Экономиканы басқарудың жаңа бағыты – кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық аспектілерін зерттеу
Кіріспе
1 Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ретінде
1.2 Туристстік кластерді қалыптастыру: шетел тәжірибесі және Қазақстан
2 Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені енгізу бастамаларына талдау
2.2 Қазақстан Республикасындағы туристік индустрияның қазіргі жағдайы
2.3 Еліміздегі туристік кластерді дамыту мүмкіндіктері мен мәселелері
3. Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді инновациялық жетілдіру механизмдері
Қорытынды
1 Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ретінде
1.2 Туристстік кластерді қалыптастыру: шетел тәжірибесі және Қазақстан
2 Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені енгізу бастамаларына талдау
2.2 Қазақстан Республикасындағы туристік индустрияның қазіргі жағдайы
2.3 Еліміздегі туристік кластерді дамыту мүмкіндіктері мен мәселелері
3. Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді инновациялық жетілдіру механизмдері
Қорытынды
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған[1,1]. Аталған жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» деген Қазақстан халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет, металлургия және құрылыс материалдары салалары [2,4].
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген. Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі, қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген. Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі, қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
1. Назарбаев Н.Ә. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін»//
Егемен Қазақстан. -2004 -19 наурыз
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
3. М. Портер Конкуренция СПб.: Вильямс, 2005
4. Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 9-14.
5. Enright M. J. Survey on the Characterization of Regional Clusters: Initial Results. Working Paper, Institute of Economic Policy and Biasness Strategy: Competitions Program, University of Hong Kong, 2000. - 25 p
6. Toledano, Joelle, “A propos des filieres industrielles, “ Revue d’Economie Industrielle, Volume 6, Number 4, 1978, 149-158
7. Dahmen, Erik.Entrepreneurial Activity and the Development of Swedish Industry, 1919-1939. Stockholm; Industries utredningsinstitut,1950.
8. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики// Вопросы экономики. 2005. - № 4. - С. 75 - 86.
9. Бельгибаева А. Кластер бәсекеге қабілеттілікті арттырудың құралы ретінде// Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 124-127.
10. Исследовательский отчет «Планирование кластеров» // Департамент окружающей среды, транспорта и регионов (DETR), Лондон, 2000.
11. Бабаев Б.Д. Депрессивный регион: актуальные проблемы развития // Россия в экономических системах всемирного хозяйства: ХХI век – обогнать, не догоняя – Ярославль: ЯГПУ, 2002. – С 219-220
12. Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2009
13. Олейник А.Н. Модель сетевого капитализма// Вопросы экономики, - 2009. - №8. - С. 132-149
14. А.А. Алимбаев Аймақтық экономикалық даму мәселелері // Избранные труды. Караганда, 2005. – Т. 2. – С. 242
15. Есмаханова А.С. Влияние индустрии туризма на экономику страны // Материалы Х-й научно-теоретической конференции студентов и молодых ученых факультета экономики и бизнеса КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, 2010. - С. 171-176.
16. Портер Майкл Э. Конкуренция: Пер с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. – 608 с.
17. Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
18. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы 2006 ж. 01 наурыз
19. Е.Б. Аймагамбетов, А.А. Алимбаев, Т.П. Притворова Стратегия устойчивого развития социально – экономической системы региона Караганда, 2008. – Т. 2
20. Отчеты компании Deloite за 2007г. // www.deloitte.ru
21. Созиева З. И. Формирование стратегии кластерного развития туристско- рекреационного комплекса региона: автореф. ... канд. экон. наук. –М., 2009. -25 с.
22. Tourism-review on line Magazine 2010.
23. Создание туристского национального бренда // www.tours.kz.
24. http://www.turkey.com
25. Основные факторы развития туризма в Испании // www.spain.com
26. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
27. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
28. Тұрсымбаева М.Ж. Қазақстан Республикасының кластерлік дамуының моделі:алғышарттары мен перспективасы //авт.реф.э.ғ.к. дисс.2009ж. 42-54 бет
29. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2010. -№7. -С. 13-15
30. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2007. -№2. –С.103-104
31. Интернет сайты: www.cluster.kz
32. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2009-6 сәуір 3 бет
33. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
34. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
35. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
36. www.stat.kz
37. www.travel.ru
38. www.travel.kz
39. Отчет Министерства транспорта и коммуникаций Республики Казахстан за 2004-2009 гг.
40. План по созданию и развитию пилотного кластера "Туризм" от 25 июня 2005 года N 633
41. Жантемиров А.Ж. Реализация и возможности туристического рынка Казахстана // Деловой мир. - 2006, сентябрь-15.
42. www.aktau-business.com
43. Электронный сайт Акимата города Алматы // www.almaty.kz.
44. www.borovoe.kz.
45. www.visitkazahstan.kz.
46. www.aktau-business.com
47. ТажиеваС.Қ. Қазақстан Республикасында туристік кластердің қалыптасуы мен дамуы //авт.реф.э.ғ.к. дисс.2010ж. 5- бет
48. Карачаровский «ИКТ в ресторанном бизнесе – насущная потребность или опережение времени?» // www.cnews.ru
49. Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг: учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1997. – 125 с.
50. Щурова А., Кантарбаева Ж. Рынок туруслуг в Казахстане // Аль-Пари. -2008. - №7. – С.25-31.
Егемен Қазақстан. -2004 -19 наурыз
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Астана 2005 – 3 наурыз
3. М. Портер Конкуренция СПб.: Вильямс, 2005
4. Аубакиров Я.А. Конкуренция – закономерность рыночных отношений // Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 9-14.
5. Enright M. J. Survey on the Characterization of Regional Clusters: Initial Results. Working Paper, Institute of Economic Policy and Biasness Strategy: Competitions Program, University of Hong Kong, 2000. - 25 p
6. Toledano, Joelle, “A propos des filieres industrielles, “ Revue d’Economie Industrielle, Volume 6, Number 4, 1978, 149-158
7. Dahmen, Erik.Entrepreneurial Activity and the Development of Swedish Industry, 1919-1939. Stockholm; Industries utredningsinstitut,1950.
8. Афанасьев М., Мясникова Л. Мировая конкуренция и кластеризация экономики// Вопросы экономики. 2005. - № 4. - С. 75 - 86.
9. Бельгибаева А. Кластер бәсекеге қабілеттілікті арттырудың құралы ретінде// Материалы международной научно-практической конференции «Национальная конкурентоспособность Казахстана: теория, практика, перспективы». – Алматы: КазНУ, 2006. – Ч. 2. – С. 124-127.
10. Исследовательский отчет «Планирование кластеров» // Департамент окружающей среды, транспорта и регионов (DETR), Лондон, 2000.
11. Бабаев Б.Д. Депрессивный регион: актуальные проблемы развития // Россия в экономических системах всемирного хозяйства: ХХI век – обогнать, не догоняя – Ярославль: ЯГПУ, 2002. – С 219-220
12. Дюсембаев А.А. Конкурентоспособность экономики страны на кластерной основе. Стратегия устойчивого развития региона: материалы международной научно – практической конференции – Караганда, 2009
13. Олейник А.Н. Модель сетевого капитализма// Вопросы экономики, - 2009. - №8. - С. 132-149
14. А.А. Алимбаев Аймақтық экономикалық даму мәселелері // Избранные труды. Караганда, 2005. – Т. 2. – С. 242
15. Есмаханова А.С. Влияние индустрии туризма на экономику страны // Материалы Х-й научно-теоретической конференции студентов и молодых ученых факультета экономики и бизнеса КазНУ им. Аль-Фараби. Алматы, 2010. - С. 171-176.
16. Портер Майкл Э. Конкуренция: Пер с англ. – М.: Издательский дом «Вильямс», 2005. – 608 с.
17. Научно – исследовательская школа Калифорнийского университета, http: //www.ucla.edu/
18. Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауы 2006 ж. 01 наурыз
19. Е.Б. Аймагамбетов, А.А. Алимбаев, Т.П. Притворова Стратегия устойчивого развития социально – экономической системы региона Караганда, 2008. – Т. 2
20. Отчеты компании Deloite за 2007г. // www.deloitte.ru
21. Созиева З. И. Формирование стратегии кластерного развития туристско- рекреационного комплекса региона: автореф. ... канд. экон. наук. –М., 2009. -25 с.
22. Tourism-review on line Magazine 2010.
23. Создание туристского национального бренда // www.tours.kz.
24. http://www.turkey.com
25. Основные факторы развития туризма в Испании // www.spain.com
26. Алимбаев А. Методологический подход выбора стратегии развития кластеров // Саясат - 2005 -№1. -С.83-87
27. По материалам www.cluster.kz «Конкурентоспособности через кластерную экономику» // РЦБК. 2005. -№7(111). -С.11-12
28. Тұрсымбаева М.Ж. Қазақстан Республикасының кластерлік дамуының моделі:алғышарттары мен перспективасы //авт.реф.э.ғ.к. дисс.2009ж. 42-54 бет
29. Назаров К. Кластерная инициатива в Казахстане // РЦБК. 2010. -№7. -С. 13-15
30. Рахимбеков Т.С. Проблемы и перспективы развития кластеров в пищевой промышленности Казахстана // АльПари. 2007. -№2. –С.103-104
31. Интернет сайты: www.cluster.kz
32. Оразова Ж Туризмге үміт арту // Егемен Қазақстан – 2009-6 сәуір 3 бет
33. Матаева Б.Т. Қазақстан Республикасында туристік қызмет индустриясын дамыту мәселелері // АльПари – 2003 - №1- 141-143 бет
34. Ержанова Е. Оңтүстіктің жарқын келешегі мақта–тоқыма кластері// Егемен Қазақстан - 2006 – 19 тамыз - 2 бет
35. Байзақов С., Райхан Н. Қазақстан экономикасын кластерлер көтереді // Ақиқат - 2005 -№2 -19-28 б.
36. www.stat.kz
37. www.travel.ru
38. www.travel.kz
39. Отчет Министерства транспорта и коммуникаций Республики Казахстан за 2004-2009 гг.
40. План по созданию и развитию пилотного кластера "Туризм" от 25 июня 2005 года N 633
41. Жантемиров А.Ж. Реализация и возможности туристического рынка Казахстана // Деловой мир. - 2006, сентябрь-15.
42. www.aktau-business.com
43. Электронный сайт Акимата города Алматы // www.almaty.kz.
44. www.borovoe.kz.
45. www.visitkazahstan.kz.
46. www.aktau-business.com
47. ТажиеваС.Қ. Қазақстан Республикасында туристік кластердің қалыптасуы мен дамуы //авт.реф.э.ғ.к. дисс.2010ж. 5- бет
48. Карачаровский «ИКТ в ресторанном бизнесе – насущная потребность или опережение времени?» // www.cnews.ru
49. Алтынбаева Б.А. Рынок туристических услуг: учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1997. – 125 с.
50. Щурова А., Кантарбаева Ж. Рынок туруслуг в Казахстане // Аль-Пари. -2008. - №7. – С.25-31.
Кіріспе
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған[1,1]. Аталған
жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды
кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген Қазақстан
халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты
кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет,
металлургия және құрылыс материалдары салалары [2,4].
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген.
Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған
кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде
біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу
институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне
осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік
салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде туристік
индустрияны кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Диплом
жұмысының өзектілігі – кластер экономиканы әртараптандырудың басты нысаны
ретінде бәсекеге аса қабілетті дамыған 50 елдің қатарына қосылу жолдарын
айқындайды. Сондықтан бұл мәселе өз шешімін таппайынша тақырып өзектілігін
жоймақ емес.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын және
туризмді балама дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
- кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық маңыздылығын
анықтау;
- кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
- дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық туристік кластер
үлгісін қалыптастыру жолдарын қарастыру;
- Қазақстанда туризм индустриясындағы кластерлік бастаманың даму үдерісін
жан-жақты сараптау
- Қазақстан экономикадағы кластерлік бастамалар мен оның инновациялық
дамуына ұсыныстар беру.
Әрбір тарауға жалпы сипаттама беріп кетейік.
Бірінші тарау Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі деп
аталады және кластер экономиканың даму үлгісі ретіндет және туристстік
кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан атты екі бөлімнен
тұрады. Бұл тарауда экономикалық теориядағы жаңа ұғым – кластерге анықтама
беріліп, осы ұғымға байланысты экономист–ғалымдардың теориялық әдістемелік
ерекшеліктері зерттеледі. Сондай–ақ кластердің пайда болу алғышарттары мен
қалыптасу үдерісі, құрамы, маңыздылығы мен құрылымы, оның экономикалық
тиімділігін арттыратын факторлар, әлемдегі алдыңғы қатарлы дамыған елдердің
экономикасында қалыптасқан тәжірибелерін қарастыру көзделген.
Екінші тарау Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені енгізу
бастамаларына талдау тақырыбын қамтиды. Бұл тарауда біріншіден Қазақстан
Республикасында экономиканың жылдам дамуы үшін, екіншіден экономикалық
тиімділікті жоғарылату үшін, үшіншіден елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін, сондай–ақ шикізаттық салаға экономикалық тәуелділікті
төмендету үшін және өндірістік саламен қатар өңдеуші салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту қарастырылады. Еліміздің экономикасындағы айтарлықтай
маңызға ие анықталған жеті кластерлік бастамаларға қысқыша шолу жасай келе,
туризм индустриясындағы кластерлік бастамашылық үдерістеріне әлеуметтік
–экономикалық, деректі-статистикалық сараптаулар мен саланы дамыту
мүмкіндіктері қарастырылады.
Үшінші тарау Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді
инновациялық жетілдіру механизмдері деп аталып ары қарай туристік
кластердің инновациялық жетілдірудің түрлері мен міндеттері анықталады және
ақпараттық технологиялар мен франчайзингті шетелдер тәжірибелерінде дамыту
жолдары ұсынылады.
Бұл зерттеудің логикасы классикалық және неоклассикалық, сондай-ақ
қазіргі замандағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Ұлттық экономика мен оның
жекеленген салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері рыноктық
экономикада қалыптасқан үлгілердің даму жолдарын зерттеумен тығыз
байланысты. Осы зерттеулердің әртүрлі бағыттары Қазақстанның алдыңғы
қатарлы ғалымдарының ( Әубакіров Я.Ә., Жатқанбаев Е.Б., Төлегенова М.С.,
Шеденов Ө.Қ.,Кубаев К.Е., Бишимбаев К., Байзақов С., Райхан Н., Туребаева
Ж., Туленбаева А.Н.,Серікұлы Б., Шалабекова А.Л., Рахимбеков Т.С.,, Назаров
К., Мынбаев Қ., Алимбаев А., Тайжан Б.,Тажиева Кошербаева А.Б., Тұрсымбаева
М.Ж., Айтжанова Д., Яновская О. еңбектерінде зерттелуде. Отандық ғалымдар
кластерлеу мәселесі бойынша мақалалар мен баяндамалар жазған. Шетелдік
экономистердің ішінде кластердің негізін салушы, Гарвард Университетінің
профессоры Майкл Портердің Бәсекелестік (Санк-Петербург, 2003) атты
еңбегіне сүйене отырып және Афанасьев М., Мясникова Л. зерттеулері де осы
жұмысты жазуда қолданылды.
1 Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ретінде
Кластердің қазіргі заманғы анықтамасы американдық экономист
М.Портермен ұсынылған. Оның пікірінше кластер - нақты бір салада қызмет
ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан
өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары)
және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару
органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы [3,42]. Ол елдің бәсекеге
қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсекеге қабілеттілігімен емес, ішкі
ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі салалардағы фирмаларды
біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деген ойды тұжырымдайды. Әр
түрлі фирмалардың бәсекеге қабілетін зерттей отырып, ол, жоғары бәсекелі
фирмалар территорияда шашыраңқы орналаспай, нақты бір территорияда
шоғырлану қасиетіне ие болатынына назар аударды. Яғни бір немесе бірнеше
фирма әлемдік рынокта бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгенде,
жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз ықпалын тигізеді
және кластер негізін ғылыми-өндірістік кешен және аймақтық-өндірістік
саясат қалыптастырады [4,9-14].
Жеке авторлардың пікірінше, кластер теориясының алғашқы іргесін қалаушы
А. Маршалл. 19 ғасырда А. Маршал Экономика принциптері (1980) еңбегінде
жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы тарауын жазған, оның
идеясына басқа да ғалымдар көңіл аударған.
Осы бағытта зерттеулерді жалғастырған М.Энрайт локалды, аймақтық
шоғырланған артықшылықтарды өзара байланысты және өзара қызмет жасаушы
кәсіпорындар желісімен, тығыз өзара қатынаста болатын және кооперациялану
мен бір-бірімен бәсекеге түсу процесінен өздерінің бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатады деп қалыптасқан түсінікті ары қарай тереңдету жұмыстарымен
шұғылданды. Ол аймақтардың экономикасының дамуының тарихи алғы шарттарына
тоқтала келе, бизнесті жүргізудің түрлі мәдениетін талдап аймақтық
кластер түсінігін енгізді. Басқаша айтқанда, өнеркәсіптік кластер,
шаруашылықтың бір-біріне жақын салалардағы фирмалардың географиялық
агломерациясын білдіреді [5,23].
Кластер түсінігіне түпкі өнімді өндіруге түрлі салалардағы өндірушілер
бірігетіндіктен, олардың арасындағы технологиялық байланыстардың
проблемаларын зерттеуде көптеген авторлар қолданған. Француз авторлары
технологиялық өзара байланысты секторлар желісін көрсету үшін фильер
түсінігін енгізген [6, 149-158]. Оның мәні бір сектордың технологиялық
қуаты келесі секторға тәуелді болатынын анықтаудан көрінеді. Фильер
түсінігі кең мағыналы кластердің түпкі діңгегі болып қалыптасады деп
айтуға болады. Кластердің пайда болу себебін, бір жағынан, шағын
өндірушілер арасындағы технологиялық байланыстарды қалыптастырудың алғы
шарттарының туындауымен, екінші жағынан, нақты елдің өзара байланысты
экономика секторларының шағын кәсіпорындарының кластерін құру арқылы ұлттық
артықшылықтарды жүзеге асыру мүмкіндігімен түсіндіруге болады.
Шведтық ірі корпорация қызметін талдау еңбектерінде, басылымдарда
кластердің үлгісі айқын байқалады. Швед экономисті Е.Дахменның
еңбегінің даму блогы тарауында бір сектордың даму мүмкіндігі басқа
сектордың жетістіктеріне тәуелді байланысын дәлелдеп, маңыздылығы
анықталып көрсетілген [7,143].
Ресей ғалымдары М. Афанасьева мен Л. Мясникованың пікірлерінде кластер
құн жасаудың бір тізбегі шеңберінде өзара әрекет етуші тұтынушылар мен
рыноктық институттарды (брокерлер, кеңес берушілер) байланыстыратын
тәуелсіз өндірушілер, сервистік қызмет көрсетуші фирмалар, жабдықтаушылар,
технологиялар мен ноу-хауды (университеттер, ғылыми зерттеу институттары,
инжинирингтік орталықтар) ойлап табушылардың желісі ретінде мәні талданған
[8,75].
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін
сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
анықтамасын әлеуметтік тұрғыдан қарастыруға болады. Бұл сөз ғылымның
медицина, психология, информатика, математика, физика және т.б. салаларында
кездескенмен, оның мағынасы барлығына ортақ, ағылшын тілінен аударғанда
кластер - жинақталу, топталу деген түсінікті береді . Экономика саласында
кластер - халықаралық еңбек бөлінісінде лидерлік позицияны алушы және
экономикалық мамандануды көрсетуші, аймақ бойынша жақын орналасуынан
қолайлы жағдайларға ие болатын өзара байланысты әр түрлі саладағы бәсекеге
қабілетті компаниялар мен кәсіпорын топтары салалық, ұлттық, әлемдік
рынокта бәсекелік позицияны қамтамасыз етеді. Осы анықтамадан кластердің
мағынасы бір немесе өзара жақын аймақта орналасқан компаниялардың
жиынтығын көрсетеді. Біздің ойымызша, технологиялық тізбекпен байланған
және салыстырмалы секторалды келісте көрінетін негізгі өндірушілер мен
тұтынушылар, арнайы жабдықтаушылар жүйелерінің территориялық шоғырлану
базасында қалыптасқан өндірістік кешен кластерді құрайды. Оның негізінде
өндіріс шығындары азаяды, өндірісті көшіріп, айнытпай жасау жол
берілмейді, кластерлік бірігудің мотивтері: жаңа технологияларды тарту
мүмкіндігінің артуы, аймақтарды, аудандарды, облыстарды белсендету, импорт
пен экспортты қолдау, мамандарды дайындау және олардың біліктілігін
арттыру, ал мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер өндіру
саналады [9,124].
Келесі анықтама АҚШ губернаторларының ұлттық ассоциациясының келтіруінше
(National Governors Association, NGA), кластер бір-бірімен нақтыланған
қарым-қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды,
қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың
өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды
тұтынуда, өндірілетін өнімдерде ұқсастықтар болуын меңзейді . Сонымен
бірге, Ұлыбританияда кластерді жоспарлауға арналған зерттеулер
нәтижесіндегі көзқарас салалардағы арнайы жабдықтаушылардың, қызметтерді
ұсынушылардың (оның ішінде зерттеу институттары) мүдделерінің жан-жақты
өзара қиылысуымен компаниялардың географиялық топтасуына көңіл бөледі.
Олардың зерттеуінде географиялық топтасқан компаниялар бір жағынан өзара
бәсекелік, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болатыны мазмұнды
анықталған [10,57].
Бәсекеге қабілеттілік теориясын зерттеуде кластер теориясының маңызын
осы уақытта дейін зерттеу біріншіден, оны бәсекеге қабілеттілікті
жоғарылату факторы ретінде қараудан, екіншіден ұлттық ромбтың құраушы
детерминанттардың бірі болуынан туындайды. Кластерде тауардың сапа
параметрлерінінің ерекше зерттелуіне назар аударған ресей ғалымы Бабаев
Б.Д. аймақтық кластерді аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызметті
ұсынушы және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп дамуға етек алатын
ірі салалардың шоғырлануы деп көрсетеді [11, 219].
Кластердің келесі анықтамасы оны бірліктер жиынтығын құрайтын ұқсас
объектілердің, біркелкі элементтердің жиынтығы ретінде айқындайды .
Кластердің өнеркәсіптегі мәнін сараптай келе, осы бағыттағы оның
анықтамасы келесідей анықталған, яғни өнеркәсіптік кластер – бұл
инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге
қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған
немесе технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және
қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы .
Географиялық шоғырлану, кәсіпорындардың өзара байланысы аталған
анықтамаларда жан-жақты қарастырылуы кластер теориясының қазіргі заманғы
негізгі постулат ретінде қабылданатынын атап кеткеніміз жөн болар.
Кластердің құрылуы географиялық шоғырлану есебінен бәсекелік жағдайларға
қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылатына көз жеткенмен, қазақстандық
ғалым А.А. Дюсембаевтың берген анықтамасында оның мәні шағын территориялық
аумағына қарамастан, әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар
шеңберіндегі кәсіпорындар тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуымен
қарастырылған [12,86].
Компания бәсекелік күресті тиімді жүргізу үшін шаруашылықтың кластерлік
жүйесі беретін артықшылықтарды қолдана білуі тиіс. Көптеген авторлар тек
сыртқы рыноктарда ғана емес, ішкі рыноктарда өз позицияларын баса білу үшін
келесі шаралардың жүзеге асырылуын алға тартады: өнімді үнемі жетілдіру,
басқарудың ұйымдық әдістерін үнемі жетілдіру, мамандану мүмкіндіктерін
іздеу, экономика көлемінің тиімділігін табу, жергілікті және халықаралық
байланыстарды дамыту, еңбек ресурстары сапасын үнемі жоғарылату, қазіргі
заманғы технологияларға кіру мүмкіндігі, қазіргі заманғы маркетингтік
стратегияларды қолдану .
Бұл міндеттерді жекелеп шешу мүмкін болмау салдары кооперацияланудың
түрлі формалары пайда болуына септігін тигізді: стратегиялық альянстар,
қаржы-өнеркәсіптік топтар, консорциум, кластерлер.
Неоклассикалық экономикалық теория жетілген бәсеке үлгісі мен еркін
рынок үлгісінің қазіргі заманғы экономикалық жүйенің постулаты сапасында
қарастырылады. Бұл түсінік әлем ұсыныс және сұраныс құрылымы жайлы толық
ақпаратқа ие және рынокта толық еркін айналымға түсуге қабілетті өзара
тәуелсіз қызмет жасайтын, саны шексіз экономикалық субъектілермен
анықталады. Жетілген бәсеке үлгісінде экономикалық құрылымның қызмет етуі
негізінде баға механизмі көмегімен, автоматты түрде жүзеге асырылады, ал
рынок игіліктерді өндіру мен бөлудің жалғыз әдісі болып қалады.
Бұл үлгі индустриалды капитализмнің көркею мерзімінде радикалды
өзгерістерге ұшырауы тиіс. Жетілген бәсекенің экономикалық үлгісі
кооперация және интеграция үлгісіне алмастырылып, экономикалық
субъектілердің мінез- құлқы өсудің табиғи үрдістерін анықтайды, ал
экономикалық әлем қазіргі заманғы экономикалық ұйымның сипаттық белгісі
болған, кәсіпорындардың кооперациялану процесінің көрінісін ашық
бейнелейді. Экономикада қызмет етуші шаруашылық субъектілер өздерінің
экономикалық мүдделерін көздей отырып, әрекеттерін пайданы ұлғайтуға
бағыттайды, рынок туралы толық ақпаратқа ие және оны өз пайдасына қарай
өңдеп алуға қабілетті.
Институционалды экономикалық теория көзқарасы тұрғысынан желілік,
кластерлік келіс рынок пен ұйым арасындағы аралық форма ретінде
бейнеленеді. Фирма аралық кооперация ақпаратты алу, бақылауды жүзеге
асырумен байланысты трансакциялық шығындардың төмендеуіне ықпал жасайды.
Нақты экономикалық теория трансформация және трансакция шығындарын
азайтуда желілік құрылымдардың мүмкіндіктерін зерттейді [13, 132].
Институционалды экономикалық теорияны өңдеуге өз үлестерін Р.Коуз, О.
Уильямсон, Ф.Хайек қазіргі заманғы интеграциялық процестерді талдауда
қолданылатын теориялық құралдарын кеңейтті. Экономикада институционалды
келістің қажеттілігі экономикалық институттардың қалыптасуы тәуелді болатын
рыноктық қатынастардың дамуынан туындады. Рынок сұраныс пен ұсынысты
балансқа келтіретін, қоғамдық қатынастардың жүйесі ретінде анықталады, осы
айтылғанды негізге ала отырып, рыноктық экономика механизмін қарапайым
формада беруге болады, яғни барлық қызмет екі шаруашылық субъект арасындағы
келісімге негізделеді. Дегенмен, жай келісімнің өзі қарапайым рыноктық
механизмнің институционалды орта, нормалар, ережелер, формалар, құралдары
болмаса, қызмет жасауға қабілетсіз. Бұдан шығатыны, қазіргі заманғы рынок
процестерді ұйымдастыруда ғана емес, сонымен бірге институттарды
қалыптастыру және жетілдіруде көрінеді.
Институционалды теорияның жақтаушылары рыноктық институттар
проблемаларын зерттеу жолымен неоклассикалық экономикалық талдау
мүмкіндіктерін кеңейтумен айналысады.
Институттар кез-келген экономикалық жүйеде шешім қабылдау процесін алдын-
ала анықтайды. Кәсіпорын институционалды аспектіде түрлі әлеуметтік-
экономикалық процестерді кеңістікте және уақытпен біріктіретін
мультипликативті эффект жүйесін қолдану жолымен тиімділікті анықтайтын
толыққанды экономикалық субъект, өзіндік экономикалық интегратор ретінде
көрінеді [14].
Біздің ойымызша, локалды өнеркәсіптік агломерация және арнайы мамандану
мәселелерінде кластерге берген анықтамалардың жалпыға ортақ ережелері бар.
Маршалдың берген анықтамасы бойынша, фирмалардың жақын орналасуы білім
және инновациялармен алмасу, еңбек ресурстарын бірігіп пайдалану
жабдықтаушыларға жақын болуына қарай өнеркәсіптік аудандар пайда болады.
Кластердің алғаш пайда болу аспектілері маршалдық теорияға негізделсе,
қазіргі уақыттағы бұл түсінік Портер еңбектерінде терең зерттеліп, оның
діңгегі ретінде географиялық жақын орналасу қалыптасқан.
Кейбір авторлардың пікірінше, кластер өзара тәуелді компаниялардың бір
жерде шоғырлануынан пайда болады. Яғни бұл түсінік бір тізбекте орналасу
фактор мәнін құрайды деп ойлаймыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша, экономикалық теория тұрғысынан, осы уақытқа
дейін белгілі анықтамаларды зерделеп, оған негізгі қатысушы кәсіпорын
екеніне тоқтала келе, шаруашылықтағы рөліне ерекше көңіл бөле отырып,
кластер жіктеуін неоклассикалық және институционалды мектеп талдауларымен
төмендегідей беруге болады (кесте 1):
Кесте 1
Экономикалық мектептер бойынша кластердің жіктелуі*
Авторы Оның берген анықтамасы
Неоклассикалық экономикалық теория тұрғысынан
Schmitz Кластер – бір сектордағы өзара тығыз байланыста
болатын кәсіпорындар жиынтығы.
Swann and PrevezerКластер – бір географиялық аймақта орналасқан бір сала
шеңберіндегі фирмалар тобы.
Andersson et al. Кластеризация жалпылама түрде ұжымдық бәсекеге
қабілеттілікті жоғарылату үшін альянстардың қызметі
мен өзара тығыз байланысын орнату және нақты
функционалды орынға кооперация ұйымдастыру,
географиялық облыста іштей шоғырланған фирмалар мен
басқа да қызмет жасаушы тұлғалардың бірігіп орналасу
процесі ретінде анықталады.
Институционалды экономикалық теория тұрғысынан
Steiner and Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
Hartmann технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке
және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму
институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс
немесе қызмет көрсету секторларында).
Feser Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы
салалар мен институттар емес, өзара қатынас негізінде
бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын бір-бірімен
байланысты және қолдаушы институттардан тұрады.
Steiner and Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
Hartmann технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке
және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму
институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс
немесе қызмет көрсету секторларында).
*Дерек көзі:Тұрсымбаева М.Ж. автореф.э.ғ.к.Алматы -2009 [28,7]
Шетел авторларының анықтамаларына тоқталатын болсақ, кейбір авторлардың
ойынша географиялық жақын орналасу мәні толық көрсетілмей, негізгі бағыт
компаниялардың инновацияларға ұмтылуын, компаниялар арасында технологиялық
байланыста болу, арнайы ұйымдардың локалды жинақталу мақсаттарын ұстанған.
Біздің пікірімізше, осы айтылған барлық сипаттардың стратегиялық
альянстармен ортақ белгілерін табуға болады. Стратегиялық альянс – бір-
бірінің ресурстары мен материалдарын, білімдерін қолдана отырып, нақты
жоба бойынша жұмысты аяқтауға немесе өндірістің арнайы түрімен айналысуға
келіскен бірнеше тәуелсіз кәсіпорындардың бірігуі. Стратегиялық альянс
мәніне тәуелсіз кәсіпорындардың бірігуі, өзара бір айқын мақсатты ұстануы
жататынын ескерсек, нақты бір деңгейде кластер мәніне жақын екендігін
тұжырымдай аламыз.
Қазақстан Республикасында қалыптасқан аймақтық кластер немесе әлеуметтік-
кәсіпкерлік корпорациялардың мәні Үкіметтің анықтауы бойынша тауарлар мен
қызметтерді өндіру және өткізуден пайда алу мақсатында өз қызметін жүзеге
асыратын тұрақты бизнес-құрылымдар. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды
құру мемлекеттік даму институттарымен қатар, жоғары технологиялар мен қаржы
ресурстарына кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету жолымен ел аймағының шағын
және орта бизнесін қолдау (аймақтық бизнес қауымдастығы) мақсатын көздеп
отыр. Олардың коммерциялық корпорациялардан айырмашылығы, алынған пайданы
сол аймақтың әлеуметтік жобаларын жүзеге асыру үшін реинвестициялау болып
табылмақ. Қазақстан Республикасында перспективті кластерлерде әрекет ететін
шағын және орта бизнестің бірқатар компаниялары үшін даму институттары
ұсынған құралдарға қол жеткізілмеді. Бұл, ең алдымен мұндай кәсіпорындардың
төмен даму деңгейіне байланыстылығымен, орта және шағын бизнес
күткендегідей дәрежеде дамымауынан болып отыр. Кластерді дереу жүзеге
асыруда өңірдің даму ерекшеліктерін ескеру қажеттілігі туындайды. Осыған
қатысты Президенттің әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар желісін құру
туралы тапсырмасы тап сол өңірлік бизнес қауымдастықтарын және шағын, орта
бизнесті жедел дамытуға бағытталған.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың мәні негізінде кластердің келесі
жіктеуін нақтылай аламыз, яғни кестеде берілген кластерлік мамандану жалпы
түрде мынадай жағдаймен қарастырылуы мүмкін инновациялық кластер,
өнеркәсіптік кластер, аймақтық кластер, экономикалық кластер, трансұлттық
кластер, стратегиялық альянс, салалық кластер, ірі кәсіпорынның маңында
қалыптасқан өндіруші кластерлері, ғылыми-өндіруші кластерлерді аймақтағы
ірі ғылыми мекемемен байланыстыру;
Осы жіктеумен қарастырылған кластер түрлерінің төмендегідей ортақ
сипаттарын анықтай аламыз: біріншіден, тез жаңаруға қажетті инновация,
ресурстар мен қызмет көрсетулерге жалпы қажеттіліктің болуы, екіншіден,
инновацияларға ұмтылуы, үшіншіден, бір–бірімен байланысты компаниялардың
өзара ақпарат және идеялармен алмасуы (мысалы, нақты өсу үшін бірлесіп
зерттеу жұмыстарын жүргізу), төртіншіден, лидерлік фирмалардың болуы,
олардың көмекші фирмалар мен жабдықтаушыларға жақын болуы (географиялық
жақын орналасу шығындарды азайтып, ынтымақтастықты күшейтеді), бесіншіден,
маманданған жұмыс күшіне бағытталған біліктілік рыногының болуы
(компаниялар арасында персонал қозғалысының жоғары екендігін бейнелейтін
көрсеткіш), алтыншыдан, кластер компаниясының инфрақұрылымға жақын
орналасуы (жол, байланыс және көлік).
Ортақ белгілермен қатар, айырмашылықтары келесі шарттармен
қарастырылмақ: біріншіден, орналасу параметрлері және шекаралары аймақтан
тыс жерлерде, кейде елден тысқары болуы мүмкін, екіншіден, кейбір
кластерлер (инновациялық, аймақтық) университет, технологиялық парктер және
зерттеу институттарының оларға жақын орналасуына тікелей тәуелді,
үшіншіден, кластерді құрушы кәсіпорындарда, сонымен бірге түрлі кластердің
кәсіпорындарында айырмашылықтар болады, яғни түрлі кәсіпорындардың
қажеттіліктері әрқилы болуы (қозғалмайтын мүлікке, тұрғын үй құрылысында,
жерге, көлік және жергілікті қызмет көрсетулерге), төртіншіден, кластердің
өмірлік кезеңдерінің түрлі кезеңде болуы: кейбір кластерлер рынокта жаңа
пайда болса, келесілері толысу кезеңіне өтеді, бесіншіден, кластерлер
аймақтық дамудың түрлі контекстінде сипатталады (өнеркәсіптік шектеулер,
сыртқы орналасу тиімділігі), алтыншыдан, барлық кластерлер бірдей дамымауы
мүмкін. Неғұрлым дәстүрлі салалардағы кейбір кластерлер саланың құрылымдық
деңгейін және жұмыспен қамту бойынша тәжірбиенің жиналуына мүмкіндік
береді.
Отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттерде кластер анықтамасының көп
жақты түсінігі мен мәнін ескере отырып, яғни берілген анықтамаларды талдай
келе, компаниялардың географиялық бірлікте шоғырлануына қарай бірігуінің
мақсаты бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін оларға жаңашыл идеялар қажет.
Осыған қарай инновациялық бағдарламалар жасау қажеттілігі пайда болады.
Қорытылған тұжырымға сүйене отырып, біздің ойымызша, кластер анықтамасын
келесідей дәлірек анықтауға болады: кластерге қатысушылардың және аймақтың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында дамудың инновациялық
бағдарламасымен біріккен бәсекелесуші компаниялар мен ұйымдардың
экономикалық қатынастары. Бұл жерде аймақ ретінде қала, облыс, ел және ел
одақтары қарастырылады. Осыдан келесі тұжырым туындайды: кеңістіктік
түсінігіне кластерлік теориясында жеткілікті көңіл бөлінбеген . Бұл
жағдайды соңғы жылдары интеграциялық процестерімен қатар жүрген әлемдік
экономиканың трансұлттануы мен ғаламдану процестерімен байланыстыра аламыз.
Интеграция тек елдер одағы шегінде ғана емес, сонымен бірге түрлі
материктерде орын тепкен түрлі елдердің кәсіпорындары арасында, сонымен
бірге түрлі континентте орналасқан елдер арасындағы қатынастарымен жүзеге
асырылады. Қандай да бір өндіріс орындарын орналастыруға территориялық
мүмкіндігі жоқ көптеген фирмалардың, аралдардың оффшорлық зоналарында
тіркелуі интеграцияға бірден-бір дәлел.
Сонымен, кластер мәнін бірнеше анықтамалар негізінде сараласақ,
компаниялардың ішінара бір –бірімен қызмет жасауы бірнеше ерекшелік
сипаттарға қатысты екеніне көз жеткіземіз. Оның сипаттық белгілерімен
анықтамаларды келесі кестемен топтастыру негізінде, кластердің нышанды
белгісі кәсіпорындар арасындағы экономикалық қатынастар екенін байқау қиын
емес (кесте 2).
Кесте 2
Кластердің түрлі анықтамаларының сипаттық белгілері бойынша жіктелуі*
Автор Анықтамасы
1 2
1. Қамту деңгейі бойынша
Enright Аймақтық кластер – бұл өнеркәсіптік кластер, яғни оған
қатысушы фирмалар бір-біріне тығыз жақын байланыста болады.
Bergman Аймақтық кластер – әдетте аймақ ішінде географиялық
and Feser шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан,
еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін
құрайды.
Van den Белгілі термин – кластер жергілікті немесе аймақтық жайылған
Berg, тораптармен тығыз байланысты. Кластердің көптеген
Braun and анықтамалары өндіріс процесі тауар, қызмет көрсету немесе
van Windenбіліммен алмасумен тығыз байланысты маманданған ұйымдардың
бір шеңбердегі жүйесі екендігін көрсетеді.
Porter Кластер – жалпылық және өзаратолықтырумен байланысты арнайы
облыста географиялық жақын орналасқан өзара қызмет жасаушы
институттар мен компаниялардың іскерлік қатынасы.
А. Маршал Кластер- жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы
АҚШ Кластер -бір - бірімен нақтыланған қарым - қатынаста
губернаторкомпаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды,
ларының қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл
ұлттық кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау
ассоциациятехнологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімде
сы ұқсастықтардың болуы.
Swann and Кластер – бір географиялық аймақта орналасқан бір сала
Prevezer шеңберіндегі фирмалар тобы.
Rosenfeld Кластер – қызмет ету масштабы анық немесе айқын болмаса да,
географиялық жақындық және өзара тәуелділік есебінен
синергиялық тиімділікті өндіруге қабілетті фирмалардың
концентрациясы.
OECD Аймақтық кластерлерге географиялық шекте өзарабайланысты
фирмалардың шоғырлануы жатады және жергілікті өндіріс жүйесі,
маманданған өнеркәсіптік агломерация, индустриалды аудандар
тәрізді көнерген концепцияларға нысаналы сөз ретінде
қолданылуы мүмкін.
Visser andКластер өзара байланысты және ұқсас қызметтерге тартылған
Boshma фирмалардың географиялық шоғырлануы ретінде анықталады.
Andersson Кластеризация жалпылама түрде ұжымдық бәсекеге
et al. қабілеттілікті жоғарлату үшін альянстардың қызметі мен өзара
тығыз байланысын орнату және нақты функционалды орынға
кооперация ұйымдастыру, географиялық облыста іштей
шоғырланған фирмалар мен басқа да қызмет жасаушы тұлғалардың
бірігіп орналасу процесі ретінде анықталады.
Дворкин Аймақтық кластер - бұл аймақтың және кластерге қатысушылардың
В.В бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату мақсатында кәсіпорындар
мен ұйымдардың тұрақты аймақтық –салалық әріптестік
қатынастарымен көрінетін экономикалық қатынастары
2. Идентификациялық белгі бойынша
M.Porter Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп,
өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік
ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
Bergman Өнеркәсіптік кластер жалпы түрде топ ішінде мүшелікке ие
and Feser болған әр фирманың жеке бәсекеге қабілеттілігі маңызды
болатын, коммерциялық кәсіпорындар мен коммерциялық емес
ұйымдар тобымен анықталуы мүмкін. Кластер сату – сатып алу
келісімдерін немесе жалпы технологияларды, жалпы тұтынушылар
немесе тарату арналарын, немесе еңбек бірліктерін
байланыстырады.
Ферова Өнеркәсіптік кластер – бұл инновациялық құраушыларды жинауға
И.С. қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті
тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған
не технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми-
өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі
кәсіпорындар тобы
3. Еңбек ресурстарына қарай
Bergman Аймақтық кластер – әдетте аймақ ішінде географиялық
and Feser шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан,
еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін
құрайды.
Van den Белгілі термин – кластер жергілікті немесе аймақтық жайылған
Berg, тораптармен тығыз байланысты. Кластердің көптеген
Braun and анықтамалары өндіріс процесі тауар, қызмет көрсету немесе
van Windenбіліммен алмасумен тығыз байланысты маманданған ұйымдардың
бір шеңбердегі жүйесі екендігін көрсетеді.
Steiner Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
and технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке және
Hartmann жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму институттарын
өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс немесе қызмет көрсету
секторларында).
Egan Кластер – түпкі өнімдері орталық аймақтан (metropolitan)
тысқары рыноктарға шығатын өзара байланысты жеке сектор
фирмалары мен қоғамдық сектор мекемелері, жоғары маманданған
торапқа тәуелді өнеркәсіптік ұйымдар формасы.
4. Ұжымдану немесе ынтымақтасу сипатына қарай
Schmitz Кластер – бір сектордағы өзара тығыз байланыста болатын
кәсіпорындар жиынтығы.
Feser Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы салалар
мен институттар емес, өзара қатынас негізінде бәсекеге
қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын байланысты және қолдаушы
институттардан тұрады.
Swann and Кластер – вертикалды және горизонталды функционалды
Prevezer байланысқан фирмалардың тобы. Функционалдық келіс кластерді
қолдаушы фирмалар мен институттар арасындағы өзара байланыс
сапасын айқындайды және мұндай өзара байланыстар рынок арқылы
анықталады.
Roelandt Кластерлер өндірісте қосымша құн тізбегінде бір-бірімен
and den байланысты, өзара тәуелділігі өте жоғары өндірушілер
Hertag торабымен (арнайы жабдықтаушыларды қосқанда) сипатталуы
мүмкін.
Simmie andБіздің анықтауымыз бойынша инновациялық кластер рыноктың бір
Sennett текті шарттарымен қызмет жасаушы, жабдықтау тізбегінде
ынтымақтастықтың жоғары деңгейін көрсететін өзара байланысты
сервистік немесе индустриалды компаниялардың үлкен саны.
Crouch andКластердің жалпы концепциясы фирмалардың бір-біріне жақын
Farrell орналасу үрдісіне қатысты болғанмен облыста орналасуы аса
маңызды болып есептелмейтін бизнес түрін көрсететін кең
мағыналы түсінік.
Бабаев Аймақтық кластер аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызмет
Б.Д. көрсетуші және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп
дамуға бет алатын ірі салалардың шоғырлануы
Дюсембаев Кластер - шағын территориялық аумағына қарамастан әлем
А.А. бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі
кәсіпорындардың тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуы.
*Дерек көзі: Тұрсымбаева М.Ж. автореф...э.ғ.к. Алматы-2009 [28,9]
Сала және кәсіпорындар кешені негізінде бәсекеге қабілетті өндірісті
жасау әдісі ретінде кластер сипаттамасы өз кезегінде, үлкен экономикалық
әлуетті икемдейді, жеке және мемлекеттік кәсіпорындарға бірлесіп жұмыс
істеудің жаңа, мазмұнды өнімді әдісін көрсетеді [15, 289 б].
Кластеризацияны жүзеге асыруда кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық,
құқықтық, экологиялық аспектілері ескерілуі шарт. Кластерлік саясат
концепциясы базалық және аралас салалар мүмкіндіктерін біріктіру жүзеге
асыратын салалық келіспен қарастырылатындықтан, тартымды сұраным мен
экономика секторының ұсынысы, табиғи ресурстар мен әлуеті, басымды салада
білікті кадрлармен және ақпараттық базаның болуы кластерді негізгі
құраушылары болып табылады. Сонымен бірге, кластерлік саясатты жүзеге асыру
үшін монополистер тарапынан қысым көрсетусіз дамитын жеке меншіктің болуы
шарт .
Кластер теориясы жайлы іргелі еңбектер негізінде оның артықшылықтары,
қасиеттері мен негізгі бағыттарына тоқталсақ: кластер анықтамасында
қатысушы кәсіпорындардың негізгі үш қасиеті мазмұнды орынды иеленеді:
- Географиялық бір шеңберлілік. Кластер масштабы бір қала немесе
аймақтан ел немес елдер қатарына дейін созыла береді.
- Кәсіпорындар арасындағы өзара байланыс. Яғни кластер өзара байланысты
кәсіпорындар жүйесінің ерекше формасы болып саналады және бұл
қатынастардың тереңдеуі кластердің даму деңгейін сипаттайды.
- Салалардың технологиялық өзара байланысы. Кластерге түрлі салалардың
кәсіпорындары қатысады, алайда олар бір-бірімен технологиялық
байланыста болады. Әдетте, бұл дайын өнім компаниялары, өндірістің
маманданған факторларын жабдықтаушылар, компоненттер, машиналар,
сонымен қатар, сервистік қызмет көрсетулер, қаржы институттары, қосалқы
өнімдерді өндірушілер және т.б.
Бұл тұжырым бойынша кәсіпорындардың бір аймақта орналасуы,
салалардың технологиялық өзара байланысының болуы кластерге қатысушы
кәсіпорындардың салааралық қатынасқа негізделетіні анық. Яғни бұл
жағдайда, ол вертикалды, горизонталды сипатта болуы мүмкін. Кластерлік
дамудың негізгі қатысушылары компаниялар болғандықтан, олардың белсене
қатысуымен кластер дамиды және нығаяды. Осы негізде бизнестегі лидерлер
бәсекеге қабілетті бола түседі, бірақ олар процестің жалғыз қатысушылары
болып саналмайды, сонымен бірге, білім беру орындары да кластерлік дамуда
маңызды катализатор болып есептеледі.
Университеттер, мысалы білім беру орындары болғандықтан, кластерге
қатысушыларды инновациямен қамтамасыз ете отырып, ҒЗТКӨ дамытуға үлес
қосады. Кластердің басқа маңызды қатысушылары ішінен қаржы орталықтары,
соның ішінде венчурлық компаниялар, түрлі бизнес қызметтерін көрсететін
ұйымдарды атап өтуге болады. Барлық бұл ұйымдар кластердің дамуына маңызды
ықпал жасап, оның даму процесін күшейтеді. Кластердің дамуына аса үлкен
ықпалды жергілікті билік органдары және басқа институттар мен ұйымдар
жасайды. Кластердегі түрлі кәсіпорындардың бірлескен жұмысын келесі
суретпен бейнелейміз (сурет 1).
Сурет 1. Кластердегі бірлескен жұмыс [9,127]
Кластерді құрудың негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызмет
көрсетулерді өндіру [9,124]. Кластер ядросы – басымдыққа ие болған бір
немесе бірнеше компаниялардың бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгеннен
кейін, өз жабдықтаушыларынан тауарлар мен қызмет сапасын жоғарылатуды талап
ету арқылы, жабдықтаушылардың бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ықпал
жасайды. Өз кезегінде жабдықтаушылар өздерін қоршаған инфрақұрылым сапасына
талаптар қоя бастайды, нәтижесінде бәсекеге қабілеттілікті көтеруге
бағытталған талаптар негізінде өзара қатынастар тізбегі пайда болады.
Бәсекеге қабілеттілікті және өндірілетін тауарлар мен қызмет көрсетулердің
сапасын көтеру үшін компаниялар персоналдың кәсіби деңгейін және білімінің
сәйкестігін, ақпарат және ақпараттық технология сапасын, инновациялық
өнімдер мен процестерді, жаңа техника мен технологияларды қолдануы мәжбүр.
Бұл процестер ҒЗТКӨ толық қолдануға, ғылыми сыйымды өндірістерді
ынталандыруға, жаңа икемді ұйымдастырушылық және басқару формаларын
қалыптастыруға, тек меншік персоналдың ғана емес, сонымен қатар, қосалқы
өндірістер мен кәсіпорындардың мотивациясын ынталандыруды жүзеге асырады.
Контрагенттер үшін ынталандырудың бірі инновациялық әдістерді, кеңес
берушілік және инжинирингтік қызмет көрсетулер болып табылады.
Жалпы кластерлер бәсекеге қабілеттілікке үш бағытта ықпал жасай алатыны
зерттелген [16,215]:
1. Кластерлер фирмалар және салалар өндірісін ұлғайтады: бәсеке кластер
ішінде тиімді мамандануды жүзеге асырады, талғамы жоғары тұтынушылардың
пайда болуы өндіріс процесінде маманданудың жоғары деңгейі масштабтылық
үнемділікті қолдану мүмкіндігін береді, яғни бірлесіп шикізат сатып алу
немесе маркетингтік зерттеулер жүргізу, технологияларды, жабдықтаушыларды,
маманданған жұмыс күшін, ақпаратты, бизнестік қызмет көрсетулерді және т.б.
қолдануға мүмкіндіктің еркін болуы, сараптаманың жоғары деңгейі
логистикалық тізбекті жетілдіруі, сонымен бірге, бірлесіп жұмыс істеу және
кластерде оқыту (жетілдіру) процесіне ықпал жасауы, кластерлік даму кәсіби,
қаржылық және басқа қызмет көрсетулер инфрақұрылымын жетілдіруі.
2. Кластерлер инновациялық және өндірістік ұлғаю үшін мүмкіндіктерге жол
ашады: инновация үшін әлуетті жаңа ресурстар табу мақсатында тиімді
бірлескен арналарды жасауы, технологиялық үрдістерді алдын-ала анықтауы
және болжауы, бұрын болмаған маманданудың (қабілеттің) комбинациясының
пайда болуына әкелетін қолайлы жағдайлар жасайтын ортаның болуы,
тәуекелділіктерді бөлудің қолайлы алғы шарттарының қалыптасуы.
3. Кластерлер инновацияларды қолдайтын және кластерді кеңейтетін, жаңа
бизнесті қалыптастыруды жеңілдетеді және ынталандырады: тез өсуші
компаниялардың дамуы мен венчурлық капиталмен айналысудағы озықтылығы,
кластер ішіндегі байланыстар мен арналар өзара толықтырушы
технологиялардың, субсидиялардың пайда болуына ықпал жасауы, компанияда
өзара толықтырушы дағдылардың болуы жеке кәсіпорындар бәсекеге қабілетті
бола алмайтын ірі келісім шарттарға қатысуға мүмкіндік туғызуы, жаңа
қатысушылардың пайда болуын қолдауы, жаңа идея мен бизнестің пайда болуына
ықпал жасаушы әлеуметтік және басқа формалды байланыстардың нығаюы; кластер
ішінде қазіргі заманғы ақпараттық ағымдарға жол ашылуы.
Кластердің артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына көңіл бөле
отырып, оның қалыптасуының екі жолы анықталды:
1. кенеттен пайда болған (немесе өздігінен). Бұл жол өте тиімді
болғанмен, өте сирек кездеседі, көп уақытты қажет етеді және экономиканың
даму деңгейіне тікелей тәуелді болады.
2. нақты өнеркәсіптік саясат көмегімен саналы түрде қалыптасу. Бұл
жағдайда экономикалық жағдайды терең талдау, салааралық байланыстардың
мүмкіндіктерін анықтау, соның негізінде кластерлік жобаны жүзеге асыру
шаралары жасалады.
Кластердің даму эволюциясын зерттеуде фундаменталды концепция бойынша
айырмашылығы бар және кластеризация мәнін зерттеуші төрт қазіргі заманғы
экономикалық мектептермен ойлардың қалыптасуы орналасу теориясының
қалануына ықпал жасады.
1. Салалық аудандар. Салалық аудандар үшін кластердің келесі белгілері
тән: қоршаған орта тиімділігі, инновацияның дамуына жол ашушы өзара
сенімділік пен өндірістік атмосфераның болуы тән деген ойлар жиынтығын
қалыптастырады.
2. М.Портер мектебі. Кластердің негізгі белгілеріне қоршаған орта
тиімділігі, территориалдық жақындықты нығайту (ресурстарды алу мүмкіндігі,
жергілікті тұтынушылармен наразылық білдіру) тұжырымын анықтайды.
3. Солтүстік мектеп. Білімге негізделген, кластердің негізгі белгілеріне
білім беру инновациясын және формалды қалыптаспаған білім құндылығына қарай
бір шеңберлі процесс ретінде оқып үйрету қажеттілігін негіздеуші
көзқарастан туындаған.
4. Калифорниялық мектеп. Негізгі белгілеріне вертикалды интеграция,
трансакциялық шығындарды азайту және маманданған жергілікті еңбек рыногын,
сонымен бірге, территориалдық шарттар, формалды емес ережелер мен
дағдыларды қарастырудан салынған [17].
Калифорниялық ғылыми мектеп фирмалар агломерациясын құраушы және ішкі
фирмалық трансакциялық шығындарды азайтуды, маманданған жергілікті еңбек
рыногын қалыптастыратын жаңа өндірістік әлем, жаңа кезеңде икемді
жинақталудың дамуын талдаған. Кейінірек мектеп жаңа өндірістік орындарды
ашуда әкімшілік мекемелерін, мәдениет рөлі маңызын зерттеу бағытына ауысты.
Бұл келіс, кластерді салалық динамиканың негізі, ал аймақты яғни
анықсыздық жағдайында экономикалық ойыншыны түзететін шарттық белгілері,
формалды емес ережелер мен дағдыларымен қарастырылатын коммерциялық емес
өзара тәуелділіктердің шоғырлану орны деген түсінікке алып келді.
Бәсекеге қабілетті болу проблемаларын зерттеуде қолданған кластерлік
келіс уақыт өте келе келесі маңызды міндеттерді шешуде елеулі орынға ие
болғанын алға тартамыз:
- саланың, аймақтың, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін талдауда;
- жалпы мемлекеттің өнеркәсіптік саясаттың негізі ретінде;
- аймақтық даму бағдарламасын жасауда;
- инвестициялық қызметті ынталандыруда;
- ірі және шағын бизнестің өзара қатынасын реттеуде.
Қорыта айтқанда, кластеризация теориясының практикалық терең тамыры бар
екендігін тұжырымдай келе бәсекелік артықшылықтар бәсекеге қабілеттілікті
анықтайтын маңызды және негізгі факторлар екендігіне көз жеткізе аламыз.
Салалық бәсекеге қабілеттілікке әртүрлі елдердегі ұқсас салалар алдында
көп бәсекелік артықшылықтарға ие болумен қол жеткізуге болады. Бұл
артықшылықтар жоғары бәсекелі кәсіпорындардың болуымен, дамыған салалық
стратегиямен, саяси және әлеуметтік ортадағы қолайлы жағдайлармен
қалыптасады. Саланың мұндай орта талаптарына бейімделу деңгейі саланың
өзіне, оның кәсіпорындарына біршама бәсекелік артықшылықтар береді.
Бәсекеге қабілетті саланы бәсекелік артықшылықтарды алудың көзі ретінде
кластерлік теорияда бәсекеге қабілетті отандық кәсіпорындарды қарастырылады
. Әлемдік рынокта бәсекеге қабілетті шетел кәсіпорындарының елде болуы
бәсекелік артықшылықтарға жол ашады. Бұл жағдайда рынокта артықшылықтардың
пайда болуы, оның ішінде төмен бағалармен сапалы тауарлардың өндірілуі,
инновациялық технологиялардың таралуы сақталады. Соңғысы экономикасының
дамымауына байланысты бәсекеге қабілетті салалары жоқ елдер үшін өте
маңызды. Бірақ елде өнеркәсіптің қандай бір саласы шетел фирмаларының
филиалдарымен басым болса, ел бұл салада бәсекеге қабілетсіз болуы ықтимал
деген ой тқжырымдалады.
Экономиканы кластерлік жолмен дамыту тиімділігінің бар екендігі
Қазақстанға іскерлік сапармен келген М. Портердің зерттеулерімен
дәлелденді. Осы себепті Қазақстанда бәсекеге қабілеттілікті қолдау
шараларының бірі экономиканы кластеризациялау керек деген шешім мемлекет
деңгейінде ұйғарылды. Кластер құрамына мемлекет алдында бір мақсатты
міндетті орындайтын тәуелсіз кәсіпорындар кіреді. Кластерлік жоба
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудың нысаны, елдің
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату стратегиясының бір бөлігі болып
қабылданған.
01 наурыз 2006 жылғы Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында Қазақстан көпжақты халықаралық экономикалық жобаларға белсенді
қатысуы тиіс және ол оған қабілетті, бұл біздің елдің ғаламдық
интеграциялану процесіне қосылуына ықпал жасайды және экспортерларымызды
қолдайды, яғни еліміздің халықаралық экономикалық қатынастар жасауы
халықаралық рыноктарда Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға үлкен
мүмкіндіктер береді [18,1]. Бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату үшін жақын
уақытта Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі көзделіп
отыр. Сонымен бірге, бұл бағытта 06 қараша 2007 ж. Қазақстанның 30
корпоративті көшбасшысы мемлекеттік бағдарламасы қабылданған. Бүгін де
үкімет өнеркәсіптік авангард бола алатын және елдің экономиканың қарқынды
дамуды қамтамасыз ететін 30 ірі кәсіпорынды іріктеуде. Олардың өнімі
ғаламдық экономикалық жүйеде Қазақстан брэндін қалыптастырады, ал жетекші
отандық компаниялар - қазіргі заманғы трансұлттық корпорацияны құрайды. Бұл
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін көтереді, әлемнің 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына және әлемдік шаруашылыққа тиімді
интеграциялануына жан-жақты мүмкіндіктер жасайды. Бағдарламаны жүзеге асыру
арқылы мемлекет-жеке әріптестік негізін нығайтады. Бұған әлемдік
тәжірбиеде экспорттаушы кәсіпорындарды қолдаудың өзара әрекет етуші
саясатын жүргізгендер, немесе азия барыстары атауына ие болған
кәсіпорындарды мысалға келтіріп кетуге болады. Мемлекет осы кәсіпорындар
арқылы бәсекеге қабілетті салаларды жасап, ұлттық компаниялардың мүддесіне
қарай бюджет қаражаты мен шетел инвестицияларын қайта бөліп, өнімді
өткізудің жаңа рыноктарын табуға көмек жасап отырды.
Осы таңдалып алынған кластерлік әдістің маңыздылығы, оны дамытуға
экономикада алғы шарттардың бар екендігі отандық ғалымдардың еңбектерінде
де қарастырылған. Олар қазіргі заманғы экономикада салалардың алатын орнын
біртіндеп кластерлер басуы тиіс, олай болмаған жағдайда ұзақ мерзімді
перспективада, ғаламдық рынокта елдің және оның аймақтарының бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкін емес, ал интеграцияланған аймақтар
уақыт өте келе біртіндеп тізбекті кәсіпорындармен орын алмасулары мүмкін
деген ой толғаған .
Экономикалық жүйеде кластердің артықшылықтары мен ерекшеліктерін талдау
нәтижесінде оны сипаттаушы белгілердің бәсекеге қабілеттілік теориясында
мазмұнды рөл атқаратынын көз жеткізуге болады. Бұл теориямен қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасының экономикасын дамытуға қолайлы жағдайлар
мен кедергі болатын факторлар анықталды (кесте 3).
Кесте 3
Кластерді дамытудың негізгі факторлары
Қолайлы факторлар Қолайсыз факторлар
- ҒЗТКӨ үшін мүмкіндіктердің - Жаһандық жабдықтау тізбегіне
болуы қазақстандық компаниялардың
- Адами ресурстар мен білім беру интеграциялану деңгейінің төмен болуы;
инфрақұрылымының жоғары сапасы - Қазіргі заманғы өндірістік және
- Геоэкономикалық ресурстардың ақпараттық технологияны пайдаланудың
болуы. төмен деңгейі.
- Жоғары және орта кәсіби оқу орындары,
шаруашылық субъектілері мен ғылыми
зерттеу институттары арасындағы
байланыстардың әлсіздігі;
- Қаржы секторының дамымауы;
- Монополияға қарсы саясаттың
тиімсіздігі.
Дерек көзі: 9,12-әдебиеттер негізінде автормен құрастырылды [9,12]
Сонымен, біздің ойымызша, экономиканы дамытудың қазіргі заманғы шарттары
кластерді жүзеге асырудың қажеттігі мен мүмкіндіктеріне жол ашады. Кедергі
болатын факторларды жою үшін кластерлік саясатты қалыптастыруда елдің
өнеркәсіптік және бәсекелік саясаттарын ескеру міндетті болып саналады.
[19,2].
1.2 Туристстік кластерді қалыптастыру: шетел тәжірибесі және Қазақстан
Біз білетіндей, туризм әлемдік экономиканың ең тез дамып келе жатқан
салаларының бірі болып табылады. 2008- жылдардағы әлемдік дағдарысқа
карамастан халықаралық туризмнен түскен түсім 944 млрд. АҚШ долларын (642
млрд.евро) құрады және ол әлемдік экспорт қызметінің 30% алды.
Қазіргі уақытта туристік қызметте үлкен жетістікке жеткен, жергілікті
бюджетінің 40%-на дейін туристік қызметтен түскен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Елімізде экономиканың шикізаттық емес салаларын кластерлеу, яғни
өңдеуші өнеркәсіп салаларын дамыту мақсатында Н.Ә.Назарбаевтің Бәсекеге
қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге
қабілетті халық үшін атты жолдауында бәсекеге қабілетті салаларды
біріктіріп, кластер құру керек екендігі алға қойылған[1,1]. Аталған
жолдаудағы бәсекеге қабілеттік, бәсекелік артықшылықтар және салаларды
кластерлеу үлгісімен дамыту мәселелерін жүзеге асыру үшін Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында деген Қазақстан
халқына жолдауында ел президенті экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету
үшін, сондай – ақ экономиканы тиімді дамыту үшін маңызы зор жеті пилотты
кластерлерді атап көрсетті. Олар: туризм, мұнай – газ машиналарын жасау,
тамақ және тоқыма өнеркәсібі, көлік – логистикалық қызмет көрсет,
металлургия және құрылыс материалдары салалары [2,4].
Кластер – өнімді өндіруден бастап дайын тауар күйіне дейін жеткізудің
толық технологиялық тізбегі. Осыған сәйкес шикізаттық салаға сүйеніп
экономиканы дамыту тұрақты және ұзақ мерзімді өсуді қамтамасыз етуде
сенімді тірек бола алмайтыны бәрімізге белгілі. Қазіргі уақытта
экономиканың сыртқы факторларға тәуелділігі күшеюде. Ол төмендесе
өндірістің құлдырау ықтималдылығы өседі.
Кластерлер даму стратегиясы, корпоративті басқарудың жетілуіне, өндіріс
пен инвестиция үшін арнайы жағдайлармен қамтамасыз етілуіне, таңдап алынған
кластерлерді қолдау мен дамытуға үкімет саясатының жетілуіне негізделген
өндірістік шебер – жоспар жасалуы керек деп ойлаймыз.
Экономикалық әдебиеттерде кластердің бірнеше анықтамалары берілген.
Бірақ олардың барлығы орналасқан жеріне байланысты топтастырылған
кәсіпорындар тобын білдіреді. Топтар біртұтас технологиялық желіде
біріккен, атап айтқанда тасымалдаушы, өндіруші, тұтынушы, оқу және зерттеу
институттары, қаржы ұйымдары, шығаратын өнімді таратушы фирмалар, міне
осындай ұйымдарды құру, нақты айтқанда экономикалық тиімді кластерлік
салаларды құру осы жұмыстың негізі болып табылады.
Бұл диплом жұмысында қазіргі экономикалық жағдайда маңызды болып
табылатын бәсекелік қабілеттіліктерді арттыру жағдайына байланысты
экономиканы кластерлеу мәселесіне арналған. Мұнда кластер түсінігі,
қалыптасқан теория мен маңыздылығы, сипаты мен құрылымы, мақсаты мен оның
жүзеге асыру жолдары, артықшылықтары мен кемшіліктері, шетел тәжірибесі
және оның Қазақстан экономикасында жүзеге асырылуы қарастырылған.
Диплом жұмысына таңдап алынған тақырыптың тағы бір маңыздылығы
салаларды айтарлықтай деңгейде қалыптастырып және дамытып, экономиканы
тұтастай алғанда осы салалардың үлесін жоғарылату болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген жеті кластерлерді, оның ішінде туристік
индустрияны кластерлеу жолдары диплом жұмысында ашып көрсетілген. Диплом
жұмысының өзектілігі – кластер экономиканы әртараптандырудың басты нысаны
ретінде бәсекеге аса қабілетті дамыған 50 елдің қатарына қосылу жолдарын
айқындайды. Сондықтан бұл мәселе өз шешімін таппайынша тақырып өзектілігін
жоймақ емес.
Диплом жұмысының мақсаты – экономиканы басқарудың жаңа бағыты –
кластерлік жүйенің бәсекелік ортаны дамытудағы теориялық және практикалық
аспектілерін зерттей отырып, шикізаттық емес өндіріс салаларын және
туризмді балама дамыту мүмкіндіктерін айқындау.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді жүзеге асыру
керек:
- кластердің қоғамды дамытудағы әлеуметтік – экономикалық маңыздылығын
анықтау;
- кластер жүйесін тиімді құрудың механизмін, оған әсер ететін
факторларды, жүзеге асыру қағидаларын іздестіру;
- дамыған елдердің тәжірибесін зерттей отырып, отандық туристік кластер
үлгісін қалыптастыру жолдарын қарастыру;
- Қазақстанда туризм индустриясындағы кластерлік бастаманың даму үдерісін
жан-жақты сараптау
- Қазақстан экономикадағы кластерлік бастамалар мен оның инновациялық
дамуына ұсыныстар беру.
Әрбір тарауға жалпы сипаттама беріп кетейік.
Бірінші тарау Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі деп
аталады және кластер экономиканың даму үлгісі ретіндет және туристстік
кластерді қалыптастыру: шет ел тәжірибесі және Қазақстан атты екі бөлімнен
тұрады. Бұл тарауда экономикалық теориядағы жаңа ұғым – кластерге анықтама
беріліп, осы ұғымға байланысты экономист–ғалымдардың теориялық әдістемелік
ерекшеліктері зерттеледі. Сондай–ақ кластердің пайда болу алғышарттары мен
қалыптасу үдерісі, құрамы, маңыздылығы мен құрылымы, оның экономикалық
тиімділігін арттыратын факторлар, әлемдегі алдыңғы қатарлы дамыған елдердің
экономикасында қалыптасқан тәжірибелерін қарастыру көзделген.
Екінші тарау Қазақстан экономикасында кластерлік жүйені енгізу
бастамаларына талдау тақырыбын қамтиды. Бұл тарауда біріншіден Қазақстан
Республикасында экономиканың жылдам дамуы үшін, екіншіден экономикалық
тиімділікті жоғарылату үшін, үшіншіден елдің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін, сондай–ақ шикізаттық салаға экономикалық тәуелділікті
төмендету үшін және өндірістік саламен қатар өңдеуші салаларды кластерлеу
үлгісімен дамыту қарастырылады. Еліміздің экономикасындағы айтарлықтай
маңызға ие анықталған жеті кластерлік бастамаларға қысқыша шолу жасай келе,
туризм индустриясындағы кластерлік бастамашылық үдерістеріне әлеуметтік
–экономикалық, деректі-статистикалық сараптаулар мен саланы дамыту
мүмкіндіктері қарастырылады.
Үшінші тарау Қазақстан Республикасындағы туристік кластерді
инновациялық жетілдіру механизмдері деп аталып ары қарай туристік
кластердің инновациялық жетілдірудің түрлері мен міндеттері анықталады және
ақпараттық технологиялар мен франчайзингті шетелдер тәжірибелерінде дамыту
жолдары ұсынылады.
Бұл зерттеудің логикасы классикалық және неоклассикалық, сондай-ақ
қазіргі замандағы қазақстандық және шетелдік ғалымдардың әдістемелік
ерекшеліктерін зерттеу нәтижесінде қалыптасқан. Ұлттық экономика мен оның
жекеленген салаларының бәсекеге қабілеттілігін арттыру мәселелері рыноктық
экономикада қалыптасқан үлгілердің даму жолдарын зерттеумен тығыз
байланысты. Осы зерттеулердің әртүрлі бағыттары Қазақстанның алдыңғы
қатарлы ғалымдарының ( Әубакіров Я.Ә., Жатқанбаев Е.Б., Төлегенова М.С.,
Шеденов Ө.Қ.,Кубаев К.Е., Бишимбаев К., Байзақов С., Райхан Н., Туребаева
Ж., Туленбаева А.Н.,Серікұлы Б., Шалабекова А.Л., Рахимбеков Т.С.,, Назаров
К., Мынбаев Қ., Алимбаев А., Тайжан Б.,Тажиева Кошербаева А.Б., Тұрсымбаева
М.Ж., Айтжанова Д., Яновская О. еңбектерінде зерттелуде. Отандық ғалымдар
кластерлеу мәселесі бойынша мақалалар мен баяндамалар жазған. Шетелдік
экономистердің ішінде кластердің негізін салушы, Гарвард Университетінің
профессоры Майкл Портердің Бәсекелестік (Санк-Петербург, 2003) атты
еңбегіне сүйене отырып және Афанасьев М., Мясникова Л. зерттеулері де осы
жұмысты жазуда қолданылды.
1 Экономиканың кластерлік дамуының теориялық негізі
1.1 Кластер экономиканың даму үлгісі ретінде ретінде
Кластердің қазіргі заманғы анықтамасы американдық экономист
М.Портермен ұсынылған. Оның пікірінше кластер - нақты бір салада қызмет
ететін және өзара бір-бірін толықтыратын географиялық көршілес орналасқан
өзара байланысты компаниялар (жабдықтаушылар, өндірушілер және басқалары)
және олармен байланысты ұйымдар (білім беру орындары, мемлекеттік басқару
органдары, инфрақұрылымдық компаниялар) тобы [3,42]. Ол елдің бәсекеге
қабілеттілігін жеке фирмалардың бәсекеге қабілеттілігімен емес, ішкі
ресурстарды тиімді қолдануға бейімделетін әр түрлі салалардағы фирмаларды
біріктіретін кластер арқылы қарастыру керек деген ойды тұжырымдайды. Әр
түрлі фирмалардың бәсекеге қабілетін зерттей отырып, ол, жоғары бәсекелі
фирмалар территорияда шашыраңқы орналаспай, нақты бір территорияда
шоғырлану қасиетіне ие болатынына назар аударды. Яғни бір немесе бірнеше
фирма әлемдік рынокта бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгенде,
жабдықтаушыларға, тұтынушыларға және бәсекелестерге өз ықпалын тигізеді
және кластер негізін ғылыми-өндірістік кешен және аймақтық-өндірістік
саясат қалыптастырады [4,9-14].
Жеке авторлардың пікірінше, кластер теориясының алғашқы іргесін қалаушы
А. Маршалл. 19 ғасырда А. Маршал Экономика принциптері (1980) еңбегінде
жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы тарауын жазған, оның
идеясына басқа да ғалымдар көңіл аударған.
Осы бағытта зерттеулерді жалғастырған М.Энрайт локалды, аймақтық
шоғырланған артықшылықтарды өзара байланысты және өзара қызмет жасаушы
кәсіпорындар желісімен, тығыз өзара қатынаста болатын және кооперациялану
мен бір-бірімен бәсекеге түсу процесінен өздерінің бәсекеге қабілеттілігін
жоғарылатады деп қалыптасқан түсінікті ары қарай тереңдету жұмыстарымен
шұғылданды. Ол аймақтардың экономикасының дамуының тарихи алғы шарттарына
тоқтала келе, бизнесті жүргізудің түрлі мәдениетін талдап аймақтық
кластер түсінігін енгізді. Басқаша айтқанда, өнеркәсіптік кластер,
шаруашылықтың бір-біріне жақын салалардағы фирмалардың географиялық
агломерациясын білдіреді [5,23].
Кластер түсінігіне түпкі өнімді өндіруге түрлі салалардағы өндірушілер
бірігетіндіктен, олардың арасындағы технологиялық байланыстардың
проблемаларын зерттеуде көптеген авторлар қолданған. Француз авторлары
технологиялық өзара байланысты секторлар желісін көрсету үшін фильер
түсінігін енгізген [6, 149-158]. Оның мәні бір сектордың технологиялық
қуаты келесі секторға тәуелді болатынын анықтаудан көрінеді. Фильер
түсінігі кең мағыналы кластердің түпкі діңгегі болып қалыптасады деп
айтуға болады. Кластердің пайда болу себебін, бір жағынан, шағын
өндірушілер арасындағы технологиялық байланыстарды қалыптастырудың алғы
шарттарының туындауымен, екінші жағынан, нақты елдің өзара байланысты
экономика секторларының шағын кәсіпорындарының кластерін құру арқылы ұлттық
артықшылықтарды жүзеге асыру мүмкіндігімен түсіндіруге болады.
Шведтық ірі корпорация қызметін талдау еңбектерінде, басылымдарда
кластердің үлгісі айқын байқалады. Швед экономисті Е.Дахменның
еңбегінің даму блогы тарауында бір сектордың даму мүмкіндігі басқа
сектордың жетістіктеріне тәуелді байланысын дәлелдеп, маңыздылығы
анықталып көрсетілген [7,143].
Ресей ғалымдары М. Афанасьева мен Л. Мясникованың пікірлерінде кластер
құн жасаудың бір тізбегі шеңберінде өзара әрекет етуші тұтынушылар мен
рыноктық институттарды (брокерлер, кеңес берушілер) байланыстыратын
тәуелсіз өндірушілер, сервистік қызмет көрсетуші фирмалар, жабдықтаушылар,
технологиялар мен ноу-хауды (университеттер, ғылыми зерттеу институттары,
инжинирингтік орталықтар) ойлап табушылардың желісі ретінде мәні талданған
[8,75].
Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп, өмір сүруін
сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
анықтамасын әлеуметтік тұрғыдан қарастыруға болады. Бұл сөз ғылымның
медицина, психология, информатика, математика, физика және т.б. салаларында
кездескенмен, оның мағынасы барлығына ортақ, ағылшын тілінен аударғанда
кластер - жинақталу, топталу деген түсінікті береді . Экономика саласында
кластер - халықаралық еңбек бөлінісінде лидерлік позицияны алушы және
экономикалық мамандануды көрсетуші, аймақ бойынша жақын орналасуынан
қолайлы жағдайларға ие болатын өзара байланысты әр түрлі саладағы бәсекеге
қабілетті компаниялар мен кәсіпорын топтары салалық, ұлттық, әлемдік
рынокта бәсекелік позицияны қамтамасыз етеді. Осы анықтамадан кластердің
мағынасы бір немесе өзара жақын аймақта орналасқан компаниялардың
жиынтығын көрсетеді. Біздің ойымызша, технологиялық тізбекпен байланған
және салыстырмалы секторалды келісте көрінетін негізгі өндірушілер мен
тұтынушылар, арнайы жабдықтаушылар жүйелерінің территориялық шоғырлану
базасында қалыптасқан өндірістік кешен кластерді құрайды. Оның негізінде
өндіріс шығындары азаяды, өндірісті көшіріп, айнытпай жасау жол
берілмейді, кластерлік бірігудің мотивтері: жаңа технологияларды тарту
мүмкіндігінің артуы, аймақтарды, аудандарды, облыстарды белсендету, импорт
пен экспортты қолдау, мамандарды дайындау және олардың біліктілігін
арттыру, ал мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызметтер өндіру
саналады [9,124].
Келесі анықтама АҚШ губернаторларының ұлттық ассоциациясының келтіруінше
(National Governors Association, NGA), кластер бір-бірімен нақтыланған
қарым-қатынаста компаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды,
қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл кәсіпорындардың
өндірісті толықтыру немесе дайындау технологиясында және ресурстарды
тұтынуда, өндірілетін өнімдерде ұқсастықтар болуын меңзейді . Сонымен
бірге, Ұлыбританияда кластерді жоспарлауға арналған зерттеулер
нәтижесіндегі көзқарас салалардағы арнайы жабдықтаушылардың, қызметтерді
ұсынушылардың (оның ішінде зерттеу институттары) мүдделерінің жан-жақты
өзара қиылысуымен компаниялардың географиялық топтасуына көңіл бөледі.
Олардың зерттеуінде географиялық топтасқан компаниялар бір жағынан өзара
бәсекелік, екінші жағынан ынтымақтастық қарым-қатынаста болатыны мазмұнды
анықталған [10,57].
Бәсекеге қабілеттілік теориясын зерттеуде кластер теориясының маңызын
осы уақытта дейін зерттеу біріншіден, оны бәсекеге қабілеттілікті
жоғарылату факторы ретінде қараудан, екіншіден ұлттық ромбтың құраушы
детерминанттардың бірі болуынан туындайды. Кластерде тауардың сапа
параметрлерінінің ерекше зерттелуіне назар аударған ресей ғалымы Бабаев
Б.Д. аймақтық кластерді аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызметті
ұсынушы және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп дамуға етек алатын
ірі салалардың шоғырлануы деп көрсетеді [11, 219].
Кластердің келесі анықтамасы оны бірліктер жиынтығын құрайтын ұқсас
объектілердің, біркелкі элементтердің жиынтығы ретінде айқындайды .
Кластердің өнеркәсіптегі мәнін сараптай келе, осы бағыттағы оның
анықтамасы келесідей анықталған, яғни өнеркәсіптік кластер – бұл
инновациялық құраушыларды жинауға қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге
қабілетті тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған
немесе технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми- өндірістік және
қаржы компаниялары, бір шеңбердегі кәсіпорындар тобы .
Географиялық шоғырлану, кәсіпорындардың өзара байланысы аталған
анықтамаларда жан-жақты қарастырылуы кластер теориясының қазіргі заманғы
негізгі постулат ретінде қабылданатынын атап кеткеніміз жөн болар.
Кластердің құрылуы географиялық шоғырлану есебінен бәсекелік жағдайларға
қол жеткізу мақсатында жүзеге асырылатына көз жеткенмен, қазақстандық
ғалым А.А. Дюсембаевтың берген анықтамасында оның мәні шағын территориялық
аумағына қарамастан, әлем бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар
шеңберіндегі кәсіпорындар тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуымен
қарастырылған [12,86].
Компания бәсекелік күресті тиімді жүргізу үшін шаруашылықтың кластерлік
жүйесі беретін артықшылықтарды қолдана білуі тиіс. Көптеген авторлар тек
сыртқы рыноктарда ғана емес, ішкі рыноктарда өз позицияларын баса білу үшін
келесі шаралардың жүзеге асырылуын алға тартады: өнімді үнемі жетілдіру,
басқарудың ұйымдық әдістерін үнемі жетілдіру, мамандану мүмкіндіктерін
іздеу, экономика көлемінің тиімділігін табу, жергілікті және халықаралық
байланыстарды дамыту, еңбек ресурстары сапасын үнемі жоғарылату, қазіргі
заманғы технологияларға кіру мүмкіндігі, қазіргі заманғы маркетингтік
стратегияларды қолдану .
Бұл міндеттерді жекелеп шешу мүмкін болмау салдары кооперацияланудың
түрлі формалары пайда болуына септігін тигізді: стратегиялық альянстар,
қаржы-өнеркәсіптік топтар, консорциум, кластерлер.
Неоклассикалық экономикалық теория жетілген бәсеке үлгісі мен еркін
рынок үлгісінің қазіргі заманғы экономикалық жүйенің постулаты сапасында
қарастырылады. Бұл түсінік әлем ұсыныс және сұраныс құрылымы жайлы толық
ақпаратқа ие және рынокта толық еркін айналымға түсуге қабілетті өзара
тәуелсіз қызмет жасайтын, саны шексіз экономикалық субъектілермен
анықталады. Жетілген бәсеке үлгісінде экономикалық құрылымның қызмет етуі
негізінде баға механизмі көмегімен, автоматты түрде жүзеге асырылады, ал
рынок игіліктерді өндіру мен бөлудің жалғыз әдісі болып қалады.
Бұл үлгі индустриалды капитализмнің көркею мерзімінде радикалды
өзгерістерге ұшырауы тиіс. Жетілген бәсекенің экономикалық үлгісі
кооперация және интеграция үлгісіне алмастырылып, экономикалық
субъектілердің мінез- құлқы өсудің табиғи үрдістерін анықтайды, ал
экономикалық әлем қазіргі заманғы экономикалық ұйымның сипаттық белгісі
болған, кәсіпорындардың кооперациялану процесінің көрінісін ашық
бейнелейді. Экономикада қызмет етуші шаруашылық субъектілер өздерінің
экономикалық мүдделерін көздей отырып, әрекеттерін пайданы ұлғайтуға
бағыттайды, рынок туралы толық ақпаратқа ие және оны өз пайдасына қарай
өңдеп алуға қабілетті.
Институционалды экономикалық теория көзқарасы тұрғысынан желілік,
кластерлік келіс рынок пен ұйым арасындағы аралық форма ретінде
бейнеленеді. Фирма аралық кооперация ақпаратты алу, бақылауды жүзеге
асырумен байланысты трансакциялық шығындардың төмендеуіне ықпал жасайды.
Нақты экономикалық теория трансформация және трансакция шығындарын
азайтуда желілік құрылымдардың мүмкіндіктерін зерттейді [13, 132].
Институционалды экономикалық теорияны өңдеуге өз үлестерін Р.Коуз, О.
Уильямсон, Ф.Хайек қазіргі заманғы интеграциялық процестерді талдауда
қолданылатын теориялық құралдарын кеңейтті. Экономикада институционалды
келістің қажеттілігі экономикалық институттардың қалыптасуы тәуелді болатын
рыноктық қатынастардың дамуынан туындады. Рынок сұраныс пен ұсынысты
балансқа келтіретін, қоғамдық қатынастардың жүйесі ретінде анықталады, осы
айтылғанды негізге ала отырып, рыноктық экономика механизмін қарапайым
формада беруге болады, яғни барлық қызмет екі шаруашылық субъект арасындағы
келісімге негізделеді. Дегенмен, жай келісімнің өзі қарапайым рыноктық
механизмнің институционалды орта, нормалар, ережелер, формалар, құралдары
болмаса, қызмет жасауға қабілетсіз. Бұдан шығатыны, қазіргі заманғы рынок
процестерді ұйымдастыруда ғана емес, сонымен бірге институттарды
қалыптастыру және жетілдіруде көрінеді.
Институционалды теорияның жақтаушылары рыноктық институттар
проблемаларын зерттеу жолымен неоклассикалық экономикалық талдау
мүмкіндіктерін кеңейтумен айналысады.
Институттар кез-келген экономикалық жүйеде шешім қабылдау процесін алдын-
ала анықтайды. Кәсіпорын институционалды аспектіде түрлі әлеуметтік-
экономикалық процестерді кеңістікте және уақытпен біріктіретін
мультипликативті эффект жүйесін қолдану жолымен тиімділікті анықтайтын
толыққанды экономикалық субъект, өзіндік экономикалық интегратор ретінде
көрінеді [14].
Біздің ойымызша, локалды өнеркәсіптік агломерация және арнайы мамандану
мәселелерінде кластерге берген анықтамалардың жалпыға ортақ ережелері бар.
Маршалдың берген анықтамасы бойынша, фирмалардың жақын орналасуы білім
және инновациялармен алмасу, еңбек ресурстарын бірігіп пайдалану
жабдықтаушыларға жақын болуына қарай өнеркәсіптік аудандар пайда болады.
Кластердің алғаш пайда болу аспектілері маршалдық теорияға негізделсе,
қазіргі уақыттағы бұл түсінік Портер еңбектерінде терең зерттеліп, оның
діңгегі ретінде географиялық жақын орналасу қалыптасқан.
Кейбір авторлардың пікірінше, кластер өзара тәуелді компаниялардың бір
жерде шоғырлануынан пайда болады. Яғни бұл түсінік бір тізбекте орналасу
фактор мәнін құрайды деп ойлаймыз.
Біздің көзқарасымыз бойынша, экономикалық теория тұрғысынан, осы уақытқа
дейін белгілі анықтамаларды зерделеп, оған негізгі қатысушы кәсіпорын
екеніне тоқтала келе, шаруашылықтағы рөліне ерекше көңіл бөле отырып,
кластер жіктеуін неоклассикалық және институционалды мектеп талдауларымен
төмендегідей беруге болады (кесте 1):
Кесте 1
Экономикалық мектептер бойынша кластердің жіктелуі*
Авторы Оның берген анықтамасы
Неоклассикалық экономикалық теория тұрғысынан
Schmitz Кластер – бір сектордағы өзара тығыз байланыста
болатын кәсіпорындар жиынтығы.
Swann and PrevezerКластер – бір географиялық аймақта орналасқан бір сала
шеңберіндегі фирмалар тобы.
Andersson et al. Кластеризация жалпылама түрде ұжымдық бәсекеге
қабілеттілікті жоғарылату үшін альянстардың қызметі
мен өзара тығыз байланысын орнату және нақты
функционалды орынға кооперация ұйымдастыру,
географиялық облыста іштей шоғырланған фирмалар мен
басқа да қызмет жасаушы тұлғалардың бірігіп орналасу
процесі ретінде анықталады.
Институционалды экономикалық теория тұрғысынан
Steiner and Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
Hartmann технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке
және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму
институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс
немесе қызмет көрсету секторларында).
Feser Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы
салалар мен институттар емес, өзара қатынас негізінде
бәсекеге қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын бір-бірімен
байланысты және қолдаушы институттардан тұрады.
Steiner and Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
Hartmann технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке
және жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму
институттарын өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс
немесе қызмет көрсету секторларында).
*Дерек көзі:Тұрсымбаева М.Ж. автореф.э.ғ.к.Алматы -2009 [28,7]
Шетел авторларының анықтамаларына тоқталатын болсақ, кейбір авторлардың
ойынша географиялық жақын орналасу мәні толық көрсетілмей, негізгі бағыт
компаниялардың инновацияларға ұмтылуын, компаниялар арасында технологиялық
байланыста болу, арнайы ұйымдардың локалды жинақталу мақсаттарын ұстанған.
Біздің пікірімізше, осы айтылған барлық сипаттардың стратегиялық
альянстармен ортақ белгілерін табуға болады. Стратегиялық альянс – бір-
бірінің ресурстары мен материалдарын, білімдерін қолдана отырып, нақты
жоба бойынша жұмысты аяқтауға немесе өндірістің арнайы түрімен айналысуға
келіскен бірнеше тәуелсіз кәсіпорындардың бірігуі. Стратегиялық альянс
мәніне тәуелсіз кәсіпорындардың бірігуі, өзара бір айқын мақсатты ұстануы
жататынын ескерсек, нақты бір деңгейде кластер мәніне жақын екендігін
тұжырымдай аламыз.
Қазақстан Республикасында қалыптасқан аймақтық кластер немесе әлеуметтік-
кәсіпкерлік корпорациялардың мәні Үкіметтің анықтауы бойынша тауарлар мен
қызметтерді өндіру және өткізуден пайда алу мақсатында өз қызметін жүзеге
асыратын тұрақты бизнес-құрылымдар. Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорацияларды
құру мемлекеттік даму институттарымен қатар, жоғары технологиялар мен қаржы
ресурстарына кіру мүмкіндігін қамтамасыз ету жолымен ел аймағының шағын
және орта бизнесін қолдау (аймақтық бизнес қауымдастығы) мақсатын көздеп
отыр. Олардың коммерциялық корпорациялардан айырмашылығы, алынған пайданы
сол аймақтың әлеуметтік жобаларын жүзеге асыру үшін реинвестициялау болып
табылмақ. Қазақстан Республикасында перспективті кластерлерде әрекет ететін
шағын және орта бизнестің бірқатар компаниялары үшін даму институттары
ұсынған құралдарға қол жеткізілмеді. Бұл, ең алдымен мұндай кәсіпорындардың
төмен даму деңгейіне байланыстылығымен, орта және шағын бизнес
күткендегідей дәрежеде дамымауынан болып отыр. Кластерді дереу жүзеге
асыруда өңірдің даму ерекшеліктерін ескеру қажеттілігі туындайды. Осыған
қатысты Президенттің әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар желісін құру
туралы тапсырмасы тап сол өңірлік бизнес қауымдастықтарын және шағын, орта
бизнесті жедел дамытуға бағытталған.
Жоғарыда көрсетілген анықтамалардың мәні негізінде кластердің келесі
жіктеуін нақтылай аламыз, яғни кестеде берілген кластерлік мамандану жалпы
түрде мынадай жағдаймен қарастырылуы мүмкін инновациялық кластер,
өнеркәсіптік кластер, аймақтық кластер, экономикалық кластер, трансұлттық
кластер, стратегиялық альянс, салалық кластер, ірі кәсіпорынның маңында
қалыптасқан өндіруші кластерлері, ғылыми-өндіруші кластерлерді аймақтағы
ірі ғылыми мекемемен байланыстыру;
Осы жіктеумен қарастырылған кластер түрлерінің төмендегідей ортақ
сипаттарын анықтай аламыз: біріншіден, тез жаңаруға қажетті инновация,
ресурстар мен қызмет көрсетулерге жалпы қажеттіліктің болуы, екіншіден,
инновацияларға ұмтылуы, үшіншіден, бір–бірімен байланысты компаниялардың
өзара ақпарат және идеялармен алмасуы (мысалы, нақты өсу үшін бірлесіп
зерттеу жұмыстарын жүргізу), төртіншіден, лидерлік фирмалардың болуы,
олардың көмекші фирмалар мен жабдықтаушыларға жақын болуы (географиялық
жақын орналасу шығындарды азайтып, ынтымақтастықты күшейтеді), бесіншіден,
маманданған жұмыс күшіне бағытталған біліктілік рыногының болуы
(компаниялар арасында персонал қозғалысының жоғары екендігін бейнелейтін
көрсеткіш), алтыншыдан, кластер компаниясының инфрақұрылымға жақын
орналасуы (жол, байланыс және көлік).
Ортақ белгілермен қатар, айырмашылықтары келесі шарттармен
қарастырылмақ: біріншіден, орналасу параметрлері және шекаралары аймақтан
тыс жерлерде, кейде елден тысқары болуы мүмкін, екіншіден, кейбір
кластерлер (инновациялық, аймақтық) университет, технологиялық парктер және
зерттеу институттарының оларға жақын орналасуына тікелей тәуелді,
үшіншіден, кластерді құрушы кәсіпорындарда, сонымен бірге түрлі кластердің
кәсіпорындарында айырмашылықтар болады, яғни түрлі кәсіпорындардың
қажеттіліктері әрқилы болуы (қозғалмайтын мүлікке, тұрғын үй құрылысында,
жерге, көлік және жергілікті қызмет көрсетулерге), төртіншіден, кластердің
өмірлік кезеңдерінің түрлі кезеңде болуы: кейбір кластерлер рынокта жаңа
пайда болса, келесілері толысу кезеңіне өтеді, бесіншіден, кластерлер
аймақтық дамудың түрлі контекстінде сипатталады (өнеркәсіптік шектеулер,
сыртқы орналасу тиімділігі), алтыншыдан, барлық кластерлер бірдей дамымауы
мүмкін. Неғұрлым дәстүрлі салалардағы кейбір кластерлер саланың құрылымдық
деңгейін және жұмыспен қамту бойынша тәжірбиенің жиналуына мүмкіндік
береді.
Отандық және шетелдік ғылыми әдебиеттерде кластер анықтамасының көп
жақты түсінігі мен мәнін ескере отырып, яғни берілген анықтамаларды талдай
келе, компаниялардың географиялық бірлікте шоғырлануына қарай бірігуінің
мақсаты бәсекеге қабілетті өнім шығару үшін оларға жаңашыл идеялар қажет.
Осыған қарай инновациялық бағдарламалар жасау қажеттілігі пайда болады.
Қорытылған тұжырымға сүйене отырып, біздің ойымызша, кластер анықтамасын
келесідей дәлірек анықтауға болады: кластерге қатысушылардың және аймақтың
бәсекеге қабілеттілігін көтеру мақсатында дамудың инновациялық
бағдарламасымен біріккен бәсекелесуші компаниялар мен ұйымдардың
экономикалық қатынастары. Бұл жерде аймақ ретінде қала, облыс, ел және ел
одақтары қарастырылады. Осыдан келесі тұжырым туындайды: кеңістіктік
түсінігіне кластерлік теориясында жеткілікті көңіл бөлінбеген . Бұл
жағдайды соңғы жылдары интеграциялық процестерімен қатар жүрген әлемдік
экономиканың трансұлттануы мен ғаламдану процестерімен байланыстыра аламыз.
Интеграция тек елдер одағы шегінде ғана емес, сонымен бірге түрлі
материктерде орын тепкен түрлі елдердің кәсіпорындары арасында, сонымен
бірге түрлі континентте орналасқан елдер арасындағы қатынастарымен жүзеге
асырылады. Қандай да бір өндіріс орындарын орналастыруға территориялық
мүмкіндігі жоқ көптеген фирмалардың, аралдардың оффшорлық зоналарында
тіркелуі интеграцияға бірден-бір дәлел.
Сонымен, кластер мәнін бірнеше анықтамалар негізінде сараласақ,
компаниялардың ішінара бір –бірімен қызмет жасауы бірнеше ерекшелік
сипаттарға қатысты екеніне көз жеткіземіз. Оның сипаттық белгілерімен
анықтамаларды келесі кестемен топтастыру негізінде, кластердің нышанды
белгісі кәсіпорындар арасындағы экономикалық қатынастар екенін байқау қиын
емес (кесте 2).
Кесте 2
Кластердің түрлі анықтамаларының сипаттық белгілері бойынша жіктелуі*
Автор Анықтамасы
1 2
1. Қамту деңгейі бойынша
Enright Аймақтық кластер – бұл өнеркәсіптік кластер, яғни оған
қатысушы фирмалар бір-біріне тығыз жақын байланыста болады.
Bergman Аймақтық кластер – әдетте аймақ ішінде географиялық
and Feser шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан,
еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін
құрайды.
Van den Белгілі термин – кластер жергілікті немесе аймақтық жайылған
Berg, тораптармен тығыз байланысты. Кластердің көптеген
Braun and анықтамалары өндіріс процесі тауар, қызмет көрсету немесе
van Windenбіліммен алмасумен тығыз байланысты маманданған ұйымдардың
бір шеңбердегі жүйесі екендігін көрсетеді.
Porter Кластер – жалпылық және өзаратолықтырумен байланысты арнайы
облыста географиялық жақын орналасқан өзара қызмет жасаушы
институттар мен компаниялардың іскерлік қатынасы.
А. Маршал Кластер- жеке аймақтарда арнайы салалардың шоғырлануы
АҚШ Кластер -бір - бірімен нақтыланған қарым - қатынаста
губернаторкомпаниялардың географиялық шоғырлануынан (ресурстарды,
ларының қызметтерді және жабдықтаушыларды тартуға жеткілікті), бұл
ұлттық кәсіпорындардың өндірісті толықтыру немесе дайындау
ассоциациятехнологиясында және ресурстарды тұтынуда, өндірілетін өнімде
сы ұқсастықтардың болуы.
Swann and Кластер – бір географиялық аймақта орналасқан бір сала
Prevezer шеңберіндегі фирмалар тобы.
Rosenfeld Кластер – қызмет ету масштабы анық немесе айқын болмаса да,
географиялық жақындық және өзара тәуелділік есебінен
синергиялық тиімділікті өндіруге қабілетті фирмалардың
концентрациясы.
OECD Аймақтық кластерлерге географиялық шекте өзарабайланысты
фирмалардың шоғырлануы жатады және жергілікті өндіріс жүйесі,
маманданған өнеркәсіптік агломерация, индустриалды аудандар
тәрізді көнерген концепцияларға нысаналы сөз ретінде
қолданылуы мүмкін.
Visser andКластер өзара байланысты және ұқсас қызметтерге тартылған
Boshma фирмалардың географиялық шоғырлануы ретінде анықталады.
Andersson Кластеризация жалпылама түрде ұжымдық бәсекеге
et al. қабілеттілікті жоғарлату үшін альянстардың қызметі мен өзара
тығыз байланысын орнату және нақты функционалды орынға
кооперация ұйымдастыру, географиялық облыста іштей
шоғырланған фирмалар мен басқа да қызмет жасаушы тұлғалардың
бірігіп орналасу процесі ретінде анықталады.
Дворкин Аймақтық кластер - бұл аймақтың және кластерге қатысушылардың
В.В бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату мақсатында кәсіпорындар
мен ұйымдардың тұрақты аймақтық –салалық әріптестік
қатынастарымен көрінетін экономикалық қатынастары
2. Идентификациялық белгі бойынша
M.Porter Кластер - әлемдік бәсекенің қатаң талаптарына төтеп беріп,
өмір сүруін сақтап қалуға бейімделген қоғамды өзіндік
ұйымдастыру әдістерінің бір түрі
Bergman Өнеркәсіптік кластер жалпы түрде топ ішінде мүшелікке ие
and Feser болған әр фирманың жеке бәсекеге қабілеттілігі маңызды
болатын, коммерциялық кәсіпорындар мен коммерциялық емес
ұйымдар тобымен анықталуы мүмкін. Кластер сату – сатып алу
келісімдерін немесе жалпы технологияларды, жалпы тұтынушылар
немесе тарату арналарын, немесе еңбек бірліктерін
байланыстырады.
Ферова Өнеркәсіптік кластер – бұл инновациялық құраушыларды жинауға
И.С. қабілетті және нақты деңгейде бәсекеге қабілетті
тұтынушылардың немесе ресурстардың жалпы рыногына бағытталған
не технологиялық тізбекпен өзара байланысты ғылыми-
өндірістік және қаржы компаниялары, бір шеңбердегі
кәсіпорындар тобы
3. Еңбек ресурстарына қарай
Bergman Аймақтық кластер – әдетте аймақ ішінде географиялық
and Feser шоғырланған өнеркәсіптік кластерлер. Олар негізгі аудан,
еңбек рыногын және басқа функционалды шаруашылық бірліктерін
құрайды.
Van den Белгілі термин – кластер жергілікті немесе аймақтық жайылған
Berg, тораптармен тығыз байланысты. Кластердің көптеген
Braun and анықтамалары өндіріс процесі тауар, қызмет көрсету немесе
van Windenбіліммен алмасумен тығыз байланысты маманданған ұйымдардың
бір шеңбердегі жүйесі екендігін көрсетеді.
Steiner Кластер – еңбек рыногы, өндіріс шығындары, немесе
and технологиялық қатынастармен байланысты қоғамдық, жеке және
Hartmann жартылай қоғамдық зерттеу институттары мен даму институттарын
өзара толықтырушы фирмалар (өндіріс немесе қызмет көрсету
секторларында).
Egan Кластер – түпкі өнімдері орталық аймақтан (metropolitan)
тысқары рыноктарға шығатын өзара байланысты жеке сектор
фирмалары мен қоғамдық сектор мекемелері, жоғары маманданған
торапқа тәуелді өнеркәсіптік ұйымдар формасы.
4. Ұжымдану немесе ынтымақтасу сипатына қарай
Schmitz Кластер – бір сектордағы өзара тығыз байланыста болатын
кәсіпорындар жиынтығы.
Feser Экономикалық кластер бұл тек байланысты және қолдаушы салалар
мен институттар емес, өзара қатынас негізінде бәсекеге
қабілеттілік деңгейі жоғарылайтын байланысты және қолдаушы
институттардан тұрады.
Swann and Кластер – вертикалды және горизонталды функционалды
Prevezer байланысқан фирмалардың тобы. Функционалдық келіс кластерді
қолдаушы фирмалар мен институттар арасындағы өзара байланыс
сапасын айқындайды және мұндай өзара байланыстар рынок арқылы
анықталады.
Roelandt Кластерлер өндірісте қосымша құн тізбегінде бір-бірімен
and den байланысты, өзара тәуелділігі өте жоғары өндірушілер
Hertag торабымен (арнайы жабдықтаушыларды қосқанда) сипатталуы
мүмкін.
Simmie andБіздің анықтауымыз бойынша инновациялық кластер рыноктың бір
Sennett текті шарттарымен қызмет жасаушы, жабдықтау тізбегінде
ынтымақтастықтың жоғары деңгейін көрсететін өзара байланысты
сервистік немесе индустриалды компаниялардың үлкен саны.
Crouch andКластердің жалпы концепциясы фирмалардың бір-біріне жақын
Farrell орналасу үрдісіне қатысты болғанмен облыста орналасуы аса
маңызды болып есептелмейтін бизнес түрін көрсететін кең
мағыналы түсінік.
Бабаев Аймақтық кластер аймақтағы кәсіпорындар, өндірушілер, қызмет
Б.Д. көрсетуші және көмекші салалардың жұмыс сапасымен өлшеніп
дамуға бет алатын ірі салалардың шоғырлануы
Дюсембаев Кластер - шағын территориялық аумағына қарамастан әлем
А.А. бойынша лидерлік позицияны алатын жеке салалар шеңберіндегі
кәсіпорындардың тобының ең алдымен бәсекеге қабілетті болуы.
*Дерек көзі: Тұрсымбаева М.Ж. автореф...э.ғ.к. Алматы-2009 [28,9]
Сала және кәсіпорындар кешені негізінде бәсекеге қабілетті өндірісті
жасау әдісі ретінде кластер сипаттамасы өз кезегінде, үлкен экономикалық
әлуетті икемдейді, жеке және мемлекеттік кәсіпорындарға бірлесіп жұмыс
істеудің жаңа, мазмұнды өнімді әдісін көрсетеді [15, 289 б].
Кластеризацияны жүзеге асыруда кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық,
құқықтық, экологиялық аспектілері ескерілуі шарт. Кластерлік саясат
концепциясы базалық және аралас салалар мүмкіндіктерін біріктіру жүзеге
асыратын салалық келіспен қарастырылатындықтан, тартымды сұраным мен
экономика секторының ұсынысы, табиғи ресурстар мен әлуеті, басымды салада
білікті кадрлармен және ақпараттық базаның болуы кластерді негізгі
құраушылары болып табылады. Сонымен бірге, кластерлік саясатты жүзеге асыру
үшін монополистер тарапынан қысым көрсетусіз дамитын жеке меншіктің болуы
шарт .
Кластер теориясы жайлы іргелі еңбектер негізінде оның артықшылықтары,
қасиеттері мен негізгі бағыттарына тоқталсақ: кластер анықтамасында
қатысушы кәсіпорындардың негізгі үш қасиеті мазмұнды орынды иеленеді:
- Географиялық бір шеңберлілік. Кластер масштабы бір қала немесе
аймақтан ел немес елдер қатарына дейін созыла береді.
- Кәсіпорындар арасындағы өзара байланыс. Яғни кластер өзара байланысты
кәсіпорындар жүйесінің ерекше формасы болып саналады және бұл
қатынастардың тереңдеуі кластердің даму деңгейін сипаттайды.
- Салалардың технологиялық өзара байланысы. Кластерге түрлі салалардың
кәсіпорындары қатысады, алайда олар бір-бірімен технологиялық
байланыста болады. Әдетте, бұл дайын өнім компаниялары, өндірістің
маманданған факторларын жабдықтаушылар, компоненттер, машиналар,
сонымен қатар, сервистік қызмет көрсетулер, қаржы институттары, қосалқы
өнімдерді өндірушілер және т.б.
Бұл тұжырым бойынша кәсіпорындардың бір аймақта орналасуы,
салалардың технологиялық өзара байланысының болуы кластерге қатысушы
кәсіпорындардың салааралық қатынасқа негізделетіні анық. Яғни бұл
жағдайда, ол вертикалды, горизонталды сипатта болуы мүмкін. Кластерлік
дамудың негізгі қатысушылары компаниялар болғандықтан, олардың белсене
қатысуымен кластер дамиды және нығаяды. Осы негізде бизнестегі лидерлер
бәсекеге қабілетті бола түседі, бірақ олар процестің жалғыз қатысушылары
болып саналмайды, сонымен бірге, білім беру орындары да кластерлік дамуда
маңызды катализатор болып есептеледі.
Университеттер, мысалы білім беру орындары болғандықтан, кластерге
қатысушыларды инновациямен қамтамасыз ете отырып, ҒЗТКӨ дамытуға үлес
қосады. Кластердің басқа маңызды қатысушылары ішінен қаржы орталықтары,
соның ішінде венчурлық компаниялар, түрлі бизнес қызметтерін көрсететін
ұйымдарды атап өтуге болады. Барлық бұл ұйымдар кластердің дамуына маңызды
ықпал жасап, оның даму процесін күшейтеді. Кластердің дамуына аса үлкен
ықпалды жергілікті билік органдары және басқа институттар мен ұйымдар
жасайды. Кластердегі түрлі кәсіпорындардың бірлескен жұмысын келесі
суретпен бейнелейміз (сурет 1).
Сурет 1. Кластердегі бірлескен жұмыс [9,127]
Кластерді құрудың негізгі мақсаты бәсекеге қабілетті тауарлар мен қызмет
көрсетулерді өндіру [9,124]. Кластер ядросы – басымдыққа ие болған бір
немесе бірнеше компаниялардың бәсекеге қабілеттілікке қол жеткізгеннен
кейін, өз жабдықтаушыларынан тауарлар мен қызмет сапасын жоғарылатуды талап
ету арқылы, жабдықтаушылардың бәсекеге қабілеттілігін көтеруге ықпал
жасайды. Өз кезегінде жабдықтаушылар өздерін қоршаған инфрақұрылым сапасына
талаптар қоя бастайды, нәтижесінде бәсекеге қабілеттілікті көтеруге
бағытталған талаптар негізінде өзара қатынастар тізбегі пайда болады.
Бәсекеге қабілеттілікті және өндірілетін тауарлар мен қызмет көрсетулердің
сапасын көтеру үшін компаниялар персоналдың кәсіби деңгейін және білімінің
сәйкестігін, ақпарат және ақпараттық технология сапасын, инновациялық
өнімдер мен процестерді, жаңа техника мен технологияларды қолдануы мәжбүр.
Бұл процестер ҒЗТКӨ толық қолдануға, ғылыми сыйымды өндірістерді
ынталандыруға, жаңа икемді ұйымдастырушылық және басқару формаларын
қалыптастыруға, тек меншік персоналдың ғана емес, сонымен қатар, қосалқы
өндірістер мен кәсіпорындардың мотивациясын ынталандыруды жүзеге асырады.
Контрагенттер үшін ынталандырудың бірі инновациялық әдістерді, кеңес
берушілік және инжинирингтік қызмет көрсетулер болып табылады.
Жалпы кластерлер бәсекеге қабілеттілікке үш бағытта ықпал жасай алатыны
зерттелген [16,215]:
1. Кластерлер фирмалар және салалар өндірісін ұлғайтады: бәсеке кластер
ішінде тиімді мамандануды жүзеге асырады, талғамы жоғары тұтынушылардың
пайда болуы өндіріс процесінде маманданудың жоғары деңгейі масштабтылық
үнемділікті қолдану мүмкіндігін береді, яғни бірлесіп шикізат сатып алу
немесе маркетингтік зерттеулер жүргізу, технологияларды, жабдықтаушыларды,
маманданған жұмыс күшін, ақпаратты, бизнестік қызмет көрсетулерді және т.б.
қолдануға мүмкіндіктің еркін болуы, сараптаманың жоғары деңгейі
логистикалық тізбекті жетілдіруі, сонымен бірге, бірлесіп жұмыс істеу және
кластерде оқыту (жетілдіру) процесіне ықпал жасауы, кластерлік даму кәсіби,
қаржылық және басқа қызмет көрсетулер инфрақұрылымын жетілдіруі.
2. Кластерлер инновациялық және өндірістік ұлғаю үшін мүмкіндіктерге жол
ашады: инновация үшін әлуетті жаңа ресурстар табу мақсатында тиімді
бірлескен арналарды жасауы, технологиялық үрдістерді алдын-ала анықтауы
және болжауы, бұрын болмаған маманданудың (қабілеттің) комбинациясының
пайда болуына әкелетін қолайлы жағдайлар жасайтын ортаның болуы,
тәуекелділіктерді бөлудің қолайлы алғы шарттарының қалыптасуы.
3. Кластерлер инновацияларды қолдайтын және кластерді кеңейтетін, жаңа
бизнесті қалыптастыруды жеңілдетеді және ынталандырады: тез өсуші
компаниялардың дамуы мен венчурлық капиталмен айналысудағы озықтылығы,
кластер ішіндегі байланыстар мен арналар өзара толықтырушы
технологиялардың, субсидиялардың пайда болуына ықпал жасауы, компанияда
өзара толықтырушы дағдылардың болуы жеке кәсіпорындар бәсекеге қабілетті
бола алмайтын ірі келісім шарттарға қатысуға мүмкіндік туғызуы, жаңа
қатысушылардың пайда болуын қолдауы, жаңа идея мен бизнестің пайда болуына
ықпал жасаушы әлеуметтік және басқа формалды байланыстардың нығаюы; кластер
ішінде қазіргі заманғы ақпараттық ағымдарға жол ашылуы.
Кластердің артықшылықтары, қасиеттері мен негізгі бағыттарына көңіл бөле
отырып, оның қалыптасуының екі жолы анықталды:
1. кенеттен пайда болған (немесе өздігінен). Бұл жол өте тиімді
болғанмен, өте сирек кездеседі, көп уақытты қажет етеді және экономиканың
даму деңгейіне тікелей тәуелді болады.
2. нақты өнеркәсіптік саясат көмегімен саналы түрде қалыптасу. Бұл
жағдайда экономикалық жағдайды терең талдау, салааралық байланыстардың
мүмкіндіктерін анықтау, соның негізінде кластерлік жобаны жүзеге асыру
шаралары жасалады.
Кластердің даму эволюциясын зерттеуде фундаменталды концепция бойынша
айырмашылығы бар және кластеризация мәнін зерттеуші төрт қазіргі заманғы
экономикалық мектептермен ойлардың қалыптасуы орналасу теориясының
қалануына ықпал жасады.
1. Салалық аудандар. Салалық аудандар үшін кластердің келесі белгілері
тән: қоршаған орта тиімділігі, инновацияның дамуына жол ашушы өзара
сенімділік пен өндірістік атмосфераның болуы тән деген ойлар жиынтығын
қалыптастырады.
2. М.Портер мектебі. Кластердің негізгі белгілеріне қоршаған орта
тиімділігі, территориалдық жақындықты нығайту (ресурстарды алу мүмкіндігі,
жергілікті тұтынушылармен наразылық білдіру) тұжырымын анықтайды.
3. Солтүстік мектеп. Білімге негізделген, кластердің негізгі белгілеріне
білім беру инновациясын және формалды қалыптаспаған білім құндылығына қарай
бір шеңберлі процесс ретінде оқып үйрету қажеттілігін негіздеуші
көзқарастан туындаған.
4. Калифорниялық мектеп. Негізгі белгілеріне вертикалды интеграция,
трансакциялық шығындарды азайту және маманданған жергілікті еңбек рыногын,
сонымен бірге, территориалдық шарттар, формалды емес ережелер мен
дағдыларды қарастырудан салынған [17].
Калифорниялық ғылыми мектеп фирмалар агломерациясын құраушы және ішкі
фирмалық трансакциялық шығындарды азайтуды, маманданған жергілікті еңбек
рыногын қалыптастыратын жаңа өндірістік әлем, жаңа кезеңде икемді
жинақталудың дамуын талдаған. Кейінірек мектеп жаңа өндірістік орындарды
ашуда әкімшілік мекемелерін, мәдениет рөлі маңызын зерттеу бағытына ауысты.
Бұл келіс, кластерді салалық динамиканың негізі, ал аймақты яғни
анықсыздық жағдайында экономикалық ойыншыны түзететін шарттық белгілері,
формалды емес ережелер мен дағдыларымен қарастырылатын коммерциялық емес
өзара тәуелділіктердің шоғырлану орны деген түсінікке алып келді.
Бәсекеге қабілетті болу проблемаларын зерттеуде қолданған кластерлік
келіс уақыт өте келе келесі маңызды міндеттерді шешуде елеулі орынға ие
болғанын алға тартамыз:
- саланың, аймақтың, мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін талдауда;
- жалпы мемлекеттің өнеркәсіптік саясаттың негізі ретінде;
- аймақтық даму бағдарламасын жасауда;
- инвестициялық қызметті ынталандыруда;
- ірі және шағын бизнестің өзара қатынасын реттеуде.
Қорыта айтқанда, кластеризация теориясының практикалық терең тамыры бар
екендігін тұжырымдай келе бәсекелік артықшылықтар бәсекеге қабілеттілікті
анықтайтын маңызды және негізгі факторлар екендігіне көз жеткізе аламыз.
Салалық бәсекеге қабілеттілікке әртүрлі елдердегі ұқсас салалар алдында
көп бәсекелік артықшылықтарға ие болумен қол жеткізуге болады. Бұл
артықшылықтар жоғары бәсекелі кәсіпорындардың болуымен, дамыған салалық
стратегиямен, саяси және әлеуметтік ортадағы қолайлы жағдайлармен
қалыптасады. Саланың мұндай орта талаптарына бейімделу деңгейі саланың
өзіне, оның кәсіпорындарына біршама бәсекелік артықшылықтар береді.
Бәсекеге қабілетті саланы бәсекелік артықшылықтарды алудың көзі ретінде
кластерлік теорияда бәсекеге қабілетті отандық кәсіпорындарды қарастырылады
. Әлемдік рынокта бәсекеге қабілетті шетел кәсіпорындарының елде болуы
бәсекелік артықшылықтарға жол ашады. Бұл жағдайда рынокта артықшылықтардың
пайда болуы, оның ішінде төмен бағалармен сапалы тауарлардың өндірілуі,
инновациялық технологиялардың таралуы сақталады. Соңғысы экономикасының
дамымауына байланысты бәсекеге қабілетті салалары жоқ елдер үшін өте
маңызды. Бірақ елде өнеркәсіптің қандай бір саласы шетел фирмаларының
филиалдарымен басым болса, ел бұл салада бәсекеге қабілетсіз болуы ықтимал
деген ой тқжырымдалады.
Экономиканы кластерлік жолмен дамыту тиімділігінің бар екендігі
Қазақстанға іскерлік сапармен келген М. Портердің зерттеулерімен
дәлелденді. Осы себепті Қазақстанда бәсекеге қабілеттілікті қолдау
шараларының бірі экономиканы кластеризациялау керек деген шешім мемлекет
деңгейінде ұйғарылды. Кластер құрамына мемлекет алдында бір мақсатты
міндетті орындайтын тәуелсіз кәсіпорындар кіреді. Кластерлік жоба
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын жүзеге асырудың нысаны, елдің
бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату стратегиясының бір бөлігі болып
қабылданған.
01 наурыз 2006 жылғы Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына
жолдауында Қазақстан көпжақты халықаралық экономикалық жобаларға белсенді
қатысуы тиіс және ол оған қабілетті, бұл біздің елдің ғаламдық
интеграциялану процесіне қосылуына ықпал жасайды және экспортерларымызды
қолдайды, яғни еліміздің халықаралық экономикалық қатынастар жасауы
халықаралық рыноктарда Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға үлкен
мүмкіндіктер береді [18,1]. Бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату үшін жақын
уақытта Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруі көзделіп
отыр. Сонымен бірге, бұл бағытта 06 қараша 2007 ж. Қазақстанның 30
корпоративті көшбасшысы мемлекеттік бағдарламасы қабылданған. Бүгін де
үкімет өнеркәсіптік авангард бола алатын және елдің экономиканың қарқынды
дамуды қамтамасыз ететін 30 ірі кәсіпорынды іріктеуде. Олардың өнімі
ғаламдық экономикалық жүйеде Қазақстан брэндін қалыптастырады, ал жетекші
отандық компаниялар - қазіргі заманғы трансұлттық корпорацияны құрайды. Бұл
Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін көтереді, әлемнің 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына және әлемдік шаруашылыққа тиімді
интеграциялануына жан-жақты мүмкіндіктер жасайды. Бағдарламаны жүзеге асыру
арқылы мемлекет-жеке әріптестік негізін нығайтады. Бұған әлемдік
тәжірбиеде экспорттаушы кәсіпорындарды қолдаудың өзара әрекет етуші
саясатын жүргізгендер, немесе азия барыстары атауына ие болған
кәсіпорындарды мысалға келтіріп кетуге болады. Мемлекет осы кәсіпорындар
арқылы бәсекеге қабілетті салаларды жасап, ұлттық компаниялардың мүддесіне
қарай бюджет қаражаты мен шетел инвестицияларын қайта бөліп, өнімді
өткізудің жаңа рыноктарын табуға көмек жасап отырды.
Осы таңдалып алынған кластерлік әдістің маңыздылығы, оны дамытуға
экономикада алғы шарттардың бар екендігі отандық ғалымдардың еңбектерінде
де қарастырылған. Олар қазіргі заманғы экономикада салалардың алатын орнын
біртіндеп кластерлер басуы тиіс, олай болмаған жағдайда ұзақ мерзімді
перспективада, ғаламдық рынокта елдің және оның аймақтарының бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкін емес, ал интеграцияланған аймақтар
уақыт өте келе біртіндеп тізбекті кәсіпорындармен орын алмасулары мүмкін
деген ой толғаған .
Экономикалық жүйеде кластердің артықшылықтары мен ерекшеліктерін талдау
нәтижесінде оны сипаттаушы белгілердің бәсекеге қабілеттілік теориясында
мазмұнды рөл атқаратынын көз жеткізуге болады. Бұл теориямен қазіргі
уақытта Қазақстан Республикасының экономикасын дамытуға қолайлы жағдайлар
мен кедергі болатын факторлар анықталды (кесте 3).
Кесте 3
Кластерді дамытудың негізгі факторлары
Қолайлы факторлар Қолайсыз факторлар
- ҒЗТКӨ үшін мүмкіндіктердің - Жаһандық жабдықтау тізбегіне
болуы қазақстандық компаниялардың
- Адами ресурстар мен білім беру интеграциялану деңгейінің төмен болуы;
инфрақұрылымының жоғары сапасы - Қазіргі заманғы өндірістік және
- Геоэкономикалық ресурстардың ақпараттық технологияны пайдаланудың
болуы. төмен деңгейі.
- Жоғары және орта кәсіби оқу орындары,
шаруашылық субъектілері мен ғылыми
зерттеу институттары арасындағы
байланыстардың әлсіздігі;
- Қаржы секторының дамымауы;
- Монополияға қарсы саясаттың
тиімсіздігі.
Дерек көзі: 9,12-әдебиеттер негізінде автормен құрастырылды [9,12]
Сонымен, біздің ойымызша, экономиканы дамытудың қазіргі заманғы шарттары
кластерді жүзеге асырудың қажеттігі мен мүмкіндіктеріне жол ашады. Кедергі
болатын факторларды жою үшін кластерлік саясатты қалыптастыруда елдің
өнеркәсіптік және бәсекелік саясаттарын ескеру міндетті болып саналады.
[19,2].
1.2 Туристстік кластерді қалыптастыру: шетел тәжірибесі және Қазақстан
Біз білетіндей, туризм әлемдік экономиканың ең тез дамып келе жатқан
салаларының бірі болып табылады. 2008- жылдардағы әлемдік дағдарысқа
карамастан халықаралық туризмнен түскен түсім 944 млрд. АҚШ долларын (642
млрд.евро) құрады және ол әлемдік экспорт қызметінің 30% алды.
Қазіргі уақытта туристік қызметте үлкен жетістікке жеткен, жергілікті
бюджетінің 40%-на дейін туристік қызметтен түскен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz