Қазақстанның банктік жүйесіне дүниежүзлік қаржылық дағдарыстың әсерін теориялық қарастыру және мемлекеттің банк жүйесін әрі қарай дамытуға және жетілдіруге бағытталған ғылыми-тәжірибелік кепілдемелерді анықтау
КІРІСПЕ
1 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІ
3 ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖҮРГІЗГЕН САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БАНК ЖҮЙЕСІ
3 ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖҮРГІЗГЕН САЯСАТЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
2010 жылы 30 қаңтардағы Республикасының Президент Н.Ә. Назарбаевтың “Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауында: «...қаржылық реттеуші банк секторының сыртқы міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі тиімді де бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет. Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс» - деп көрсетілгендей мемлекеттің жүргізген саясатының арқасында қазіргі бантердің жағдайы жақсарды [1]. Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда. Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк, меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде. Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын, экономикалық әдiстер алмастырды. Сөйтiп, экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының мағынасы арта түстi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей экономикада нарықтық қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша-несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен даму болашағы, оны жетілдіру жолдары мен перспективалары. Әлемдік дағдарыстың орын алуына байланысты банк қызметін тұрақты дамыту. Мемлекеттік бақылау бірінші кезекте Қазақстан бүкіл банк жүйесінің, барлық жүйе құраушы банктердің тұрақтылығы мен оларға деген сенімнің сақталуын қамтамасыз етуі. Өйткені ол қажет болған жағдайда мемлекеттің әлемдік қаржы дағдарысының «өтінде» қалған қаржы институттарын өз басқаруына алуға дайын екендігін көрсетеді. Қазақстанның банк жүйесіне деген сенімді қамтамасыз ету, экономиканың нақты секторын ынталандыру жөнінен кең ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру, сол сиқты жұмыссыздыққа қарсы күрес және халықтың осал топтарына қолдау көрсету болып табылады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар орнағанымен, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай саясаттарға мемлекеттiң ақша-несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасуы мен даму болашағы, оны жетілдіру жолдары мен перспективалары. Әлемдік дағдарыстың орын алуына байланысты банк қызметін тұрақты дамыту. Мемлекеттік бақылау бірінші кезекте Қазақстан бүкіл банк жүйесінің, барлық жүйе құраушы банктердің тұрақтылығы мен оларға деген сенімнің сақталуын қамтамасыз етуі. Өйткені ол қажет болған жағдайда мемлекеттің әлемдік қаржы дағдарысының «өтінде» қалған қаржы институттарын өз басқаруына алуға дайын екендігін көрсетеді. Қазақстанның банк жүйесіне деген сенімді қамтамасыз ету, экономиканың нақты секторын ынталандыру жөнінен кең ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру, сол сиқты жұмыссыздыққа қарсы күрес және халықтың осал топтарына қолдау көрсету болып табылады.
1. “ Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері ” Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы // www.akorda.kz. - 2010, 29 қаңтар.
2. Маркс К. Капитал. ІІІ том. «Қазақстан баспасы», - Алматы, 1973. -1073 б.
3. Тулегенова М.С. Финансовый капитал в постсоветской экономике. - КазНУ.-Алматы.-2005г. -210- с
4. Тулегенова М.С. Экономическая логика кризиса и перспективы преодоления // АльПари. - 2008, № 4.
5. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. - Алматы, 2007. - 471 б.
6. Экономическая теория (политэкономия): Учебник / Под общ. Ред. акад. Видяпина В.И., акад. Журавлевой Г.П. - М: ИНФРА - М, 1997, - 560 с.
7. Ілияс А.Ә., Керімбекова Н.Н., Супугалиева Г.И. Дамыған елдердің банк жүйесі. Оқу құралы. - Алматы: «Қазақ университеті», 2006. - 218 б.
8. Шенаев В.Н Ипотечный кризис в США // политический обозреватель РИА Новости. www.ria-novosti.ru. - 2008, 14 февраль.
9. Мухамадиева М.Д. Дағдарыстың экономикаға әсері // Жаһандану жағдайында Қазақстан дамуының басымдықтары жаңа көкжиектер: Республикалық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары. - 2009, 3-5 шілде.
10. Тулегенова М.С. Кризис как фаза экономического развития // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2009, № 2 (72).
11. Омаров А.С. Сындырлы саясат баулық пен селқосты көтермейді // Ел- Ұлттық қоғамдық- саяси, экономикалық апталық. www.el.kz. - 2009, 4- тамыз.
12. Аубакирова Ж.Я. Экономические основы интеграции в условиях глобализации. Учебное пособие. - Алматы: «Қазақ университеті», 2004. 190 с.
13. Мүтәліпов Ж. Қазақстандағы жаһандану үрдісі // Қазақстан – Zaman. – 2009, 10 қыркүйек. № 36.
14. Садвокасова К.Ж. Банковское регулирование в Республике Казахстан: отечественный и зарубежный опыт // Аль Пари. – 2008, № 4.
15. Искакова Г.К. Глобальный кризис и антикризисные меры: мировой опыт и Казахстан // Жаһандану жағдайында Қазақстан дамуының басымдықтары жаңа көкжиектер: Республикалық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары. - 2009, 3-5 шілде.
16. Кенжетаева А.С. Влияние кризиса на банковскую систему Республики Казахстан // АльПари. - 2009, 1-2.
17. Мусина А.А. Эффективность мер по преодолению кризиса ликвидности в банковском секторе // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2008, № 1(65).
18. Сансызбаева Г.Н. Государственная политика и поддержка конкуренции в условиях мирового кризиса // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2009, № 2 (72).
19. БТА банк туралы ақпарат. www.bta.kz
20. Ималилов С.Б. БТА көрсеткіштері. www.interfax.kz.
21. Ниетбаева Г. Дағдарысқа қарсы шаралар жүргізудің Қазақстандық тәжірибесі // Материалы международной научно - практической конференций молодых ученых и студентов. «Молодые акулы бизнеса». - 2009, декабрь.
22. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния Републики Казахстан в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы и мероприятия по его преодолению // АльПари - 2008, № 4.
23. «Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы (06.03.1996) 11.07.1997 жылғы өзгерістер мен қосымшалар есебімен)
24. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. 1995ж. 30 наурыз.
25. Сапаров Б.Ж. Банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық механизміндегі нормативтік реттеу // Абай атындағы ҚазҰПУ - хабаршысы. Юриспруденция сериясы. - 2008 - №1.
26. Садвокасова К.Ж. О необходимости и роли международного банковского надзора // Туран университетінің Хабаршысы. - 2009, № 2.
27. Ақанбай Е. Дағдарыстан дамуға бет алған Қазақстан: 2009 жылға шолу // ҚазАқпарат. - 2009, 30 желтоқсан. Астана.
28. « Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы // Алматы ақшамы, 6 наурыз 2009 ж.
29. Назарбаев Н.Ә. «Дағдарыстан шығудың бес жолы». // Егемен Қазақстан. – 2009, 3 ақпан.
30. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “ Ынтымақ пен татулықты нығайтуға түсу – басты міндетіміз ” 2008 жылы 16 желтоқсан. www.kazinform.kz.
31. Шайынғазы С. Банк қуатты болса экономика да тұрақты болады // Егемен Қазақстан. – 2010, 23 сәуір.
32. Экономический анализ деятельности коммерческого банка 1998 года, автор Л.Г.Батракова.
33. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi. www.Nationalbank.kz.
34. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгi. www.Afn.kz
35. Ақша, несие, банктер. 2005 ж. 379 бет. авт Сейтқасымов Ғ.С.
2. Маркс К. Капитал. ІІІ том. «Қазақстан баспасы», - Алматы, 1973. -1073 б.
3. Тулегенова М.С. Финансовый капитал в постсоветской экономике. - КазНУ.-Алматы.-2005г. -210- с
4. Тулегенова М.С. Экономическая логика кризиса и перспективы преодоления // АльПари. - 2008, № 4.
5. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. - Алматы, 2007. - 471 б.
6. Экономическая теория (политэкономия): Учебник / Под общ. Ред. акад. Видяпина В.И., акад. Журавлевой Г.П. - М: ИНФРА - М, 1997, - 560 с.
7. Ілияс А.Ә., Керімбекова Н.Н., Супугалиева Г.И. Дамыған елдердің банк жүйесі. Оқу құралы. - Алматы: «Қазақ университеті», 2006. - 218 б.
8. Шенаев В.Н Ипотечный кризис в США // политический обозреватель РИА Новости. www.ria-novosti.ru. - 2008, 14 февраль.
9. Мухамадиева М.Д. Дағдарыстың экономикаға әсері // Жаһандану жағдайында Қазақстан дамуының басымдықтары жаңа көкжиектер: Республикалық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары. - 2009, 3-5 шілде.
10. Тулегенова М.С. Кризис как фаза экономического развития // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2009, № 2 (72).
11. Омаров А.С. Сындырлы саясат баулық пен селқосты көтермейді // Ел- Ұлттық қоғамдық- саяси, экономикалық апталық. www.el.kz. - 2009, 4- тамыз.
12. Аубакирова Ж.Я. Экономические основы интеграции в условиях глобализации. Учебное пособие. - Алматы: «Қазақ университеті», 2004. 190 с.
13. Мүтәліпов Ж. Қазақстандағы жаһандану үрдісі // Қазақстан – Zaman. – 2009, 10 қыркүйек. № 36.
14. Садвокасова К.Ж. Банковское регулирование в Республике Казахстан: отечественный и зарубежный опыт // Аль Пари. – 2008, № 4.
15. Искакова Г.К. Глобальный кризис и антикризисные меры: мировой опыт и Казахстан // Жаһандану жағдайында Қазақстан дамуының басымдықтары жаңа көкжиектер: Республикалық ғылыми - тәжірибелік конференция материалдары. - 2009, 3-5 шілде.
16. Кенжетаева А.С. Влияние кризиса на банковскую систему Республики Казахстан // АльПари. - 2009, 1-2.
17. Мусина А.А. Эффективность мер по преодолению кризиса ликвидности в банковском секторе // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2008, № 1(65).
18. Сансызбаева Г.Н. Государственная политика и поддержка конкуренции в условиях мирового кризиса // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2009, № 2 (72).
19. БТА банк туралы ақпарат. www.bta.kz
20. Ималилов С.Б. БТА көрсеткіштері. www.interfax.kz.
21. Ниетбаева Г. Дағдарысқа қарсы шаралар жүргізудің Қазақстандық тәжірибесі // Материалы международной научно - практической конференций молодых ученых и студентов. «Молодые акулы бизнеса». - 2009, декабрь.
22. Аманбаев А.А. Оценка экономического состояния Републики Казахстан в условиях глобального экономического кризиса 2007-2009 годы и мероприятия по его преодолению // АльПари - 2008, № 4.
23. «Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы (06.03.1996) 11.07.1997 жылғы өзгерістер мен қосымшалар есебімен)
24. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк туралы» Заң күші бар Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығы. 1995ж. 30 наурыз.
25. Сапаров Б.Ж. Банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық механизміндегі нормативтік реттеу // Абай атындағы ҚазҰПУ - хабаршысы. Юриспруденция сериясы. - 2008 - №1.
26. Садвокасова К.Ж. О необходимости и роли международного банковского надзора // Туран университетінің Хабаршысы. - 2009, № 2.
27. Ақанбай Е. Дағдарыстан дамуға бет алған Қазақстан: 2009 жылға шолу // ҚазАқпарат. - 2009, 30 желтоқсан. Астана.
28. « Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы // Алматы ақшамы, 6 наурыз 2009 ж.
29. Назарбаев Н.Ә. «Дағдарыстан шығудың бес жолы». // Егемен Қазақстан. – 2009, 3 ақпан.
30. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың “ Ынтымақ пен татулықты нығайтуға түсу – басты міндетіміз ” 2008 жылы 16 желтоқсан. www.kazinform.kz.
31. Шайынғазы С. Банк қуатты болса экономика да тұрақты болады // Егемен Қазақстан. – 2010, 23 сәуір.
32. Экономический анализ деятельности коммерческого банка 1998 года, автор Л.Г.Батракова.
33. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкi. www.Nationalbank.kz.
34. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттiгi. www.Afn.kz
35. Ақша, несие, банктер. 2005 ж. 379 бет. авт Сейтқасымов Ғ.С.
КІРІСПЕ
2010 жылы 30 қаңтардағы Республикасының Президент Н.Ә. Назарбаевтың
“Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”
атты Қазақстан халқына Жолдауында: ...қаржылық реттеуші банк секторының
сыртқы міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде
төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі
тиімді де бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді
ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет.
Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің
барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс
кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан
кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс - деп
көрсетілгендей мемлекеттің жүргізген саясатының арқасында қазіргі бантердің
жағдайы жақсарды [1]. Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары
шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың
жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi
қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын
реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда.
Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк,
меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек
алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда
белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық
қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде.
Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын, экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп, экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей экономикада нарықтық
қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр
түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы
реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық
саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк
жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар
орнағанымен, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде
мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай
саясаттарға мемлекеттiң ақша-несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат
жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің қалыптасуы мен даму болашағы, оны жетілдіру жолдары мен
перспективалары. Әлемдік дағдарыстың орын алуына байланысты банк қызметін
тұрақты дамыту. Мемлекеттік бақылау бірінші кезекте Қазақстан бүкіл банк
жүйесінің, барлық жүйе құраушы банктердің тұрақтылығы мен оларға деген
сенімнің сақталуын қамтамасыз етуі. Өйткені ол қажет болған жағдайда
мемлекеттің әлемдік қаржы дағдарысының өтінде қалған қаржы институттарын
өз басқаруына алуға дайын екендігін көрсетеді. Қазақстанның банк жүйесіне
деген сенімді қамтамасыз ету, экономиканың нақты секторын ынталандыру
жөнінен кең ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру, сол сиқты жұмыссыздыққа
қарсы күрес және халықтың осал топтарына қолдау көрсету болып табылады.
Банктік қызметті нормативтік реттеу барысында қолданылатын құқықтық
құралдарды басқару. Банктік қызметті басқару органдарының мәртебесін және
өкілеттігін анықтау банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық
механизмін анықтау.
Мәселелердің қаралу деңгейі: Банк және банктік жүйенің
ғылыми(тәжірибелік талдау мәселелері отандық және шетелдік тәжірибе,
ғалымдар мен мамандардың теориялық, тәжірибелік және әдістемелік еңбектерін
жалпы негізде зерттеуді талап етеді. Банк ұғымы, банк қызметінің және
дамудың теориялық мәселелері экономикалық даму құралы ретінде К.Марк пен
Ф.Энгельс, А.Смит, және т.б. ғалымдар негізгі еңбектерінде қарастырылды.
Бұл бағыттағы мәселелерді зерттеумен ресейлік ғалым-экономистер
еңбектерінде де кездестіруге болады. Олар: Трахтенберг И.А, Аникин А.В,
Шенаев В.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасында Банк ұғымын зерттеу мен дағдарыс
кезіндегі банк жүйесінің даму бағыттырын, сондай ақ, банк қызметінің
дамудағы ғылыми зерттеулерге көптеген отандық ғалым экономистер өз
үлестерін қосты. Солардың ішінде: М.С.Тулегенова, С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс,
Н.Г.Керимбекова, Г.И Супугалиева, Б.Ж. Сапаров, Мухамадиева М.Д және т.б.
Дипомдық жұмыс мақсаты: Қазақстанның банктік жүйесіне дүниежүзлік
қаржылық дағдарыстың әсерін теориялық қарастыру және мемлекеттің банк
жүйесін әрі қарай дамытуға және жетілдіруге бағытталған ғылыми-тәжірибелік
кепілдемелерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Негізгі ғылыми және тәжірибелік
міндеттер:
1. Банк қызметінің теориялық негіздерін, соның ішінде банк қызметін
қарыз капитал айналымы ретінде қарастыру;
2. Банк жүйесінің дамуын әлемдік тәжірибемен салыстыру бағыттары;
3. Осы орын алған әлемдік қаржы дағдарысының себебі мен Қазақстан
Республикасының банк секторына әсері;
4. Жаһандану жағдайында банк қызметінің дамуы мен банк жүйесіне
жаһанданудың әсері қарастырылады;
5. Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің мәселелері
қарастырылады;
6. Қазіргі кездегі екінші денгейлі банктердің қаржылық жағдайына
талдау жасау;
7. Қазақстан Республикасының банк жүйесіне және дағдарысқа қарсы
мемлекеттің жүргізген саясаты;
Дипломдық жұмыс объектісі: Дүниежүзлік қаржылық дағдарыстың
Қазақстан Республикасы Банк жүйесіне әсері болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні: Әлемдік қаржылық дағдарыстың себебі
және оның Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне әсерін қарастырады.
Сонымен қатар, елдегі дағдарысқа қарсы іс-шаралардың жүзеге асырылуы.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Зерттеудің теориялық және
әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдар-экономистер мен
мамандардың банктік қызмет аясындағы еңбектер алынды. Салыстыру және
жинақтау, ғылыми талдау және синтез, мәліметтерді экономика-статистикалық
өңдеу әдістерінің негізінде, зерттеу жүйелі-құрылымдық талдау принципіне
сәйкес құрылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы: 1995 жылдың, 30.наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң, 1995 жылдың 31
тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заң актісі. 2007-2011 жылдарға арналған Қаржы секторының даму
концепциясы. 2010 жылы 30 қаңтардағы Республикасының Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың “ Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы, және де 2009 жылы 6
наурыздағы Дағдарыстан - жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына
Жолдауы. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері,
сонымен қатар, халықаралық, республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың мәліметтері, отандық және шетелдік ғалымдардың оқу
құралдары мен диссертациялары қолданылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы: Зерттеудің теориялық
нәтижелері қаржы саласының бір тетігі ретінде қаржыгерлер мен
экономистерді дайындау, оны оқу процесінде пайдалануы мүмкін. Сондай-ақ,
аталған ескертулер банк саласында жұмыс жасаушыларға теориялық негіздеме
ретінде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, экономикалық пәндерді, яғни, банк
ісі, экономикалық теория және т.б. пәндерді оқытуда пайдалануы мүмкін.
Жұмыс құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс өзектілігі, ғылыми аппараты: мақсаты,
нысаны, пәні, міндеттері, теориялық негiздерi, ақпараттық базасы мен
тәжірибелік(теориялық маңыздылығы баяндалады. Банк қызметінің теориялық
негіздері атты тараудың бірінші бөлімінде Банк қызметінің қарыз капиталы
айналым формасы ретінде қарастырылуы. Қарыз капталының банк жүйесіндегі
қызметі және оның ақша капиталына айналуы сынды мәселелер қарастырылады.
Екінші бөлімде банк жүйесінің дамуындағы әлемдік тәжірибе қарастырылады. Ал
бірінші тараудың үшінші бөлімінде әлемдік қаржы дағдарысының себебі және
оның Қазақстан Республиканың банк жүйесіне әсері қарастырылады.
Жаһандану жағдайындағы банк жүйесі атты екінші тарау бірнеше бөлімді
қамтып, Жаһанданудың банк жүйесіне әсерін қарастырдым. Екінші бөлімінде
Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің мәселелері.Үшінші бөлімде елдегі
екінші денгейлі коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайын талдадым.
Ал үшінші тарауда дағдарысқа қарсы мемлекеттің жүргіген саясаты
қарастырылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар
мен ғылыми тұрғыдан ұсыныстар беріледі.
Қосымшаларда аталған дипломдық жұмыстағы тақырыпты толық ашуға
мүмкіндік беретін, негізгі көрсеткіштер мен даму динамикасы қарастырылады.
1 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк қызметі қарыз капитал айналымының формасы ретінде қозғалысы
ретінде
Қазіргі заманғы қоғамда банктер әр түрлі операцияларды іске
асырады. Олар тек ақша айналымын және несиелік қатынастарды жүзеге асырып
қана қоймайды, сонымен қатар банктер арқылы ұлттық шаруашылықты
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сату-сатып алу,
кей жағдайларда делдалдық келісімдер мен мүлікті басқаруды жүзеге асырады.
Несиелік мекемелер кеңесші ретінде көрінеді, халықшаруашылық мәселелерді
талқылауға қатысады, статистиканы жүргізеді және олардың өздерінің қол
астындағы кәсіпорындары болады.
Қарыз капиталы - пайыз түрінде ақы түрінде ақы төлеп қайтару
шартымен берілетін ақша капиталы [2,327б]. Осыған байланысты біз мына-
кестені қарастырайық: Қарыз капиталының қозғалысы 1-кестеде көрсетілген.
КЕСТЕ 1
Қарыз капиталының қозғалысы *
ХХ ғасыр, 70-шы жылдарға ХХ ғасыр, 70-шы жылдардан кейін.
дейін.
1 Өндірістік капитал Жалған капитал
2 Банк капиталы Қаржы капиталы
3 Сауда капиталы Сауда капиталы
4 Қаржы капиталы Банк капиталы
5 Жалған капитал Өндірістік капитал
*Дерек көзі: К.Маркс. Капитал ІІІ том. Қазақстан баспасы, - Алматы,
1973.
Бұл кестеден біз қарыз капиталының қозғалысын көріп отырмыз. Яғни
ең алғашқыда өндірістік каитал аясында дамыған шаруашылық бірте - бірте
дами бастады. Бірінші топтама 70 жылдардың ХХ ғасыр шеніне дейін дамыған
шаруашылық болып табылады. Ал екінші топтама 70 жылдардан кейін дамыған.
XIX-ғасырдың соңы, XX-ғасырдың басында Батыс Еуропа елдерінде, экономиканың
өндірістік (нақты) секторының басымдығы кезінде, капитал өндірісті
ұйымдастыру нысаны болып нығайа бастады. Яғни өндірістік капиталдың ең бір
жақсы дамыған кезі болды. Капитал айналымының нәтижесінде жинақталған артық
ақшаны өндірушілер тауардың ерекше түрі: тауар-капитал ретінде қолдана
бастады. Яғни оны несиеге беріп, пайда көрді. Бірте-бірте ақшалай капитал
иелері мен олардың қарызгерлері арасындағы делдалдар функциясы банктарда
шоғырлана бастады. Банктық операцияларды жүргізудегі экономикалық мүдде -
капитализациясы банктік капиталды жинақтауға мүмкіндік беретін пайыздық
табыс болды. Осылайша банктік капитал пайда болды. Осылайша, тарихи жағынан
банктік капитал бастапқыда өндірістік капиталдың бөлшектенген бөлігі
ретінде пайда болып, рынокта екінші позияға ие болды. Өндірістік және сауда
ұйымдары үшін банктар серіктестермен есеп айырысу бойынша және уақытша бос
қаражаттарды мобилизациялау бойынша қызметін көрсететін қаржылық делдалдар
болды. Экономика дамыған сайын банк өнімдерінің саны арта түсті. Өндірістің
артуы мен шоғырлануына, өндірістік монополиялардың пайда болуына байланысты
ақша капиталының жинақталуы, оның айналымға түсу жылдамдығының артуының
қажеттілігі өсе түсті. Өндірістік монополиялардың банктерге берген ақша
капиталы көлемінің артуы екі жақтың да тәуекелділігін арттыра түседі.
Осындай жағдайда қаржылай байланған құрылымдардың жеке дара, өз бетінше
бөлек жұмыс істеуі рационалды болмай қалады. Өндірістік капитал, Маркс
бойынша, бұл – нақты сектордың барлық салаларына, көлік пен байланысқа
салынған капитал. Банктік капитал – ссудалық капиталдың барлық айналыс
сферасын қамтиды, яғни сақтандыру, инвестициялық, зейнетақылық, депозиттік,
қор рыногы [3, 21б].
Өнеркәсіп капиталының айналымы дегеніміз оның өндіріс уақыты мен
айналыс уақытының бірлігі, сондықтан ол ұдайы өндіріс процесін тұтас
күйінде қамтиды. Бұдан мұның керсінше, көпестік капитал іс жүзінде тауар
капиталының ерекшеленген күйдегі қозғалысы ғана болғандықтан, оның айналымы
тауар құбылысының бірінен, Т-А сатысын, капиталдың бастапқы нүктесіне қайта
бағытталған ерекше қозғалысын білдіреді, көпестік тұрғыдан қарағанда, А-Т-А
көпестік капиталдың айналымы болып көрінеді. Көпес әуелі тауар сатып алып,
өзінің ақшасын тауарға айналдырады, сөйтіп мұның өзі ұдайы қайталанып
отырады. Айналыс саласынада өнеркәсіп капиталының құбылысы әрдайым Т-А-Т
түрінде көрінеді [2, 327б]. Бұл жерде өндірістік капиталдың негізгі
ерекшелігі: тұтыну және ивестициялық тауарлардың болуы. Бұл капитал А.
Смиттің айтуы бойынша қосылған өнім болып табылады, яғни ол халық
байлығының негізін құрайды. Бірақ өндіріс сферасы өніммен бірінші кезекті
шикізатқа шектеулі болып келеді. Өндірістік капиталдың банк капиталынан бір
ерекшелігін айта кететін болсақ, екеуіде пайданы көздейді, екеуіде пайда
әкеледі, бірақ бұл жерде қалай, қандай пайда әкелетінінде мәселе болып
отыр. Өндіріске салынған ақша, ол өндірілген тауар болып табылады, оны біз
сатып, ақша аламыз сосын ол ақшаға қайтадан шикізат көзін алып, сатуға
тауар өндіреміз. Ал банк капиталына салынған қаражат көзі, мысалы депозитке
немесе несиеге алынған қаражат көзі болсын делік, ол ақша бізге белгілі бір
пайыз үстемесімен қайтарылады [4,17-19б]. Енді біз банк капиталының неден
құралатынын егжей-тегжейлі қарастырайық.
Банк капиталы: 1) нақты ақшадан, алтынан немесе банкноттан; 2)
бағалы қағаздардан құралады. Ал осы бағалы қағаздарды тағы екіге бөліумізне
болады: сауда қағаздары, яғни оқтын-оқтын мерзімі өтіп отыратын және
банктің бар қызметі соны есепке алу болып табылатын ағымдағы вексельдер,
және жария бағалы қағаздар, мысалы, мемлекеттік облигацияар, әрқилы
акциялар, қысқасы, пайыз беретін, бірақ вексельдерден елеулі айырмашылығы
бар қағаздар. Ипотеканы да осыған қосуға болады. Осы заттық құрамды
бөліктерден құралатын капитал тағы да келіп екіге: банкирдің өзі салған
капиталына және банкирдің банк капиталын құрайтын депозиттерге, немесе
қарыз капиталына бөлінеді. Депозиттер мен банкноттарды әзірше шет қалдыра
тұрамыз. Қандай болғанда да мына жағдай айқын: банк капиталының нағыз
құрамды бөліктері - ақша, вексель, пайыз қағаздары - осы түрлі элементтер
банктің өз капиталына ма, әлде депозиттер ме, яғни басқа адамдардың
капиталы ма, - одан ешбір өзгермейді. Банк өз ісін тек өз капиталымен
немесе оған депозитке берілген капитал арқылы ғана жүргізе ме, бұған
қарамастан, капиталдың бөлікке бөлінуі өзгеріссіз қала береді. Банкілердің
қарауынадғы қарыз капиталы оған әр түрлі жолдармен келеді. Біріншіден, олар
өнеркәсіп капиталистерінің кассирлері болғандықтан, олардың қолында әрбір
өндірушінің немесе көпестің резерв қоры ретінде сақтайтын немесе оған төлем
бойынша түсіп жататын ақша капиталы жинақталады. Сонымен бұл қорлар қарызға
берілетін ақша капиталына айналады. Екіншіден, банкілердің қарыз капиталы
ақша капталистерінің салымдарынан құралады, бұл капиталистер банкілердің
бұл ақшасын қарызға беруіне мүмкіндік береді. Банк жүйесінің даумымен
қатар, атап айтқанда банкілер салымдар бойынша пайыз төлей бастағанда-ақ
оларда ақша қоры жинақталған болады және барлық уақытша қарызға алынбаған
ақшаларды да банкілерге шоғырланады. Өздігінен ақша капиталы ретінде қызмет
атқара алмайтын ұсақ салымдар үлкен сала болып бірігеді, сөйтіп ақша күшін
құрайды. Ұсақ салалардың бұлай жиналуы банк жүйесінің ерекше жемісі, мұны
оның нағыз ақша капиталистері мен қарыз алушылардың арасындағы делдалдық
рөлін айырып қарау керек. Ақырында, бірте-бірте тұтынуға арналған
табыстарды банкілерде сақталады. Несие беру ісі вексельдерді есепке алу,
оларды мерзімі өткенге дейін ақшаға айналдыру арқылы және түрліше
жүргізіледі, мұндай қарыз беру формалары қарыз беру арқылы жүргізіледі. Ал
банк беретін несие әртүрлі формаларда берілуі мүмкін, Мысалы; басқа
банкілерге вексельдермен берілуі, тікелей несие алуы, ақырында банкнот
шығаруға құқығы бар [2, 352-353 б]. Ендігі кезекте сауда капитал – үнемі
рынокта жүретін, үнемі құбылыс үстінде болатын, үнемі айналыс саласына
шарпылып отыратын осы айналыс капиталының бір бөлегінің өзгерген түрі болып
табылады. Біз осы капиталдың бір бөлегі деп отырған себебіміз-тауар сауда-
саттығының біразы үнемі өнеркәсіп капиталистерінің тікелей өз арасында
болып жатады. Мысалы, көпес тауарды сатып алады да, содан кейін сатады: А-Т-
А. Жай тауар айналысы тұсында, немесе тіпті тауарлардың өнеркәсіп капиталы
айналысының процесі ретіндегі айналасында да, Т-А-Т, айналыс мына түрде
дәнекерленеді: ақшаның әрбір өлшемі қолдан қолға екі рет ауысып отырады
[2,289-293 б]. Сауда капиталының ерекшелігі: өндірілген тауарды сақтауға,
жеткізеуге, сол тауарды соңғы тұтынушыға жеткізуге жағдай жасайды [4,17-
19б]. Қаржылық капитал-қаржылық құралдар (акция, облигация және ұзақ
мерзімді несиелер) мен компанияның тиімді жұмысының (бөлінбегіен пайда
түріндегі) арқасында алынған, компанияның қаражат көзі. Оған компания
иелеріне тиесілі жеке капитал (ақциялар және бөлінбегіен пайда) мен
компанияның несие берушілеріне тиесілі қарыз (заемдық) капиталы
(облигациялар және ұзақ мерзімді несиелер) эволюциясы. Қаржылық капиталдың
пайда болуының методологиялық негіздерін қарастырғанда ол өндіріс процесін
ұйымдастыру формаларының әртүрлілігінен келіп шығады. Капиталдың мәні еркін
жұмысшы, жалдамалы еңбекке негізделген өндіріс процесін ұйымдастырумен
анықталады. Ол негізінен өндірістің мамандануы, шоғырлануы және
орталықтандырылуы арқылы жүреді. Қаржы капиталының ерекше белгілері: Қаржы
капиталы сапа және сан жағынан капитал шоғырлануының жаңа кезеңін
білдіреді. Бұл әлдеқайда қуатты, икемді және ықпалды капитал түрі. Бұл
капиталдың қозғалысы бүкіл экономиканы қамтиды және бағыттайды; Қаржы
капиталы түсінігі екі негізгі элементті қамтиды: біріншіден, өндірістік
және банктік капиталдардың жоғары шоғырлану деңгейінің болуы, екіншіден,
осы құрылымдардың бірігуі мен қосылуы; Қосылу әртекті құрылымдардың бір
бірінде еріп, интеграциялануын және осының негізінде мүлдем жаңа құбылыстың
пайда болуын білдіреді; Жалған капитал - айырбас сферасында өсетін ақша
капиталы. Бұл деп отырғанымыз рынокта еркін жүретін айналым. Оларға: бағалы
қағаздар, акция, облигация, яғни қағазбен байланыстылырдың толық дерлік
жатады.
Процент беретін капитал формасы мынаған соқтырады: нақты мөлшерде
және мезгілімен түсетін әрбір ақшалай табыс ол өзі капиталдан өнді ме, жоқ
па, бұған қарамастан, капиталға қосылған құн болып көрінеді. Әуелі ақшалай
табыс пайызға айналады, ал одан кейін, пайыз бар екен, ендеше ақшалай табыс
берген капитал да ешқайда қашпайды. Дәл сол сияқты, пайыз беретін капитал
бар екен, құн сомасының қандай болсын, нақ негізгі сома болып көрінеді, сол
сома беруі мүмкін немесе шын берсе алатын пайызға қарама - қарсы болады.
Қарызға алған капиталы үшін мемлекет несиелерге жыл сайын белгілі мөлшерде
пайыз төлеуге тиіс. Мұндай да қарыз алушы борышқордан борышын өтеуді талап
ете алмайды, ол өзінің борыш талабын, меншік титулын тек қана сата алады
[2,501-502 б]. Капиталдың қарыз ақша капиталы формасында қорлануы шын
қорлаумен, ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесімен қандай дәрежеде үйлес келеді
деген мәселені біз әлі қарастудамыз. Ақшанаың өндіргіш капиталына айналуына
қарағанда ақшаның қарыз ақша капиталына айналуы әлдле қайда оңай. Бірақ біз
мұнда екі нәрсені ажырата білуіміз керек:
1. ақшаның қарыз капиталына жай айналуы;
2. капиталдың немесе табыстың қарыз капиталына айналатын ақшаға
айналуы.
Соңғы көрсетілген шарт болғанда ғана қарыз капиталының шын
қорлауымен үйлес қорлануы орын тебеді. Қарыз капиталының жинақталуы,
шамадан тыс молаюы оның өзі өндіргіш қорлауға қаншалықты қарама- қарсы
қатынаста болуына қарай өндіргіш қорланумен тек соншалықты байланыста
болғанда ғана мүмкін. Мұның өзі өнеркәсіп циклының екі фазасында, атап
айтқанда, біріншіден, өнеркәсіп капиталы өзінің екі формасында - өндіргіш
және тауар капиталы формасында қысқаратын кезде, демек, дағдарыстан кейінгі
циклдың бас кезінде болады және екіншіден, оңалу басталған, бірақ
комерциялық несие әлі банк несиесін аз қолданатын кезде болады. Бірінші
жағдайда бұрын өндіріс пен саудада қолданылған ақша капиталы бос қарыз
капиталы ретінде бой көрсетеді; екінші жағдайда ол өсе түскен мөлшерде,
бірақ өте-мөте төмен процент нарқымен қолдану табатын капитал ретінде бой
көрсетеді, өйткені еді ақшалы капиталиске өнеркәсіп және сауда
капиталистері өктен шарт қояды. Басы артық қарыз капиталы бірінші жағдайда
өнеркәсіп капиталының әрекетсіздігін көрсетеді, екінші жағдайда-
комерциялық несиенің банк несисінен біршама тәуелсіздігін көрсетеді, бұл
тәуелсіздік ақшаның қайта оралатынына, несие мерзімінің қысқалағына және
істің дәнін өз капиталымен жүргізушілікке негізделеді. Өзгенің қарыз
капиталына үміт артатын жалдаптар әлі жорыққа аттанбаған істі өз
капиталымен жүргізетін адамдар операцияларды түгелдей дерлік несие есебінен
жүргізуден әлі аулақ жатыр. Бірінші фазада басы артық қарыз капиталы шын
қорлануға тікелей қарама-қайшылықты көрсетеді. Екінші фазада ол ұдайы
өндіріс процесінің жаңадан ұлғаюмен үлес келеді, оған ере жүреді, бірақ
оған себепші емес. Басы артық қарыз капиталы енді кеми бастаған, ол тен
қатысты ғана, яғни ол өзшінше тек сұранысқа салыстыру жағынан ғана осындай
күйде болады. Екі ретте де қорлаудың шын процесі ұлғаюына мына жағдай дем
береді: бірінші ретте төмен бағамен, екіншісінде, баяулап көтерілген
бағамен үйлес келетін төмен пайыз пайданың сонау кәсіпкерлік табысына
айналатын бөлігін арттырады. Бұл өзі шырқай гүлдену кезінде пайыздың
көтерілуі өзінің орташа мөлшеріне жеткенде бұрынғыдан да көп кездеседі,
себебі мұнда пайыз өскенімен, ол пайда өсуінің дәрежесінде болмайды. Екінші
жағынан біз қарыз капиталының қорлануы ешқандай шын қорланусыз, таза
техникалық тәсілдермен-ақ бола беретінін көрдік, ол тәсілдер - банк істерін
ұлғайту және шоғырландыру, жеке адамдарға тиісті төлем қаржыларының айналыс
резервін немесе резерв қорын үнемдеп пайдалану, осының нәтижесінде олар
үнемі қысқа мерзімге қарыз капиталына айналып отырады. Бұл қарыз капиталы,
сондықтан да ағымдағы капитал деп те аталатын капитал әрқашан қарыз
капиталы формасын тек қысқа мерзімге ғана сақтағанымен, алайда ол мұның
есесіне үнемі келіп те, кетіп те отырады. Егер біреу оны алушы болса,
екінші біреу оны беруші болады. Осылайша қарыз ақша капиталының аумағы іс
жүзінде шын қорланудан мүлде тәуелсіз өседі [2,536-537б]. Айта кету
керек, қарыз капиталының аумағы айналыс қаржысының мөлшерінен мүлде басқа.
Біз бұл арада айналыс қаржысының мөлшері деп түсінетініміз елде бар және
айналыста жүрген барлық банкноттар мен металл ақшалардың жиынтығы: бұған
асыл металдар құймасы да кіреді. Осы мөлшердің бір бөлігімен банктердің
көлемі жағынан үздіксіз өзгеріп отыратын резерв құралады. Несиесі дамыған
елдерде біз қарыз операцияларына пайдалануы мүмкін бүкіл ақша капиталы
банктер мен ақша қарыз алушыларында саым формасында болады деуімізге
болады. Не дегенмен бұл жалпы және тұтас алғанда іс үшін дұрыс. Оны үстіне
істің жайы жақсы болып тұрған кезеңде, шын мәнінде жалдаптық әлі етек алмай
тұрғанда,несие алу жеңіл, сенім күшейтіп отырған жағдайда айналыс
қызметінің басым бөлігі несиенің көмегінсіз-ақ орындалады, металл немесе
қағаз ақша дәнекерлік етпейді. Айналыс қаржысының мөлшері шағын болса да,
көп салым сомасына ие болудың жай мүмкіншілігі тек мынаған байланысты:
1) сол бір ақшаның өзімен орындалатын сатып алу және төлем санына:
2) олардың салым ретінде банкке қайта оралуының санына байланысты
болады, ал олардың төлем және сатып алу қаржысы ретінде қайталау қызметі
арасында олардың тағы салымға айналуы кездеседі [2,541-542 б].
Сонымен қайтадан капиталға айналатын ақша аумағы жаппай ұдайы
өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады, бірақ қарыз ақша капиталы
ретінде өз алдына алып қарасақ ол өндіргіш капиталдың аумағы емес. Бұл
жерде ең маңыздысы мынада: табыстың тұтынуға арналған бөлігінің ұлғаюы ең
алдымен ақша капиталының қорлануы ретінде көрінеді. Демек, ақша капиталының
қорлануына өнеркісіп капиталының шын қорлануынан елеулі бір айырмасы бар
бір жағдай кіреді, себебі жылдық өнімнің тұтынуға арналған бөлігі тіпті де
капиталға айналмайды. Жылдық өнімнің бір бөлігі капиталдың, дәлін айтқанда,
тұтыну заттарын өндірушілердің тұрақты капиталының орнын толтырады, бірақ
бұл бөлік капиталға шынымен айналар болса ол осы тұрақты капиталды
өндірушілер табысынан заттай формасында болады. Табысты бейнелейтін
тұтынуға дәнекер болып қызмет ететін ақша ылғи біраз уақытқа қарыз ақша
капиталына айналып отырады. Ол ақша жалақыны бейнелейтіндіктен, ол сонымен
қатар өзгермелі капиталды ақшалай формасы болып табылады; ал енді әлгі ақша
тұтыну заттарын өндірушілер тұрақты капиталының орынын толтыратын болса,
онда ол тұрақты капиталдың уақытша орнына жүретін ақшалай формасы болып
табылады және осы орны толтырылуға тиісті тұрақты капиталдың элементтерін
зат күйінде сатып алуға қызмет етеді. Ақшаның аумағы ұдайы өндіріс
процесінің кеңеуімен бірге арта тұрса да, ол формасында да, мына формасында
да өздігінен алғанда қорлануды көрсетпейді. Алайда уақытша ол қарызға
берілетін ақшаның, яғни ақша капиталының міндетін атқарады: Демек, бұл
жағынан ақша капиталының қорлануы әр қашан капиталдың қорлануын шындықта
болатынынан неғұрлым артық көрсетуге тиіс, өйткені жеке тұтынудың ұлғаюы
ақшаның көмегімен жүзеге асырылуы арқасында ақша капиталының қорлануы болып
көрінеді, шын қорлануға, капиталдың жұмсалуына жаңа салалар ашатын ақшаға
ақша формасын береді. Қарыз капиталының қорлауы дегеніміз тегі қарызға
арналған ақша ретінде ақша жиналып қалуы болады. Ақшаның капиталға шын
айналуына бұл процестің үлкен айырмасы бар; бұл өзі ақшаның тек капиталға
айналуына болатындай формада қорлануы. Бірақ бұл қорлану, жоғарыда
көрсетілгендей, шын қорланудан зор айырмасы бар жағжайды көрсетуі мүмкін.
Шын қорлану ұдайы өзгеріп отыратын болса ақша капиталының бұл ұлғаюы
ішінара оның нәтижесі болуы ықтимал, ішінара онымен қосарлана жүретін,
бірақ одан мүлде өзгеше жағдайлардың нәтижесі, ақырында, ішінара тіпті шын
қорлаудың тоқтау нәтижесі блуы мүмкін. Қарыз капиталының қорлануы осындай
шын қорланудан тәуелсіз, бірақ дегенмен қосарлана жүретін жағдайлардың
әсерімен ұлғаятыны себебті циклдің белгілі фазаларында әрқашан ақша
капиталының артылуы орын тебуге тиіс. Бізге қарыз капиталы жөнінде тағы
бірнеше ескерту жасау қалып отыр. Бір ақшаның өзі қарыз капиталы ретінде
жиі кездесуі, жоғарыда айтып өткеніміздей, түгелімен мынаған байланысты:
1) олардың сату немесе төлем процесінде тауар құнын қаншалықты жиі
шығаруына, сөйтіп капиталды ауыстыруына байланысты және бұдан әрі олардың
табысты қаншалықты жиі шығаруына байланысты. Олардың шығарған құн ретінде,
капитал немесе табыс ретінде болсын, оны бәрібір басқаның қолына қаншалықты
жиі өтуі, бұл өзі, шын айнылымның мөлшері мен санына байланысты болса
керек;
2) бұл төлемді үнемдеуге және несиенің дамуы мен ұйымдастырылуына
байланысты.
3) ақырында, несиелердің өзара жалғасуы мен қимылының шапшаңдылығына
байланысты, мұның арқасында ақша бір жерде салым түрінде жиналып қалса,
дереу бірден екінші бір дерден қарыз түрінде тағы шыға келеді.
Ақша қарыз капиталына айналса және сол бір ақша сомасының өзі қайта-
қайта қарыз капиталыны болып отырса, мұндайда ол тек бір пункте тек металл
ақша ретінде өмір сүретіні, басқа пунктерінің бәрінде ол капиталға деген
талаптар формасында ғана өмір сүретіні айқын. Жорамалымыз бойынша, бұл
талаптардың қорлануы, шын қорланудан тұрады, яғни тауар капиталының және
тағы басқа құны ақшаға айналуынан туады, солай бола тұрсада бұл талаптардың
немесе құн деңгейінің қорлануы, өз күйінде алсақ, оны туғызатын шын
қорланудан да, ақшаны қарызға беру арқылы болатын болашақ қорланудан да
басқаша қорлану [2, 547-551 б].
Қарыз капиталыдың қызметі мен рөлі. Қызмет экономикалық ктегорияның
өзіндік ерекшелігі бар мәнін білдіреді. Экономикалық әдебиеттерде мұндай
қызметтерінің екеуін атап көрсетеді: үлестіргіш және қарыз капиталының
ұлғаюын сақтау. Ссудалық пайыздың үлестіргіш қызметі қайтадан жасалған
құнның (пайданың) бөлінуін (әрбірден соң барлық құнды емес) білдіреді.
Пайыз арқылы пайданы бөлу меншік иелерінің ауысуымен қатар жүреді, яғни
қарыз алушы пайызды несие берушіге береді және меншік құқығы да оған
өтеді. Пайданы бөлу процесінде ссудалық пайызды алушы мен төлеуші
орындарын ауыстырады. Несие беруші ссуда алушы болуы мүмкін, пайыз
қозғалысы өз бағытан өзгертеді - пайданың бір бөлігі қарыз алушыдан несие
берушілерге аударылады. Сонымен қатар, несие беруші банктер өз пайдасының
бір бөлігін - несиені қарызға алған өз кеиентеріне пайызды төлеуші болуы
ықтимал. Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатқа ие. Халық
шарушылығы деңгейінде ссудалық пайызды төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты. Ссудалық пайыз қарыз алушыны өзінің кәсіпкерлік қызметі үшін
алған несиені толық әрі тиімді пайдалануға және несиені пайызымен толық әрі
уақытылы қайтаруы үшін пайда алуға екінші қызметін орындайды. Ссудалық
капиталды сақтайтын әрі ұлғайтатын ссудалық пайыздың қызметі несие беруші
ретінде банктің несиелік әлеуетін сақтаумен және арттырумен байланысты.
Ссудалық пайыз қарыз алушыны банк берген несиені толық әрі уақытылы өтуі
үшін экономикалық тұрғыдан ынталандыра отырып, ссуда қорын сақтайды әрі
ұлғайтады. Қарыз алушыдан банк алған пайыз бен оған депозит үшін төленген
пайызжың арасындағы айырмашылық ссудалық қор мен оның несиелік ресурстарын
арттырудың көзін құрайды. Пайыз еркін ақшалай капитал мен табысты қарыз
капиталға айналдыратын, оны сақтап, көбейтетін қозғаушы күш болып табылады.
Несие беруші банктің экономикалық мүддесі пайыздан білінбек. Ссудалық
пайызды алу оның қызметінің негігі мақсаты болып табылады. Пайыздың
есебінен оның аппаратты, материалдық-техникалық базасы бойынша және басқа
да операциялық шығындары өтеледі. Пайыз есебінен өз пайдасын алып, ссудалық
қорды арттырады. Бұл арада банк қызметінің нәтижелігін несиелік
операциялардың ауқымын ұлғайту арқылы арттырылмайды. Сонымен бірге, қарыз
алушының өз шарушылығында ссуданы ұтымды пайдалануына ынталандыратын
сараланған пайыздың мөлшерлемелерді қолданып, несие айналымын жылдамдату
жолымен арттырылады. Ссудалық пайыздың рөлі елдегі ақша айналымын реттеуде
танылады. Пайыз мөлшерлемелерін саралап белгілеу арқылы экономикадағы ақша
массасын арттыруға немесе кемітуге болады. Экономикада ссудалық пайыздың
рөлін тұтастай күшейту әрі оны экономикалық ретттеудің қозғаушы элементіне
айналдыру елдегі экономикалық ахуалдың жағдайымен және реформаның барысымен
тікелей байланысты. Қазақстандағы осы заманғы экономикалық қатынастардв
ссудалық пайыз рөлінің күшеюі оны реттеуші қызметінің пайда болу нәтижесі
ретінде тән болып отыр [5,161-163 б]. Ендігі кезекте осы қарыз капиталы
рыногы туралы айтып кеткен жөн болар. Әр ел арасындағы қаржылық капиталды
әлемдік ссудалық капитал нарығы арқылы жүзеге асырылады. Оның қалыптасуы
әлемдік шарушылықтан бастау алады. Бұл ұрдіс арқылы бүкіл мемлекеттердің
әлемдік несиелік қарым-қатынас және де ұлттық ссудалық капитал нарығында
орын алады. Ұлттық ссудалық капитал нарығының өзара әрекеттесуі бұл
әлемдік ссудалық капитал нарығын білдіреді. Әлемдік ссудалық капитал
нарығы - сұраныс жиыны және де қарыз алушылардың ссудалық капиталға ұсынысы
және де әр түрлі елдердің несие берушілері болып табылады. Өзінің
функционалдық жағынан ол - әлемдік маштабтағы аккумуляциялық механизм және
қаржылық ресурстарды әртараптандырады. Ақшаның ссудалық капиталға айналуы
және нарық механизмі мен әр түрлі елдердің әртараптануы арқылы әлемдік
экономикада құрлымдық жылжу баяулайды, өндірістік ұлтаралық үрдісін
жоғарлатады. Әлемдік нарықта ссудалық капиталды екі негізгі секторға
бөлуімізге болады: Әлемдік қаржылық нарық және әлемдік капиталдар нарығы.
Әлемдік қаржылық нарық- ссудалық капиталдың сұранысы мен ұсынысын
біріктіреді, яғни әлемдік деңгейдегі сату мен сатып алу құралы ретінде.
Әлемдік капиталдар нарығы - ұзақ мерзімге арналған және белгілі бір
мөлшерде қолданылатын қаржылық капитал салымдары болып табылады. Бұл арқылы
әлемдік капиталдар нарығы әлемдік деңгейдегі өндіріс үрдісін үлкейтеді.
Нақты формасына қарай әлемдік капиталдар нарығын екіге бөлуге болады: Несие
нарығы және бағалы қағаздар нарығы. Әлемдік ссудалық капитал нарығы ерекше
институтционалды құрылымы бар. Оның негізі болып кәсиби қатысушылыр, яғни
әртүрлі елдер арасындағы несие берушілер мен несие алушылыр арасында делдал
ретінде қатысуы. Оларға үлкен трансұлттық компаниялар, қаржылық
компаниялар, қор биржалары және де басқа да қаржылық-несиелік ұйымдар. Олар
үлкен қаржылырды жинақтайды. Бұл арқылы әлемдік капиталдар нарығын үлкен
қаржылық жинақтар, яғни олар, жеке фирмалар,банктер,сақтандыру
компаниялары,зейнетақы қорлары, жекелей институттар арқылы жүзеге
асырылады. Қаржы - несиелік үйымдардың әлемдік капталдар нарығында негізгі
клиентері болып, яғни олар қарыз алушы ретінде қатысуына ықпал ететін
мыналар болып табылады: трансұлттық компаниялар, мемлекеттік органдар,
халықаралық және аймақтық ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар әлемдік
капиталдар нарығында халықарлық қаржы орталықтары бар. Олардың қызметіне
әлемдегі валютаны, депозитты, несие жүйесін, эмиссияны, сақтандыру
операцияларын қарастырады. Жетекші қаржы орталықтарының бірі болып Нью-Йорк
болып саналады. Ол эмиссиялық акция, облигация және бағалы қағаздарды
сатумен айналысады. Ал Еуропаның қаржылық орталығы болып - Лондон саналады.
Ол халықаралық валютаны айырбастауда несие және депозиттік операцияларды
орындауда бірінші орынға ие. Соңғы уақытта Токиодағы қаржы орталығы дамып
келе жатыр. Жаңа қаржылық орталықтарының қатарына Синганур, Гонконг,
Бахрейн, Панама елдері жатады [ 6,516-517 б]. Сонымен қорыта келгенде
дағдарыс кезінде банк қызметі аталған қарыз капиталы қозғалысы ретінде
нақты анықтап берді.
1.2 Банк жүйесінің дамуындағы әлемдік тәжірибе
Ең алдымен бірнеше елдердің банк жүйесіне тоқтала кетейік. АҚШ
банктiк жүйесi 1776ж. өзiнiң тәуелсiздiгiң жариялаған күннен бастап пайда
болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791ж. құрылған. Орталық банктiң құрылыуы
туралы 1913ж. қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейiнгi жұмыс жасап
отырған үш деңгейлi - Басқарушылар кеңесiнен, Федералды резервтiк жүйеге
мүше банктерден тұратын Федералды Резервтiк жүйенiң негiзi қаланды. АҚШ-
тың Федералды резервтiк жүйесі басқару және ұйымдастыру қағидаларына қарай
басқа дамыған елдердiң орталық банктерiнен ерекшеленедi. Федералды
резервтiк жүйе он екi федералдық резервтiк банктерден және федералды
резервтiк жүйеге мүше жеке комерциялық банктерден тұрады. Ол мемлекеттiк
институт болып табылмайды. Федералды резервтiк жүйесінің (ФРЖ) жарғысына
сәйкес, оның капиталы федералды резервтiк жүйеге мүше жеке меншiк
коммерциялық банктердiң қосқан жарғысынан құрылады.
Басқару кеңесi – бұл банктiк жүйенi басқаратын ең жоғарғы орган
болып табылады. Оның құрамына АҚШ-тың Президентiмен 14 жылға тағайындалатын
Сенаттың келiсiмiнен соң 7 негiзгi мүше кiредi. Олар Президенттiң
рұқсатынсыз қызметтен босай алмайды. Басқару кеңесi ең жоғарғы заң шығарушы
орган - Конгрестiң алдында есеп бередi. Басқару кеңесiнiң мүшелерi
мемлекеттiк ұйымдардың, резервтiк банктердiң және iрi өнеркәсiптiк, ауыл
шаруашылық, сауда және банктiк монополиялардың өкiлдерiнен сайланады.
Федералды резервтiк жүйесі құрамы бес буынға бөлiнедi:
Федералды резервтiк жүйенің басқару кеңесi. Басқару кеңесi саясатының басты
бағыты бойынша Федералды резервтiк банктердi бақылауға, шешiм қабылдауға
өкiлеттi мемлекеттiк құрылым ретiнде құрылған. Оның басты қызметi - ақша -
несие қызметiн дайындау. Камитеттiң құрамына он екi адам кiредi: жетеуi -
федералды резервтiк жүйені басқару кеңесiнiң мүшелерi, бесеуi федералды
резервтiк банктерден алынған өкiлдер
1)Федералдық кеңес беру кеңесi - 12 адамнан тұрады. Бұл кеңестiң
мүшелерi бiр жыл мерзiмге федералды резервтiк банктерден тағайымдалады.
Кеңес беру федералды резервтiк жүйенің қызметтерi: ақша-несие саясатына,
алтынмен жасалатын операцияларға, банкноттарды эмиссиялау және шетел
банктерiнiң операцияларына байланысты сұрақтар жайлы қызмет көрсетедi.
2)Федералды резервтiк жүйе операцияларын он екi федералды резервтiк
банктер жүзеге асырады. Бұл банктер орталық банктiң банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметтерiн жүзеге асырады. Әр резервтiк банктi
9директордан тұратын Кеңес басқарады. Директорлар 3топқа бөлiнедi.
3)Федералды резервтiк жүйеге мүше 6000 комерциялық банктер, ал
қалғандары штаттағы банктерден құралады. Штаттардың банктерi штаттардың
заңдарының негiзiнде қызмет етедi.
Сонымен, ФРЖ-ң ұйымдастырылу және функционалдық жағынан, ФРЖ
орталықтандыру элементерiн ескере отырып, жергiлiктi жерлерде өзiндiк
дербестiктi сақтайды. АҚШ-да коммерциялық банк ашу үшін оған чартер
түріндегі рұқсат немесе ақша айналысын бақылайтын адамнан федералды чартер
алуы тиіс.
Көп жылдары кейбір штаттарда банк ашу үшін үкіметтен рұқсаттың
керегі жоқ еді. Үкіметтік чартері жоқ банктер коммерциялық болып
есептелінді. Тіркелудің негізгі себебі банктік операцияларға бақылаудың
толығымен жүргізілуі. Қазіргі кезде кез келген мекеме коммерциялық банктің
операциясын жүзеге асыруға сұрауы мүмкін, бірақ оған міндетті түрде чартер
берілмейді. Чартер беріледі, егер банк “табиғи монополист” болып табылса
және оның атқаратын қызметі қауіпсіз және табысты болған жағдайда. Ал
коммерциялық банктердің қызметін бақылауға келетін болсақ, коммерциялық
банктер кәсіпкерлік қызметінің ішінде ең қатал бақыланатын сала. Бұл салада
операциялар заңды түрде ме, әкімшілік актісіне сай келеді ме, осының бәрі
қатаң бақыланады. Банктік қызметтің әрбір фазасы федералды және жергілікті
заңға тәуелді болады. Реттеу көзқарасынан барлық американдық банктерді төрт
топқа бөлуге болады: ұлттық банктер, ФРЖ мүшелігіне кіретін штатты банктер,
ФРЖ мүшелігіне кірмейтін банктер, депозиттерді сақтандыратын федералды
корпорация. Ұлттық банктер ақша айналысын бақылаушыға тәуелді. ФРЖ
мүшелігіне кіретін штатты банктер өздерінің тіркелген және жұмыс жасап
жатқан штаттарына тәуелді. Кейбір жерлерде федералды және жергілікті ұйым
бақылаулары әр түрлі болғанымен, басты мақсаты: тұрақты банктік жүйені құру
және сақтау.
Сонымен, АҚШ-тың қаржы мекемелерінің даму тенденциялары болып,
түрлі топтар арасындағы құқық барьерлерін жою, істелінетін функциялары мен
операцияларын қайталау және олардың арасындағы бәсекелестікті одан әрі
қатайту болып отыр.[7, 4-18б]
Германия банк жүйесі. Германияның бүгінгі банк жүйесінің құрылымы
бірден қалыптасқан жоқ. 1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде
Райхсбанк құрылып, оған райхскансер, банк президенті және банк басқармасы
жетекшілік жасаған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңес
басқыншылығының аймағында Райхсбанктің қызметі тоқтатылды, ал батыс
аумақтарда екі сатылы банктік жүйе енгізілді. Германияның әр жерлерінде
бұрынғы Райхсбанк бөлімдері негізінде орталық банктер құрылып, олардың
қызметі 1948 жылы ақпан айынан бастап, Немістің жер банкілерінің
тәжірбиелеріне сүйене отырып жүзеге асырылды. Немістің федералдық банкі
Бундесбанк - Германияның орталық банкі болып табылады. Ол Франкфурт-на-
Майнедегі орталық басқармасы мен 9 жергілікті орталық банктерден (1992
жылға дейін он бір болған) және 200 бас бөлімшелері мен филиалдарынан
тұрады. Федералдық банктің компетенциясы мен міндеттері жайлы арнайы заң
жұмыс жасайды. Федералдық банк капиталы мемлекетке тиесілі болғандықтан, ол
мемлекеттік банк болып саналады. Банктің орталық Кеңесі мен федералдық
үкімет арасында өзара ынтымақтастық, көбіне ақша-несие саясатына федералдық
банк президентінің араласуына байланысты қалыптасқан. Шетелдің басқа да
орталық банктері сияқты немістің федералдық банкі банкнотты шығаруға
монополиялық құқыққа ие болумен қатар валютаның тұрақтылғын қамтамасыз
етуге тиіс. Германияның банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер
құрайды. Олардың ең бастысы, үлкен әмбебептық дәрежелері ажыратып тұрады.
Іс жүзінде олар айналыспайтын банктік операциялар жоқтың қасы деседе
болады. Олардың үлесіне Германияның несиелік институттары жүзеге асыратын
операциялардың жалпы көлемінің бөлігі тиеді. Тиімді нарық экономикасын құру
орталық банк қызметтерінің шегін белгілей отырып, коммерциялық банктердің
қызметін ажырататын екі сатылы банк жқйесіндегі несиелік істің
жетілдірілуін талап етеді. Экономиканың өсуін ынталандыратын, бірақ
инфляциялық процесстерге әкелмейтін ақша массасының мөлшерін белгілеу
орталық банктің басты қызметін білдіреді. Коммерциялық банктер секторы
меншіктің формаларына қарай, капиталды орталықтан басқаруға тәуелді болмай,
өзінде бар қаражат көлемін тиімді де үтымды пайдалану қадамдарын жасауда.
Себебі, капиталды дұрыс пайдаланбау, яғни несиелер беру барысына көңіл
аудармау коммерциялық банктерді пайдасыздыққа әкелері сөзсіз. Банктердің
маңызды міндеттеріне несиелік тәуекелді басқарумен қатар трансформациялау
жатады. Салым иелерінің көпшілігі өздерінің капиталдарын қысқа мерзімге
салғанды тиімді санайды. Ал экономикадағы күрделі қаржыны қаржыландыруды өз
кезегінде ұзақ мерзімді капитал жұмсалымын талап етеді. Сондықтан банктер
капиталдың әр түрлі мерзімдерде берілуін ыңғайластырып отыруға тиісті.
Сонымен қатар банктердің келесі бір міндеті - берілетін капитал шамаларының
өзара сәйкес келуіне көңіл аудару болып табылады. Несиені тәуекелдік
дәрежесіне, берілу мерзіміне және шамасына қарай трансформациялау
банктердің негізгі қызметін білдіреді. Германияның банктік жүйенің
өнеркәсібі дамыған басқа елдердегі банк жүйелерімен салыстырғанда
ерекшелігі оның құрылымында жұмыс істейтін әмбебап несиелік мекемелердің
басым болуынан көрінеді. Жеке коммерциялық банктер секторы 350-ге жуық
немесе олардың 7000-нан астам филиалдары және 200 мыңдай қызметкерлерін
қамтиды. Бұл секторға үш ірі банк, 200-дей аймақтық банктер, 80 жеке, 60-қа
жуық шетел банктерінің филиалдары кіреді. Германиядағы үш ірі банк:
Дойчебанк, Дрезнербанк және Коммерцбанк (1871 жылы империя тұсында ірге
тасы қаланған) немістің белгілі жіне ірі несиелік мекемелерін құрайды. Осы
үш банк те акционерлік қоғамдар негізінде құрылған. Әр банктің 200000-нан
300000 дейін акционерлері бар, олардың бөлігін банктің қызметкерлері алады.
Бұл банктер кең көлемде қызметтер көрсететін әмбебап банктер болып
табылады. Әсіресе, сыртқы сауданы қаржыландыруда, эмиссиялық келісім-
істерде және клиенттердің бағалы қағаздарын басқару саласында бұл
банктердің маңызы жоғары. Германияда әмбебап коммерциялық банктермен бірге
мамандандырылған банктер қатары да жұмыс істейді. Мамандырылған банктердің
негізгі тобын жер бөлімшелеріне несие беру және коммуналдық несие беру
бойынша 30-ға жуық ипотекалық банктер мен мамандандырылған банктер құрайды.
Германияның экономикалық жағынан нашар дамитын аймақтарында күрделі қаржы
жұмсалымдарына несие берумен айналысады. Ал басқа да мекемелер
өнекәсіптерді, әлуметтік тұрғын үй құрылысын, ұсақ және орта
кәсіпорындарды, ауыл шаруашылығы және өзге салаларды мемлекеттік
бағдарламаларға сай қолдау жасап отырады [7, 36-42б].
Ұлыбритания банк жүйесі. Ұлыбритания банк жүйесі бойынша дүние
жүзінде дамыған болып табылады. Ағылшын банктердің ерекшелігі халықаралық
экономикалық қатынастарда қызмет көрсету саласы жоғары деңгейде
болғандықтан. Лондон дүние жүзінде банктің саны бойынша бірінші орын алады;
мұнда шетел ваюталық нарығы қалыптасқан, ағылшын банктері халықаралық
операцияларды жүзеге асыруда дамыған.
Ұлыбритания банк жүйесі екі деңгейлі болып келеді. Жоғарғы деңгейде
– Орталық банк, төменгі деңгейде коммерциялық банктер жатады.
Ұлыбританияняң орталық банкі-ағылшын банкі-арнайы парламент актісімен 1964
жылы құылған. Британдық банк жүйесінің құрылымы жеткілікті түрде және
көбінесе ыңғайлы болып келеді.
Жоғарыда келтірілген банктік үйымдарды басқаша бөлуге болады, сандық
сапасына қарай бөлек және көтерме. Бөлек банктер - коммерциялық, негізінде
депозиттік кез келген клиент түріне қызмет көрсетеді. Ал көтерме банктер
дамыған сауда компаниялары мен қаржы институттарымен ірі істер бойынша
келісім шарт жүргізеді. Іс жүзінде екі түрдегі банктер де ірі операцияларды
жүзеге асырады. Ұлыбританияның жинақ банктеріне келетін болсақ,
Ұлыбританияда мұндай екі мекеме болған: а) трасталық - жинақ банкі, бұл
банктік ТСБ холдингімен ( әлемдегі ірі жинақ мекемесі). Ұлттық жиробанк,
мемлекеттік ведомстволар мен жергілікті халықпен есеп - айрысу кезінде
ұлттық жиробанктің қызмет көрсетуін пайдаланады. Бұл банк мемлекеттік болып
табылады. Ағылшын Ұлттық жинақ банкінің міндеті: халықтың жинағын қабылдау
және мемлекеттік қарыздарды қаржыландыру, несие бермейді.
Ұлыбританияның коммерциялық банктер жүйесіне мыналар кіреді:
Депозиттік банктер - ірі банктік монополиялар - елдің ішіндегі
депозиттік - қарыздық операцияларда көбінесе қызмет ететін клирингтік
банктер. Оларға “үлкен төртке” кіретіндер - National Westminster Bank,
Loid’s Bank, Barclay’s Bank жатады. Сауда банктер. Сыртқы сауда және
халықаралық қаржы - несие операциялар сферасынад қызмет етеді. Ең бірінші
банк - “Baring brothers” 1763 жылы құрылды. Ең басында олар белгілі-бір
бұымдар бойынша сауда мәмілелерге бағытталған коммерциялық фирмалар түрінде
қызмет етті.
Шетел банктері. 1957 жылы Ұлыбританияда 80 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2010 жылы 30 қаңтардағы Республикасының Президент Н.Ә. Назарбаевтың
“Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”
атты Қазақстан халқына Жолдауында: ...қаржылық реттеуші банк секторының
сыртқы міндеттемелері үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде
төмендеуін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл ретте сыртқы займдардың басым бөлігі
тиімді де бәсекеге қабілетті өндірістер құруға бағытталуы керек. Банктерді
ашық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан аулақ ұстау қажет.
Банктердің тек қана банк қызметімен айналысуын және олардың қызметінің
барынша мөлдір болуын қатаң бақылауға алу керек. Біз банктердің дағдарыс
кезінде аман қалуына көмектестік, енді банктер экономикаға оның дағдарыстан
кейінгі қалпына келуі мен дамуына жігерлі түрде жәрдемдесуі тиіс - деп
көрсетілгендей мемлекеттің жүргізген саясатының арқасында қазіргі бантердің
жағдайы жақсарды [1]. Банктiк жүйеде қоғамның барлық ақшалай қорлары
шоғырландырылған: мемлекеттiк шаруашылық буындардың қаражаттары, халықтың
жинақ ақшалары т.б. бар. Банктер осы қорлардың қалыптасуына белсендi
қатысады, яғни оларды пайдалану бойынша бақылау жүргiзедi, ақша айналымын
реттейдi және сол арқылы ұдайы өндiрiстiк үрдiске әсер етедi. Қазақстанның
нарықтық экономикаға көшуiмен банктердiң алдында жаңа мүмкiндiктер ашылуда.
Меншiктi жекешелендiру мен мемлекетсiздендiру нәтижесiнде жеке меншiк,
меншiктiң ұжымдық және акционерлiк түрлерi, кооперативтiк қозғалыс кең етек
алуда, меншiктiң аралас түрi негiзiнде кәсiпорындар құрылуда. Қоғамда
белгiлi-бiр класқа ие комерсанттар, кәсiпкерлер пайда болуда. Нарықтық
қатынастардың дамуы бойынша экономикада, қоғамда банктердiң ролi күшеюде.
Олардың жұмысында әмiршiл - әкiмшiл әдiстердiң орнын, экономикалық әдiстер
алмастырды. Сөйтiп, экономикаға банктiк ықпал етудiң құндық құрылымдарының
мағынасы арта түстi. Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей экономикада нарықтық
қатынастар өз-өзiн реттей алмайды. Оған белгiлi бiр деңгейде мемлекет әр
түрлi саясаттар жүргiзу арқылы араласып, реттеп отырады. Мұндай экономиканы
реттеу саясаттарына ақша-несие және бюджеттi-салық саясаты, валюталық
саясаттар жатады. Бұл қаржы нарығының саясаттарын мемлекет тарапынан банк
жүйесi атқарып отырады.
Елiмiздiң өз егемендiгiн алғаннан берi нарықтық қатынастар күннен-
күнге дамып келедi. Бiрақ экономикада қанша нарықтық қатынастар
орнағанымен, оның өзiн-өзi басқаруы мүмкiн емес. Оған белгiлi бiр дәрежеде
мемлекет өзiнiң саясаттары арқылы әсер етiп отыруы керек. Мұндай
саясаттарға мемлекеттiң ақша-несие саясаты және қаржы (бюджеттiк) саясат
жатады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының банк
жүйесінің қалыптасуы мен даму болашағы, оны жетілдіру жолдары мен
перспективалары. Әлемдік дағдарыстың орын алуына байланысты банк қызметін
тұрақты дамыту. Мемлекеттік бақылау бірінші кезекте Қазақстан бүкіл банк
жүйесінің, барлық жүйе құраушы банктердің тұрақтылығы мен оларға деген
сенімнің сақталуын қамтамасыз етуі. Өйткені ол қажет болған жағдайда
мемлекеттің әлемдік қаржы дағдарысының өтінде қалған қаржы институттарын
өз басқаруына алуға дайын екендігін көрсетеді. Қазақстанның банк жүйесіне
деген сенімді қамтамасыз ету, экономиканың нақты секторын ынталандыру
жөнінен кең ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру, сол сиқты жұмыссыздыққа
қарсы күрес және халықтың осал топтарына қолдау көрсету болып табылады.
Банктік қызметті нормативтік реттеу барысында қолданылатын құқықтық
құралдарды басқару. Банктік қызметті басқару органдарының мәртебесін және
өкілеттігін анықтау банктік қызметті мемлекеттік реттеудің құқықтық
механизмін анықтау.
Мәселелердің қаралу деңгейі: Банк және банктік жүйенің
ғылыми(тәжірибелік талдау мәселелері отандық және шетелдік тәжірибе,
ғалымдар мен мамандардың теориялық, тәжірибелік және әдістемелік еңбектерін
жалпы негізде зерттеуді талап етеді. Банк ұғымы, банк қызметінің және
дамудың теориялық мәселелері экономикалық даму құралы ретінде К.Марк пен
Ф.Энгельс, А.Смит, және т.б. ғалымдар негізгі еңбектерінде қарастырылды.
Бұл бағыттағы мәселелерді зерттеумен ресейлік ғалым-экономистер
еңбектерінде де кездестіруге болады. Олар: Трахтенберг И.А, Аникин А.В,
Шенаев В.Н. және т.б.
Қазақстан Республикасында Банк ұғымын зерттеу мен дағдарыс
кезіндегі банк жүйесінің даму бағыттырын, сондай ақ, банк қызметінің
дамудағы ғылыми зерттеулерге көптеген отандық ғалым экономистер өз
үлестерін қосты. Солардың ішінде: М.С.Тулегенова, С.Б.Мақыш, А.Ә.Ілияс,
Н.Г.Керимбекова, Г.И Супугалиева, Б.Ж. Сапаров, Мухамадиева М.Д және т.б.
Дипомдық жұмыс мақсаты: Қазақстанның банктік жүйесіне дүниежүзлік
қаржылық дағдарыстың әсерін теориялық қарастыру және мемлекеттің банк
жүйесін әрі қарай дамытуға және жетілдіруге бағытталған ғылыми-тәжірибелік
кепілдемелерді анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеті: Негізгі ғылыми және тәжірибелік
міндеттер:
1. Банк қызметінің теориялық негіздерін, соның ішінде банк қызметін
қарыз капитал айналымы ретінде қарастыру;
2. Банк жүйесінің дамуын әлемдік тәжірибемен салыстыру бағыттары;
3. Осы орын алған әлемдік қаржы дағдарысының себебі мен Қазақстан
Республикасының банк секторына әсері;
4. Жаһандану жағдайында банк қызметінің дамуы мен банк жүйесіне
жаһанданудың әсері қарастырылады;
5. Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің мәселелері
қарастырылады;
6. Қазіргі кездегі екінші денгейлі банктердің қаржылық жағдайына
талдау жасау;
7. Қазақстан Республикасының банк жүйесіне және дағдарысқа қарсы
мемлекеттің жүргізген саясаты;
Дипломдық жұмыс объектісі: Дүниежүзлік қаржылық дағдарыстың
Қазақстан Республикасы Банк жүйесіне әсері болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу пәні: Әлемдік қаржылық дағдарыстың себебі
және оның Қазақстан Республикасының Банк жүйесіне әсерін қарастырады.
Сонымен қатар, елдегі дағдарысқа қарсы іс-шаралардың жүзеге асырылуы.
Дипломдық жұмыстың теориялық негізі: Зерттеудің теориялық және
әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдар-экономистер мен
мамандардың банктік қызмет аясындағы еңбектер алынды. Салыстыру және
жинақтау, ғылыми талдау және синтез, мәліметтерді экономика-статистикалық
өңдеу әдістерінің негізінде, зерттеу жүйелі-құрылымдық талдау принципіне
сәйкес құрылды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық базасы: 1995 жылдың, 30.наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң, 1995 жылдың 31
тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет
туралы заң актісі. 2007-2011 жылдарға арналған Қаржы секторының даму
концепциясы. 2010 жылы 30 қаңтардағы Республикасының Президенті Н. Ә.
Назарбаевтың “ Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа
мүмкіндіктері” атты Қазақстан халқына Жолдауы, және де 2009 жылы 6
наурыздағы Дағдарыстан - жаңару мен дамуға атты Қазақстан халқына
Жолдауы. Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері,
сонымен қатар, халықаралық, республикалық ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың мәліметтері, отандық және шетелдік ғалымдардың оқу
құралдары мен диссертациялары қолданылды.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы: Зерттеудің теориялық
нәтижелері қаржы саласының бір тетігі ретінде қаржыгерлер мен
экономистерді дайындау, оны оқу процесінде пайдалануы мүмкін. Сондай-ақ,
аталған ескертулер банк саласында жұмыс жасаушыларға теориялық негіздеме
ретінде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, экономикалық пәндерді, яғни, банк
ісі, экономикалық теория және т.б. пәндерді оқытуда пайдалануы мүмкін.
Жұмыс құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде дипломдық жұмыс өзектілігі, ғылыми аппараты: мақсаты,
нысаны, пәні, міндеттері, теориялық негiздерi, ақпараттық базасы мен
тәжірибелік(теориялық маңыздылығы баяндалады. Банк қызметінің теориялық
негіздері атты тараудың бірінші бөлімінде Банк қызметінің қарыз капиталы
айналым формасы ретінде қарастырылуы. Қарыз капталының банк жүйесіндегі
қызметі және оның ақша капиталына айналуы сынды мәселелер қарастырылады.
Екінші бөлімде банк жүйесінің дамуындағы әлемдік тәжірибе қарастырылады. Ал
бірінші тараудың үшінші бөлімінде әлемдік қаржы дағдарысының себебі және
оның Қазақстан Республиканың банк жүйесіне әсері қарастырылады.
Жаһандану жағдайындағы банк жүйесі атты екінші тарау бірнеше бөлімді
қамтып, Жаһанданудың банк жүйесіне әсерін қарастырдым. Екінші бөлімінде
Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің мәселелері.Үшінші бөлімде елдегі
екінші денгейлі коммерциялық банктердің қазіргі қаржылық жағдайын талдадым.
Ал үшінші тарауда дағдарысқа қарсы мемлекеттің жүргіген саясаты
қарастырылады.
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар
мен ғылыми тұрғыдан ұсыныстар беріледі.
Қосымшаларда аталған дипломдық жұмыстағы тақырыпты толық ашуға
мүмкіндік беретін, негізгі көрсеткіштер мен даму динамикасы қарастырылады.
1 БАНК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Банк қызметі қарыз капитал айналымының формасы ретінде қозғалысы
ретінде
Қазіргі заманғы қоғамда банктер әр түрлі операцияларды іске
асырады. Олар тек ақша айналымын және несиелік қатынастарды жүзеге асырып
қана қоймайды, сонымен қатар банктер арқылы ұлттық шаруашылықты
қаржыландыру, сақтандыру операциялары, бағалы қағаздарды сату-сатып алу,
кей жағдайларда делдалдық келісімдер мен мүлікті басқаруды жүзеге асырады.
Несиелік мекемелер кеңесші ретінде көрінеді, халықшаруашылық мәселелерді
талқылауға қатысады, статистиканы жүргізеді және олардың өздерінің қол
астындағы кәсіпорындары болады.
Қарыз капиталы - пайыз түрінде ақы түрінде ақы төлеп қайтару
шартымен берілетін ақша капиталы [2,327б]. Осыған байланысты біз мына-
кестені қарастырайық: Қарыз капиталының қозғалысы 1-кестеде көрсетілген.
КЕСТЕ 1
Қарыз капиталының қозғалысы *
ХХ ғасыр, 70-шы жылдарға ХХ ғасыр, 70-шы жылдардан кейін.
дейін.
1 Өндірістік капитал Жалған капитал
2 Банк капиталы Қаржы капиталы
3 Сауда капиталы Сауда капиталы
4 Қаржы капиталы Банк капиталы
5 Жалған капитал Өндірістік капитал
*Дерек көзі: К.Маркс. Капитал ІІІ том. Қазақстан баспасы, - Алматы,
1973.
Бұл кестеден біз қарыз капиталының қозғалысын көріп отырмыз. Яғни
ең алғашқыда өндірістік каитал аясында дамыған шаруашылық бірте - бірте
дами бастады. Бірінші топтама 70 жылдардың ХХ ғасыр шеніне дейін дамыған
шаруашылық болып табылады. Ал екінші топтама 70 жылдардан кейін дамыған.
XIX-ғасырдың соңы, XX-ғасырдың басында Батыс Еуропа елдерінде, экономиканың
өндірістік (нақты) секторының басымдығы кезінде, капитал өндірісті
ұйымдастыру нысаны болып нығайа бастады. Яғни өндірістік капиталдың ең бір
жақсы дамыған кезі болды. Капитал айналымының нәтижесінде жинақталған артық
ақшаны өндірушілер тауардың ерекше түрі: тауар-капитал ретінде қолдана
бастады. Яғни оны несиеге беріп, пайда көрді. Бірте-бірте ақшалай капитал
иелері мен олардың қарызгерлері арасындағы делдалдар функциясы банктарда
шоғырлана бастады. Банктық операцияларды жүргізудегі экономикалық мүдде -
капитализациясы банктік капиталды жинақтауға мүмкіндік беретін пайыздық
табыс болды. Осылайша банктік капитал пайда болды. Осылайша, тарихи жағынан
банктік капитал бастапқыда өндірістік капиталдың бөлшектенген бөлігі
ретінде пайда болып, рынокта екінші позияға ие болды. Өндірістік және сауда
ұйымдары үшін банктар серіктестермен есеп айырысу бойынша және уақытша бос
қаражаттарды мобилизациялау бойынша қызметін көрсететін қаржылық делдалдар
болды. Экономика дамыған сайын банк өнімдерінің саны арта түсті. Өндірістің
артуы мен шоғырлануына, өндірістік монополиялардың пайда болуына байланысты
ақша капиталының жинақталуы, оның айналымға түсу жылдамдығының артуының
қажеттілігі өсе түсті. Өндірістік монополиялардың банктерге берген ақша
капиталы көлемінің артуы екі жақтың да тәуекелділігін арттыра түседі.
Осындай жағдайда қаржылай байланған құрылымдардың жеке дара, өз бетінше
бөлек жұмыс істеуі рационалды болмай қалады. Өндірістік капитал, Маркс
бойынша, бұл – нақты сектордың барлық салаларына, көлік пен байланысқа
салынған капитал. Банктік капитал – ссудалық капиталдың барлық айналыс
сферасын қамтиды, яғни сақтандыру, инвестициялық, зейнетақылық, депозиттік,
қор рыногы [3, 21б].
Өнеркәсіп капиталының айналымы дегеніміз оның өндіріс уақыты мен
айналыс уақытының бірлігі, сондықтан ол ұдайы өндіріс процесін тұтас
күйінде қамтиды. Бұдан мұның керсінше, көпестік капитал іс жүзінде тауар
капиталының ерекшеленген күйдегі қозғалысы ғана болғандықтан, оның айналымы
тауар құбылысының бірінен, Т-А сатысын, капиталдың бастапқы нүктесіне қайта
бағытталған ерекше қозғалысын білдіреді, көпестік тұрғыдан қарағанда, А-Т-А
көпестік капиталдың айналымы болып көрінеді. Көпес әуелі тауар сатып алып,
өзінің ақшасын тауарға айналдырады, сөйтіп мұның өзі ұдайы қайталанып
отырады. Айналыс саласынада өнеркәсіп капиталының құбылысы әрдайым Т-А-Т
түрінде көрінеді [2, 327б]. Бұл жерде өндірістік капиталдың негізгі
ерекшелігі: тұтыну және ивестициялық тауарлардың болуы. Бұл капитал А.
Смиттің айтуы бойынша қосылған өнім болып табылады, яғни ол халық
байлығының негізін құрайды. Бірақ өндіріс сферасы өніммен бірінші кезекті
шикізатқа шектеулі болып келеді. Өндірістік капиталдың банк капиталынан бір
ерекшелігін айта кететін болсақ, екеуіде пайданы көздейді, екеуіде пайда
әкеледі, бірақ бұл жерде қалай, қандай пайда әкелетінінде мәселе болып
отыр. Өндіріске салынған ақша, ол өндірілген тауар болып табылады, оны біз
сатып, ақша аламыз сосын ол ақшаға қайтадан шикізат көзін алып, сатуға
тауар өндіреміз. Ал банк капиталына салынған қаражат көзі, мысалы депозитке
немесе несиеге алынған қаражат көзі болсын делік, ол ақша бізге белгілі бір
пайыз үстемесімен қайтарылады [4,17-19б]. Енді біз банк капиталының неден
құралатынын егжей-тегжейлі қарастырайық.
Банк капиталы: 1) нақты ақшадан, алтынан немесе банкноттан; 2)
бағалы қағаздардан құралады. Ал осы бағалы қағаздарды тағы екіге бөліумізне
болады: сауда қағаздары, яғни оқтын-оқтын мерзімі өтіп отыратын және
банктің бар қызметі соны есепке алу болып табылатын ағымдағы вексельдер,
және жария бағалы қағаздар, мысалы, мемлекеттік облигацияар, әрқилы
акциялар, қысқасы, пайыз беретін, бірақ вексельдерден елеулі айырмашылығы
бар қағаздар. Ипотеканы да осыған қосуға болады. Осы заттық құрамды
бөліктерден құралатын капитал тағы да келіп екіге: банкирдің өзі салған
капиталына және банкирдің банк капиталын құрайтын депозиттерге, немесе
қарыз капиталына бөлінеді. Депозиттер мен банкноттарды әзірше шет қалдыра
тұрамыз. Қандай болғанда да мына жағдай айқын: банк капиталының нағыз
құрамды бөліктері - ақша, вексель, пайыз қағаздары - осы түрлі элементтер
банктің өз капиталына ма, әлде депозиттер ме, яғни басқа адамдардың
капиталы ма, - одан ешбір өзгермейді. Банк өз ісін тек өз капиталымен
немесе оған депозитке берілген капитал арқылы ғана жүргізе ме, бұған
қарамастан, капиталдың бөлікке бөлінуі өзгеріссіз қала береді. Банкілердің
қарауынадғы қарыз капиталы оған әр түрлі жолдармен келеді. Біріншіден, олар
өнеркәсіп капиталистерінің кассирлері болғандықтан, олардың қолында әрбір
өндірушінің немесе көпестің резерв қоры ретінде сақтайтын немесе оған төлем
бойынша түсіп жататын ақша капиталы жинақталады. Сонымен бұл қорлар қарызға
берілетін ақша капиталына айналады. Екіншіден, банкілердің қарыз капиталы
ақша капталистерінің салымдарынан құралады, бұл капиталистер банкілердің
бұл ақшасын қарызға беруіне мүмкіндік береді. Банк жүйесінің даумымен
қатар, атап айтқанда банкілер салымдар бойынша пайыз төлей бастағанда-ақ
оларда ақша қоры жинақталған болады және барлық уақытша қарызға алынбаған
ақшаларды да банкілерге шоғырланады. Өздігінен ақша капиталы ретінде қызмет
атқара алмайтын ұсақ салымдар үлкен сала болып бірігеді, сөйтіп ақша күшін
құрайды. Ұсақ салалардың бұлай жиналуы банк жүйесінің ерекше жемісі, мұны
оның нағыз ақша капиталистері мен қарыз алушылардың арасындағы делдалдық
рөлін айырып қарау керек. Ақырында, бірте-бірте тұтынуға арналған
табыстарды банкілерде сақталады. Несие беру ісі вексельдерді есепке алу,
оларды мерзімі өткенге дейін ақшаға айналдыру арқылы және түрліше
жүргізіледі, мұндай қарыз беру формалары қарыз беру арқылы жүргізіледі. Ал
банк беретін несие әртүрлі формаларда берілуі мүмкін, Мысалы; басқа
банкілерге вексельдермен берілуі, тікелей несие алуы, ақырында банкнот
шығаруға құқығы бар [2, 352-353 б]. Ендігі кезекте сауда капитал – үнемі
рынокта жүретін, үнемі құбылыс үстінде болатын, үнемі айналыс саласына
шарпылып отыратын осы айналыс капиталының бір бөлегінің өзгерген түрі болып
табылады. Біз осы капиталдың бір бөлегі деп отырған себебіміз-тауар сауда-
саттығының біразы үнемі өнеркәсіп капиталистерінің тікелей өз арасында
болып жатады. Мысалы, көпес тауарды сатып алады да, содан кейін сатады: А-Т-
А. Жай тауар айналысы тұсында, немесе тіпті тауарлардың өнеркәсіп капиталы
айналысының процесі ретіндегі айналасында да, Т-А-Т, айналыс мына түрде
дәнекерленеді: ақшаның әрбір өлшемі қолдан қолға екі рет ауысып отырады
[2,289-293 б]. Сауда капиталының ерекшелігі: өндірілген тауарды сақтауға,
жеткізеуге, сол тауарды соңғы тұтынушыға жеткізуге жағдай жасайды [4,17-
19б]. Қаржылық капитал-қаржылық құралдар (акция, облигация және ұзақ
мерзімді несиелер) мен компанияның тиімді жұмысының (бөлінбегіен пайда
түріндегі) арқасында алынған, компанияның қаражат көзі. Оған компания
иелеріне тиесілі жеке капитал (ақциялар және бөлінбегіен пайда) мен
компанияның несие берушілеріне тиесілі қарыз (заемдық) капиталы
(облигациялар және ұзақ мерзімді несиелер) эволюциясы. Қаржылық капиталдың
пайда болуының методологиялық негіздерін қарастырғанда ол өндіріс процесін
ұйымдастыру формаларының әртүрлілігінен келіп шығады. Капиталдың мәні еркін
жұмысшы, жалдамалы еңбекке негізделген өндіріс процесін ұйымдастырумен
анықталады. Ол негізінен өндірістің мамандануы, шоғырлануы және
орталықтандырылуы арқылы жүреді. Қаржы капиталының ерекше белгілері: Қаржы
капиталы сапа және сан жағынан капитал шоғырлануының жаңа кезеңін
білдіреді. Бұл әлдеқайда қуатты, икемді және ықпалды капитал түрі. Бұл
капиталдың қозғалысы бүкіл экономиканы қамтиды және бағыттайды; Қаржы
капиталы түсінігі екі негізгі элементті қамтиды: біріншіден, өндірістік
және банктік капиталдардың жоғары шоғырлану деңгейінің болуы, екіншіден,
осы құрылымдардың бірігуі мен қосылуы; Қосылу әртекті құрылымдардың бір
бірінде еріп, интеграциялануын және осының негізінде мүлдем жаңа құбылыстың
пайда болуын білдіреді; Жалған капитал - айырбас сферасында өсетін ақша
капиталы. Бұл деп отырғанымыз рынокта еркін жүретін айналым. Оларға: бағалы
қағаздар, акция, облигация, яғни қағазбен байланыстылырдың толық дерлік
жатады.
Процент беретін капитал формасы мынаған соқтырады: нақты мөлшерде
және мезгілімен түсетін әрбір ақшалай табыс ол өзі капиталдан өнді ме, жоқ
па, бұған қарамастан, капиталға қосылған құн болып көрінеді. Әуелі ақшалай
табыс пайызға айналады, ал одан кейін, пайыз бар екен, ендеше ақшалай табыс
берген капитал да ешқайда қашпайды. Дәл сол сияқты, пайыз беретін капитал
бар екен, құн сомасының қандай болсын, нақ негізгі сома болып көрінеді, сол
сома беруі мүмкін немесе шын берсе алатын пайызға қарама - қарсы болады.
Қарызға алған капиталы үшін мемлекет несиелерге жыл сайын белгілі мөлшерде
пайыз төлеуге тиіс. Мұндай да қарыз алушы борышқордан борышын өтеуді талап
ете алмайды, ол өзінің борыш талабын, меншік титулын тек қана сата алады
[2,501-502 б]. Капиталдың қарыз ақша капиталы формасында қорлануы шын
қорлаумен, ұлғаймалы ұдайы өндіріс процесімен қандай дәрежеде үйлес келеді
деген мәселені біз әлі қарастудамыз. Ақшанаың өндіргіш капиталына айналуына
қарағанда ақшаның қарыз ақша капиталына айналуы әлдле қайда оңай. Бірақ біз
мұнда екі нәрсені ажырата білуіміз керек:
1. ақшаның қарыз капиталына жай айналуы;
2. капиталдың немесе табыстың қарыз капиталына айналатын ақшаға
айналуы.
Соңғы көрсетілген шарт болғанда ғана қарыз капиталының шын
қорлауымен үйлес қорлануы орын тебеді. Қарыз капиталының жинақталуы,
шамадан тыс молаюы оның өзі өндіргіш қорлауға қаншалықты қарама- қарсы
қатынаста болуына қарай өндіргіш қорланумен тек соншалықты байланыста
болғанда ғана мүмкін. Мұның өзі өнеркәсіп циклының екі фазасында, атап
айтқанда, біріншіден, өнеркәсіп капиталы өзінің екі формасында - өндіргіш
және тауар капиталы формасында қысқаратын кезде, демек, дағдарыстан кейінгі
циклдың бас кезінде болады және екіншіден, оңалу басталған, бірақ
комерциялық несие әлі банк несиесін аз қолданатын кезде болады. Бірінші
жағдайда бұрын өндіріс пен саудада қолданылған ақша капиталы бос қарыз
капиталы ретінде бой көрсетеді; екінші жағдайда ол өсе түскен мөлшерде,
бірақ өте-мөте төмен процент нарқымен қолдану табатын капитал ретінде бой
көрсетеді, өйткені еді ақшалы капиталиске өнеркәсіп және сауда
капиталистері өктен шарт қояды. Басы артық қарыз капиталы бірінші жағдайда
өнеркәсіп капиталының әрекетсіздігін көрсетеді, екінші жағдайда-
комерциялық несиенің банк несисінен біршама тәуелсіздігін көрсетеді, бұл
тәуелсіздік ақшаның қайта оралатынына, несие мерзімінің қысқалағына және
істің дәнін өз капиталымен жүргізушілікке негізделеді. Өзгенің қарыз
капиталына үміт артатын жалдаптар әлі жорыққа аттанбаған істі өз
капиталымен жүргізетін адамдар операцияларды түгелдей дерлік несие есебінен
жүргізуден әлі аулақ жатыр. Бірінші фазада басы артық қарыз капиталы шын
қорлануға тікелей қарама-қайшылықты көрсетеді. Екінші фазада ол ұдайы
өндіріс процесінің жаңадан ұлғаюмен үлес келеді, оған ере жүреді, бірақ
оған себепші емес. Басы артық қарыз капиталы енді кеми бастаған, ол тен
қатысты ғана, яғни ол өзшінше тек сұранысқа салыстыру жағынан ғана осындай
күйде болады. Екі ретте де қорлаудың шын процесі ұлғаюына мына жағдай дем
береді: бірінші ретте төмен бағамен, екіншісінде, баяулап көтерілген
бағамен үйлес келетін төмен пайыз пайданың сонау кәсіпкерлік табысына
айналатын бөлігін арттырады. Бұл өзі шырқай гүлдену кезінде пайыздың
көтерілуі өзінің орташа мөлшеріне жеткенде бұрынғыдан да көп кездеседі,
себебі мұнда пайыз өскенімен, ол пайда өсуінің дәрежесінде болмайды. Екінші
жағынан біз қарыз капиталының қорлануы ешқандай шын қорланусыз, таза
техникалық тәсілдермен-ақ бола беретінін көрдік, ол тәсілдер - банк істерін
ұлғайту және шоғырландыру, жеке адамдарға тиісті төлем қаржыларының айналыс
резервін немесе резерв қорын үнемдеп пайдалану, осының нәтижесінде олар
үнемі қысқа мерзімге қарыз капиталына айналып отырады. Бұл қарыз капиталы,
сондықтан да ағымдағы капитал деп те аталатын капитал әрқашан қарыз
капиталы формасын тек қысқа мерзімге ғана сақтағанымен, алайда ол мұның
есесіне үнемі келіп те, кетіп те отырады. Егер біреу оны алушы болса,
екінші біреу оны беруші болады. Осылайша қарыз ақша капиталының аумағы іс
жүзінде шын қорланудан мүлде тәуелсіз өседі [2,536-537б]. Айта кету
керек, қарыз капиталының аумағы айналыс қаржысының мөлшерінен мүлде басқа.
Біз бұл арада айналыс қаржысының мөлшері деп түсінетініміз елде бар және
айналыста жүрген барлық банкноттар мен металл ақшалардың жиынтығы: бұған
асыл металдар құймасы да кіреді. Осы мөлшердің бір бөлігімен банктердің
көлемі жағынан үздіксіз өзгеріп отыратын резерв құралады. Несиесі дамыған
елдерде біз қарыз операцияларына пайдалануы мүмкін бүкіл ақша капиталы
банктер мен ақша қарыз алушыларында саым формасында болады деуімізге
болады. Не дегенмен бұл жалпы және тұтас алғанда іс үшін дұрыс. Оны үстіне
істің жайы жақсы болып тұрған кезеңде, шын мәнінде жалдаптық әлі етек алмай
тұрғанда,несие алу жеңіл, сенім күшейтіп отырған жағдайда айналыс
қызметінің басым бөлігі несиенің көмегінсіз-ақ орындалады, металл немесе
қағаз ақша дәнекерлік етпейді. Айналыс қаржысының мөлшері шағын болса да,
көп салым сомасына ие болудың жай мүмкіншілігі тек мынаған байланысты:
1) сол бір ақшаның өзімен орындалатын сатып алу және төлем санына:
2) олардың салым ретінде банкке қайта оралуының санына байланысты
болады, ал олардың төлем және сатып алу қаржысы ретінде қайталау қызметі
арасында олардың тағы салымға айналуы кездеседі [2,541-542 б].
Сонымен қайтадан капиталға айналатын ақша аумағы жаппай ұдайы
өндіріс процесінің нәтижесі болып табылады, бірақ қарыз ақша капиталы
ретінде өз алдына алып қарасақ ол өндіргіш капиталдың аумағы емес. Бұл
жерде ең маңыздысы мынада: табыстың тұтынуға арналған бөлігінің ұлғаюы ең
алдымен ақша капиталының қорлануы ретінде көрінеді. Демек, ақша капиталының
қорлануына өнеркісіп капиталының шын қорлануынан елеулі бір айырмасы бар
бір жағдай кіреді, себебі жылдық өнімнің тұтынуға арналған бөлігі тіпті де
капиталға айналмайды. Жылдық өнімнің бір бөлігі капиталдың, дәлін айтқанда,
тұтыну заттарын өндірушілердің тұрақты капиталының орнын толтырады, бірақ
бұл бөлік капиталға шынымен айналар болса ол осы тұрақты капиталды
өндірушілер табысынан заттай формасында болады. Табысты бейнелейтін
тұтынуға дәнекер болып қызмет ететін ақша ылғи біраз уақытқа қарыз ақша
капиталына айналып отырады. Ол ақша жалақыны бейнелейтіндіктен, ол сонымен
қатар өзгермелі капиталды ақшалай формасы болып табылады; ал енді әлгі ақша
тұтыну заттарын өндірушілер тұрақты капиталының орынын толтыратын болса,
онда ол тұрақты капиталдың уақытша орнына жүретін ақшалай формасы болып
табылады және осы орны толтырылуға тиісті тұрақты капиталдың элементтерін
зат күйінде сатып алуға қызмет етеді. Ақшаның аумағы ұдайы өндіріс
процесінің кеңеуімен бірге арта тұрса да, ол формасында да, мына формасында
да өздігінен алғанда қорлануды көрсетпейді. Алайда уақытша ол қарызға
берілетін ақшаның, яғни ақша капиталының міндетін атқарады: Демек, бұл
жағынан ақша капиталының қорлануы әр қашан капиталдың қорлануын шындықта
болатынынан неғұрлым артық көрсетуге тиіс, өйткені жеке тұтынудың ұлғаюы
ақшаның көмегімен жүзеге асырылуы арқасында ақша капиталының қорлануы болып
көрінеді, шын қорлануға, капиталдың жұмсалуына жаңа салалар ашатын ақшаға
ақша формасын береді. Қарыз капиталының қорлауы дегеніміз тегі қарызға
арналған ақша ретінде ақша жиналып қалуы болады. Ақшаның капиталға шын
айналуына бұл процестің үлкен айырмасы бар; бұл өзі ақшаның тек капиталға
айналуына болатындай формада қорлануы. Бірақ бұл қорлану, жоғарыда
көрсетілгендей, шын қорланудан зор айырмасы бар жағжайды көрсетуі мүмкін.
Шын қорлану ұдайы өзгеріп отыратын болса ақша капиталының бұл ұлғаюы
ішінара оның нәтижесі болуы ықтимал, ішінара онымен қосарлана жүретін,
бірақ одан мүлде өзгеше жағдайлардың нәтижесі, ақырында, ішінара тіпті шын
қорлаудың тоқтау нәтижесі блуы мүмкін. Қарыз капиталының қорлануы осындай
шын қорланудан тәуелсіз, бірақ дегенмен қосарлана жүретін жағдайлардың
әсерімен ұлғаятыны себебті циклдің белгілі фазаларында әрқашан ақша
капиталының артылуы орын тебуге тиіс. Бізге қарыз капиталы жөнінде тағы
бірнеше ескерту жасау қалып отыр. Бір ақшаның өзі қарыз капиталы ретінде
жиі кездесуі, жоғарыда айтып өткеніміздей, түгелімен мынаған байланысты:
1) олардың сату немесе төлем процесінде тауар құнын қаншалықты жиі
шығаруына, сөйтіп капиталды ауыстыруына байланысты және бұдан әрі олардың
табысты қаншалықты жиі шығаруына байланысты. Олардың шығарған құн ретінде,
капитал немесе табыс ретінде болсын, оны бәрібір басқаның қолына қаншалықты
жиі өтуі, бұл өзі, шын айнылымның мөлшері мен санына байланысты болса
керек;
2) бұл төлемді үнемдеуге және несиенің дамуы мен ұйымдастырылуына
байланысты.
3) ақырында, несиелердің өзара жалғасуы мен қимылының шапшаңдылығына
байланысты, мұның арқасында ақша бір жерде салым түрінде жиналып қалса,
дереу бірден екінші бір дерден қарыз түрінде тағы шыға келеді.
Ақша қарыз капиталына айналса және сол бір ақша сомасының өзі қайта-
қайта қарыз капиталыны болып отырса, мұндайда ол тек бір пункте тек металл
ақша ретінде өмір сүретіні, басқа пунктерінің бәрінде ол капиталға деген
талаптар формасында ғана өмір сүретіні айқын. Жорамалымыз бойынша, бұл
талаптардың қорлануы, шын қорланудан тұрады, яғни тауар капиталының және
тағы басқа құны ақшаға айналуынан туады, солай бола тұрсада бұл талаптардың
немесе құн деңгейінің қорлануы, өз күйінде алсақ, оны туғызатын шын
қорланудан да, ақшаны қарызға беру арқылы болатын болашақ қорланудан да
басқаша қорлану [2, 547-551 б].
Қарыз капиталыдың қызметі мен рөлі. Қызмет экономикалық ктегорияның
өзіндік ерекшелігі бар мәнін білдіреді. Экономикалық әдебиеттерде мұндай
қызметтерінің екеуін атап көрсетеді: үлестіргіш және қарыз капиталының
ұлғаюын сақтау. Ссудалық пайыздың үлестіргіш қызметі қайтадан жасалған
құнның (пайданың) бөлінуін (әрбірден соң барлық құнды емес) білдіреді.
Пайыз арқылы пайданы бөлу меншік иелерінің ауысуымен қатар жүреді, яғни
қарыз алушы пайызды несие берушіге береді және меншік құқығы да оған
өтеді. Пайданы бөлу процесінде ссудалық пайызды алушы мен төлеуші
орындарын ауыстырады. Несие беруші ссуда алушы болуы мүмкін, пайыз
қозғалысы өз бағытан өзгертеді - пайданың бір бөлігі қарыз алушыдан несие
берушілерге аударылады. Сонымен қатар, несие беруші банктер өз пайдасының
бір бөлігін - несиені қарызға алған өз кеиентеріне пайызды төлеуші болуы
ықтимал. Пайыз арқылы пайданы бөлу салалық емес, қоғамдық сипатқа ие. Халық
шарушылығы деңгейінде ссудалық пайызды төлеу ұлттық табысты бөлумен
байланысты. Ссудалық пайыз қарыз алушыны өзінің кәсіпкерлік қызметі үшін
алған несиені толық әрі тиімді пайдалануға және несиені пайызымен толық әрі
уақытылы қайтаруы үшін пайда алуға екінші қызметін орындайды. Ссудалық
капиталды сақтайтын әрі ұлғайтатын ссудалық пайыздың қызметі несие беруші
ретінде банктің несиелік әлеуетін сақтаумен және арттырумен байланысты.
Ссудалық пайыз қарыз алушыны банк берген несиені толық әрі уақытылы өтуі
үшін экономикалық тұрғыдан ынталандыра отырып, ссуда қорын сақтайды әрі
ұлғайтады. Қарыз алушыдан банк алған пайыз бен оған депозит үшін төленген
пайызжың арасындағы айырмашылық ссудалық қор мен оның несиелік ресурстарын
арттырудың көзін құрайды. Пайыз еркін ақшалай капитал мен табысты қарыз
капиталға айналдыратын, оны сақтап, көбейтетін қозғаушы күш болып табылады.
Несие беруші банктің экономикалық мүддесі пайыздан білінбек. Ссудалық
пайызды алу оның қызметінің негігі мақсаты болып табылады. Пайыздың
есебінен оның аппаратты, материалдық-техникалық базасы бойынша және басқа
да операциялық шығындары өтеледі. Пайыз есебінен өз пайдасын алып, ссудалық
қорды арттырады. Бұл арада банк қызметінің нәтижелігін несиелік
операциялардың ауқымын ұлғайту арқылы арттырылмайды. Сонымен бірге, қарыз
алушының өз шарушылығында ссуданы ұтымды пайдалануына ынталандыратын
сараланған пайыздың мөлшерлемелерді қолданып, несие айналымын жылдамдату
жолымен арттырылады. Ссудалық пайыздың рөлі елдегі ақша айналымын реттеуде
танылады. Пайыз мөлшерлемелерін саралап белгілеу арқылы экономикадағы ақша
массасын арттыруға немесе кемітуге болады. Экономикада ссудалық пайыздың
рөлін тұтастай күшейту әрі оны экономикалық ретттеудің қозғаушы элементіне
айналдыру елдегі экономикалық ахуалдың жағдайымен және реформаның барысымен
тікелей байланысты. Қазақстандағы осы заманғы экономикалық қатынастардв
ссудалық пайыз рөлінің күшеюі оны реттеуші қызметінің пайда болу нәтижесі
ретінде тән болып отыр [5,161-163 б]. Ендігі кезекте осы қарыз капиталы
рыногы туралы айтып кеткен жөн болар. Әр ел арасындағы қаржылық капиталды
әлемдік ссудалық капитал нарығы арқылы жүзеге асырылады. Оның қалыптасуы
әлемдік шарушылықтан бастау алады. Бұл ұрдіс арқылы бүкіл мемлекеттердің
әлемдік несиелік қарым-қатынас және де ұлттық ссудалық капитал нарығында
орын алады. Ұлттық ссудалық капитал нарығының өзара әрекеттесуі бұл
әлемдік ссудалық капитал нарығын білдіреді. Әлемдік ссудалық капитал
нарығы - сұраныс жиыны және де қарыз алушылардың ссудалық капиталға ұсынысы
және де әр түрлі елдердің несие берушілері болып табылады. Өзінің
функционалдық жағынан ол - әлемдік маштабтағы аккумуляциялық механизм және
қаржылық ресурстарды әртараптандырады. Ақшаның ссудалық капиталға айналуы
және нарық механизмі мен әр түрлі елдердің әртараптануы арқылы әлемдік
экономикада құрлымдық жылжу баяулайды, өндірістік ұлтаралық үрдісін
жоғарлатады. Әлемдік нарықта ссудалық капиталды екі негізгі секторға
бөлуімізге болады: Әлемдік қаржылық нарық және әлемдік капиталдар нарығы.
Әлемдік қаржылық нарық- ссудалық капиталдың сұранысы мен ұсынысын
біріктіреді, яғни әлемдік деңгейдегі сату мен сатып алу құралы ретінде.
Әлемдік капиталдар нарығы - ұзақ мерзімге арналған және белгілі бір
мөлшерде қолданылатын қаржылық капитал салымдары болып табылады. Бұл арқылы
әлемдік капиталдар нарығы әлемдік деңгейдегі өндіріс үрдісін үлкейтеді.
Нақты формасына қарай әлемдік капиталдар нарығын екіге бөлуге болады: Несие
нарығы және бағалы қағаздар нарығы. Әлемдік ссудалық капитал нарығы ерекше
институтционалды құрылымы бар. Оның негізі болып кәсиби қатысушылыр, яғни
әртүрлі елдер арасындағы несие берушілер мен несие алушылыр арасында делдал
ретінде қатысуы. Оларға үлкен трансұлттық компаниялар, қаржылық
компаниялар, қор биржалары және де басқа да қаржылық-несиелік ұйымдар. Олар
үлкен қаржылырды жинақтайды. Бұл арқылы әлемдік капиталдар нарығын үлкен
қаржылық жинақтар, яғни олар, жеке фирмалар,банктер,сақтандыру
компаниялары,зейнетақы қорлары, жекелей институттар арқылы жүзеге
асырылады. Қаржы - несиелік үйымдардың әлемдік капталдар нарығында негізгі
клиентері болып, яғни олар қарыз алушы ретінде қатысуына ықпал ететін
мыналар болып табылады: трансұлттық компаниялар, мемлекеттік органдар,
халықаралық және аймақтық ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар әлемдік
капиталдар нарығында халықарлық қаржы орталықтары бар. Олардың қызметіне
әлемдегі валютаны, депозитты, несие жүйесін, эмиссияны, сақтандыру
операцияларын қарастырады. Жетекші қаржы орталықтарының бірі болып Нью-Йорк
болып саналады. Ол эмиссиялық акция, облигация және бағалы қағаздарды
сатумен айналысады. Ал Еуропаның қаржылық орталығы болып - Лондон саналады.
Ол халықаралық валютаны айырбастауда несие және депозиттік операцияларды
орындауда бірінші орынға ие. Соңғы уақытта Токиодағы қаржы орталығы дамып
келе жатыр. Жаңа қаржылық орталықтарының қатарына Синганур, Гонконг,
Бахрейн, Панама елдері жатады [ 6,516-517 б]. Сонымен қорыта келгенде
дағдарыс кезінде банк қызметі аталған қарыз капиталы қозғалысы ретінде
нақты анықтап берді.
1.2 Банк жүйесінің дамуындағы әлемдік тәжірибе
Ең алдымен бірнеше елдердің банк жүйесіне тоқтала кетейік. АҚШ
банктiк жүйесi 1776ж. өзiнiң тәуелсiздiгiң жариялаған күннен бастап пайда
болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791ж. құрылған. Орталық банктiң құрылыуы
туралы 1913ж. қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейiнгi жұмыс жасап
отырған үш деңгейлi - Басқарушылар кеңесiнен, Федералды резервтiк жүйеге
мүше банктерден тұратын Федералды Резервтiк жүйенiң негiзi қаланды. АҚШ-
тың Федералды резервтiк жүйесі басқару және ұйымдастыру қағидаларына қарай
басқа дамыған елдердiң орталық банктерiнен ерекшеленедi. Федералды
резервтiк жүйе он екi федералдық резервтiк банктерден және федералды
резервтiк жүйеге мүше жеке комерциялық банктерден тұрады. Ол мемлекеттiк
институт болып табылмайды. Федералды резервтiк жүйесінің (ФРЖ) жарғысына
сәйкес, оның капиталы федералды резервтiк жүйеге мүше жеке меншiк
коммерциялық банктердiң қосқан жарғысынан құрылады.
Басқару кеңесi – бұл банктiк жүйенi басқаратын ең жоғарғы орган
болып табылады. Оның құрамына АҚШ-тың Президентiмен 14 жылға тағайындалатын
Сенаттың келiсiмiнен соң 7 негiзгi мүше кiредi. Олар Президенттiң
рұқсатынсыз қызметтен босай алмайды. Басқару кеңесi ең жоғарғы заң шығарушы
орган - Конгрестiң алдында есеп бередi. Басқару кеңесiнiң мүшелерi
мемлекеттiк ұйымдардың, резервтiк банктердiң және iрi өнеркәсiптiк, ауыл
шаруашылық, сауда және банктiк монополиялардың өкiлдерiнен сайланады.
Федералды резервтiк жүйесі құрамы бес буынға бөлiнедi:
Федералды резервтiк жүйенің басқару кеңесi. Басқару кеңесi саясатының басты
бағыты бойынша Федералды резервтiк банктердi бақылауға, шешiм қабылдауға
өкiлеттi мемлекеттiк құрылым ретiнде құрылған. Оның басты қызметi - ақша -
несие қызметiн дайындау. Камитеттiң құрамына он екi адам кiредi: жетеуi -
федералды резервтiк жүйені басқару кеңесiнiң мүшелерi, бесеуi федералды
резервтiк банктерден алынған өкiлдер
1)Федералдық кеңес беру кеңесi - 12 адамнан тұрады. Бұл кеңестiң
мүшелерi бiр жыл мерзiмге федералды резервтiк банктерден тағайымдалады.
Кеңес беру федералды резервтiк жүйенің қызметтерi: ақша-несие саясатына,
алтынмен жасалатын операцияларға, банкноттарды эмиссиялау және шетел
банктерiнiң операцияларына байланысты сұрақтар жайлы қызмет көрсетедi.
2)Федералды резервтiк жүйе операцияларын он екi федералды резервтiк
банктер жүзеге асырады. Бұл банктер орталық банктiң банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметтерiн жүзеге асырады. Әр резервтiк банктi
9директордан тұратын Кеңес басқарады. Директорлар 3топқа бөлiнедi.
3)Федералды резервтiк жүйеге мүше 6000 комерциялық банктер, ал
қалғандары штаттағы банктерден құралады. Штаттардың банктерi штаттардың
заңдарының негiзiнде қызмет етедi.
Сонымен, ФРЖ-ң ұйымдастырылу және функционалдық жағынан, ФРЖ
орталықтандыру элементерiн ескере отырып, жергiлiктi жерлерде өзiндiк
дербестiктi сақтайды. АҚШ-да коммерциялық банк ашу үшін оған чартер
түріндегі рұқсат немесе ақша айналысын бақылайтын адамнан федералды чартер
алуы тиіс.
Көп жылдары кейбір штаттарда банк ашу үшін үкіметтен рұқсаттың
керегі жоқ еді. Үкіметтік чартері жоқ банктер коммерциялық болып
есептелінді. Тіркелудің негізгі себебі банктік операцияларға бақылаудың
толығымен жүргізілуі. Қазіргі кезде кез келген мекеме коммерциялық банктің
операциясын жүзеге асыруға сұрауы мүмкін, бірақ оған міндетті түрде чартер
берілмейді. Чартер беріледі, егер банк “табиғи монополист” болып табылса
және оның атқаратын қызметі қауіпсіз және табысты болған жағдайда. Ал
коммерциялық банктердің қызметін бақылауға келетін болсақ, коммерциялық
банктер кәсіпкерлік қызметінің ішінде ең қатал бақыланатын сала. Бұл салада
операциялар заңды түрде ме, әкімшілік актісіне сай келеді ме, осының бәрі
қатаң бақыланады. Банктік қызметтің әрбір фазасы федералды және жергілікті
заңға тәуелді болады. Реттеу көзқарасынан барлық американдық банктерді төрт
топқа бөлуге болады: ұлттық банктер, ФРЖ мүшелігіне кіретін штатты банктер,
ФРЖ мүшелігіне кірмейтін банктер, депозиттерді сақтандыратын федералды
корпорация. Ұлттық банктер ақша айналысын бақылаушыға тәуелді. ФРЖ
мүшелігіне кіретін штатты банктер өздерінің тіркелген және жұмыс жасап
жатқан штаттарына тәуелді. Кейбір жерлерде федералды және жергілікті ұйым
бақылаулары әр түрлі болғанымен, басты мақсаты: тұрақты банктік жүйені құру
және сақтау.
Сонымен, АҚШ-тың қаржы мекемелерінің даму тенденциялары болып,
түрлі топтар арасындағы құқық барьерлерін жою, істелінетін функциялары мен
операцияларын қайталау және олардың арасындағы бәсекелестікті одан әрі
қатайту болып отыр.[7, 4-18б]
Германия банк жүйесі. Германияның бүгінгі банк жүйесінің құрылымы
бірден қалыптасқан жоқ. 1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің негізінде
Райхсбанк құрылып, оған райхскансер, банк президенті және банк басқармасы
жетекшілік жасаған. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кеңес
басқыншылығының аймағында Райхсбанктің қызметі тоқтатылды, ал батыс
аумақтарда екі сатылы банктік жүйе енгізілді. Германияның әр жерлерінде
бұрынғы Райхсбанк бөлімдері негізінде орталық банктер құрылып, олардың
қызметі 1948 жылы ақпан айынан бастап, Немістің жер банкілерінің
тәжірбиелеріне сүйене отырып жүзеге асырылды. Немістің федералдық банкі
Бундесбанк - Германияның орталық банкі болып табылады. Ол Франкфурт-на-
Майнедегі орталық басқармасы мен 9 жергілікті орталық банктерден (1992
жылға дейін он бір болған) және 200 бас бөлімшелері мен филиалдарынан
тұрады. Федералдық банктің компетенциясы мен міндеттері жайлы арнайы заң
жұмыс жасайды. Федералдық банк капиталы мемлекетке тиесілі болғандықтан, ол
мемлекеттік банк болып саналады. Банктің орталық Кеңесі мен федералдық
үкімет арасында өзара ынтымақтастық, көбіне ақша-несие саясатына федералдық
банк президентінің араласуына байланысты қалыптасқан. Шетелдің басқа да
орталық банктері сияқты немістің федералдық банкі банкнотты шығаруға
монополиялық құқыққа ие болумен қатар валютаның тұрақтылғын қамтамасыз
етуге тиіс. Германияның банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер
құрайды. Олардың ең бастысы, үлкен әмбебептық дәрежелері ажыратып тұрады.
Іс жүзінде олар айналыспайтын банктік операциялар жоқтың қасы деседе
болады. Олардың үлесіне Германияның несиелік институттары жүзеге асыратын
операциялардың жалпы көлемінің бөлігі тиеді. Тиімді нарық экономикасын құру
орталық банк қызметтерінің шегін белгілей отырып, коммерциялық банктердің
қызметін ажырататын екі сатылы банк жқйесіндегі несиелік істің
жетілдірілуін талап етеді. Экономиканың өсуін ынталандыратын, бірақ
инфляциялық процесстерге әкелмейтін ақша массасының мөлшерін белгілеу
орталық банктің басты қызметін білдіреді. Коммерциялық банктер секторы
меншіктің формаларына қарай, капиталды орталықтан басқаруға тәуелді болмай,
өзінде бар қаражат көлемін тиімді де үтымды пайдалану қадамдарын жасауда.
Себебі, капиталды дұрыс пайдаланбау, яғни несиелер беру барысына көңіл
аудармау коммерциялық банктерді пайдасыздыққа әкелері сөзсіз. Банктердің
маңызды міндеттеріне несиелік тәуекелді басқарумен қатар трансформациялау
жатады. Салым иелерінің көпшілігі өздерінің капиталдарын қысқа мерзімге
салғанды тиімді санайды. Ал экономикадағы күрделі қаржыны қаржыландыруды өз
кезегінде ұзақ мерзімді капитал жұмсалымын талап етеді. Сондықтан банктер
капиталдың әр түрлі мерзімдерде берілуін ыңғайластырып отыруға тиісті.
Сонымен қатар банктердің келесі бір міндеті - берілетін капитал шамаларының
өзара сәйкес келуіне көңіл аудару болып табылады. Несиені тәуекелдік
дәрежесіне, берілу мерзіміне және шамасына қарай трансформациялау
банктердің негізгі қызметін білдіреді. Германияның банктік жүйенің
өнеркәсібі дамыған басқа елдердегі банк жүйелерімен салыстырғанда
ерекшелігі оның құрылымында жұмыс істейтін әмбебап несиелік мекемелердің
басым болуынан көрінеді. Жеке коммерциялық банктер секторы 350-ге жуық
немесе олардың 7000-нан астам филиалдары және 200 мыңдай қызметкерлерін
қамтиды. Бұл секторға үш ірі банк, 200-дей аймақтық банктер, 80 жеке, 60-қа
жуық шетел банктерінің филиалдары кіреді. Германиядағы үш ірі банк:
Дойчебанк, Дрезнербанк және Коммерцбанк (1871 жылы империя тұсында ірге
тасы қаланған) немістің белгілі жіне ірі несиелік мекемелерін құрайды. Осы
үш банк те акционерлік қоғамдар негізінде құрылған. Әр банктің 200000-нан
300000 дейін акционерлері бар, олардың бөлігін банктің қызметкерлері алады.
Бұл банктер кең көлемде қызметтер көрсететін әмбебап банктер болып
табылады. Әсіресе, сыртқы сауданы қаржыландыруда, эмиссиялық келісім-
істерде және клиенттердің бағалы қағаздарын басқару саласында бұл
банктердің маңызы жоғары. Германияда әмбебап коммерциялық банктермен бірге
мамандандырылған банктер қатары да жұмыс істейді. Мамандырылған банктердің
негізгі тобын жер бөлімшелеріне несие беру және коммуналдық несие беру
бойынша 30-ға жуық ипотекалық банктер мен мамандандырылған банктер құрайды.
Германияның экономикалық жағынан нашар дамитын аймақтарында күрделі қаржы
жұмсалымдарына несие берумен айналысады. Ал басқа да мекемелер
өнекәсіптерді, әлуметтік тұрғын үй құрылысын, ұсақ және орта
кәсіпорындарды, ауыл шаруашылығы және өзге салаларды мемлекеттік
бағдарламаларға сай қолдау жасап отырады [7, 36-42б].
Ұлыбритания банк жүйесі. Ұлыбритания банк жүйесі бойынша дүние
жүзінде дамыған болып табылады. Ағылшын банктердің ерекшелігі халықаралық
экономикалық қатынастарда қызмет көрсету саласы жоғары деңгейде
болғандықтан. Лондон дүние жүзінде банктің саны бойынша бірінші орын алады;
мұнда шетел ваюталық нарығы қалыптасқан, ағылшын банктері халықаралық
операцияларды жүзеге асыруда дамыған.
Ұлыбритания банк жүйесі екі деңгейлі болып келеді. Жоғарғы деңгейде
– Орталық банк, төменгі деңгейде коммерциялық банктер жатады.
Ұлыбританияняң орталық банкі-ағылшын банкі-арнайы парламент актісімен 1964
жылы құылған. Британдық банк жүйесінің құрылымы жеткілікті түрде және
көбінесе ыңғайлы болып келеді.
Жоғарыда келтірілген банктік үйымдарды басқаша бөлуге болады, сандық
сапасына қарай бөлек және көтерме. Бөлек банктер - коммерциялық, негізінде
депозиттік кез келген клиент түріне қызмет көрсетеді. Ал көтерме банктер
дамыған сауда компаниялары мен қаржы институттарымен ірі істер бойынша
келісім шарт жүргізеді. Іс жүзінде екі түрдегі банктер де ірі операцияларды
жүзеге асырады. Ұлыбританияның жинақ банктеріне келетін болсақ,
Ұлыбританияда мұндай екі мекеме болған: а) трасталық - жинақ банкі, бұл
банктік ТСБ холдингімен ( әлемдегі ірі жинақ мекемесі). Ұлттық жиробанк,
мемлекеттік ведомстволар мен жергілікті халықпен есеп - айрысу кезінде
ұлттық жиробанктің қызмет көрсетуін пайдаланады. Бұл банк мемлекеттік болып
табылады. Ағылшын Ұлттық жинақ банкінің міндеті: халықтың жинағын қабылдау
және мемлекеттік қарыздарды қаржыландыру, несие бермейді.
Ұлыбританияның коммерциялық банктер жүйесіне мыналар кіреді:
Депозиттік банктер - ірі банктік монополиялар - елдің ішіндегі
депозиттік - қарыздық операцияларда көбінесе қызмет ететін клирингтік
банктер. Оларға “үлкен төртке” кіретіндер - National Westminster Bank,
Loid’s Bank, Barclay’s Bank жатады. Сауда банктер. Сыртқы сауда және
халықаралық қаржы - несие операциялар сферасынад қызмет етеді. Ең бірінші
банк - “Baring brothers” 1763 жылы құрылды. Ең басында олар белгілі-бір
бұымдар бойынша сауда мәмілелерге бағытталған коммерциялық фирмалар түрінде
қызмет етті.
Шетел банктері. 1957 жылы Ұлыбританияда 80 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz