Қазақстанда кездесетін рептилиялардың сан алуандылығы, таралуы, жойылып бара жатқан түрлерін қорғауға алу шаралары

Жоспар
Кіріспе

І.КІРІСПЕ

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
2.1. Рептилиялар туралы жалпы түсінік.
2.2. Қазақстанда кездесетін түрлеріне сипаттама. Кесіртке,жылан,
тасбақа
2.3. Жойылып бара жатқан түрлерін қорғауға алу шаралары.

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Бауырымен жорғалаушылар омыртқалы жануарлардың ұрыққабықтылар әрі салқынқандылар топтарына жатады. Олар нағыз кұрлықта тіршілік етуге бейімделген 8000-дай түрді қамтиды. Оған кесірткелер, жыландар, тасбақалар, құбылғылар, қолтырауындар т.б. жатады. Суда тіршілік ететін түрлері де бар, бірақ екінші рет суда тіршілік етуге көшкен, өйткені олар атмосфералық ауамен өкпе арқылы тыныс алады және көбею үшін кұрлыққа шығады. Бауырымен жорғалаушылардың дене тұрқы, пішіні әр түрлі және олар - жер шарының түрлі экологиялық орта жағдайларында (құрлықта, суда, ағаш басында, топырақ астында) тіршілік ететін жануарлар. Оларды зерттейтін зоология ғылымының саласын герпетология деп атайды. Олар палеозой заманының, тас көмір дәуірінің соңында кұрлықтың көлемі артып, сулы аймақтар тарыла бастағанда пайда болған. Ең алғашқы бауырымен жорғалаушылар - котилозаврлар қосмекенділердің арғы тегі сауытбастыларға (стегоцефалдар) өте ұқсас болған. Олардың табиғаттағы қоректік тізбекте алатын орны ерекше. Кейбір түрлері зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына елеулі пайдасын тигізеді, өздері де кәсіптік мәні бар көптеген жануарлардың негізгі қорегі болып саналады. Көпшілік түрлерін тағам ретінде пайдаланады, терісінен, сауыттарынан әсемдік бұйымдар жасалады. Әсіресе жыландардың уынан қымбат бағалы дәрі-дәрмектер алынады.
Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде тіршілік ететін, жоғарғы сатыдағы омыртқалылар. Дөңгелек ауыздылар, балықтар, амфибилер көбіне тіршілігі сумен тығыз байланысты, төменгі сатыдағы омыртқалылар болса, рептилилер, кұстар және сүт қоректі жануарлар құрлықта тіршілік ететін жоғарғы сатыдағы омыртқалылар. Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері де бар, бірақ ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгі болып саналады. Оны палеонтологияның, эмбриологияның, және экологияның көптеген мәліметтері дәлелдеп отыр. Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғарғы сатыдағы омыртқалыларға тән белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын байқалады. Олардың миы әлде кайда жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен жорғалаушылардың рефлекторлық әрекеті күрделі болады. Құрлықта тіршілік етуіне байлднысты бұлардың денесі амфибилер мен балықтарға қарағанда жақсы жіктелген. Әсіресе, басын әр түрлі бағытта қозғауына мүмкіндік беретін мойын бөлімінің болуы. Денесін құрғап кетуден сақтайтын терісінде мүйізді эпидермис қабаты мен мүйізді қабыршақтарының болуы. Өкпе арқылы тыныс алады. Жүрегі мен артериялық доғасы жақсы жіктелген. Оң және сол қарыншаның арасында перде болады, осы қарыншадан үш артерия қан тамыры шығады.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Яссауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетті
Жаратылыстану факультеті
Биология кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: Қазақстанда кездесетін рептилиялардың сан алуандылығы,
таралуы, жойылып бара жатқан түрлерін қорғауға алу шаралары.

Орындаған: Хасанова. Н
Қабылдаған: Толбаев. Н
Тобы: ЖБЛ-016

Түркістан 2012
ЖОСПАР:

І.КІРІСПЕ

ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ:
1. Рептилиялар туралы жалпы түсінік.
2. Қазақстанда кездесетін түрлеріне сипаттама.
Кесіртке,жылан,
тасбақа
3. Жойылып бара жатқан түрлерін қорғауға алу шаралары.

ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе
Бауырымен жорғалаушылар омыртқалы жануарлардың ұрыққабықтылар әрі
салқынқандылар топтарына жатады. Олар нағыз кұрлықта тіршілік етуге
бейімделген 8000-дай түрді қамтиды. Оған кесірткелер, жыландар, тасбақалар,
құбылғылар, қолтырауындар т.б. жатады. Суда тіршілік ететін түрлері де бар,
бірақ екінші рет суда тіршілік етуге көшкен, өйткені олар атмосфералық
ауамен өкпе арқылы тыныс алады және көбею үшін кұрлыққа шығады. Бауырымен
жорғалаушылардың дене тұрқы, пішіні әр түрлі және олар - жер шарының түрлі
экологиялық орта жағдайларында (құрлықта, суда, ағаш басында, топырақ
астында) тіршілік ететін жануарлар. Оларды зерттейтін зоология ғылымының
саласын герпетология деп атайды. Олар палеозой заманының, тас көмір
дәуірінің соңында кұрлықтың көлемі артып, сулы аймақтар тарыла бастағанда
пайда болған. Ең алғашқы бауырымен жорғалаушылар - котилозаврлар
қосмекенділердің арғы тегі сауытбастыларға (стегоцефалдар) өте ұқсас
болған. Олардың табиғаттағы қоректік тізбекте алатын орны ерекше. Кейбір
түрлері зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына елеулі пайдасын
тигізеді, өздері де кәсіптік мәні бар көптеген жануарлардың негізгі қорегі
болып саналады. Көпшілік түрлерін тағам ретінде пайдаланады, терісінен,
сауыттарынан әсемдік бұйымдар жасалады. Әсіресе жыландардың уынан қымбат
бағалы дәрі-дәрмектер алынады.
Бауырымен жорғалаушылар жер бетінде тіршілік ететін, жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар. Дөңгелек ауыздылар, балықтар, амфибилер көбіне тіршілігі
сумен тығыз байланысты, төменгі сатыдағы омыртқалылар болса, рептилилер,
кұстар және сүт қоректі жануарлар құрлықта тіршілік ететін жоғарғы сатыдағы
омыртқалылар. Бұлардың ішінде тіршілігінің көп уақыты суда өтетін түрлері
де бар, бірақ ол су ортасында тіршілік етуге бейімделген екінші белгі болып
саналады. Оны палеонтологияның, эмбриологияның, және экологияның көптеген
мәліметтері дәлелдеп отыр. Жер бетінде тіршілік ететін барлық жоғарғы
сатыдағы омыртқалыларға тән белгілер бауырымен жорғалаушылардан айқын
байқалады. Олардың миы әлде кайда жақсы жетілген. Сондықтан бауырымен
жорғалаушылардың рефлекторлық әрекеті күрделі болады. Құрлықта тіршілік
етуіне байлднысты бұлардың денесі амфибилер мен балықтарға қарағанда жақсы
жіктелген. Әсіресе, басын әр түрлі бағытта қозғауына мүмкіндік беретін
мойын бөлімінің болуы. Денесін құрғап кетуден сақтайтын терісінде мүйізді
эпидермис қабаты мен мүйізді қабыршақтарының болуы. Өкпе арқылы тыныс
алады. Жүрегі мен артериялық доғасы жақсы жіктелген. Оң және сол қарыншаның
арасында перде болады, осы қарыншадан үш артерия қан тамыры шығады.
Әйткенмен рептилилер жоғарғы сатыдағы омыртқалылардың ішінде нашар
ұйымдасқан организм болып саналады.
Бауырымен жорғалаушылар алғашқы құрлық омыртқалылары. Бұлар алғашқы
карбонда пайда болған, қарапайымды батрахозаврлардан бөлініп шыққан. Соңғы
карбон мен пермьде кең тараған, өйткені бұл кезеңдердегі қарқынды пайда
болу процестері жүрді, осыған орай жер бедерінің тілімделуі және құрғақ тау
шегіне жетті. Бор кезеңінің соңында рептилиялардың көптеген отрядтары
жойылып кетті.
Құрлықта тіршілік ету жағдайлары бұл жануарлардың барлық құрылымын
анықтады. Эпидермистің сыртқы қабаты мүйізденіп, қалқаншалар мен
қабыршақтар түзейді, ылғалдың булануына кедергі келтірді. Рептилиялар
мүйізді қабыршақтың дамуы барысында эпидермистің жергілікті өсуі 12-16
қабатты клеткалардан тұратын эпителиалды төмпешіктің пайда болуына әкеледі,
бұл жерге мезодермальды бүршік те ашылады. 10-14 – ке жуық қабаттар бар бұл
төмпешік мүйізді қабыршақтың құрамына кіреді, ал астыңғы екі-үш қабаты
мүйізденбейді. Үстіңгі қалған тірі клеткалар қабаты бөлгіш қабат деп
аталады, ал астыңғысы-мүйізденуші қабаттың келесі ұрпағын құрайды. Қорыта
айтқанда, бөлгіш қабат мүйізді қабыршақтардың екі генерациясының аралығында
орналасады. Бөлгіш қабат клеткаларының өлуі мүйізді қабыршақтың үстіңгі
бетінің түсуіне-түлеуге алып келеді, осыдан кейін жас қабыршақ үстіңгі
бетке шығады. Терісінде амфибилермен салыстырғанда, қалыптасқан бездер
мүлдем болмайды. Бауырымен жорғалаушылардың қимыл-қозғалысы артады, яғни
бұлардың қаңқасы мен бұлшық еті прогрессивті дамыған. Қаңқасы тұтастай
сүйектенген.
Рептилияның омыртқа жотасы 5 бөлімге – мойын, көкірек, бел, сегізкөз
және құйрыққа бөлінген. Мойын бөлігі 8 омыртқадан тұрады. Біріншісі –
сақина тәрізді ауыз омыртқасы, немесе атлант – бастың шүйдесімен
байланысады, екіншісі – эпистрофей. Осы омыртқалар арқылы бауырымен
жорғалаушылар басын еркін түрлі бағытта қимылдатады. Олардың қабырғалары
дамыған, алғашқы үш жұбы астыңғы ұшымен төспен байланысып көкірек қуысын
құрайды. Бұлар нағыз қабырғалар деп аталады. 4-ші және 5-ші қабырғалар
көкірек қуысын құрауға қатысады, бірақ олардың вентральді ұшы алдында
жатқан қабырғалармен байланысады. Оларды жалған қабырғалар деп атайды.
Басқа қабырғалардың төменгі ұштары бос жататындықтан олар ауытқыш
қабырғалар деп аталады. Аяқтары бессаусақты типті, бірақ кейбір топтарында
саусақтары немесе аяқтарының тұтастай екінші қайтара редукцияға ұшырауы
байқалады, ал көптеген жыландарда аяқтарының белдеулеріде жойылған.
Аяқтарының бос жатқан қаңқасында білезікаралық және тілерсекаралық
байланыстар тән. Бас сүйегі – тропибазальды. Онда жабынды сүйектерден
түзілген тұтастай сауыт жойылған, самай шұңқырлары мен шықшыт доғалары
түзілген. Шүйде ілмешегі – біреу. Тістері әдетте конустәрізді, кейде бұлар
екінші қайтара жойылған. Кейбір рептилияларда екінші сүйекті таңдай
қалыптасады.
Тыныс алудың негізгі және жалғыз мүшесі – қуысты өкпе, оның құрылысы
біршама күрделенген. Қосмекенділермен салыстырғанда, бұлардың өкпесінде
өткізгіш жолдар – кеңірдек пен бронхылар пайда болған. Тыныс алудың
тиімділігі қантасымалдау жүйесінің өзгеруінің біршама артуына, анығырақ
айтқанда, екі қанайналу шеңберіне бөліну нәтижесінде жүзеге асады. Жүрегі
әдетте үш камералы. Қарыншадан, толық емес пердемен бөлінген
(қолтырауындарда бөлінуі толық) жеке-жеке үш қантасымалдау бағанасы шығады:
екі аорта доғалары және өкпе артериясы. Басты қанмен қамтитын ұйқы
артериялары тек аортаның оң доғасынан шығады. Су – тұз алмасуын метанефрос
(бүйрек) және арнайы тұз бездері қамтамасыз етеді. Көптеген бауырымен
жорғалаушыларда қуық болады.
Мидың салыстырмалы мөлшері, әсіресе алдыңғы ми мен мишықтың көлемінің
ұлғаюы есебінен үлкейеді, яғни қимыл қозғалысы күрделене түседі. Сопақша ми
жұлынның тікелей жалғасы. Рептилияның сопақша миы тік бағытта орналасады,
бұл амниота миына тән. Автоматты (шартсыз рефлекторлық) қимыл-қозғалыс
белсенділігі мен вегетативті қызметтің (тыныс алу, қан айналу, ас қорыту
және т.б.) орталық маңызын сақтай отырып, сопақша ми мидың алдыңғы
бөлімдерінің үлкен бақылауында болады.Негізгі нейрофизиологиялық
құбылыстарды реттеп отыратын ми бөлігі, ол жұп – алдыңғы ми. Ми
бөлімдерінің ішіндегі ірісі – алдыңғы ми. Мишық рептилияларда
(қолтырауындардан басқаларда) кішкентай. Оның қызметі – жануарлардың тепе-
теңдікті сақтау және қозғалысты реттеу. Гипофиз, эпифиз және хиазма
рептилияларға тән, яғни бұлардың эволюциялық дамуы қосмекенділерге және
балықтарға қарағанда әлде қайда жоғары.
Сезім мүшелері рептилияларда жақсы дамыған. Оған себеп – бауырымен
жорғалаушылардың әуе ортасында тіршілік етуі, яғни құрлыққа шығуы. Иіс пен
дәм сезу, сипап сезу, көру және есту қабілеттері әр бір топта әрқалай
дамыған. Мысал ретінде суда және құрлықта бірдей жақсы жұмыс жасайтын
қолтырауындардың иіс пен дәм сезу қабілеті оларға қанды үлкен қашқтықтан
сезіп қоюына көмектеседі.
Көру мүшесі – көз күрделене түскен және қабақтары үшеу. Оның бірі
жылпылдақ – мөлдір қабағын жиі жауып әрі ылғалдандырып тұрады. Түнде
белсенді бауырымен жорғалаушылардың көздері үлкенрек және қарашығы тік.
Құбылғылардың көздері әрқайсысы жеке қозғалады. Осы қасиетінің арқасында
олар оз азығын тауып жейді және қауіп төнген жағдайда дер кезінде
жасырынуға, немесе қорғануға көмектеседі.
Асқорыту жүйесінің мүшелерінен қан артқы ішек асты венасының (тік,
тоғы, соқыр, он екі – елі ішектер) алдыңғы ішек асты венасымен (ащы ішек),
көкбауыр-қарын венасымен (көкбауыр, қарын), қарын венасымен (ұйқы безі,
қарын) жиналады. Жоғарыда айтылған асқорыту жүйесінің барлық ірі тамырлары
тақ қысқа бауыр қақпа венасына қосылады, ол өзіне құрсақ венасы құйылған
соң бірден бауырға енеді және онда бірнеше бағаналарға таралады. Соңғылары
капиллярлар тізбегіне бөлініп бауыр қақпа жүйесін құрайды. Бауырдың алып
кетуші веналары екі бауыр веналарына жиналып, бауырдың ішінде артқы қуыс
венасына құйылады.
Рептилияның екінші жағының сүйектерінде конус тәрізді бірыңғай тістер
орналасады. Тістердің түбірі жоқ және жақ сүйектердің ішкі бетіне
плевродонтты тістер (кесел, кесірткелер) немесе өздерінің түбірімен жақтың
шетіне жанаса – акродонтты тістер орналасады. Соңғыларында тістерінің
түбірі бір тақтайшаға біріккен (ешкемер) немесе олар жанасып өспей бір
қуысқа, немесе альвеолаларда отырады – текодонтты тістер (крокодильдер)
кеселдің тіл асты аппараты тіл қаңқасын құрайтын тақ сүйекті элементтен
және екі жұп айыр мүйізшеден (ешкемерде үш жұп) тұрады, бұлар гиоид пен
желбезек доғасының қалдықтары. Тіласты доғасының үстіңгі элементі –
гиомандебуляре, есту сүйегі – үзеңгі сүйек ретінде – ортаңғы құлақ қуысына
енеді. Үзеңгі ұзынша таяқ тәрізді, оның латеральды ұшы шаршы сүйектің
тұсында жатса, медиальды ұшы құлақ алды сүйегінің сопақша шұңқырында
жатады. Бұл рептилиялардағы бірден – бір есту сүйегі.
Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі құрлықта өтеді. Тіпті өмірінің 90
%-ын су кеңістігінде өткізетін теңіз тасбақасы жағаға шығып құмды артқы
аяқтарымен қазып, саяз ойысқа жұмыртқа салады. Одан шықан тасбақа балалары
айнымай теңізге, яғни суға қарай кетеді. Теңіз тасбақасының (ол барлық
тасбақаларға тән) құрлықта қозғалысы баяу, ал су кеңістігінде белсендей
түседі. Барлық бауырымен жорғалаушыларда ұрықтануы іштей. Рептилилер
жұмыртқаны көп салмайды. Жұмыртқасының санының 100-ге жетуі, немесе одан
көп болуы сирек кездеседі. Мұндай жағдай ірі крокодилдерде, тасбақаларда
және жылан-дарда байқалады. Әдетте рептилилердің жұмыртқасының саны 20—30-
дан аспайды, ұсақ кесірткелер 1—2 ғана жұмыртқа салады. Тасбақалар бір
жазда бірнеше рет жұмыртқа салатыны белгілі. Крокодилдер, тасбақалар 6—7
жасқа толғанда, жыландар 3—4 жасқа толғанда, кесірткелер 1 жасқа толып,
екінші жасқа кеткенде, ал кейбір ұсақ рептилилерде 9—10 айда жыныс без-дері
пісіп-жетіледі. Көптеген рептилиялар ірі, сарыуызға бай, тығыз қабықпен
қапталған жұмыртқа салады. Кейбір бауырымен жорғалаушыларға тірі туу тән.
Бауырымен жорғалаушылардың қарапайым ерекшеліктеріне құрлық жануарлары
ретінде екі аорта доғасының болуы, тұлға бөліміндегі артерияларда аралас
қанның ағуы, зат алмасу деңгейінің төмен болуы және дене температурасының
тұрақсыз болуы (пойкилотермия) жатады.
Бауырымен жорғалаушыларға тән белгілер
1. Жүйке жүйесінің прогрессивті дамуы - үлкен ми сыңарларының пайда
бола бастауы, шартты рефлекстер қалыптасып бейімделудің тұрақты болуы.
2. Бүйрек түтікшелеріне және зәрдегі зат алмасу өнімдерінің үлкен
концентрациясын қамтамасыз ететін екінші бүйректің пайда болуы.
Көптеген ұяшықтардан тұратын өкпесінің пайда болуы. Оның сырты ішкі бетінен
әлдеқайда көлемірек. Тек өкпе арқылы ғана тыныс алу.
Кеуде мен құрсақты бөліп тұратын диафрагманың пайда болуы және кеуде
куысымен бірге тыныс алудың сору типін қамтамасыз етуі.
5. Қанданың прогрессивті өзгеруі: бас сүйек пен омыртқа жотасы,
кеуде қуысының қалыптасуы, аяқтары ұзаруының қозғалмалы байланысуы.
6. Қарыншасының арасы жартылай перде арқылы бөлінеді, қан онша
араласпайды да, миды және алдыңғы шеткі бөліктерді таза артерия қанымен
қамтамасыз етеді.
7. Ұрық қабықшасының пайда болуы эмбрионның жер бетінде дамуын
қамтамасыз етеді. Белок пен жұмыртқаның сары уызына бай. Дернәсілдік кезең
болмайды. Іштей ұрықтану.
8. Терісі құрғақ, бездері жоқ. Эпидермистің сыртқы қабаты
мүйізденеді.
Бауырымен жорғалаушылардың құрылысы және дамуы (мысал ретінде қабыршақтылар
отряды).

Жыландар (Ophidia, seu Serpentes).
Жыландар шөптесін жерлерде бауырымен жылжып қозғалуға, көлемді заттарды
тұтасымен жұтуға бейімделген жануарлар.
Сыртқы пішініне қарағанда жыландар аяқсыз кесірткелерге ұқсайды. Аяқсыз
кесірткелерден айырмашылығы жыландардың жақ аппаратының оң және сол жақ
бөлімі жылжымалы болып байланысқан қозғалмалы қабағы, дабыл жарғағы
болмайды. Сол сияқты жыландардың иық белдеуі де болмайды.
Жыландардың бірқатарында ғана мойын бөлімі байқалады. Көпшілігінің
денесі — бас, дене және құйрық бөлімдеріне бөлінеді. Жыландардың аяқтары
және олардың скелеттері жүруге жарамайды. Тек қана айдаһарларда ғана артқы
аяқтың қалдығы, мықын сүйегі мен ортан жіліктің қалдығы сақталған. Соқыр
жыланында да жамбас сүйегінің қалдығы болады. Сарбас жыланның кейбір
түрлерінде ғана тері безі болады. Басқа түрлерінде тері безі болмайды.
Түлеген кезде алдымен терінің үстіңгі қабатының жаққа бекіген жері ажырайды
да, дененің артқы бөліміне қарай қолғап сияқты сыпырылып түсіп қалады. Бұл
кезде көздерінің үстін жауып тұрған қабыршақтары да түсіп, бұрынғысынан да
мөлдір болып көрінеді.Көзі мөлдір қабықпен жабылған. Күндізгі жыландардың
қарашығы дөңгелек,ал түнде белсенді тіршілік ететіндерде тік саңылау
сияқты. Сыртқы құлақ тесігі жоқ.
Қозғалу ерекшеліктеріне байланысты жыландардың омыртқа жотасы
біркелкі, көптеген (200—450) омыртқадан тұрады. Омыртқа жотасы екі бөлімге-
тұлға және құйрық бөлімдеріне бөлінген. Барлық тұлға омыртқалары
қозғалмалы қабырғалармен жабдықталған, олар құлақ қалқаншаларына тіреледі.
Төс сүйек болмайды. Иіс сезу және сезім мүшелері жақсы жетілген.
Жыландардың маңызды сезім оргоны- тілі және Якобсон мүшесі. Жақ
аппараттарының сүйектері және онымен байланысатын тандай, қанат тәрізді
және бұдыр бетті сүйектер бірімен-бірі қозғалмалы болып орналасқан. Мұндай
ерекшелік ірі жануарларды түгелімен жұтып қоюына мүмкіндік береді. Ірі
қоректерін жұту механизмі төменгі жағының оң және сол бөлімінің кезектесіп
қозғалуы арқылы орындалады. Осындай ірі заттардың жұтылуын сілекей безінен
бөлінетін сөл жеңілдетіп отырады. Жыландардың көпшілігі улы болмайды,
сондықтан олар жануарларды тістелеп немесе оны денесімен орап алып, қысып
өлтіреді. Тістері әдетте жақсы жетілген, олар жақ, таңдай және қанат
тәрізді сүйектерде орналасады. Улы жыландардың алдыңғы бірнеше тістері ірі
болады да онда у құйылатын сайша немесе канал болады.
Қарапайым жыландарда екі өкпе де детілген, бірақ оң өкпе солына
қарағанда үлкен. Көптеген жыландарда сол өкпе мүлде жойылған. Кейбір
жыландарда оң өкпемен қатар кеңірдектік өкпе дамыған.Қуығы болмайды. Жыныс
бездері бүйректерінің алдыңғы жағында орналасқан. Жыландардың қазір
2300—2500-ге жуық түрі белгілі. Олар жер бөліктерінің барлығына тараған,
әсіресе ыстық жерлерде көптеп кездеседі. Қазақстанда кездесетін жыландардың
19 түрінің төрт түрі улы жыландар. Оған кәдімгі және дала сұржыландары,
қалқантұмсық және қара-жылан жатады. Қазақстанның оңтүстік аумағында
кеңінен таралған. Қазақстанда кездесетін жыланның ерекше түрі - оқжылан.
Оқ жылан – жіңішке ақшыл түсті жылан, ұзындығы 125 см, тегіс
қабыршықтары денесіне тығыз жабысқан, қазақ аңыздарының бірінде, бұл
жыланның улы және өте шапшаң екендігі, адамды оқ сиқты тесіп өтетіндігі,
сонымен қатар, өлтіретіндей етіп шағыпта үлгеретіндігі жайлы айтылған.
Шындығында, ол өте жылдам.аңызда айтылғандай, оқ жыланда улы безі бар,
бірақ оның адамды шағуы мүмкін емес, себебі улы тістеріауыз қуысында терең,
жоғары жағының түбінде орналасқан. Жемтігін, мысалы, кішкентай тышқанды,
қатты тістегенде ғана шағады, яғни саусағыңды жыланның аузына керектігін
естен шығарма. Оқ жылан қазақстандағы шөл мен шөлейттерде, құрғақ, ыстық
тау аңғарланында кездеседі. Кеміргіштердің інін, тас арасындағы қуысты, жер
жарықтарын паналайды. Бұталарға оңай шығып, олармен жебе сияқты қозғалады.
Күндіз белсенді, таңертең салқын кезде аз қозғалады. Қазанның соңынан
сәуірдің басына дейін ұйқыда болады. Ересектері кесіріткелермен, кішілері
жәндіктерме, көбіне шегірткелермен қоректенеді.
Кәдімгі сарыбас жылан- Батыс және Шығыс Қазақстанда, сонымен қатар
Оңтүстік Балқаш пен Алакөл шұңқырында кездеседі. Шөлейт және қуаң далаларда
ылғалды жерлерде-өзен, көл, су қоймасы жағалауларында мекендейді. Бұл-
орташа пішінді жылан (денесінің ұзындығы 1,5 м). Қарасұр кейде арқысы
қоңырқай сарғыш түсті, басның екі жағындағы ашық сары түсті үлкен дағы
арқылы оңай тануға болады. Басқа сарыбас жыландар сияқты усыз. Бақалар,
балықтар кейде ұсақ құстар, кеміргіштермен қоректенеді. Маусым - шілдеде
ылғалды жерде аналығы 20 жұмыртқа салады. Қыркүйекте ұрпақтары пайда
болады. Қарашадан наурызға дейін жекелеп немесе топ болып қысқы ұйқыға
кетеді. Өте көп болған жерлерде балықтың көбеюіне зиян тигізеді.
Дала сұржыланы – Қазақстанда барлық жерде кездеседі, әсіресе далалы
аймақтарында кең таралған. Қуаң далаларда өзен аңғарлары мен саз және
көлжағалауларын мекендейді. Жылына 7-8 ай белсенді (қысқы ұйқы-қарашадан
наурызға дейін). Жазда ымырт пен түнде өте белсенді, жылдың басқа уақытында
күндіз белсенді. Көптеген басқа жыландардан ацырмашылығы-жұмыртқа салмайды,
ұрпағы өзінің ішіндн жетіледі. Аналығы алты өсімге дейін береді. Ұсақ
кеміргіштер, құстар және басқа ұсақ жануарлармен, сонымен қатар
жәндіктермен де қоректенеді. Жемтігін уы арқылы өлтіреді. Сұржыланның уы
жыртқыштар мен ірі жануарлардан қорғану қызметін атқарады. Өте кең
таралған, мал шаруашылығына зиянын тигізеді. Әсіресе ірі қара малдар мен
жылқыларды, көбіне ернінен шағады. У миға және басқа да да маңызды
орталықтарға тез жетеді. Сұржыланның шаққан уы- адам өмірі үшін қауіпті,
дегенмен өлім қатері аз. Сұржыланның шағуынан сақтану үшін - басып кетпеу
немесе басқадай жолмен мазаламау керек. Сол үшін жүріп келе жатқан жеріңді
жақсылап қарау керек. Егер шақса, жарадан уды тезірек алып тастап,
дәрігерге көріну ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.