениет, әдет-ғүрып пайда болып, өркендеп
дамыған болатын. Сондықтан да әр мемлекеттің даму дәрежесі оның
мәдениетінің, ғылымы мен білімінің, адамдарының әл ауқатының қаншалықты
даму деңгейде екендігімен өлшенеді, соған қарап бағаланады.
Мемлекеттер арасындағы қарым-қатынаста мәдени ынтымақтастық маңызды
фактор. Өйткені бір мемлекеттің дәстүрі, ғылымы, өнері, мәдениеті оны
екінші бір мемлекетпен жақындастыратын, достастыратын рухани күш. Өнердің,
ғылымның қүдіреті ешқандай тосқауылды шектеуді білмейді, оған тіпті
аудармашының да қажеті жок. Бүкіл әлем мәдениетінің күдіретіне бас иіп,
құрметтеп, қастерлеп ізгі дәстүрлерімен мемлекеттердің арасын
жақындастыратын ерекше бір рухани күш ретінде үлкен маңыз береді.
Халықтар арасындағы өзара ынтымақтастық жолдарын күшейтуге жаңа
күштерді жұмсау қажет болды. Мәдени ынтымақтастықтың басты мақсаттарынын
бірі - адамзатқа ізгілікті қызмет жасау.
Шын мәнінде, "мәдениет саясатын" адамның ойлау әдістері мен өмір сүру
қажеттілігін ұйымдастыру деп түсінуге болады. Яғни халықтардың бейбіт қатар
өмір сүру үлгісі мен дағдысын қалыптастыруда теңдесі жоқ қарым-қатынас.
Ұлттар арасындағы ең берік байланысты мәдени катынастар туғызатындығына
ешқандай күмән жоқ. Тек бұл қатынастар дұрыс жолға қойылуы керек.
Сондықтан да қазіргі таңда мәдениет саласын уақыт талабына сай дамыту
яғни жаңа технологияның озық үлгілерін енгізіп, жаңа техникалармен,
компьютер, электронды оқулықтармен жабдықтауға ерекше көңіл аударған жөн.
Өнер мен өмірді бөліп қарауға болмайтыны қандай ақиқат болса,
мәдениетті халықтың тыныс-тіршілігінен, мемлекеттік саясаттан бөліп алуға
болмайтыны да сондай дәлелдеуді қажет етпейтіні шындық. Кейбір елдің,
мемлекеттік даму деңгейі мәдениеттің даму деңгейімен өлшенеді.
Мәдениет адам өмірінің барлық саласын камтитын, адамзат қызметінің рухани
компоненті. Сонымен бірге мәдениет процесс ретінде - экономикалық, саяси,
әлеуметтік құрылымдарды жүйелейтін рухани өнімдер нәтижесінің
жиынтығы. Рухани өнім мәдени құндылыктар мен нормаларды қалыптастырады,
қолдау мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .. 3
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ
МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Мәдени қарым – қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 19
2.2 Мәдениет саласындағы қарым – қатынастың дамуы мен нығаюы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 25
III. ҚАЗАҚСТАН МЕН ҚЫТАЙ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ
БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы Мәдени мұра бағдарламасы және оның
аясында атқарылған шаралар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 33
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 45
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі.
Қазіргі таңда әлемдік мәдени ынтымақтастық үрдістерінің күрделене
түсуі халықаралық қатынастар жүйесінің дамуына елеулі ықпалдар жасауда.
Сондықтан да мәдени саладағы ынтымақтастық халықаралық қатынастар жүйесінің
құрамдас бөлігі болып табылары сөзсіз. Және де халықаралық мәдени
байланыстар, мәдени алмасулар әлем халықтарының мәдениетін және әртүрлі
деңгейдегі өркениеттерін байланыстырушы көпір іспеттес. Әлем халықтарының
араласу деңгейінің өсуіне байланысты бүгінгі күні мәдени саладағы
халықаралық ынтымақтастықтың маңыздылығы арта түсті. Бұл дегеніміз мәдениет
туралы, тұрмыс қалпы, әрбір елдің азаматтарының рухани әлемі жөніндегі
түсініктің кеңеюіне әкелсе, мұның өзі халықтар арасындағы өзара
түсінушілікке әкеледі. Бірін-бірі тарихы, мәдениеті, салт-дәстүрлері, әдет-
ғүрпы жағынан жақсы танып білген халықтар арасында бір-біріне деген
ешқандай күмәннің болуы мүмкін емес. Ал бұл халықтар, мемлекеттер арасында
сөзсіз достық, ынтымақтастық қарым-қатынастардың орнауына әкеледі. Елдер
немесе мемлекеттер арасындағы мәдени байланыстардың сипатынан, жағдайынан,
деңгейінен сол мемлекетаралық карым-қатынастардың қандай жағдайда, ахуалда
екенін көруімізге болады.
Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бері он
алты жылдан астам уақыт ішінде оның әлемдік қауымдастыққа енуі іс жүзінде
аяқталып, халықаралық геосаяси орны мен рөлі айқындалды. Бүгінде Қазақстан
Еуразия кеңістігіндегі өзінің тарихи дәнекерлік қызметін қайта
жалғастырып, халықаралық аренада беделді де дәйекті бейбітшілік саясатын
жүргізуде. Оған Қазақстанның халықаралық қауымдастық шеңберінде тең құқықты
қарым – қатынас орнатумен бірге, баянды бейбітшілік саясатын қалыптастыру,
мемлекетаралық шиленістерді бәсеңдету, қазіргі Орталық Азия елдері
арасындағы, әсіресе Ауғанстан мәселесіне байланысты қалыптасқан жағдаятын
оңдастыру, шетелдермен экономикалық және мәдени байланыстарды көбейту
жөніндегі ұсыныстары мен нақты қадамдары айқын дәлел.
Қытай Халық Республикасы шет елдер ішінде Қазақстан Республикасымен
көршілес мемлекет. 1991 жылдары желтоқсанда Қазақстан Республикасының
тәуелсіздігін мойында, дипломатиялық қарым – қатынас орнату ниетін
білдірген мемлекет.
Егемен Қазақстанның сыртқы стратегиялық бағыты, Қытаймен қандай
қатынас орнату жөніндегі көзқарас Қытай үшін өте маңызды. Қытай мен
Қазақстан қатынасы екі жақ үшін ғана маңызды болып қоймай, осы аймақтағы
тіпті бүкіл әлем қауымдастығына да тигізетін әсері өте зор болып отыр.
Қытай – Қазақстан екі ел халқының ұзақ тарихи достық қатынасы бар.
Қытай–Қазақстан мемлекетінің өзара экономикалық, мәдени, информациялық
ынтымақтастығын орнатудың екі жаққа да қомақты пайдасы бар.
Екі ел арасындағы казірдің өзінде бірлескен саяси құжаттарға өз
бейнесін тапқан және екі жақты қарым – қатынастардың тұрақты дамуы үшін екі
жақты қарым – қатынастардың және ірі халықаралық проблемалардың үлкен тобы
бойынша ортақ түсініктің бірқатарына қол жеткіздік.
Он алты жылдан астам уақыт ішінде осындай сипат алған қазақ – қытай
мәдени байланыстарының нәтижелері мен бағыттары, келешегі мен оған кедергі
боларлық проблемалар әлі күнге дейін ғылыми тұрғыда байыпты зерттеуден,
сараптаудан өткен жоқ. Отандық тарих ғылымының бүгінгі өзекті
міндеттерінің қатарына шетелдермен мәдени байланыстардың барысын зерттеу
кезек күттірмейтін мәселелер қатарынан саналады. Ал Қазақстан мен Қытай
арасындағы бұл проблеманың құрамдас бір бөлігі болып табылатыны даусыз.
Сондықтан бұл мәселелерді талдау, зерттеу жұмысының өзектілігін арттырады.
Зерттеудің тарихнамасы.
Қазақстан мен Қытай қатынастары саласы бойынша жазылған еңбектерде
көрші елдердің екі жақты қатынастарда орын алған көптеген тарихи, саяси,
мәдени байланыстар жан-жақты және обьективті түрде сипатталған. Сондықтан
осы еңбектердегі пайдаланылған деректеріне және тұжырымдарына сүйену
қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастардың ерекшеліктерін сипаттауға үлкен
көмек көрсетті. ҚХР-ның сыртқы саясатын және Қазақстан Республикасымен
қарым-қатынасын зерттеуге бағытталған еңбектер бүгінгі қытайлық,
қазақстандық және ТМД елдеріндегі зерттеушілер мен дипломатиялық мамандар
тарапынан жазылған еңбектер болып табыблады.Кеңестік тарихнамада Қытайдың
жүргізген сыртқы саясаты, оның халықаралық жағдайы , халықаралық
қатынастарда ұсынатын негізгі ұстанымдары көптеген зерттеушілердің назарын
аудартты. Кеңес дәуірінде Қытайдың Қазақстан мен қарым - қатынасы ұзақ
жылдар бойы Орталық Азия мемелекеттерінің құрамында қарастырылып
келді.Қытайдың көрші мемлекеттермен орнатқан байланыстары, Цинь
империясының саяси доктринасы, Қытай мен Ресейдің Орталық Азия аймағына
қатысты саясаттардың кейбір мәселелері Б.Н.Гуревичтің, В.С: Кузнецовтың,
В.А. Моисеевтың еңбектерінде қарастырылған.
Қазақ халқының этникалық территориясының қалыптасу тарихы, оны сақтап
қалу барысында жүргізілген әрекеттері және Ресей империясының Қазақстанды
отарлау саясаты туралы мол мағлұмат пен тың талдауларды ғалым
тарихшыларымыз Е.Б.Бекмахановтың, М.К. Абусеитовтың, Т. Сұлтановтың ғылыми
зерттеулерінен аламыз.
Қытай - Қазақстан қатынастар мәселесін тереңнен зерттеу Қазақстан
Республикасында ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қытайдың
елімізге ұсынатын сыртқы саяси принциптері, стратегиялық басылымдылықтары
және олардың Қытай - Қазақстан қарым - қатынастарына тигізетін әсері
туралы қызықты да маңызды мағлұматтарды жекеленген қазақстандық
ғалымдардың еңбектерінен кездестіруге болады. Олардың арасында Қ.С.
Сұлтановтың, Н. Мұхаметханұлының, К.Ш. Хафизованың , М.Т. Лаумулиннің,
М.А. Омарова, Ж.Қ. Қаражанова және т.б. еңбектерін ерекше атап өтуге
болады.
Қытай Халық Республикасы мен Қазақстан Республикасының тарихи жолының
бір-біріне ұқсастығы және оның тамырының тереңдігі, кейбір тарихи
кезеңдердегі халықтарының өз бостандығы үшін күрес үндестігі, сауда -
саттық, тағы басқа әртүрлі бағыттардағы қарым - қатынастары туралы құнды
мәліметтер саясаттану ғылымдарының докторы, қоғам қайраткері, дипломат ҚР-
ның ҚХР - дағы елші қызметін атқарған Қ.С. Сұлтановтың Еңбектерінде
жинақталған. Автор өзінің құнды еңбектерінде және зерттеу мақалаларында
Қытай мен Қазақстан Республикасының экономикалық даму жолдарын, сонымен
қатар Қытайдың сыртқа қарай есікті ашық ұстау саясаты мен реформалар
жүргізу нәтижесіндегі қол жеткізген жетістіктерін сипаттай отырып, екі
көрші мемлекеттің экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне, олардың
ортақ тұстарына салыстырмалы түрде талдау жасалған.
Абылай ханның ұлттық мемлекеттік территорияны қалпына келтіру
әрекеті, ҚХР-ның сыртқы саясат ұстанымдарының эволюциясының мәні мен Батыс
бөлікті игеру стратегиясының негізгі тұстары, сонымен қатар Қытайда қазақ
қауымының қалыптасуының тарихи динамикасы , олардың әлеуметтік шаруашылығы
мен рухани мәдениеті белгілі қазақстандық тарихшы - ғалым
Н.Мұхаметханұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы монографиясында
және бірқатар ғылыми мақалаларында қарастырылып, тақырыпты ашуға өзіндік
үлесін қосты.
Орталық Азиядағы Қытайдың дәстүрлі дипломатиясын, Цинь империясының
қазақ хандықтарымен қарым - қатынасын, оның сыртқы саясатындағы әдет-
ғұрыптарын зерттеуге алғашқылардың бірі болып өз үлесін қосқан
қазақстандық қытайтанушы ғалым К.Ш. Хафизованың еңбектерінің аса маңызды
екендігі бізге мәлім. К.Ш. Хафизованың, қытайлық және ресейлік мұрағат
деректеріне сүйенген, еңбектері мен көптеген мақалалары саяси, әскеи,
қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени ынтымақтастық жолындағы Қытай
- Қазақстан қарым - қатынастарын жаңа көзқарас тұрғысынан зерделеуге
мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғанан кейінгі жылдары біздің
зерттеп отырған тақырыбымызға тікелей болмаса да жанама қатысы бар
диссертациялар қорғалған. Қазақстан - Қытай қарым - қатынастар мәселесін
ең алғашқылардың бірі болып қазақстандық ғалымдар Н. Мұхаметқанұлы және Қ.
Сұлтанов өздерінің диссертациялық зерттеулерінде қарастырған. ТМД елдері
және Қазақстан Республикасы бойынша таяуда қорғалған диссертациялық
жұмыстардың арасында ресейлік Е.В. Савковичтің Китай во внешней политике
РК, белорусиялық В.Р. Боровойдың Политика КНР в Центальной Азии және
қазақстандық М.А.Омарованың Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы саясаты.
А.А. Ақатаевтың Казахстанско-китайские отношения в 90-е гг. XX. - начало
XXI в. және т.б. ғалымдардың зерттеулерін атауға болады.
Жүргізілген зерттеулердің басым көпшілігі негізінен орыс тілінде
жарық көрген, ал мемлекеттік тілде орындалған жұмыстар өте сирек кездеседі.
Сонымен қатар зерттеу тақырыбының шеңберінде жарияланған еңбектердің
басым көпшілігі 1992- 2005 ж. аралығында Қытай мен Қазақстан қарым -
қатынастарының белгілі бір жеке мәселелерін зерттеумен ғана шектелген.
Осыған байланысты Қазақстан Республикасы мен ҚХР - сы арасындағы мәдени
қарым -қатынастары 1991-2007жж. деген тақырыпқа арнайы тарихи тұрғыдан
зерттеу қажеттілігі туындайды.
Зерттеудің дерек көздері.
Зерттеу тақырыбына қатысты деректер қытай, қазақ, орыс тілдерінде
жарияланған құжаттық деректерден тұрады.
деректердің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың
арасында Қытай мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым - қатынастарға
қатысты құжаттар мен материалдар жиынтығы, мемлекетаралық үкмет
басшыларының қол қойған ресми келсімдері, меморандумдар, декларациялар
мен баспасөз мәліметтерін қамтиды. Мұндай құжаттар екі ел арасындағы жан-
жақты талдау жасауға деректілік құндылығы жоғары материалдар болып
табылады. Олардың қатарында ҚХР мен ҚР арасындағы Достық өзара қатынас
негіздері туралы Бірлескен Декларацияны 2003-2008 жж. аралығындағы
Қазақстан-Қытай ынтымақтастығы туралы Бағдарламаны, ҚХР мен ҚР
арасындағы XXI ғасырда жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы
бірлескен декларацияны сияқты ресми құжаттарды ерекше атауға болады.
Деректің екінші тобы мемлекет басшыларының, сыртқы істер және
қорғаныс министірлерінің, елшілерінің, лауазымды тұлғалардың жасаған
баяндамалары, ресми сапар барысында сөйлеген сөздері, тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды. Зерттеу барысында ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың және
ҚР Сыртқы істер министірі Қ.К. Тоқаевтың еңбектері пайдаланылды.
Республикамыздың жоғары басшылығының бұл еңбегіндегі жасалған аса құнды
тұжырымдар дәл бүгінгі таңдағы Қазақстан Республикасының қарым -
қатынасының анықталу барысын тереңнен зерттелуге зор мүмкіндік береді.
Деректердің үшінші тобына мұрағат материалдары жатады. Қытай Халық
Республикасы мен Қазақстан Республикасы арасындағы қарым - қатынас
бірнеше ғасырларға созылған тарихи құжаттар мен материалдардан құрылған.
Бұл құжаттарға Қазақ КСР Ғылым Академиясы жанындағы Ш.Ш. Уалиханов
атындағы тарих, археология және этнография институты және Ұйғыртану
институты бірлесіп құрастырған 2 бөлімнен тұратын құжаттар мен
материалдаржинағы жатады. Құжаттар жинағы XYIII - XIX ғасырлардағы қытай-
қазақ қарым-қатынастарын қамтиды. Бұл құжаттар жинағы қазіргі кездегі
Орталық мұрағат материалдарының негізінде құралғандықтан, біз бұл
құжаттар жиынтығын деректердің осы тобына жатқызуды жөн көрдік.
Деректік негіздің төртінші тобына қазақ, орыс, және қытай тіліндегі
отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда жарияланған түрлі ақпарат
материалдарын жатқызамыз. Олар қазақстандық Егемен Қазақстан, Дипломатия
жаршысы, Қоғам және дәуір, Казахстан - Спектор, Саясат, Толстый,
Центральная Азия Известия сияқты газет журналдарды, сонымен қатар
қытайлық Көрші, Xinjian rabao т.б журналдарында жинақталған
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында деректердің бесінші
тобын құрайтын әлемдік электронды интнрнет жүйесіндегі қытайлық xinhua
, Zaobao, China.org.cn, CRI Online ресми сайттар бойынша жан-
жақты қарастырылып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының он алты жылдан астам уақыт ішінде
Қытай Халық Республикасымен орнатқан мәдени және рухани қарым –
қатынастарын, оның ішінде ежелгі тарихи бауырластығы аясында бүгінгі білім,
ғылым, мәдениет пен өнер, рухани саладағы ынтымақтастығын зерттеп, оның
барысы мен келешегін, проблемаларын айқындау.
- Қазақ – қытай тарихи - мәдени байланыстарын жаңа тарихи көзқарас
тұрғыдан пайымдау;
- Тәуелсіз Қазақстан Республикасы жарияланғаннан бері кезеңнен
қазіргі уақытқа дейін қазақ – қытай қарым – қатынастарының орнауы мен
даму барысын зерттеу;
- Қазақстан мен Қытай арасындағы мәдени байланыстардың әр салада, яғни
мәдениет, өнер, білім, ғылым, ақпарат алмасу салаларындағы қазіргі ахуалын
зерттеп, оның нәтижелерін саралау;
- Екі ел арасындағы туысқандық мәдени қатынастардың әлі де болса
шешімі табылуы тиіс проблемаларды айқындау;
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысының методологиясы тарихтану ғылымынан халықаралық
қатынастар және саясаттану сияқты ғылымдардың қазіргі заманғы теориялық
методологиясы принциптеріне негізделген. Сонымен қатар, зерттеу жұмысында
тарихи деректік материалдар мен құжаттарды ғылыми тұрғыдан жинақтау,
сараптау, салыстырмалы тарихи талдау және қорыту әдістерін қолдандық.
Зерттеу жұмысында бұл әдістердің, әсіресе салыстырмалы - тарихи әдістің
қолданылуы тарихи құбылыстардың деңгейін және даму бет алысын айқындауға,
зерттеу нысанының ең негізгі аспектілерін қарастыруға, оларды бір жүйеге
жинақтауға мүмкіндік береді. Нақтылап айтқанда, зерттеу жұмысы Қытайда,
Қазақстанда және басқа елднрде жарық көрген, тақырыпқа қатысты деректерге
негізделіп жүргізілген. Зерттеу жұмысын жүргізу барысында белгілі
тарихшылардың, саяси шолушылардың және қытайтанушылардың ғылыми еңбектері
мен публистикалық мақалаларын басшылыққа ала отырып, Қазақстан
Республикасы мен ҚХР-сы арасындағы мәдени-қарым қатынастарына ғылыми түрде
талдау жасауға тырыстық.
Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері.
Зертеу жұмысында қарастырылған мәселелердің мерзімдік шегі Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің Қытай Халық Республикасымен шынайы мәдени
байланыстарының орнаған кезеңі 1991 жылдан бастап 2007 жылға дейінгі
мерзімді қамтиды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі.
Мәселенің отандық тарихнамада алғаш рет қарастырылуы. Магистірлік
диссертация бойынша олар мына мәселелерді зерттеу:
- 1991-2007 жылдар арасындағы қазақ – қытай мәдени қатынастары әр
сала бойынша қарастырып, алғаш рет зерделенеді;
- Соңғы он алты жылдан астам уақыт ішінде қазақ – қытай мәдени
байланыстары оның басты арналары бойынша екі жақты дерек
көздері негізінде сараптау;
Зерттеудің практикалық маңызы.
Магистірлік диссертацияда қарастырылатын мәселелер Қазақстан мен Қытай
арасындағы жан – жақты қатынастарды өрістетуге, олардың барысы мен
нәтижелерін пайымдап зерттеу қажет. Сонымен қатар зерттеу нәтижелерін оқу
орындарында арнайы келешекте дәріс, СОӨЖ, СӨЖ сабақ бергенде, халықаралық
қатынастарға байланысты зерттеу еңбектерінде мәдениет пен ғылым, білім
мекемелерінде пайдалануға болады.
Зерттеудің құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлім үш тараудан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Курстық жұмыстың көлемі - 45
бет.
Екі мемлекет арасындағы қарым-катынастар өздерінің бастауын сонау
XYIII ғасырдан бүгінгі күнге дейін жалғастырылып отыр. Екі халықтың тарихы
оның ішінде мәдениеті өзара тығыз байланыста дамуда.
Екі ел де өз тәуелсіздіктерін алғаннан кейін бұл байланыстар
ауызбіршілік пен нағыз достыққа негізделген дәстүрлі байланыстарға айналды,
өйткені екі елдің мәдени қазыналарынын мақсаттары мен мүдделері бір.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің қазақстан
халқына жолдаған жолдауында мемлекеттің сыртқы саясатының басымды
бағыттарын анықтай отырып, Қытай Халық Республикасы мен қатынасты алғашқы
орынға қойғаны белгілі 1.
Қазақстанның гоосаяси жағдайы, оның екі ірі әлемдік державаға Ресей
мен Қазақстан арасындағы орналасуы, Қытай Халық Республикасымен шекараның
ұзақтығы, тарихи мәдени-этникалық ортақ мүдделер, қауіпсіздікті сақтауға
деген өзара ықылыас міне осылар, мұның бәрі Қытай Халық Республикасы мен
достық қатынастарды жедел дамытудың обьективті алғышарттарына айналды 2.
Сол себепті де, мәдени қарым-қатынастар мәселесін зерттеу, бүгінгі
тақда тек ғылыми жағынан ғана емес, сондай-ақ өркениетті дамуға үмтылған
жас тәуелсіз мемлекеттер үшін, оның ішінде Қазақстан Республикасы үшін
саяси-экономикалық, мәдени тұрғыдан да өте маңызды.
Жаһандану жағдайында адамзатты қамтамасыз ететін экономикалық,
әлеуметтік, мәдени - ақпараттық орталар өзгеріске түседі. Бір жағынан
мемлекеттер арасындағы өзара тәуелділіктің артуына, олардың ұлттық
мүдделерінің тәжірибе жүзінде барлық өлшемдерінің жүзеге асуына, ал екінші
жағынан өзінің көпқырлы сипатына, әлемдік қауымдастықтағы теңсіздіктің
дамуына бастайды. Ұлттық мәдениет мәселелері, мәні мен құндылығының өзара
тығыз байланысы жаһанданудың сипаты мен мазмұнындағы мәселелерге
байланысты.
Халықаралық қатынастар жүйесінде Қазақстан мемлекеті де өзгермелі
дүниеде өз орнын таба білуі үшін, шет мемлекеттердің саяси-экономикалық
және мәдени даму тарихының келеңсіз жақтарын қайталамау мақсатында, өзінің
өткен тарихымен қатар, басқа, шетелдік мемлекеттер арасындағы өзара қарым-
катынастар тарихын жете талдап, сараптау барысында дамуы ғана нәтижелі
болатындығы ешқандай талас туғызбас.
Бұл мәселелер біздің екі мемлекеттің болашақтан күткеніне, ортақ
тарихымызды бағалауымызға, қазіргі кездегі және болашақтағы қарым-
қатынастарымыздың жағдайына байланысты.
Халықаралық деңгейде жасалып жатқан іс-шаралар Қазақстан мен Қытай
халқының арасындағы гуманитарлық ынтымақтастықтың кең көлемде дами түсуіне
түрткі болғандай. Өмірдің мәнін түсініп, еркіндіктің, қауіпсіздіктің,
бейбіт ынтымақтастыктың және екі ел арасындағы, екі елдің азаматтары
арасындағы достық байланысты күшейту үшін Қазақстан мен Қытай ел басшылары
мемлекетаралық қатынастағы бір-біріне деген сенімділікке жағдай жасауда
барлық шараларды қолдауға тырысты. Сондықтан да жаңа қатынасты орнату
барысында екі ел арасындағы мәдениет, білім беру, ақпарат алмасу және ғылым
мен техниканы зерттеу салаларының маңыздылығы аса зор болды. Сол себепті де
екі ел арасындағы гуманитарлык ынтымақтастықтың даму үрдісіне арналған осы
зерттеу жұмысы негізінен аталмыш салаға сараптама жасап, талдауды
қарастырады.
Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы бір-бірінің сан-
қырлы мәдениетімен танысуы, осы саладағы екіжақты қатынастардың нығая
түсуі, еуразиялык қауымдастық келешегінің беки түсуіне жағдай жасайтындығы
күмән тудырмайды. Осыған орай, екі ел арасындағы мәдени өмірдегі оқиғалар
өзіндік елеулі мәнге ие.
Екі елдің арасындағы өзара қарым-қатынастар тақырыбына қазақстандық
ғалымдар мен дипломаттар бірқатар еңбектер арнаған. Соған қарамастан мәдени
ынтымақтастық мәселесі осы уақытқа дейін арнайы зерттеу пәні ретінде
қарастырылмады. Сондықтан Қазақстан мен Қытай Халық Республикасы
арасындағы мәдени байланыстарының даму барысы мен болашақтағы даму
бағыттарын анықтау.
I.ЕКІ ЕЛ АРАСЫНДАҒЫ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ДАМУЫНДАҒЫ ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАР
Қазақстан – Ресей мен Қытайдай әлемдік державалар арасында шаңырақ
көтерген ел. Тәуелсіздікті сақтау үшін Қазақстан осы екі елмен ерекше
саясат жүргізуі керек. Тарих Абылай ханнан кейін араға үш жүз жыл салып
қазаққа қайтадан тәуелсіз мемлекет құру мүмкіндігін берді.
Қазақстан мен Қытай қатынастарын зерттеудегі қалыптасқан тарихнаманы
шартты түрде кеңестік және посткеңестік деп екіге бөлуге болады. Қырғи-
қабақ соғысы кезінде қалыптасқан тарихнамаға шолу жасай келе, белгілі
геосаясатшы М.Лаумулин былай деп атап көрсетті: Шығыс Түркістандағы Қытай
саясаты туралы алғашқы ірі ғылыми еңбекті жазған Р. Проис пен Г. Лиас.
Олардың еңбектерінде Шығыс Түркістандағы ұлт – азаттық қозғалысты
талқандаушы және қазақ ауылдарының Үндістан мен Пәкістанға көшу
баяндалған. Сол сияқты Дж. Дрейлер және С.Э.Уимбуш еңбектерінде
Шыңжаңдағы мұсылмандардың ассимиляциясы және бейімделуі үрдістері
сарапталған. Бұл авторлар Қытай үкметінің мәдени саясатына және өз ұлттарға
репрессиясы, Шыңжаң, кеңнс – қытай қатынастарына да назар аударды 3.
Автордың пікірінше XX ғасырдың 70 – 80 ж.ж. жарық көрген
еңбектерінде негізінен КСРО – Қытай қатынастарындағы Шыңжаң факторы басым
болған.
И. Сваберг және И. Бенсон еңбектерінде 1930-1950 жылдардағы Шығыс
Түркістандағы, 1944-1949 жылдардағы Іле аймағындағы Осман батыр бастаған
қазақтардың көтерілісі және оның жасақтарының Оңтүстік Азия мен Туркияға
шегінуі баяндалған. Жалпы Батыс зерттеушілердің бұл
жылдардағыеңбектеріндегі негізгі концепциясы, Қытай коммунистерінің
Шыңжаңдағы жүргізген модернизациясы, үрдістері КСРО-ның Орта Азиядағы
саясатына қарағанда тиімсіз болғпн жоқ.
Шыңжаңда дәстүрлі исламды насихаттау, хандық Қытайдың ассимиляция
үрдісіне қарсы күрес тамырын терең жайып, дәстүрлі қоғам өз сипатын сақтап
қалды. Ал КСРО саясатының нәтижесінде Орта Азиядағы орыстандыру
(кеңестендіру) үрдісінің қаншалықты болғаны белгілі.
КСРО ыдырағанға дейін Қытайдың ресми саясатына түркі – мұсылмандық
халықтардың қарсылығын болжап, баға беруге арналған еңбектер саны аз.
Орта Азия жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы аймақтағы геосаяси
жағдайды өзгертті. Күн тәртібінде Орталық Азияға Қытай тарапынан келетін
қауіп, түрік сепаратизмі, Орталық Азия мемлекеттерінің Ресеймен, Қытаймен
байланысы, ҚХР мен Орталық Азия арасындағы демографиялық, экономикалық
факторлар зерделеніп өзектілігі артты 4.
Американдық зерттуші Т. Фуллердің пікірінше өзгерген геосаяси
жағдайда ҚХР үшін Қазақстан Республикасымен қатынастары маңыздылығы артады.
Қытай Қазақстанға байлнысты ұстанымды саясат жүргізіп отыр. Оның басты
себебі Шыңжаңдағы мұсылман сепаратизмі. Қытай өзінің сыртқы саясатында
этникалық мәселелерге көп көңіл бөліп отыр. Бұл факторды Қытай – Ресей,
Қазақстан – Қытай, Қазақстан – Ресей қатынастарының негізгі факторы ретінде
қарастырады деп есептейді.
Қытай мен Қазақстан арасындағы алғашқы ресми жақындасу 80-ші
жылдардың орта шенінде байқалды. Ол кезде кеңес – қытай қарым -
қатынастарында екі аса ірі социалистік державалардың тайталасы мен егесінің
екпіні әлі басылмаған жоқ еді. Дегенмен де болашақтағы ретке келу белгілері
көрініс бере бастаған: ҚХР бұқаралық ақпарат құралдарында кеңеске қарсы
насихаттың бұрынғы пәрмені бәсеңдеді, Мәскеуде де Қытай мен қарым –
қатынасты жақсартудың маңыздылығы туралы айтыла бастады. Екі жақта
халықтық дипломатиялық теңдіктерін іске қосты.
Осындай дипломатияның шеңберінде 1985 жылы КСРО-ның парламенттік
делегациясының ҚХР-ға сапары болды 5. Бұл ұзақ жылдарға созылған екі
жақты қарым – қатынастарға шиленістен кейінгі және партиялық сондай-ақ
үкметтік бағыттар бойынша қандай да бір байланыс үзілгеннен кейінгі жоғарғы
деңгейдегі тұңғыш ресми делегация болды 4.Делегация басшысы жоғары
Кеңесінің Одақ Кеңнсінің төрағасы Л. Толкунов болса да, оның басты ықплды
тұлғасы Н.Назарбаев болды. Қасымжомарт Тоқаевқа бұл делегацияны алып жүру
бұйырылды.
Сондықтан саяси қайраткер және Қазақстанның басшысы ретінде
Н.Ә.Назарбаев тұлғасы Ресеймен көршілес Орталық Азия республикаларында ғана
емес, Қытайда да кеңінен белгілі болатын.6
Қытай басшылары кеңес парламентариінде шынайы ынта – ықылас танытты.
Бұл заңды да еді, өйткені көп жылдан бері тұңғыш рет дипломатиялық
делдалсыз екі елдің өзара қарым – қатынастары туралы тікелей әңгімелесу
мүмкіндігі туды.
Қытай лидерлерімен алғашқы кездесуден кейін-ақ беделді кеңес
делегациядағы Қазақстан үкметінің жас та жігерлі басшысының жетекшілігі
бірден көзге шалынған. Н.Назарбаев пікірсайыстағы проблемалар жөнінде
Мәскеу ұстанымын білдіре отырып, негізгі келіссөзші рөлін батыл игеріп
әкеткен. Сонымен бірге қытайлықтар Қазақстан премьерінің оппоненттерінің
дәлелдеріне өте мұқият құлақ қойып, олардың бұрынғы қатып қалған қағидамен
теріс пайымдамай, Пекин ұстанымының мәніне терең бойлауға тырысатынына
көңіл аударды.
Пекиндегі сол кездесулер мен келіссөздердің кеңес – қытай қарым –
қатынастарының болашақтағы реттелуінің ізашары болды. Бәлкім, бұл процесте
оның басында саяси былғанбаған, екі алыптың – КСРО мен ҚХР –дың
ынтымақтастығының болашағына бұрынғы қарым – қатынастар шүырмауынан шығып,
жаңаша қарайтын адамдар тұрғандығы шешуші рөл атқарған болар. Мұндай
адамдар қатарына Н.Ә.Назарбаевтың да жататынына дау жоқ.
Н.Ә.Назарбаев Қытайға келесі сапарын одақтас Республика басшысы
ретінде 1991 жылдың шілде айында жасады. Пекинде оны айрықша ықыласпен
қарсы алды. КСРО–ның тарауын сезе бастаған Қытай басшылары жаңа көсемдерге
көңіл аудара бастаған.
Қытайдың жоғары деңгейдегі алғашқы жақындасу барысында негізінен
сауда - экономикалық ынтымақтастық мәселелері талқыланды, әсіресе екі
мемлекет арасындағы көлік коммуникациялары жағдайына көбірек назар
аударды. Қытайлықтар Қазақстанмен сауда қатынасын дамытуға мүдделігін
жасырмады.
Металл мен ағаш бартермен Қытай экономикасының игілігіне шекара асып
кетіп жатты. Қайта құрумен жұтап қалған Қазақстанның (жалғыз Қазақстанның
ғана емес) рыногы біртіндеп Қытай тауарларымен толтырыла бастады. Бұл
ағымды тоқтату іс жүзінде мүмкін емес еді, нарықтық түйсік біртіндеп өз
дегенін істей бастады: сұраныс ұсынысты тудырды. Алматының көрме
орталығында өтетін сауда - өнеркәсіп көрмелері Қазақстан тұрғындарының ең
көптеп баратын орнына айналды. Қазақстан рыногы Қытай өнімдерімен толтыру
екі жыл бойы жүрді.
Қытаймен саяси және сауда экономика саласында ынтымақтастықтың әр
қадамы күн сайын күш ала бастады. Бұл алыппен тпту көршілікті реттемейінше
Қазақстан тәуелсіздігінің кепілдігі жөнінде айту мүмкін еместігін
Н.Ә.Назарбаев жақсы түсінген. Сондықтан да 1992 жылдың ақпан айында Қытайға
премьер – министр С. Терещенко бастаған делегация жіберілді.
Қазақстан өкілдері ерекше жылы қабылданды. С. Терещенко Цзян
Цэминьнен бастар барлық Қытай басшылары қабылданды. Қытай басшысы
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Қытаймен тату көршілік, достық қарым – қатынас
орнату ниетін және Тайваньды ҚХР-дың бөлінбес бөлігі деп санайды, деген
жолдауын қанағаттанғандықпен қабыл алды.
Цзян Цэминьннің ұлтшылдық-сепаратистік проблемалар жөніндегі
пікірлері назар аударарлық еді.Ол соңғы екі онжылдықта әлемдік дамудың
ерекше белгісі ұлтшылдықтың күшеюі болып табылады, деген ой танытқан.
Оның пікірінше КСРО-ны құлатқан да дәл осы ағым. Оған қоса Цзян Цэминь
Кеңес Одағының тарауы бұл теріс ағымның осымен тоқтауына алып келмейді,
кесінше, әлемнің көптеген аймақтарында ұлтшылдықтың жаңаша өріс алуына
серпін береді дегенді айтты.
Қазақстан делегациясы басшысының Алматы ҚХР – мен тұрақты тату
көршілік қарым – қатынас орнату және оны дамыту нәтижесінде берік
байламның қытайлықтардың көңілін тыншытқаны анық.
Үкімет делегацияның Қытайға алғашқы сапарының мәні аса зор болды.
Негізінен бұл сапар жоғары бұдан былай жақындасудың бастауы болды. 1992
жылдың басынан бастап екі жақта мемлекетаралық қарым-қатынастардың
өлшемдерін анықтау жөнінде нақты жұмыстарға кірісіп кеткен.
Қытай басшыларына қатысты айтсақ, оың тарапынан екі елдің арасындағы
өзара қарым – қатынастардың барлық аспектілері бойынша Қазақстанмен кең
ауқымды диалогты бастауға дайындық білдірді. Көршілес мемлекеттің басында
Н.Ә.Назарбаев сияқты ескіше ойлау стеротипінен таза, жаңа геосаяси өмір
болмысын барабар қабылдай алатын тәжиірбелі саяси қайраткерлердің
болғандығы Пекинге де ұнайтын. Оның үсіне Қытай Орталық Азияның басқа
мемлекеттерімен байланыстырушы буын ретінде және Қазақстанның
геостратегиялық жағдайын есепке алды. Осы тұрғыдан Қытай саясаткерлерінің
қортындысы назар аударарлық: Қазақстанда пантюркизм мен фундаментализмге
сақтықпен қарайды, олар әсіресе ислам фундаментализмінің таралу өрісіне
қатаң түрде шектеу қояды7.
Сапар қорытындысында мемлекет аралық қарым – қатынастардың тарихында
тұңғыш рет Бірлескен мәләмдеме сияты маңызды құжатқа қол қойылды. Онда
тараптар егемендік пен аумақтық туыстық, шабуыл жасамау, бір-бірінің
ішкі істеріне араласпау, теңдік пен азара тиімділікті өзара сайлау
негізінде тату көршілік қарым – қатынастар құруға ұмтылатын
куәләндірді.
Қытаймен өзара қарым – қатынастардың мұндай ұстанымдары осы ұлы
көршімен өзінің тарихында тұңғыш рет мемлекетаралық деңгейде теңқұқықты
ынтымақтастықты құруға кіріскен Қазақстан үшін айрықша маңызды болатын.
Президент Н.Ә.Назарбаев Қытаймен тұрақты да тату көршілік қарым –
қатынасты реттеудің мемлекетіміздің қауіпсіздігін қамтамасыз ету
жоспарындағы стратегиялық маңызын жақсы түсінді.
1993 жылдың қазан айында тәуелсіз Қазақстан Президентінің Қытайға
тұғыш сапары болды. Сол сапардың барысында Н.Ә.Назарбаев және Цзян Цэминь
екі мемлекеттің өзара қатынастарының принциптерін айқындайтын тұңғыш ресми
құжатқа – Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
достық қатынастардың негіздері туралы бірлескен декларацияға қол қойылды.
Тараптар барлық даулы мәселелер бейбіт жолдармен шешілетін, екінші
тараптың қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін күш қолдану қауіпінен
тартынатын, қандай да бір іс-қимыл қолданбайтынын қуаттады. Тараптардың
әрқайсысы екінші тарапқа қарсы бағытталған қандай да бір әскери – саяси
одаққа қатысудан, екінші тараптың мемлекеттік егемендігі мен ұлттық
қауіпсіздік мүдделеріне нұқсан келтіретін қандай да бір үшінші тараппен
шарт немесе келсім жасаудан бас тартатынын мәлімдеген. Декларацияда
Қазақстан мен Қытайдың сауда-экономикалық ынтымақтастықтың дамуына ереше
мән беретіндігі атап өтілді. Шекаралық мәселелер бойынша кеңес-қытай
келіссөздеріне қол жеткізілген уағдаластықтарды қуаттаудың принциптері
маңызды болды.
Өзара қабылдауға болатын, әділетті және ұтымды шешім үшін жалпыға
бірдей қабылданған халықаралық құқық нормаларына сәйкес екі ел арасындағы
қазіргі шекара туралы шарттардың негізінде шешілмеген мәселелерді
талқылауды жалғастыру туралы уағдаластыққа қол жеткізілді.
Сонымен бірге Президент Лобнорда жалғасып отырған ядролық жарылыстар
Қазақстан тарапынан алаңдатушылық туғызбай қоймайтындығы туралы мәселе
көтерді және Лобнор мен Семей ядролық сынақ алаңдарын зерртеу үшін
бірлескен сарапшылар тобын құруды ұсынды.
ҚХР Мемлекеттік кеңесінің Примьері Ли Пэн 1994 жылғы сәуірде Орталық
Азия мемлекеттеріне сапрарға шықты. Алматыда болған келіссөздердің
нәтижесінде Н.Ә.Назарбаев пен Ли Пэн бірқатар үкіметарлық құжаттарға қол
қойды, олардың ішінде ҚР мен ҚХР арасындағы Қазақстан – Қытай мемлекеттік
шекарасы туралы келісім де бар. Бұл құжат жалпы көлемі 900 шаршы километр
Сары-Шілде өзені ауданындағы және Шаған – Оба жеріндегі екі учаскені
қоспағанда, шекараның бүкіл өн бойында шекара сызығының өтуін айқындады.
Осы жылы Шығыс түркістанды азат ету майданы деп аталатын іс -
әрекеттің жандануына байланысты Синьцзянда шиленісе түскен ішкі саяси
жағдай Қытай мен Орталық Азия мемлекеттерінің қарым – қатынасына
байланысты күн тәртібінде тағыда бір күрделіпроблеманы – этникалық
сеператизм проблемасын шығарды. Осы тенденциялардан ұлттық қауіпсіздікке
қатер төнетін әділетті түрде байқаған Қытай үшін Орталық Азия мемлекеттері
тарапынан, бірінші кезекте Қазақстан тарапынан сепаратизмді ықтимал
қолдануға қатысты бөлікте ҚХР-дың ішкі істеріне араласпау туралы сенімді
кепілдіктер алу аса маңызды болды.
Осындай саяси жағдайда жоғары деңгейде кезекті Қазақстан – Қытай кездесуі
болды. 1995 жылғы қыркүйекте Пекинде болған келіссөздер екі жақты
ынтымақтастықтың перспективасына қатысты барлық мәселелерге байланысты
көзқарастардың толық сәйкес келетіндігін паш етті. Тайвань, сондай-ақ
ұлттық сеператизм сияқты мәселелерді Қазақстанның көзқарасы өзгермейтіндігі
және дәйекті болатындығы туралы Пекинге хабарлады. Н.Ә.Назарбаев
Қазақстанда Қытаймен өзара тату көршілік қарым – қатынасқа айрықша маңыз
беретіндігін мәлімдеді.
Өз кезегінде жауап тәртібімен Қытай басшылығы Қазақстанның ішкі
істеріне араласпайтындағын біздің еліміздің қауіпсіздігі мен егемендігіне
нұқсан келетін қандай да бір іс - әрекет жасамайтындағын мәлімдеді және
сауда-экономикалық ынтымақтастықты ұлғайту үшін белсенді күш жігер
жұмсайтындығын қуаттады. Барлық осы маңызды ережелер Бірлескен Декларацияда
көрініс тапты.
1996 жылғы 4-6 шілдеде Қазақстан – Қытай қатынасында тұңғыш рет ҚХР
Төрағасы Цзянь-Цзэминнің Алматыға ресми сапары болды. Екі мемлекет
басшылары қабылдаған бірлескен декларацияда XXI ғасырға бағдарланған өзара
қарым-қатынастардың принциптері белгіленді. Тараптар Қазақстан мен Қытай
арасындағы тату көршілік, достық және өзара тиімді ынтымақтастық
қатынастарын өзара іс-қимыл жасау жәнеәріптестік деңгейіне көтеруге бекем
бел байлап отырғандарын мәлімдеді, мұның өзі екі елдің халықтарының
түбірлі мүдделеріне жауап беріп қана қоймайды, сонымен бірге Азиядағы,
сондай-ақ бүкіл әлемдегі бейбітшілікке, тұрақтылыққа және дамуға қолайлы
жағдай туғызады. Оның үстіне тараптар Қазақстан мен Қытай арасындағы
мемлекеттік шекара туралы 1994 жылғы 26 сәуірдегі келсімді қатаң түрде
сақтай отырып, ықтимал қысқа мерзімдедемокрациялық жұмыстарға кірісуге және
шешілмеген шекаралық мәселелер бойынша келіссөздер жалғастыруға міндеттеме
алды.
Цзянь Цзэминь Қазақстан қауіпсіздігінің кепілдіктері туралы Қытай
үкіметінің мәлімдемесін қуаттады, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздік пен егемендікті, аумақтық тұтастықты қорғау, саяси тұрақтылықты
сақтау және ұлттық экономиканы дамыту үшін қолға алатын барлық күш жігеріне
қолдау жасайтынын білдірді.
Цзянь Цзэминнің (1996 жылғы шілде) және Ли Пэннің (1997 жылғы ақпан)
және Н.Балғынбаевтың (1997 жылғы мамыр) Пекинге қарымта сапарлары, сосын
Цзянь Цзэминнің Алматыға (1997 жылғы қырқүйек) қайталанған сапарыөзара
түсінікті тереңдетуге және екі жақты қатынастарды жаңа шептерге
ілгерлендіруге елеулі деңгейде жағдай жасады.
1997 жылғы 24 қырқүйекте шекара процесін түпкілікті делимитациялауды
аяқтаған, Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының арасында
Қазақстан – Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келсімге қол қойылды.
Келсімнің екі жақты қарым –қатынастардың болашағы үшін ғана емес, сонымен
бірге Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамысыз ету үшін де зор маңызы
болды. Өзара қарым – қатынастардың түрліше сипаты болған тарихында тұңғыш
рет Қазақстан мен Қытай XX ғасырдың соңында орыс-қытай шарттарына сәйкес,
өзара ымыраға келу рухында аумақтық проблеманы шеше алды. Қазақстанға
тиесілі болғанның бәрі де біздің мемлекетімізге өтті. Бұл даулы аумақтың
53 % (пайызын) құрады.Шекаралық дау-дамайға нүкте қойылды.
Шекараны делимитациялауға қатысты жұмыста Қазақстаның үкметтік
делегациясы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы
достық қарым – қатынастардың негіздері туралы декларацияның ережелерін
басшылыққа алды, оған 1993 жылы Н.Ә.Назарбаев пен Цзянь Цзэминь қол қойған
болатын. Шекараның өтуін нақтылау кезінде мәміленің шарттыққұжаттарға
сәйкестігі және халықаралық құқық нормаларының сақталуы негізге алынды.
Шекараны делимитациялау туралы келсім қазақстандық дипломатияның
елеулі табысы болып табылады. Бұл құжат біздің мемлекетімізге қандай да бір
аумақтық талаптар қоюды болдырмайды. Осы келісімді орындау мақсатында
тараптар іс жүзінде шекараны демакрациялауды аяқтады.
2000 жылғы шілдеде Қытай Төрағасының орынбасары Ху Цзинтао
Қазақстанға ресми сапармен келді, оны көп жағдайда Цзянь Цзэминнің
мұрагері деп атайды. Жүргізілген келіссөздер ынтымақтастықтың даму
тұрақтылығын әйгіледі.
Екі жақты қарым – қатынастардағы тақырып – Қытайда тұрып жатқан
қазақтардың жағдайы. Қытайда 1,5 миллионға жуық қазақтардың бар екендігі
белгілі. Қазақстан басшыларының көздеген мақсаты олардың (қытайдағы
қазақтардың) құқықтарын қамтамасыз ету, тілін, мәдениетін сақтау еді.
Қазақтардың тарихи отанына қайтып оралғысы келетін тілегіне қатысты мәселе
екі елдің заңдарын құрмет тұту тұрғысынан қарлуы тиіс. Жоғары деңгейде
өткен келіссөздер барысында осындай көзқарас басшылыққа алынды. Аталған
мәселе бойынша Н.Ә.Назарбаевтың бірінші рет әңгімелесуінің нәтижесінде
Пекин мынандай көзқарас танытты: Қытай үкметі кім өз еркімен Қазақстанға
оралғысы келсе оларға кедергі келтірмейтін болды.
Трансшекаралық өзендер мен су айдындарының су ресурстарын ұтымды
пайдаланудың проблемасы бүкіл әлемде айрықша жылдамдықпен күрделеніп келеді
және көп жағдайда мемлекеттер арасында шиленіске себепші болып жүр. Осы
мәселедегі Қазақстан –Қытай қарым – қатынастарына келетін болсақ, отандық
дипломатияның күш-жігерінің нәтижесінде Іле және Ертіс өзендерінің суын
ұтымды пайдалану проблемасы шиленістің тақырыбына айналмады, бірақ оны екі
жақты қарым – қатынаста әлі де басы ашық мәселе деп қарауға болады. Ертіс
алабының Қазақстан шегінде ғана 205 млн. Адам тұрады, бұл аймақта -
Өскемен, Семей, Повлодар сияқты өнеркәсіптік орталықтар орналасқан. Осы
аймақтағы энергетиканың, өнеркәсіптің және ауыл шаруашылығының одан әрі
дамуы аталған өзен ресурстарын пайдалануға тікелей байланысты. Сондықтан
Қазақстанның болашақтағы экономикалық және экологиялық қауіпсіздігі
көзқарасы тұрғысынан Қытаймен су қатынастарын реттеу аса маңызды болып
табылады.
Қазақстан Үкметі екі жақты қарым – қатынастарды жолға қоя бастаған
кездің өзінде трансшекаралық өзендердің проблемасын көтерді. 1992 жылы
трансшекаралық өзендердің су ресурстарын бірлесіп әрі ұтымды пайдалану
принциптерін құқықтық сипатта бекітуге қатысты ұсыныстар Қытай тарапына
білдірген. 1994 жылы шекаралық өзендерде кеме қатынасын іске қосуды қоса
алғанда, осы саладағы ынтымақтастық туралы үкіметаралық кеісім жобасының
Қазақстандық нұсқасы Пекинге тапсырылды. Осындай жолдармен бірқатар жылдар
бойы қазақстандық тарап қытайлық тарапты осы проблема бойынша келіссөздер
процесін бастауға шақырды, өйткені Шыңжаң – Ұйғыр автономды ауданның мұнай-
газ орталығы (ШҰАА) - Қарамай қаласына қарай Қара Ертістен таралатын
каналдың құылысын бастау туралы Пекиннің жоспары белгілі болатын.
Трансшекаралық өзендердің мәселесі Қазақстан мен Қытай басшыларының
арасында жоғары деңгейде тұрақты түрде талқыланды. 1997 жылғы қыркүйек
айындағы келіссөздер негізінде Президент Н.Ә.Назарбаев және Төраға Цзян
Цзэминь екі елдің сыртқы саяси ведмстволарына сарапшылардың жұмыс топтарын
құруға және келіссөздерге кірісуге тапсырма берді.
Қытай Қазақстанға нұқсан келтіретін ештеңені де ешқашан істемейді деген
Қытай басшысынң мәлімдемесі алаңдаушылықты тоқтатқандай еді.
1999 жылғы наурызда Н.Ә.Назарбаев Цзян Цзэминьге жеке жлдау жіберді,
онда екі елдің кең ауқымды ынтымақтастығы шеңберінде оның эколгиялық
аспектілері, атап айтқанда, Іле және Ертіс өзендерінің қорғау және тиімді
пайдалану мәселесі айрықша маңызға ие болып отырғаны атап көрсетті.
Президент Қытай басшысын трансшекаралық өзендердің төңірегіндегі жағдайды
реттеу үшін шұғыл шаралар қабылдауды, келіссөздерге дереу кірісуге
шақырды. Келіссөздердің нәтижесінде осы саладағы ынтымақтастық туралы
тиісті келсімге қол қоюды көздейтіндігі белгілі.
Қытай тарапы Президент Н.Ә.Назарбаевтың жолдауына қарымта ретінде
сарапшылардың қазақстандық тобын консультациялардың бірінші раундына
қатысуы үшін ҚХР-ға келіп қайтуға шақырды. Сарапшылардың кездесуі Пекинде
1999 жылғы мамырда өтті. Қытай тарапы да халықаралық құқық негізінде
трансшекаралық өзендердің су ресурстарын әділетті және ұтымды пайдалануды,
өзара мүдделерді ескеруді, бір-біріне және қоршаған ортаға зиян келтірмеуді
жақтайтынын мәлімдеді. ШҰАА-да су каналы құрлысын салу фактісін растап,
Пекин оның құрлысы кезінде Қазақстанның мүдделері толық деңгейде
ескерілмейтіндігіне сендірді.
1999 жылғы қарашада Алматыда өткен консультациялардың екінші раунды
барысында Қытай тарапы ҚР мен ҚХР Үкметтері арасындағы Трансшекаралық
өзендерді бірлесіп пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы
келсімге қол қоюға принципті түрдегі дайындығын қуаттады. Тараптар
трансшекаралық Іле және Ертіс өзендерінің су шаруашылық обьектілері
туралы, сондай-ақ көрсетілген су құйылыстарының су ресурстарының жәй-күйі
туралы тұрақты түрде ақпарат алмасуға уағдаласты.
2000 жылғы мамыр айында Пекинде консультациялардың үшінші раунды өтті.
Қытай делегациясы су ресурстарын техникалық пайдалану кезінде Қазақстанның
мүдделерін мейлінше есепке алу туралы уағдаластықты дәйекті түрде
ұстанатынын атап көрсетті.
Екі жақты консультациялардың барысындағы уағдаластықтарды ескере
отырып, трансшекаралық өзендердің суын бірлесіп пайдалану сияқты күрделі
проблеманы шешуде елеулі прогреске қол жеткізілгендігін атап айтуға
болады.
1990 жылдардың ортасынан бастап екі ел арасындағы сауда – саттықтың
тұрақты өсуі басталды. 2000 жылы сауда – саттықтың ауқымы 102 млрд. астам
долларды құрады. Қазақстан осы көрсеткіш бойынша ТМД елдерінің ішінде
Ресейден кейінгі екінші орынға шықты, сөйтіп Қытайдың маңызды сауда
өнеркәсібіне айналды.
1999 жылғы 23-27 қарашада Президент Н.Ә.Назарбаев Қытайға ресми сапары
болды, оның нәтижесінде үшінші мыңжылдықтың қарсаңында екі елдің саяси және
экономикалық өзара іс-қимылының басымдықтары бекітілді. Мемлекеттер
басшылары көп қырлы ынтымақтастықты одан әрі тереңдетуге екі жақты
мүдделікті білдірді және өз елдерінің үкметтеріне барлық туындайтын
проблемаларды уақтылы шешуге тырысты. Қытай мен Қазақстан қарым –
қатынастарында бар ізгілікпен өзара түсіністіктің ахуалын Қытай
басшысының төмендегідей мәлімдемесінен байқауға болады: Халықаралық жағдай
қандай өзгеріске түссе де Қытай барлық уақытта Қазақстанның сенімді досы
және ізгі көршісі болады.
Келіссөздер барысында шекаралық мәселелерді реттеудегі екі
елдіңарасындағы жетістік Қазақстан мен Қытайдың ұзақ мерзімді
ынтымақтастығы үшін ғана емес, сонымен бірге күрделі мемлекетаралық
проблемаларды жемісті түрде шешудің үлгісі болып табылатындығы атап
өтілді. Н.Ә.Назарбаев пен Цзян Цзэминь трансшекаралық өзендерді бірлесіп
пайдалану мәселелері бойынша ымыраға қол жеткізуде байқалған оң сипаттағы
тенденцияларды атап көрсетті, сондай-ақ жүк тасымалдау, автомобиль
қатынастары саласындағы, мұнай саласындағы ынтымақтастықты одан әрі
кеңейтуді жақтап пікір білдірді.
2001 жылғы 12-13 қыркүйекте болған ҚХР Мемкеңесінің Премьері Чжу
Жунзидің Қазақстанға ресми сапары сауда – экономикалық байланыстарды одан
әрі дамыту үшін қолда баро мүмкіндіктерді пайдалану және казіргі бар
проблемаларды шешу көзқарасынан туындады. Келіссөздер кезінде тараптар екі
жақты қатынастардың қазіргі жай-күйіне кешенді түрде талдау жүргізді,
тауар айналымының құрылымын жетілдіруге және оның көлемін ұлғайтуға,
өзекті проблемалар бойынша келіссөздер тетігін дамытуға бағытталған бұдан
былайғы іс-қимылды белгіледі.
Қазақстан мен Қытай үкметтерінің басшылары бірқатар келіссөздерге қол
қойды , оның ішінде Трансшекаралық өзендердіңсу ресурстарын бірлесіп ұтымды
пайдалану жөніндегі коммисияны құру туралы, сондай-ақ ауыл шаруашылығы
саласындағы ынтымақтастық туралы келсімдер бар. Премьер – министрлер қол
қойған бірлескен мәлімдемеде 1993, 1995, 1996, 1997 жылдары қойылған,
Ынтымақтастық және әріптестік туралы декларацияның ережелеріне сәйкес, тең
құқылық негізіндегі тату көршілік пен өзара тиімділік рухында тараптардың
өзара іс-қимылын жасауға ұмтылысы қуатталды.
Екі елдің сауда-экономикалық және инвестициялық мүмкіндігі туралы
айтқанда, мұнай – газ секторына назар аудармауға болмайды. Қытай осы
заманғыәлемнің жетекші экономикалық державалармен қатар Қазақстанның
минералдық ресурстарын игеруге белсенді түрде қатысып келеді. 1997 жылы
Қытай ұлттық мұнай компаниясының қазақстандық кәсіпорын Ақтөбемұнай
акцияларының 60 % (пайызын) сатып алуы туралы, сондай-ақ Өзен кен орынын
сатып алуы туралы және Батыс Қазақстаннан Қытайға мұнай құбырының құрлысын
салу туралы үкметаралық келісімдерге қол қойылды. Аталған құжаттар өзара
тиімді шарттармен біздің еліміздің мұнай-газ кешенін дамыту жөніндегі кең
ауқымды қызметті өрістетуге мүмкіндік берді. Қытай компаниясының Ақтөбе
облысына келуіне байланысты бұл өңірде мұнай өндіру көлемінің жыл сайынғы
өсімі байқалды, осы көрсеткіш 2001 жыл 3 млн. Тоннаға жетті. 2005 жылдың
өзінде осы көрсеткіш 20 есеге ұлғайтылды.
II. ҚАЗҚАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЕН ҚЫТАЙ ХАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАСЫ АРАСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Мәдени қарым – қатынастардың халықаралық қатынастардағы алатын орны.
Әртүрлі халықтар мен мемлекеттер арасындағы мәдени байланыстар мен
мәдени ынтымақтастығының дамуы қазіргі замандағы қоғамдық ілгерілеудің
маңызды белгісі. Егер әлемдік сауда әртүрлі елдерді экономика жағынан
біріктірсе және олардың кәсіпшіліктерінің дамуына жағдай жасаса, мәдени
байланыстар халықтардың әлеуметтік және рухани дамуының карқынын үдетіп,
өзара түсінісушіліктершің артуына жағдай жасайды.
Әр елдің мәдениеті, білімі, әдет-ғүрпы, салт-санасы қай халықтың
болмасын елдігін, өзіне тән ерекшелігін, мемлекеттігін білдіретін жағдай
екендігі сөзсіз. Өйткені жер бетінде адам баласы қалай пайда болып тіршілік
етсе, сол адамдармен бірге мәдениет, әдет-ғүрып пайда болып, өркендеп
дамыған болатын. Сондықтан да әр мемлекеттің даму дәрежесі оның
мәдениетінің, ғылымы мен білімінің, адамдарының әл ауқатының қаншалықты
даму деңгейде екендігімен өлшенеді, соған қарап бағаланады.
Мемлекеттер арасындағы қарым-қатынаста мәдени ынтымақтастық маңызды
фактор. Өйткені бір мемлекеттің дәстүрі, ғылымы, өнері, мәдениеті оны
екінші бір мемлекетпен жақындастыратын, достастыратын рухани күш. Өнердің,
ғылымның қүдіреті ешқандай тосқауылды шектеуді білмейді, оған тіпті
аудармашының да қажеті жок. Бүкіл әлем мәдениетінің күдіретіне бас иіп,
құрметтеп, қастерлеп ізгі дәстүрлерімен мемлекеттердің арасын
жақындастыратын ерекше бір рухани күш ретінде үлкен маңыз береді.
Халықтар арасындағы өзара ынтымақтастық жолдарын күшейтуге жаңа
күштерді жұмсау қажет болды. Мәдени ынтымақтастықтың басты мақсаттарынын
бірі - адамзатқа ізгілікті қызмет жасау.
Шын мәнінде, "мәдениет саясатын" адамның ойлау әдістері мен өмір сүру
қажеттілігін ұйымдастыру деп түсінуге болады. Яғни халықтардың бейбіт қатар
өмір сүру үлгісі мен дағдысын қалыптастыруда теңдесі жоқ қарым-қатынас.
Ұлттар арасындағы ең берік байланысты мәдени катынастар туғызатындығына
ешқандай күмән жоқ. Тек бұл қатынастар дұрыс жолға қойылуы керек.
Сондықтан да қазіргі таңда мәдениет саласын уақыт талабына сай дамыту
яғни жаңа технологияның озық үлгілерін енгізіп, жаңа техникалармен,
компьютер, электронды оқулықтармен жабдықтауға ерекше көңіл аударған жөн.
Өнер мен өмірді бөліп қарауға болмайтыны қандай ақиқат болса,
мәдениетті халықтың тыныс-тіршілігінен, мемлекеттік саясаттан бөліп алуға
болмайтыны да сондай дәлелдеуді қажет етпейтіні шындық. Кейбір елдің,
мемлекеттік даму деңгейі мәдениеттің даму деңгейімен өлшенеді.
Мәдениет адам өмірінің барлық саласын камтитын, адамзат қызметінің рухани
компоненті. Сонымен бірге мәдениет процесс ретінде - экономикалық, саяси,
әлеуметтік құрылымдарды жүйелейтін рухани өнімдер нәтижесінің
жиынтығы. Рухани өнім мәдени құндылыктар мен нормаларды қалыптастырады,
қолдау мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz