Мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін алдын-алудың педагогикалық негіздері
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар 4
Белгілеулер және қысқартулар 5
Кіріспе 6
1 Суицидтік мінез.құлық мәселесін зерттеудің психологиялық.педагогикалық негізі
1.1 Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама 10
1.2 Жасөспірімдердің мінез.құлқының психологиялық ерекшеліктері 17
1.3 Өз.өзіне қол жұмсаудың себептері 24
2 Мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін алдын.алудың педагогикалық негіздері
2.1 Мектеп оқушылары арасында суицидке тәуекелдіктің көрінуі 40
2.2 Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық әдістер мен зерделеу әдістері 47
2.3 Жан күйзелісі және одан арылу жолдары 50
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер 75
Қосымша 76
Анықтамалар 4
Белгілеулер және қысқартулар 5
Кіріспе 6
1 Суицидтік мінез.құлық мәселесін зерттеудің психологиялық.педагогикалық негізі
1.1 Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама 10
1.2 Жасөспірімдердің мінез.құлқының психологиялық ерекшеліктері 17
1.3 Өз.өзіне қол жұмсаудың себептері 24
2 Мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін алдын.алудың педагогикалық негіздері
2.1 Мектеп оқушылары арасында суицидке тәуекелдіктің көрінуі 40
2.2 Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық әдістер мен зерделеу әдістері 47
2.3 Жан күйзелісі және одан арылу жолдары 50
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер 75
Қосымша 76
Егемен еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең, мазмұнды білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу –бүгінгі алға қойылған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар –бүгінгі мектеп оқушысы. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі «Mәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер рухани-адамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс [1].
Әрбір жасөспірімді өзінің жеке басының дамуына құрметпен қарауға, өзін дәріптеу, өзіне сену, өз ойы, сөзі және іс-әрекеті үшін жауапкершілік сезімдерін дарыту арқылы өмірге деген құлшынысын ояту, ал өзіне деген сенімі, құрметтеуі төмен болса, онда ол өмірге деген қызығушылығы төмендеп, жеке жан күйзелісін жеңе алмай өмір сүрудің соңы- суицидке барады. Алайда бүгінгі күні мектеп қабыр¬ғасында оқитын балалардың нағыз бақытты, өмірдің қызығына тоймай¬тын жас¬тық шақтарында өз-өздеріне қол салу фактілері жиілеп отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша өз-өзіне қол жұмсау мәселесі өмірмен қоштасу, өлудің себептерінің отызыншы түріне жатады екен [2].
ДДСҰ 10 қыркүйекті Дүниежүзілік суицидпен күрес күні деп жариялады. Суицид – бұл ғаламдық дертке айналды. Суицидке бейімділік - өмір бойы сақталатын қасиет. Бұл дерт өмірдің балдай дәмін енді ғана татып келе жатқан жас балапандардың өмірмен қоштасуы «жасөспірімдер суициді» деген ұғым өз алдына бөлек бір отау тікті. Суицид -өзін-өзіне қол жұмсауға икемді адамның әрекеті. Бұл адамның өзінің «ішкі болмысына» жасалған қатігездігі, яғни жауыздығы, тығырықтан шығудың бірден-бір жолы деп ойлайды.
Суицидалдық мінез-құлық белгілерін белгілі ғалымдар Э.Дюркгейм, М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий, Е.В.Григорьев, М.Г.Усов, Л.И.Адамова және т.б. жүргізген зерттеулерінде жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты [3-6]. Ал жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б.Ганнушкин, М.М.Кабанов, О.В.Кербиков, В.В. Ковалев, К.Леонгард, А.Е.Личко, Ю.С.Скроцкий, Г.Е.Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты [7].
В.С. Ефремов, А.Г.Амбрумова, В.А.Тихоненко және Е.М.Вронолар суицидалды әрекеттердің негізгі типтерін ашса, И.П.Павловның пікірінше, өзін-өзі өлтіруді «мақсат рефлексін» жоғалту деп есептеген [8-10].
Әрбір жасөспірімді өзінің жеке басының дамуына құрметпен қарауға, өзін дәріптеу, өзіне сену, өз ойы, сөзі және іс-әрекеті үшін жауапкершілік сезімдерін дарыту арқылы өмірге деген құлшынысын ояту, ал өзіне деген сенімі, құрметтеуі төмен болса, онда ол өмірге деген қызығушылығы төмендеп, жеке жан күйзелісін жеңе алмай өмір сүрудің соңы- суицидке барады. Алайда бүгінгі күні мектеп қабыр¬ғасында оқитын балалардың нағыз бақытты, өмірдің қызығына тоймай¬тын жас¬тық шақтарында өз-өздеріне қол салу фактілері жиілеп отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) деректері бойынша өз-өзіне қол жұмсау мәселесі өмірмен қоштасу, өлудің себептерінің отызыншы түріне жатады екен [2].
ДДСҰ 10 қыркүйекті Дүниежүзілік суицидпен күрес күні деп жариялады. Суицид – бұл ғаламдық дертке айналды. Суицидке бейімділік - өмір бойы сақталатын қасиет. Бұл дерт өмірдің балдай дәмін енді ғана татып келе жатқан жас балапандардың өмірмен қоштасуы «жасөспірімдер суициді» деген ұғым өз алдына бөлек бір отау тікті. Суицид -өзін-өзіне қол жұмсауға икемді адамның әрекеті. Бұл адамның өзінің «ішкі болмысына» жасалған қатігездігі, яғни жауыздығы, тығырықтан шығудың бірден-бір жолы деп ойлайды.
Суицидалдық мінез-құлық белгілерін белгілі ғалымдар Э.Дюркгейм, М.А. Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А. Сухомлинский, В.А.Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий, Е.В.Григорьев, М.Г.Усов, Л.И.Адамова және т.б. жүргізген зерттеулерінде жасөспірімдердің негізгі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық себептерін ашты [3-6]. Ал жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б.Ганнушкин, М.М.Кабанов, О.В.Кербиков, В.В. Ковалев, К.Леонгард, А.Е.Личко, Ю.С.Скроцкий, Г.Е.Сухарева, Н.И. Фелинская, Г.К.Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты [7].
В.С. Ефремов, А.Г.Амбрумова, В.А.Тихоненко және Е.М.Вронолар суицидалды әрекеттердің негізгі типтерін ашса, И.П.Павловның пікірінше, өзін-өзі өлтіруді «мақсат рефлексін» жоғалту деп есептеген [8-10].
1 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» жолдауы. Қазақпарат. –Астана, 11.11.2014.
2 Байтемирова Қ.Б., Жиенбаева С.Н. Жасөспірімдердің суицидальді мінез-құлқы. // Вестник Казахстанско-Американского Свободного Университета, №3-2006, 225-227б.
3 Дюркгейм Э. Самоубийство. Социологический этюд. –Москва, 1994. –с.114.
4 Теплов Б.М. Психология. -Алматы, 1953, 72-84 б.
5 Спиваковская А. С. Психотерапия: игра, детство, семья. –Москва, 2000. -304 с.
6 Әбікенова А. Өскелең ұрпақ арасындағы суицид мәселелері. //Қызықты психология. -Алматы, 2009,№ 6.7-8б.
7 Личко А.Е. Психопатология и акцентуации характера у подростков. –М., 2000. – с.23.
8 Ефремов В.С. Основы суицидологии. –Москва, 2004. – с.69
9 Боенко А.В. Суицидальное поведение. Р. 1995.
10 Бойко И.Б. Введение в суицидологию: пенитенциарный аспект. -Рязань, 1995.-с.78-81
11Халитова І.Р. Әлеуметтік педагогиканың өзекті мәселелері.-Алматы, 2006
12 Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі «Білім туралы» заңы.
13 Дербісәлі Ә. Суицид. // Егемен Қазақстан, 26.03.2011, 5б.
14 Жарықбаев Қ. Б. Жантануға кіріспе: хрестоматия. – Алматы, 2005.-191б.
15 Сорокин П.А. Самоубийство как общественное явление. //Социологические исследования. №2-2003.-с.104.
16 Дьяченко М.И.;Кандыбович Л.А. Психологический словарь-справочник. –Москва, 2009
17 Невский И. А. Возрастные особенности психического развития детей. -Москва,1992.с.49-48
18 Каримова Р.Б. Суйцидтің басты емі – имандылық. // Президент және халық, 2012. т.19 қазан (№43)
19 Жетібаева А. Абайлаңыз - суицид! // Педагогика және оқушы психологиясы, №2-2012, 30-31б.
20 Цыганенко А. Я., Воронцов М. П., Петрюк П. Т. Талантливый представитель украинской психиатрической школы- Н.Е.Бачериков. -Харьков, 1996. -Т. 3.с.111-115
21 Абрумова А.Г. Проблемы профилактики и реабилитации в суицидологии. //Сборник научных трудов. –Москва, 1984 -с.154
22 Кон И.С. Психология старшеклассника. – Москва, 1987. -196 с.
23 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. –Алматы, 1996.
24 Шульга Т.И. Олифиренко Л.Я. Психологические основы работы с детьми «группы риска» в учреждениях социальной помощи и поддержки. –Москва,1997
25 Даңылбаева Б. Тұлғаның суицидке қарсы факторлары. //Қызықты психология. -Алматы, №1-2010, 20-22б.
26 Қаражанова Ж. Суицидтік әрекеттің негізгі факторлары және суицидтік мінез көріністері. // Қызықты психология. -Алматы, №4-2010, 15-16б.
27 Акажанова А.Т. Девиантология. Алматы 2009, 112-115б.
28 Бекеева М. Суицид және оның алдын-алу.// Мұғалім. -Алматы, №2-2011, 8-9б.
29 Байділда Ж. Суицид қорқынышты, қауіпті қадам бұл. // Егемен Қазақстан, 09.092011. (№ 421/424)
30 Қасымбетов Қ. Кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктері. // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сер. №4-2011.97-101б.
31 Сағидуллаева Р. Суицидтік мінез-құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Мектептегі психология, №3-2007,30-31б.
32 Қисықова Ә. Жасөспірімдердің суицидті мінез - құлқының қалыптасуына әсер етуші факторлар. // Оқушы тәрбиесі, № 11-2011, 5-7 б.
33 Өміртаева Г. Суицидтік мінез - құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Жантану мәселелері , №3-201,19-21 б.
34 Ахунова М. Оқушылар арасында суицидтің алдын-алу жолдары. // Мектептегі психология, №2-2013, 39-40б.
35 Аманова И. Жасөспірімдік шақта стрестің әсерінен суицидтік мінез-құлықтың пайда болуы, оны зерттеудің психологиялық маңыздылығы. // Оқушы тәрбиесі, №11-2012, 33-36б.
36 Карандашев В.Н. Как жить в условиях стресса. –Ростов, 1999, -с.354
37 Қызылова А. Жасөспірімдер қарым - қатынасындағы дау- дамайлардың әсерінен пайда болатын суицид. // Мектептегі психология, №8-2013, -с.40-41
38 Қасым О. Жауабы жоқ, сауалы көп суицид... // Қазақстан - ZAMAN , 10.12.2009
39 Гилинский Я.И. Самоубийство как социальное явление. Проблемы борьбы с девиантным поведением. - Москва, 1999. –с.65.
40 Бородин С.В., Михлин А.С. Мотивы и причины самоубийства.-Москва, 1999. -с.31.
41 Рамазанова З. Жасөспірімдік кезеңдегі суицидтік мінез-құлық және оның алдын алу. // Педагогика және оқушы психологиясы , № 2-2012, 36-37 б.
42 Асылханова М. Жасөспірімдердің мазасыздануы мен суицидтік жағдайларға баруы. // Оқушы тәрбиесі, № 9-201, 2-5 б.
43 Айғараева К. М. Суицидтік мінез-құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері және оның алдын алу жолдары. –Алматы, 2011. 41 б.
44 Байярд Р.Т., Байярд Дж. Ваш беспокойный подросток. –Москва, 1998,
-с.59-64
45 Уақпаева Ү. Өзіне - өзі қол жұмсауға әрекеттенетін жеткіншектердің мінез - құлқының психологиялық ерекшеліктері. // Оқушы тәрбиесі, № 10-2011, 24-27 б.
46 Садыкова Э. Қазіргі замандағы жасөспірімдер арасында кездесетін өз - өзіне қол жұмсау мәселелері. // Оқушы тәрбиесі, № 11-2011, 2-4 б.
47 Бектемірова Н. Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауы күн санап көбейіп келеді. // Қазақстан - ZAMAN , 25.11.2010.(№ 49)
48 Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. –Москва, 1991, с.19-22
49 Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья. –Москва, 1999, -с. 25-29
50 Шабкенова С. Ұлттық біріңғай тестілеуге психологиялық дайындық. // Мектептегі психология, №2-2013. 22-24б.
51 Мұңсызбаева Б. Оқушының мінез-құлқын тану - олардың еркін білім алуына жол салу. // Мектептегі психология, № 11-2013. 14-15 б.
52 Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального поведения детей и подростков. -Ереван, 1980. –с.48-51
53 Татушкина М.К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии.- Москва, 1999. –с.41-43
54 Камю А. Суицид/орыс тілінен аударған А. Бейсен // Таң-Шолпан. -Алматы, №1-2012. 30 – 36 б.
55 Выготский Л.Я. Вопросы детской психлогии. –Москва, 1997. –с.89-92
56 Буркменская Г.В., Карабанова О.А.,Лидерс А.Г.возрастное психологическое консультирование. Проблемы психического развития детей. -Москва.1990, с.-59-64
57 Алдабергенова М. Суицид: себеп пен салдар. // Жалын, №8-2011. 90-93б.
58 Құрманбаева Н. Н. Жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсауы. //Денсаулық, № 10-2011, 4-5б.
59 Өміртаева Г. Суицидтік мінез - құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Жантану мәселелері , № 3-2011. 19-21 б.
60 Дубрович А.Б. Воспитателю о психологии и психологические
общения.-Москва, 1987. –с.56-60
61 Оспанбаева М. Орта мектеп тәжірибесінде суицидті алдын-алудың инновациялық-психологиялық жолдары // Жантану мәселелері , № 4-2011, 34-36 б.
62 Әділбекова М. Суицидке бейім адамдардың мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктері. //Жантану мәселелері. №1- 2010. 37-40 б.
63 Нурахметова К.С. Жетістік психологиясы тренингтер. -Астана-2009
64 Жәкешбаева Р. Жұмақ жердің бетінде: Қазақстанда өзін-өзі өлтірушілер көбейді. //Түркістан , 27.03.2008. (№ 12)
65 Мыңжасарқызы Д. Қазақстанда суицидтің көбеюіне не себеп? // Түркістан,27.01.2011. (№ 4)
2 Байтемирова Қ.Б., Жиенбаева С.Н. Жасөспірімдердің суицидальді мінез-құлқы. // Вестник Казахстанско-Американского Свободного Университета, №3-2006, 225-227б.
3 Дюркгейм Э. Самоубийство. Социологический этюд. –Москва, 1994. –с.114.
4 Теплов Б.М. Психология. -Алматы, 1953, 72-84 б.
5 Спиваковская А. С. Психотерапия: игра, детство, семья. –Москва, 2000. -304 с.
6 Әбікенова А. Өскелең ұрпақ арасындағы суицид мәселелері. //Қызықты психология. -Алматы, 2009,№ 6.7-8б.
7 Личко А.Е. Психопатология и акцентуации характера у подростков. –М., 2000. – с.23.
8 Ефремов В.С. Основы суицидологии. –Москва, 2004. – с.69
9 Боенко А.В. Суицидальное поведение. Р. 1995.
10 Бойко И.Б. Введение в суицидологию: пенитенциарный аспект. -Рязань, 1995.-с.78-81
11Халитова І.Р. Әлеуметтік педагогиканың өзекті мәселелері.-Алматы, 2006
12 Қазақстан Республикасы 2007-жылғы 27-шілдедегі «Білім туралы» заңы.
13 Дербісәлі Ә. Суицид. // Егемен Қазақстан, 26.03.2011, 5б.
14 Жарықбаев Қ. Б. Жантануға кіріспе: хрестоматия. – Алматы, 2005.-191б.
15 Сорокин П.А. Самоубийство как общественное явление. //Социологические исследования. №2-2003.-с.104.
16 Дьяченко М.И.;Кандыбович Л.А. Психологический словарь-справочник. –Москва, 2009
17 Невский И. А. Возрастные особенности психического развития детей. -Москва,1992.с.49-48
18 Каримова Р.Б. Суйцидтің басты емі – имандылық. // Президент және халық, 2012. т.19 қазан (№43)
19 Жетібаева А. Абайлаңыз - суицид! // Педагогика және оқушы психологиясы, №2-2012, 30-31б.
20 Цыганенко А. Я., Воронцов М. П., Петрюк П. Т. Талантливый представитель украинской психиатрической школы- Н.Е.Бачериков. -Харьков, 1996. -Т. 3.с.111-115
21 Абрумова А.Г. Проблемы профилактики и реабилитации в суицидологии. //Сборник научных трудов. –Москва, 1984 -с.154
22 Кон И.С. Психология старшеклассника. – Москва, 1987. -196 с.
23 Алдамұратов Ә. Жалпы психология. –Алматы, 1996.
24 Шульга Т.И. Олифиренко Л.Я. Психологические основы работы с детьми «группы риска» в учреждениях социальной помощи и поддержки. –Москва,1997
25 Даңылбаева Б. Тұлғаның суицидке қарсы факторлары. //Қызықты психология. -Алматы, №1-2010, 20-22б.
26 Қаражанова Ж. Суицидтік әрекеттің негізгі факторлары және суицидтік мінез көріністері. // Қызықты психология. -Алматы, №4-2010, 15-16б.
27 Акажанова А.Т. Девиантология. Алматы 2009, 112-115б.
28 Бекеева М. Суицид және оның алдын-алу.// Мұғалім. -Алматы, №2-2011, 8-9б.
29 Байділда Ж. Суицид қорқынышты, қауіпті қадам бұл. // Егемен Қазақстан, 09.092011. (№ 421/424)
30 Қасымбетов Қ. Кәмелетке толмағандардың жеке басының ерекшеліктері. // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сер. №4-2011.97-101б.
31 Сағидуллаева Р. Суицидтік мінез-құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Мектептегі психология, №3-2007,30-31б.
32 Қисықова Ә. Жасөспірімдердің суицидті мінез - құлқының қалыптасуына әсер етуші факторлар. // Оқушы тәрбиесі, № 11-2011, 5-7 б.
33 Өміртаева Г. Суицидтік мінез - құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Жантану мәселелері , №3-201,19-21 б.
34 Ахунова М. Оқушылар арасында суицидтің алдын-алу жолдары. // Мектептегі психология, №2-2013, 39-40б.
35 Аманова И. Жасөспірімдік шақта стрестің әсерінен суицидтік мінез-құлықтың пайда болуы, оны зерттеудің психологиялық маңыздылығы. // Оқушы тәрбиесі, №11-2012, 33-36б.
36 Карандашев В.Н. Как жить в условиях стресса. –Ростов, 1999, -с.354
37 Қызылова А. Жасөспірімдер қарым - қатынасындағы дау- дамайлардың әсерінен пайда болатын суицид. // Мектептегі психология, №8-2013, -с.40-41
38 Қасым О. Жауабы жоқ, сауалы көп суицид... // Қазақстан - ZAMAN , 10.12.2009
39 Гилинский Я.И. Самоубийство как социальное явление. Проблемы борьбы с девиантным поведением. - Москва, 1999. –с.65.
40 Бородин С.В., Михлин А.С. Мотивы и причины самоубийства.-Москва, 1999. -с.31.
41 Рамазанова З. Жасөспірімдік кезеңдегі суицидтік мінез-құлық және оның алдын алу. // Педагогика және оқушы психологиясы , № 2-2012, 36-37 б.
42 Асылханова М. Жасөспірімдердің мазасыздануы мен суицидтік жағдайларға баруы. // Оқушы тәрбиесі, № 9-201, 2-5 б.
43 Айғараева К. М. Суицидтік мінез-құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері және оның алдын алу жолдары. –Алматы, 2011. 41 б.
44 Байярд Р.Т., Байярд Дж. Ваш беспокойный подросток. –Москва, 1998,
-с.59-64
45 Уақпаева Ү. Өзіне - өзі қол жұмсауға әрекеттенетін жеткіншектердің мінез - құлқының психологиялық ерекшеліктері. // Оқушы тәрбиесі, № 10-2011, 24-27 б.
46 Садыкова Э. Қазіргі замандағы жасөспірімдер арасында кездесетін өз - өзіне қол жұмсау мәселелері. // Оқушы тәрбиесі, № 11-2011, 2-4 б.
47 Бектемірова Н. Жасөспірімдердің өзіне-өзі қол жұмсауы күн санап көбейіп келеді. // Қазақстан - ZAMAN , 25.11.2010.(№ 49)
48 Абдулина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического образования. –Москва, 1991, с.19-22
49 Колесникова Т.И. Мир человеческих проблем: Психологическая концепция здоровья. –Москва, 1999, -с. 25-29
50 Шабкенова С. Ұлттық біріңғай тестілеуге психологиялық дайындық. // Мектептегі психология, №2-2013. 22-24б.
51 Мұңсызбаева Б. Оқушының мінез-құлқын тану - олардың еркін білім алуына жол салу. // Мектептегі психология, № 11-2013. 14-15 б.
52 Арзуманян С.Д. Микросреда и отклонения социального поведения детей и подростков. -Ереван, 1980. –с.48-51
53 Татушкина М.К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии.- Москва, 1999. –с.41-43
54 Камю А. Суицид/орыс тілінен аударған А. Бейсен // Таң-Шолпан. -Алматы, №1-2012. 30 – 36 б.
55 Выготский Л.Я. Вопросы детской психлогии. –Москва, 1997. –с.89-92
56 Буркменская Г.В., Карабанова О.А.,Лидерс А.Г.возрастное психологическое консультирование. Проблемы психического развития детей. -Москва.1990, с.-59-64
57 Алдабергенова М. Суицид: себеп пен салдар. // Жалын, №8-2011. 90-93б.
58 Құрманбаева Н. Н. Жасөспірімдердің өз-өзіне қол жұмсауы. //Денсаулық, № 10-2011, 4-5б.
59 Өміртаева Г. Суицидтік мінез - құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері. // Жантану мәселелері , № 3-2011. 19-21 б.
60 Дубрович А.Б. Воспитателю о психологии и психологические
общения.-Москва, 1987. –с.56-60
61 Оспанбаева М. Орта мектеп тәжірибесінде суицидті алдын-алудың инновациялық-психологиялық жолдары // Жантану мәселелері , № 4-2011, 34-36 б.
62 Әділбекова М. Суицидке бейім адамдардың мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктері. //Жантану мәселелері. №1- 2010. 37-40 б.
63 Нурахметова К.С. Жетістік психологиясы тренингтер. -Астана-2009
64 Жәкешбаева Р. Жұмақ жердің бетінде: Қазақстанда өзін-өзі өлтірушілер көбейді. //Түркістан , 27.03.2008. (№ 12)
65 Мыңжасарқызы Д. Қазақстанда суицидтің көбеюіне не себеп? // Түркістан,27.01.2011. (№ 4)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАЛЫҚТАР ДОСТЫҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ 37. 035, 6 (574)
ДАУЛЕТБЕКОВ БАҒИЛА ДАУЛЕТБЕКОВНА
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫ АРАСЫНДА СУИЦИД ЖАСАУ ҚАУПІН АЛДЫН-АЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
6М010300-Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
П.ғ.д., профессор Е.Омар
Шымкент, 2015
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар 4
Белгілеулер және қысқартулар 5
Кіріспе 6
1 Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеудің
психологиялық-педагогикалық негізі
1.1Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама 10
1.2Жасөспірімдердің мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктері 17
1.3Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері 24
2 Мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін алдын-алудың
педагогикалық негіздері
2.1Мектеп оқушылары арасында суицидке тәуекелдіктің көрінуі 40
2.2Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық47
әдістер мен зерделеу әдістері
2.3Жан күйзелісі және одан арылу жолдары 50
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер 75
Қосымша 76
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер
пайдаланылған:
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы - 27.07.2007-№313 ШЗ РК
заңы.
2. Ағымды үлгерімді бақылауды, білім алушының аралық және қортынды
аттестациялауын жүргізу ережесі (ҚР Білім және ғылым министрлігі 18.03.2008
ж. №125 бұйрығы, өзгерістері және толықтыруларымен 1.11.2010 ж. №506.
16.03.2011 ж. №94 бұйрықтары).
3. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
стандарты 5.04.033-2011. Магистратура.
4. ҚР МЖМБС 7.09.102-2009, 6М0100300 – Педагогика және психология
мамандығы. Магистратура.
5. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылы 28 мамырдағы №247
бұйрығымен бекітілген ҚР бакалавриат және магистрант мамандықтарының
жіктеуіші мен жоғары білім беру мамандықтарының жіктеуішінің сәйкестік
тізбесі.
6. Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім мамандықтарының жіктеуіші (01.09.2009 жылы енгізілген).
Анықтама
Осы магистрлік диссертацияда сәйкес анықтамалар бойынша келесі
терминдер қолданылады:
Суицид – өзіне өзі қасақана қол жұмсау.
Суицидті мінез-құлық – өз өмірін қию туралы түсініктердің басқаруымен
істелетін саналы түрдегі әрекет.
Демонстративті суицид – бұл аман алып қалу есебінде өзіне қолжұмсауға
тырысу;
Аффективті суицид – аффект әсерінен жасалған әрекет;
Шынайы суицид – бұл ойластырылған, ерікті, ниетті саналы түрде
мақсатты бағытталған шешім мен әрекет;
Аутоагрессия – көптеген белгілермен сыртқы агрессияға ұқсас келеді,
бірақ бұл тек өзіне ғана бағытталған;
Жасөспірім – бұл 12-ден 18-ге дейінгі жастағы, яғни балалық шақтан
жастық шаққа өту кезеңі;
Депрессия – бұл эмоционалды күй, ол шарасыздық, қорғауға зәру, зерігу
сезімдерімен сипатталады;
Суицидент- өзінің өміріне қол жұмсаушы адам.
Белгілеулер және қысқартулар
Осы магистрлік диссертацияда пайдаланылатын белгілеу және қысқартулар:
ДДСҰ- Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
ҰБТ-Ұлттық бірыңғай тестілеу;
ЖОО-Жоғары оқу орны;
Кіріспе
Егемен еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең, мазмұнды
білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу –бүгінгі алға
қойылған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар –бүгінгі мектеп
оқушысы. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі
Mәңгілік Ел идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін
мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық
оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер рухани-
адамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін
қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық
сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-
қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс [1].
Әрбір жасөспірімді өзінің жеке басының дамуына құрметпен қарауға,
өзін дәріптеу, өзіне сену, өз ойы, сөзі және іс-әрекеті үшін жауапкершілік
сезімдерін дарыту арқылы өмірге деген құлшынысын ояту, ал өзіне деген
сенімі, құрметтеуі төмен болса, онда ол өмірге деген қызығушылығы
төмендеп, жеке жан күйзелісін жеңе алмай өмір сүрудің соңы- суицидке
барады. Алайда бүгінгі күні мектеп қабырғасында оқитын балалардың нағыз
бақытты, өмірдің қызығына тоймайтын жастық шақтарында өз-өздеріне қол салу
фактілері жиілеп отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ)
деректері бойынша өз-өзіне қол жұмсау мәселесі өмірмен қоштасу, өлудің
себептерінің отызыншы түріне жатады екен [2].
ДДСҰ 10 қыркүйекті Дүниежүзілік суицидпен күрес күні деп жариялады.
Суицид – бұл ғаламдық дертке айналды. Суицидке бейімділік - өмір бойы
сақталатын қасиет. Бұл дерт өмірдің балдай дәмін енді ғана татып келе
жатқан жас балапандардың өмірмен қоштасуы жасөспірімдер суициді деген
ұғым өз алдына бөлек бір отау тікті. Суицид -өзін-өзіне қол жұмсауға икемді
адамның әрекеті. Бұл адамның өзінің ішкі болмысына жасалған қатігездігі,
яғни жауыздығы, тығырықтан шығудың бірден-бір жолы деп ойлайды.
Суицидалдық мінез-құлық белгілерін белгілі ғалымдар Э.Дюркгейм, М.А.
Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А.
Сухомлинский, В.А.Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий, Е.В.Григорьев,
М.Г.Усов, Л.И.Адамова және т.б. жүргізген зерттеулерінде жасөспірімдердің
негізгі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
себептерін ашты [3-6]. Ал жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін
зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б.Ганнушкин, М.М.Кабанов, О.В.Кербиков,
В.В. Ковалев, К.Леонгард, А.Е.Личко, Ю.С.Скроцкий, Г.Е.Сухарева, Н.И.
Фелинская, Г.К.Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты [7].
В.С. Ефремов, А.Г.Амбрумова, В.А.Тихоненко және Е.М.Вронолар
суицидалды әрекеттердің негізгі типтерін ашса, И.П.Павловның пікірінше,
өзін-өзі өлтіруді мақсат рефлексін жоғалту деп есептеген [8-10].
И.Б.Бойконың пікірінше, суицид – адам мінез-құлқының актісі, ол-
психикалық ауру әсерінен және рухани күйзелістің ұлғаю жағдайда жасалады.
Суицидент адам өз өміріне қол жұмсаушы адам. Суицидттік оқиға өзін-өзі
өлтіру актісі немесе оның орындалуына әрекет жасау деп қарастырады [10].
Біздің Конституциямыз Мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы – адам және
оның өмірі деп басталады. Ендеше сол қымбат қазынаны көзіміздің
қарашығындай етіп қорғау әрбір азаматтың алдындағы, сондай – ақ жалпы
қоғамның алдында тұрған өзекті мәселе.
Ал қазақстандық ғалымдар Х.Атемова, Г.Қ.Ширинбаева, Бапаева М.Қ ,
Әбеуова И.Ә., Г.Б.Абасова, Г.А.Диханбаева, А.А.Ка ракуловалар суицидтің
алдын-алу жолдарын өз еңбектерінде зерттеген [11].
Қазақстан Үкіметі қабылдаған Білім туралы Заңының, Білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау ... олар
мемлекеттің белгілерінің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтың
дәстүрлерін қастерлейтін ... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген
халық Отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын терең
түсінген... Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқының басқа да халықтардың
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып, игеріп,
кепілді азамат болуы керек [12] - делінген. Педагогика, психология,
социология ғылымдарының жағдайын талдау арқылы суицидалды әркеттерді
анықтауға мүмкіндік туды.
Мамандар суицид оқиғасының жиiленуiне әртүрлi себептердi алға тартады.
Соның ішінде суицид дертіне әлеуметтiк жағдай, тиiстi отбасылық және
қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы, моральдық және физикалық зорлық-зомбылық,
есiрткi қолдану, жоғары сынып оқушыларының төменгi сынып балаларының
намысына тиетiн әрекеттер жасауы сияқты жағдайлар негізгі факторлар.
Балалардың психикасы өте нәзік, сезімтал болып келетіндіктен кішкентай
нәрсенің өзін ауқымды проблема ретінде қабылдайды. Әсіресе, 13-17 жас
аралығындағы жасөспірімдер өте әсершіл, кез келген нәрсені жүрегіне тез
және жақын қабылдайды. Өздерін қинап жүрген нәрселер туралы тіс жарып
ешкімге айтпайды, жасыруға тырысып, үндемей қалуды жөн санайды. Түсіністік
болмаған кездерде түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Сондықтан
білім беру мекемемелері мен мектеп-интернаттардың тәрбиелік жұмыстары
оқушылары мен тәрбиеленушілердің жан-жақты дамуына қарай бағытталуы тиіс.
Сонымен, келтірілген шағын талдау негізінде біздің таңдаған
проблемамыздың көкейтестілігін көрсетеді және зерттеуді Мектеп оқушылары
арасында суицид жасау қаупін алдын-алудың педагогикалық негіздері деп
атауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін
алдын-алудың педагогикалық негіздерін жасау, жүйелеу және оны оқу-тәрбие
үдерісінде пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің нысаны: оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: педагогикалық және ғылыми-әдістемелік
еңбектердегісуицидтің алдын-алу жолдары.
Зерттеудің міндеттері:
- Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеу;
- Жеткіншек және жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін
көрсету;
-Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық
әдістер мен зерделеу әдістерінің сипаттамасын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, білім беру ұйымдарының жалпыадамзаттық
құндылықтарға негізделген өскелең ұрпақтың білім алуы мен тәрбиелену
үдерісінде қолданылатын барлық әдістер мен тәсілдердің тек оң және
ізгілікті болуын, сенімділік қалыптасуы, шабытты шығармашылық, өзіндік даму
мен өзіндік жетілдірулерге мүмкіндік беретін жағдайларды көзделенуі
жүйеленсе, олар мемлекеттің оқу-тәрбие үдерісіне ендірілсе, онда
жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алуға мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушының ішкі жан-дүниесін байытуы және
өзіндік қайталанбас жеке даралығын пайымдауы арқылы табиғи қабілеттіліктері
мен жасампаздық әлеуетін ашуға бағытталған мақсатты білім беру үдерісін
ұйымдастырудағы тәлім – тәрбиенің маңызы.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: баланың рухани дүниесі мен
өзін қоршаған ортаның өзара үйлесімді байланысын қамтамасыз етуге
бағытталуы, балалардың өмірлік өз жолдарын тануға, олардың азаматтық
көзқарастары қалыптасуына, әрбір жасөспірімнің тұлғалық өсуін психологиялық-
педагогикалық қамтамасыз ету; өзіндік жолын табу еркіндігі болуы, табысқа
жету жағдаяттарын тани алуына, өзіндік тәрбиеге ықпал етуге бағытталады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу үшін
-талдау, жинақтау, салыстыру, баяндау және т.б. әдістер арқылы
мектептегі және педагогикалық жоғары оқу орындарында білім беру мәселесіне
байланысты жарық көрген мемлекеттік құжаттармен танысу;
педагогикалық, психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты
жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспасөз материалдарымен,
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулармен танысу, оларға талдау жасау;
педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу, жоғары оқу орындарының
оқу-тәрбие жұмыстарына бақылау, сауалнама жүргізу; алдыңғы қатарлы озық
тәжірибелерді жинақтау, қорыту.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, социология ғалымдарының
суицидке қатысты еңбектері, мерзімді басылымдардағы суицидке қатысты
материалдары, ұлттық кітапхана мен Республикадағы өзгеде кітапханалардағы
материалдар.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық еңбектерге теориялық, әдістемелік тұрғыдан талдау; оқу тәрбие
үдерісінде пайдалану әдістемелеріне сипаттама.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық,
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды; Суицидтік
мінез-құлық мәселесі зерттеліп, негізгі бағыттары анықталып, сипатталды;
зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған материалдарды
талдау жалғастырылды; зерттеу тақырыбы бойынша сауалнама, тәжірибелік
жұмыстар жүргізілді. Жинақталған материалдар және бақылау, тәжірибелік
жұмыстардың нәтижелері сараланып, магистрлік диссертация әдеби тұрғыда
рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне жан-жақты сипаттама
берілді;
- жасөспірімдердің өз-өзінет қол жұмсаудың негізгі себептері анықталды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық
әдістер мен зерделеу әдістерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланылды;
- зерттеу материалдарын әлеуметтік педагог, психолог мамандарының
біліктілігін жетілдіру институтында пайдалануға болады;
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
Педагогика және психология мамандығы бойынша Педагогика тарихы
пәндерінен лекциялық, семинар сабақтарында, өздігінен орындалатын
жұмыстарда пайдаланылды. Зерттеу нәтижелері бойынша 3 ғылыми мақала
жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеудің психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама
Адамға өмір бір-ақ рет беріледі. Ал қу тіршіліктің тауқыметіне қарсы
тұрып, өз несібеңді қолдан тайдырмай, ие болсаң соның өзі бақыт. Бірақ та
өмірдің бірде бар, бірде жоқ, ойлы-қилы қиындығына шыдай алмай, жүйкесі
жұқарып, бүгінгі тіршіліктен, бақилық дүниені дұрыс көріп, мезгілсіз сол
жаққа аттанып жатқаны қаншама.
Суицид – адамның өзі құрбан болып табылатын, қандай да бір себептерге
байланысты өзін өмір сүру құқығынан айыру мақсатымен жасалған, саналы,
ниетті және ерікті өлімі. Суицид латын тілінен алынған өзін-өзі өлтіру,
өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синоним өмірін қию.
Бұл ұғымға 19-ғасырда француз социологы Э.Дюркгейм анықтама берген [13].
Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу мінез-құлқы біржақты патологиялық
тұрғыдан қарастырылмайды. Бұл әрекет көп жағдайда есі дұрыс адамның мінез-
құлқы болуы да мүмкін.
Суицид- бұл адам бойында көрінетін психологиялық көрініс, бұны түсіну
үшін ең алдымен өзіне-өзі қол жұмсаған адамның жан дүниесін түсіну керек.
Өзіне-өзі қол жұмсау адам өмірінде барлығы сол адам үшін біткендей, ешкімге
керексіз болып қалғандай кездері жасалынады. Суицидке баратын адамдар
көбіне рухани ауыртпашылықты көтере алмай,стресстік жағдайда жүреді және
өзінің қиыншылықтарының шешімін таба алмайтындай болып көрінеді. Олар
психикалық аурулармен қиналады, эмоционалды бұзылулар болады, көбіне
депрессиялы күйде жүреді және болашаққа ешқандай үмітсіз қарайды.
Суицид- ішкі эмоционалды қуатын шығару негізінде, адамның әдейі өз-өзіне
қол жұмсау себебінен соңы өлімге әкеліп соғатын жағдай деп қарастырамыз.
Психологиялық сөздікте суицид-аура, рухани азап және психологиялық
дағдарыс, ішкі күшті жанжал ретінде түсіндіріледі. Бұл тақырып аясында әлі
күнге дейін сыры сыр сандықта бұққан жұмбақтар жайттар көп. Өлемін деп
өздерін өлімші етіп санайтындар. Өлемін деп ақыры өз жанын жаһаннамға
жіберетіндер. Өлемін деп жүріп жарық өмірмен қоштасқысы келмейтіндер аз
емес. Бірақ, өкінішке орай, біздің елде өз-өзіне қол жұмсайтын оқиғалар
көбейіп кетті. Әсіресе, жастар, жасөспірімдер арасында. Негізінен,
зерттеулерге сенсек бозбалалар бойжеткендерге қарағанда өз-өзін өлтіруге 5-
6 есе бейім болады екен. Соңғы 5 жылда, біздің мемлекетімізде кәмелетке
толмағандар арасында өзін өлімге қиғандар саны 14 157-ге жетіп отыр. Өз-
өзіне қол жұмсау, яғни суицид табиғаттың оянған, гүлденген кезінде көктем
мезгілінде жиі кездесетіні дәлелденген. Сәуір-ең қатыгез ай - деген
американ ақыны Томас Эллиот. Сәуір айындағы суицид көрсеткіші жыл бойғы
көрсеткіштен-12% жоғары болатын көрінеді. Белгілі психолог У.Джеймс
суицидті интеллектінің дамуындағы ауру деп атаған [14]. Суицидтің
ауласында жүргендер олар айтқандай ақыл-есін сайтан арбағандар,
психологиялық ауытқуы барлар, саналы ойлау қабілетін жоғалтқандар, соқыр
сезім жетегінде кеткендер ғана емес.
Өзін-өзі өлтіру психологиясы бар, бірақ бұл бәрінен бұрын сенімсіздік
психологиясы. Адамның үміті болса барлық қиындықтарға төзуге болады, ал
үміттің жоғалуы өзіне-өзі қол жұмсауға әкеледі. Адам өмірінде қорқынышты
кезеңдер болады,барлық жамандық тек сол адамның ғана басында бардай болып
көрінеді. Дәл осы кезде бұл қиындықтан шыға алса бұл адам құтқарылды, сол
себепті сені түсінетін және қол ұшын беретін адамның болғаны маңызды.
Айтылған бір сөздің өзі немесе қараған көзқарастың өзі сол адамның өмірін
сақтап қалуы мүмкін. Өзіне-өзі қол жұмсау психологиясы бұл адамның өз
қараңғылығынан шыға алмай, сол түнекте қалып қоюы.
Кейінгі кездері өз-өзіне қол жұмсау жиілеп кетті, әсіресе өмір есігін
жаңа ашып, қызығы мен шыжығына енді ғана кірісіп келе жатқан жасөспірімдер
арасындағы суицид белең алып барады. Латын тілінен аударғанда бұл сөз
өзіңді-өзің өлтіру деген мағынаны білдіреді. Термин XVII ғасырда пайда
болып, XVIII ғасырдың ортасына дейін қолданылмай келген. XX ғасырдан бастап
суицидология термині қолданысқа енгізілді.
Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-
өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді. Қазіргі кезде суицидология
деп аталатын үлкен бір ғылыми бағыт бар, ол социология, психология,
медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып осындай әрекетке
баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысты
[15].
Шағын психологиялық сөздікте (М.Дьяченко) суицид ауру, рухани азап
және психологиялық дағдарыс, ішкі күшті жанжал ретінде түсіндіріледі [16].
Әсіресе ауыр және қауіпті дағдарыстар эмоцияға берілгіш, тез жараланғыш
тұлғаларда болады .
Осылайша суицид- адам мінез-құлқының актісі, ол психикалық ауру
әсерінен және рухани күйзелістің ұлғаюы жағдайында жасалады.
Суицидент- өзінің өміріне қол жұмсаушы адам.
Суицидтік оқиға-өзін-өзі өлтіру актісі немесе оның орындалуына әрекет
жасау.
Барлық суициденттерде тұлғаның әлеуметтік-психологиялық, объективті
және субъективті белгілері байқалады. Күйзелістерде (қобалжу, бақытсыздық,
рухани құлазу, реніш, ұят, кек) психологиялық белгілер де (астения,
дистимия, депрессия, дисфория және тағы басқалар) көрінеді.
Көп жағдайда акцентуациясы және психологиялық мінез белгілері бар
тұлғалар суицидке бейім болып келеді. А.Е.Личко, К.Леонгард жеткіншек
жастағыларға суицидті мінез-құлық, типтерінің 3 түрін бөліп қарастырған:
демонстративті, аффективті, шынайы [17].
А.Е.Личко тұлғаның акцентуациясы типі мен жеткіншектің суицидті мінез-
құлықтың демонстративті типінің 50%-ын истеройдты-бекем және гипертимді-
истеройдты типтер құрайды. Ал эффективті суицид кезінде бірінші орынды
лабильді және лабильді-истероидты типтер алған. Шынайы қастандық, көбінесе,
сензетивті типтерде(63%), болып шыққан. А.Е.Личко жеткіншектің кезеңдегі
суицидтің төменгі белсенді шизойдтарға тән екендігіне баса назар аударады.
Суицидалды мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі
келетін тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп есептеді.
Адамзат тарихында өзін-өзі өлтіру әрекеті әртүрлі бағаланады. Исламда өзін-
өзі өлтіру айрықша ауыр күнә саналады. Бұған қасиетті Құран Кәрімдегі: Өз-
өздеріңді өлтірмендер (және соған апаратын бұзықтыққа бармандар). Расында
(сіздерді бұ-дан тыйған) Алла сендерге ерекше мейірімді (Ниса сүресі, 29-
аят), - деген Алла тағаланың сөзі дәлел. Аятқа түсіндірме жасаған ғалымдар
өз өміріне қауіп төндіруге, сондай-ақ, түбі мертіктіретін әрекеттерге
баруға да болмайтынын ескертеді.
Бұхари жеткізген мына бір хадисте пайғамбарымыз: Кімде-кім өзін темір
қарумен өлтірген болса, ол тозақта әрқашан сол темірді көтеріп жүреді. Ал
кімде-кім у ішіп өлетін болса, ол адам тозақта мәңгі у ішіп жүретін болады.
Егер біреу өзін өлтірмек болып таудан құласа, ондай адам тозақта мәңгі
құзға құлап бара жатады, - деген [18].
Алайда адамдардың өзін-өзі өлтіруі ерте кезден-ақ басталған. Мәселен
әлемге демократия берген ежелгі Грекияда өз еркімен өмірмен қоштасу тек кей
жағдайда рұқсат етілді. Бұл әдісті заң өлімге үкім кескен адамға ғана
таңдай алатын болған. Афины мен Фивада биліктің рұқсатынсыз өз-өзіне қол
жұмсаған адамның қолы кесіліп, бөлек жерленетін болыпты.Европа халқында
өзін-өзі өлтіретін адамдар - вампирға айналады деген. Ал көне Греция,
Спарта, Афинада өзін-өзі өлтірген адамдардың мәйітін өртеп жіберген.Орта
ғасырда Австрия, Пруссия, Францияда өзін- өзі өлтіруші адамдарды діни
көзқарас бойынша – қылмыскерлер деп санаған.
Суицидальді мінез құлықтың белгілі бір формасы, тәсілі, даму стадиясы,
тәуекел факторлары болады. Суицидальді мінез-құлыққа адамның жас
ерекшелігі, жынысы, кәсіби ерекшелігі, өмірлік жолының ерекшелігі де әсер
етеді.
Әр бір жас кезеңдеріне сай суицидальді белсенділік тән болады.
- Балалық шақ – 12 жасқа дейін;
- Жеткіншектік кезең – 12-17 жас;
- Жастар арасы - 17-29 жас;
- Ересектер арасы – 30-35 жас;
- Қарттық кезең – 55-70 жас.
5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек
кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9
жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен [19]. Жеткіншек
кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен мұғалімдерімен
қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар
арасында өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны
анықталды.
Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге
бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен
өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол
қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш,
эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.
Дюркгейімнің суицид теориясына байланысты адам бір проблемаға тірелген
кезде немесе ол бейімделген орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан
кезде ол өзін- өзі өлтіруге барады деген. Әлеуметтік байланыстардың
ерекшеліктерін ескере отырып ол келесі суицид түрлерін бөліп көрсетті:
эгойсттік және альтруисттік. Тағы да психопаталогиялық жағдай негізінен
балалармен жас өспірімдердің социолизация деңгейімен қоғамда алатын орнына
байланысты да болады. Психоанализдік зерттеулер барысында суицид ол жеке
тұлғаның сексуалды бұзылысына байланысты деген тұжырымдарға келді.
Өзін-өзі өлтіру оның ішкі қақтығыстарын өткізу жағдайларындағы
әлеуметтік психология дезадаптация салдары деп Н.Е.Бачериков қарастырады
[20]. Суицидогенді жағдайлар тұлғаның ерекшелігіне, оның өмірлік
тәжірибесіне, интелектісі және мінез- құлығымен анықталады. Суицидогенді
қақтығыс шынайы себептер арқылы жүзеге асады. Ол тіпті сау адамда кездесуі
мүмкін. Қақтығыс себептері субьект үшін ылғи да шынайы болады, сондықтан ол
субъектіні ауыр уайым – қайғымен депрессияға ұшыратады. Сол проблемалардың
шешілмеуіне байланысты адамдар өз- өздеріне қол жұмсауы мүмкін
А.Г.Абрумова суицидалді мінез-құлқы бар, 770 балалар мен
жасөспірімдерді зерттей келе пубертантты жасқа дейінгі балалар арасында (13
жасқа дейін) - 14,4%, пубертанты жастағы балалар арасында (13-16) - 51%,
пубертантты жастан асқандар арасында (17-18) - 33,8% кездеседі. Суицидке
барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе
тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың өзін-өзі өлтіру себептері ол
көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты
Железова бұл балалардың көбінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың
70% шизофрениямен ауыратын балалар құрайды деген [21].
Орыс философы H.Бердяевтің тұрғысынан қарасақ: өзіне-өзі қол жұмсау-
ол ең алдымен сананың пайымдалуы болып табылады [22]. Өзін-өзі өлтіру
кезінде көп жағдайда, адам психикасы бұзылу үстінде болады. Оның психикалық
тепе-теңдігі жойылған, сана-сезімі лайланған.
Өзін-өзі өлтірудің алдын-алу мәселелерін зерттеудің нәтижесі тек 1917
жылы революциядан кейін жарияланды. Ал, 30-шы жылдардың ортасында суицидтің
педагогикалық превенциясы дамыды. 60-шы жылдары өзін-өзі өлтірудің алдын-
алу мәселелрі тек психиатрлар мен психотерапевтердің жұмыстарында
қарастырылады
Көпшілік ғылыми тұрғылар суицид феноменін тұлғаның психологиялық
дағдарысымен байланыстырады. Бұл- қандай да бір ситуациядан шығатын басқа
жол таппағандақтан, адам өз өміріне балта шабуға барады деген сөз. Осындай
психологиялық дағдарыс күтпеген жерден (күшті аффект нәтижесінен) тууы
мүмкін. Көп жағдайда рухани құлазу ішке жинала береді.
А.Г.Абрумова және В.А.Тихоненко суицидалды әрекеттің екі негізгі типін
көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды әрекет [23].
Демонстративті-шантажды әрекетте - өміріне сондай қауіпті емес
әрекеттерге барады; денеде ірі веналар жоқ жерлерді кескілеу, онша қауіпті
емес дәрілерді ішеді. А.Е.Личко мен А.А.Александров 14-18 жастағы жас
өспірімдерді зерттей келе олардағы суицид мінезі көбінесе аффект жағдайында
және ол балалардың осы жаста өте сезімтал болатындығына байланысты жиі
кездеседі деген тұжырымдарға келді. Бірақ көбінесе бұл кезде балалар
арасында кездесетін суицид ол демонсративті әрекет түрінде болады
Шынайы суицидальді мінез- құлық деп тұлғаға деген шынайы немесе қиын
проблемалары шешілмеген кезде өзін- өзі өлтіруін айтамыз. Ал жалған
шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған ойын жүзеге асыру үшін, оны
қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде және басқалардың сезімін
манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен
адамның алдында жасалады. Бұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі
келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез- құлық көбінесе бала кезден
пайда болады. Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір
тәжірибелерінің болмауына, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау
себептеріне байланысты және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады
И.П.Павлов өзін-өзі өлтіруді мақсат рефлексін жоғалту деп
түсіндірген. Осыған байланысты ол: Мақсат рефлексі әр адамның өмір мәні
және энергия көзі. Өмір қызығы бір мақсатқа жетуге талпыну, егер сол
мақсатқа жете алмаса басқа мақсатты көздеп соған қол жеткізу, қызығу,
ұмтылу. Соған байланысты біздің өміріміз гүлденеді және мәндене түседі.
Егер адамның өмірінде мақсат жоғалса оның өмірі мәнсіз болады. Сол себепке
байланысты біз өлген адамдар артынан қалған қағаздардан, олардың
өмірлерінің мәні жоғалғанына байланысты олар өз- өздерін өлтіруге мәжбүр
болғандарын ұғынамыз. Бірақ адам өміріндегі мақсаттар саны шексіз... Тек
И.П. Павлов суицидке барған адамдардың ешқайсысында психикалық ауытқуы жоқ
деген [24].
Суицидальді мінез- құлықтың 5 типі бар:
1) Протест
2) Жанашырлыққа шақыру
3) Қайғыдан қашу
4) Өзін-өзі жазалау
5) Өмірден бас тарту
Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау
адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының
психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға
байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-
жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз
эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай
психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен.
Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толыққанды емес
отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық
қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады
Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары
болады. Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы
төмен болады деп қарастырады.
Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік
токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі. Өзін-өзі
өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде
жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір проблеманы шеше алмай
жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар
тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты.
Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп,
ата- аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады
Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.
Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері
түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын
суицидте көбейе түседі
Суицидті әр түрлі типтерге ажыратылады, төменде автор олардың ішіндегі
негізгі үшеуін сипаттап береді
1.Демонстративті суицид – бұл аман алып қалу есебінде өзіне қолжұмсауға
тырысу, мұнда адам өмірімен қоштасудың шынайы ниетіне ие болмайды. Мұндай
жағдай адам әр түрлі себептер бойынша, өзіне назар аударғысы келетін болған
кезде болады. Әсіресе мұндай тип жасөспірімдер арасында кеңінен таралған.
2.Аффективті суицид – аффект әсерінен жасалған әрекет. Суицидтің бұл
типі маңызды ниетімен жасалғандығына қарамастан, спектакль сипатында
болады. Көп жағдайда ол қысқа уақытты күй болып табылады.
3.Шынайы суицид – бұл ойластырылған, ерікті, ниетті саналы түрде мақсатты
бағытталған шешім мен әрекет. Адам ұзақ уақыт өзінің бойында сол шешімді
сақтай алады. Мұндай жағдайда адамдар оларға бөгет жасамау үшін,
басқалардан жасырынуға тырысады.
Қазіргі кезде өзіне қол жұмсау туралы көптеген мифтер бар, яғни мұндай
суицид қандай да бір себептерге байланысты жасалатыны туралы жалған
ақпараттар. Төменде автор олардың ішіндегі ең көп таралғандардың
бірнешеуіне тоқталып өтеді:
-Өзіне қол жұмсайтындардың барлығы психикалық ауру адамдар. Бұл
ешқандай дәлелдері жоқ, өйткені статистика бойынша адамдардың шамамен 25%
ғана психикалық ауру адамдар болған [25].
-Өзін өлтіруге деген қабілет тұқымқуалаушылық арқылы беріледі. Бұл
тұжырым да дұрыс емес, себебі суицидтік қабілеттер генетикалық жолмен
берілетіні туралы ешқандай зерттеушілік дәлелдемелер жоқ.
-Келесі миф адам суицид туралы жай ғана ойлай отырып немесе айта отырып,
оны ешқашанда жасамайтыны туралы айтады. Ол да қате ақпарат, өйткені суицид
туралы айтып отырған адам сол арқылы оның естіп көмектесу үшін көмек сұрап
тұрғынын білдіруі мүмкін. Бірақ оны шын мәнінде қабылдамаған адамдар, оған
назар аудармай, оған немқұрайлық танытса, нәтижесінде суицид жасалуы әбден
мүмкін.
-Өзінің өмірінде бір рет болса да суицид жасап көрген адам ешқашанда оны
қайталамайды деген пікір де жаңсақ болып табылады, өйткені көп жағдайда
ондай адамдар қайта қайта оны қайталайды, және оларға мұқият қарау керек.
Мұндай мифтер өте көп және олар бұл проблеманы дұрыс түсінуге бөгет
жасайды, оның салдары өте қиянды, өйткені мұндай ақпарат тек миф болғанын
біле отырып көп жағдайда өзін өзін өлтірудің алдын алуға болады.
1.2 Жасөспірімдердің мінез-құлқының психологиялық
ерекшеліктері
Жасөспірімдер деген кімдер, олар қандай, балалардан және ересектерден
несімен ажыратылады, олардың ерекшеліктері қандай? Жалпы анықтамалары.
Жеткіншектер мен бозбалалардағы суицидті мінез-құлық, олардың қоршаған
адамдармен әлеуметтік байланыстың бұзылуын өзін-өзі құртумен қалпына
келтіру деген оймен ерекшеленеді.
Қазіргі психологиялық зерттеулер- тұлғалардың өмірінде кездесетін
проблемаларды өзін-өзі өлтірумен шешуге бейім тұратындығын және генетикамен
байланысты екенін дәлелдейді.
Бірақ алда психологтардың кәсіби біліктілігін талап етер қауіпті кезең
күтіп тұр. Ол – көктем мезгілі.
Көктем мезгілі қалайша қауіпті болуы мүмкін деген сұрақ туындауы мүмкін.
Бұл сұрақтың да ғылыми дәлелденген жауабы бар. Ғалымдардың зерттеуі бойынша
ең көп суицидтер саны көктем мезгілінде тіркеледі. Көктемгі құлпырушы әлем
мен адам жанының дағдарысының кенеттен пайда болған арақатынасының сәйкес
келмеуі суицидті мінез-құлықтың көрінуіне алып келеді. Американдық ақын
Томас Эллиот жазғандай: Сәуір айы ең қатыгез ай. Статистикалық
мәліметтерге сәйкес өлім айлары- сәуір, мамыр, маусым айлары, ал жыл
мезгілі – көктем. Өлім уақыттары – 12.00 немесе 13.00-ден 15.00-ге
дейінгі уақыт аралығы [26].
Жалпы суицидті әрекетке дайындалып жүрген жасөспірімдерді мына белгілер
арқылы анықтауға болады:
Сөздік белгілер:
1.Жасөспірім өлім туралы ашық және тура айта бастайды: Мен одан әрі өмір
сүре алмаймын.
2.Өзінің тілегі туралы жанама түрде түсінік береді: Мен енді ешкім үшін
проблема тудырмайтын боламын... .
3.Өзіне өзі қол жұмсау тақырыбында көп әзілдеу.
4.Өлім тақырыбындағы сұрақтарға қызығушылық таныту
Адамның психологиялық факторы, мәдени деңгейі және оны қоршаған адамдар
суицидті мінез-құлық формаларын тудыруға мүмкіндік жасайды. Адам неғұрлым
әлеуметтік ортаға жақсы бейімделсе, соғұрлым суицидтік мінез-құлық деңгейі
аз болады.
Түрлі мінез-құлық көріністері кезінде суицидке бейімділікті анықтауға
болады:
1. Типологиялық белгілері бар адамдар тобына:
- өзіне деген сенімсіздік;
- өзін бағалау деген;
- оптимизмнің төменгі деңгейі және күнделікті әрекетте белсенді;
- өзін кінәлауға бейім;
- инфантилизм (дамуға тежелеу);
2. Басқалармен қатынасқа түскенде көрінетін мінез-құлықтық белгілеріне
мына топтағы адамдарды жатқызамыз:
- мінез-құлық құрылымының өзгеруі;
-өзіне тән емес тұйықтық және көпшілік адамдамен араласуда
белсенділігінің төмендеуі;
- мінез-құлықтың қозуы және белсенділіктің жоғарылығы;
- тұлғааралық қатынастардың бұзылуы;
- шешім қабылдағанда ерік жігерінің болмауы;
- қоршаған әлемге қызығушылығының болмауы.
Кез келген өмірлік дағдарыстың шешімі бар. Ол конструктивтік және
деструктивті болуы мүмкін. Бұл адамның денелік, психологиялық жағдайына,
оның тәрбиесіне, әлеуметтенуіне, қоршаған адамдарға байланысты.
Өмірлік дағдарыстың шешімі деструктивті стратегия, сыртқы агрессия болып
табылады. Мұнда адам өзінің рухани ауыртпалығын тұншықтыруға ұмтылып, бүкіл
күш-қуатын соған жұмсайды. Сыртқы агрессияның спектірі жеткілікті кең
тараған. Жәбірленушінің қорлануы кісі өлтіруге дейін барады. Кейбір
жағдайда сыртқы агрессия дамудың шыңына дейін жетеді, бұл өзін қоршаған
адамдардың барлығын өлтіру.
Аутоагрессия – көптеген белгілермен сыртқы агрессияға ұқсас келеді, бірақ
бұл тек өзіне ғана бағытталған.
Суицидті мінез-құлық – кез-келген ішкі және сыртқы тұрмыстық жағдайлардың
өзін-өзі өлтіруді ойлауға бағыттайтын формасы.
Қазіргі тұрмыстық зерттеулерде тұлғаның қиындықтарды өзін-өзі өлтіру
жолымен шешу әрекетінің генетикамен тығыз байланыстылығы айтылады.
Объективті белгілер ұқсас, дау-жан-жалды жағдайлар (жанұядағы ұрыс-керіс
немесе ажырасу, тіл тигізу немесе қызмет бабындағы сәтсіздіктер) тұлғаға
қатты әсер етсе, олар психологиялық зақым алады, бірақ ол мінез-құлықтың
нақты бір жолын сипаттамайды [28].
Бұл тұлғалар мұндай жағдайда дұшпанымен күресуге бел байлайды, ал
кейбіреулері көмекке шақырады, үшіншілері қатерлі сәттен қашуға тырысады,
төртіншілер өзін кінәлайды, бесіншілер салы суға кетеді де тағдырдың
соққысына өзі мойын ұсынады. Бірақ, қалай болса да сыртқы және ішкі
қатер жағдайы бір нүктеге тіреледі, одан өзіне ғана тән ерекше мінез-
құлықтың түрі туындайды. Бұл жағдайда өзінің ағзасын түсіну шегі болады.
Бұл таңдау және пресуицидтің өзіндік бағытын ұсынуы.
Суицид көбінесе бала мен ата-ана қарым-қатынасы бұзылғанда болады.
Суициденттердің 40%-ы тек ананың тәрбиесін көргендер. Сонымен қатар,
көбінде ата-анасы ажырасқандар немесе ата-анасы үнемі ұрысып-керісетіндер.
Ал 25 %-ын жанұялық жағдайы сәтті отбасылардан шыққандар құрайды.
Мұның тағы бір себебі ата-аналар арасында жыныстық-рөлдік қарым-
қатынастың бұрмалағандығы, тым шектен тыс қамқорлыққа алу, мейірімді бола
тұрса да, сезімін білдіртпей, арақашықтықты сақтайтын мазасыз, қатал,
әміршіл әке. Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша 55 % жағдайда әкелері
ішімдікке бой алдырғандар, бұл да қосымша психологиялық зақым болып келеді.
10% жағдайда жанұяда сәтті және жақсы қарым-қатынас орнағанмен, балаға
шектен тыс тыйым салатын, ата-аналары өте қаталдар [29].
Тәжірибеде ата-аналарына қарсылық білдіруде батылдық таныта алмайтын бала
қиыншылыққа мойын ұсынғыш, сезімге тәуелді болып өседі. Сондай-ақ ананың
өктем, мазасыз және тым мейірімді сезімдерінің бірмезгілде қатар келуінен
бала өмірбейімделе алмайды, бұл көп уақытқа созылған астензиацияны
тудырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар ата-аналар балалармен монолог түріндегі
диалогпен сөйлеседі. Мұндай жақындарының баланың ойымен санаспауы
суициденттерде мені түсінбейді, менімен санаспайды, мен не айтсамда
ұққылары келмейді, не істесем де жақсы көрмейді, онда маған өмір сүріп
керегі не? деген аффектілі-қарсылық мінез-құлықтың қалыптасуына алып
келеді. А.Г.Абрумова уайымның өзін-өзі өлтірушілікпен аяқталатын
суициденттердің мінез-құлқының классификациялық формасын ұсынды [30].
Суицидалды мінез-құлық кезкелген ішкі және сыртқы психологиялық
жағдайлардың өзін-өзі өлтіруді ойлауға бағыттайтын формасы.
Ішкі формалар-суициденттердің ойлары, беталыстары, түпкі ойы және ниеті.
Суицидті мінез-құлыққа қиялданып, уайымдау түрткі болады, өзінің өлімі
туралы айқын көз алдына елестейді, тек қана өмірді мойындамау ғана болады.
Өмірдің мәнін бағаламауын, олардың өмір сүрудің керегі жоқ, өмір сүріп
жатқан жоқпын, тек тіршілік етудемін деген сөздерінен байқауға болады.
Пассивті суицидті ойлар- өліп қалсам жақсы болар еді, ұйықтап оянбай
қалсам деген қиялдары өздерінің өлімі туралы емес, өздерінің өмірін қиюын
сипаттап елестетуі. Бұл ойлар оны суицидке іштей дайын екенін көрсетеді.
Суицидальді түпкі ойлар- суицидальді әрекеттің белсенді формасы, өзін-өзі
өлтіру жоспарын құрайды.
Суицидальді ниет- өзін-өзі өлтіру туралы шешім қабылдау және тікелей
суицидальді әрекетке кірісу.
Суицидальді мінез-құлықтың сыртқы формасы суицидальді әрекет жасауын
көрсетеді.
Суицидальді әрекет- тікелей өзіне-өзі қол жұмсауы, бірақ өлмей қалуы.
Суицидальді ойлардан бастап әрекетке барғанға дейінгі кезең пересуицид
деп аталады. Өлгісі келу алдындағы қатты күйзелістің ұзақтығы бірнеше
минуттан бірнеше айға дейін созылады. Мақсатына сәйкес суицидальді мінез-
құлық нағыз және парасуицидальді болып бөлінеді.
Нағыз суицидальді мінез-құлыққа мақсатына жету үшін өзіне-өзі қол
жұмсаудан бұрын қысқа хат қалдырады. Әдетте ондай хаттарда өзіне-өзі
кінәләп, өмір сүру мүмкін емес екендігін сезінгендіктен, жақын адамдармен
қоштасып, осындай душар еткен кінәлі адамды жазады. Постсуицидальді кезеңде
әрекеті жүзеге аспай қалса, біраз уақытқа дейін суицидальді ойлар мен
ниеттері сақталады. Мұндайда өлмей қалғанына тікелей және жанама формада
өкініш білдіреді, оның құндылығы жойылғанына өкінеді. Пассивті түрі өлімге
келісу болады.
Аффективті суицид. Аффективті суицидальді іс- әрекет қатты ашуланғанда,
ұзаққа созылған психологиялық зақым аккумуляциясы уақытша есінен адасуға
алып келу. Аффективті суицид динамикасы бүрісіп қалумен және
қарқындылығымен ерекшеленеді. Бір жағдайда аффект дамуы көңіл-күйдегі
зорланудың шапшаң өсуімен қоса жүреді. Сананы реніш, ыза, намысынң аяққа
тапталуы және жағымсыз ойлар, шектен тыс ашу билейді. Адам дау-жанжалды
жеке көрініс ретінде қабылдайды.
Суициденттер қоршаған ортаға мән бермейді, ешқандай дәлелді есепке
алмайды. Суицидальді ой жаулап алғанда қорқыныш және ауру сезімі болмайды.
Суицидальді әрекет реактивті түрде қысқа тұйықталу механизмі түрінде
болады.
Аффектілі суицидте адам өзінің терең және шынайы ниеті болса да, өзін-өзі
өлтіруді басқа адамдардың көзінше жасайды. Сырттай ашықтан-ашық қоқан-лоқы
ұқсас болғанымен, мұндай іс-әрекеттің суицидальді қоқан-лоқыдан ерекшелігі
бар.
Суициденттер кезінде көрінген, өзін-өзі өлтіруге арналған кез-келген
құралдарға жиі мән беріп, таңдайды.
Ашықтан-ашық қоқан-лоқылы суицидальді мінез-құлық.
Ашықтан-ашық қоқан-лоқы жағдайында суицидті әрекет шартты түрде болуы
мүмкін, мұнда саналы түрде өмірге қауіпті әрекеттермен айла-амал жасалады.
Ренжіткен адамды жазалау мақсатында, қоршағандарды оған қолайсыз жағдай
туғызу тәсілі. Мұндай әрекеттер куәгерлер болған жағдайда жасалады. Ашықтан-
ашық қоқан-лоқының орындалуының ең көп таралған түрі-бұл өзінің тамырын
кесу. Суық қару өте сирек қолданылады, онымен атамын! деп қорқыту өте кең
қолданылады.
Парасуицид әлеуметтенуге қарсы тұлғаларда жиі қолданылады. Парасуицид
кейбір өткір сезімді іздеген адамдарда кездеседі, олар сезім ояту үшін
қолданылады. Бұл үшін тәуекелдік және ауыратын әрекеттер қолданылады: қыл
көпірдің шетімен жүру, теріні күйдіру немесе асылу. Олар қоршаған ортаға
өзі өліммен қоштасуға дайын екенін дәлелдеу арқылы, сезімдік қарым-қатынас
орнатуға ұмтылады. Мұндай әрекет топтық және бұқаралық өзін-өзі
өлтірушілікте кездеседі, әсіресе секта мүшелері қатысуымен жасалынады. Бұл
жағдайда фонаттар өздерін құрбандыққа шалады [31].
Жасөспірім деген кім? Сан ғасырлар бұрын Сократ жасөспірімдер туралы
былай деп айтқан: олар артық нәрсе жасауға бейім келеді, жаман мәнерге ие,
және беделді азаматтарды құрметтемейді, олар ересектерді елеп, өздерінің
алтын уақыттарын бір бірімен әңгімелесе отырып өткізу үшін жиналады. Олар
әрқашанда өзінің ата-аналарына қарсы шығуға дайын, әңгіменің барысында
өздеріне назар аударуға тырысады, және өзінің ұстаздарын әуреге салады
(Сократ).
Көптеген адамдар қазіргі кезде жасөспірімдер туралы да солай деп айтып
жатады, сол арқылы, сыртқы мінез-құлықтары бойынша сынға алады. Дегенмен
бұл адамдар категориясының (жасөспірімдердің) барлық адамдары өздерін солай
ұстайтыны туралы неге ойланбасқа, мүмкін, оның себебі бар шығар, әлде ол
қалыпты ма? Және шын мәнінде мұндай мінез-құлықтың өз түсініктемесі бар.
Және автор төменде сол анықтаманы ұсынады, оларға объективті анықтамалар
береді.
Жасөспірім – бұл 12-ден 18-ге дейінгі жастағы адамдар (шамамен, бұл кезең
ерте немесе кеш басталуына байланысты әр түрлі болуы да мүмкін), яғни
балалық шақтан жастық шаққа өту кезеңі. Бұл кезеңді дағдарысты немесе
ауыспалы деп атайды, өйткені балалар түбегейлі өзгерістерді бастап
кешіреді. Енді олар өз бетінше болуға үйренеді, өздерінің болашақтары
туралы ойланады, әрекеттерінде өзгерістер пайда болады, олар қуыршақтары
мен ойыншықтарын тастайды, өзінің іс-әрекет шеңбері өздері таңдайды. Және
соңғысы, өзара қарым-қатынас жүйесі өзгереді, достарының ортасы да өзгеріп,
қарама-қарсы жыныстағы тұлғаларға деген қызығушылықтары артады т.б.
Жасөспірімдердің физикалық даму аймағын қарастыра отырып, мыналарды
ескеру керек бұл организмнің физикалық өзгерістері, онда олар өзін
шаршаңқы және бейқам сезінеді. Бұл фактор айналандағы адаммен өзара қарым-
қатынасына олардың мінез құлықтарына әсер етеді. Жасөспірімдік кезең
баланың организміндегі барлық қайта құруларымен тығыз байланысты, және ең
алдымен ол жыныстық жетілуі болып табылады. Бұл кезеңде баланың организмі
интенсивті дамиды. Бұлшық ет қаңқа жүйесі күштірек болады, онымен бірге
салмағы мен бойы өседі, сондықтан физикалық күші де артады. Бас миы
ұлғаяды, оның салмағы ересек адамның көрсеткіштеріне жақындайды. Бұл
жасөспірімдердің ақыл - ой белсенділіктерінде көрініс береді. Интенсивті
физикалық даму жасөспірімге сенімділік ұялатады, бірақ жауапкершілік сұрағы
да артады[32].
Физикалық дамуда жасөспірімдер күшті, шыдамды тұрақты болады. Қаңқа
бұлшықетке қарағанда интенсивті дамиды. Физикалық кемелдену дамуымен қатар
жыныстық жетілу кезең шамамен 14- те, қыздарда 12 жаста. Бұл кезеңде
өзгерістер организмнің барлығында жүреді. Сонымен қатар бұл кезеңде
жасөспірімдерде қарама-қарсы жыныс адамдарымен қарым-қатынас деген
қажеттілік пайда болады.Бұл кезде жасөспірімдер әсіресе қозғыш келеді,
олардың мінез-құлықтары импульсивті болып келеді, ол адекватты емес,
басқарусыз келетін әрекеттерінен білінеді. Ал интенсивті өсуі мен
организмдегі қайта құрулар жасөспірімнің оның сыртқы келбетіне деген жоғары
қызығушылығын тудырады. Бұл сферада көп жағдайда өзінің Менінің
қалыптасуы бойынша әр түрлі проблемалар қалыптаса бастайды. Мұнда әртүрлі
стереотиптер немесе комплекстер қалыптасуы мүмкін, олар ақталған немесе
ақталмаған да болуы мүмкін. Мысалы, арық қыз өзін толықпын деп санайды –
ақталмаған комплекс, аласа бойлы ер бала өзін кішкентаймын деп санайды, сол
үшін ұялады – бұл комплекс, бірақ ол ақталған, олармен басқалар сияқты
күресу керек.
Жоғарыда атап кеткендей, өмірдің бұл кезеңінде жыныстық жетілу жүреді. Ер
балаларда ол 14 жасында, ал қыздарда 12 жастан басталуы мүмкін. Жыныстық
жетілу кезінде жасөспірімдердің бойында жыныстық гармондар ересек адамдарға
қарағанда, көп бөлінеді, сондықтан жасөспірімдер көбінде стресс жағдайында
болады[33].
Когнитивті немесе интеллектуалды даму да орасан зор мәнге ие болады,
өйткені бұл кезеңде ойлау, ес, қиял, сөйлеу мен көптеген басқа сфералары
интенсивті дамиды. Кейбір ғалымдар бұл кезеңде интеллектуалды дамудың шыңы
болады деп санайды. Бұл кезеңде интелектуалдық қабілетінде өзгерістер
болады, олардың алдында шешімді, өз бетінше ойлауды талап ететін жаңа
міндеттер пайда болады. Әсіресе логикалық ойлау қабілеті жақсы дамиды.
Жасөспірімдік шақта теориялық ойлаулары дамуын жалғастырады, соның есебінде
аса логикал болып табылады. Сондықтан, жасөспірімдер өздерінің болашақтары
туралы өз бетінше ойластыра алады, олар үшін бұл терең мәнге ие болады. Ес
те есте сақтауға қажетті материалдардың саны артуына байланысты, сонымен
қатар оның күрделілігіне қарай трансформациялана бастайды. Яғни
жасөспірімдер барлық материалды жаттап алу емес, негізгі идеясын бере біліп
оқуға үйренеді. Ал бұл ес аса логикалы болуына итермелейді.
Жасөспірімдер өз бетінше ойлауы мүмкін және ойлауы да керек, өйткені
достарының ортасында бола отырып, олар өз бетінше таңдау жасауларына тура
келеді. Өз бетінше шешім қабылдау әдісін қолдана отырып, олардың бойында
өзінің жеке шешімдерін қабылдаулары дамиды. Бұл жас кезеңінде қабылданған
кейбір шешімдері алдағы өмірінің барлығында үлкен мәнге ие болуы мүмкін.
Бұл білім беруге, өмір серігін таңдауына және мамандығына қатысты
шешімдері. Бұл әдістемемен жаттыға отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІ – ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ХАЛЫҚТАР ДОСТЫҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘӨЖ 37. 035, 6 (574)
ДАУЛЕТБЕКОВ БАҒИЛА ДАУЛЕТБЕКОВНА
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫ АРАСЫНДА СУИЦИД ЖАСАУ ҚАУПІН АЛДЫН-АЛУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
6М010300-Педагогика және психология мамандығы бойынша
педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми жетекші:
П.ғ.д., профессор Е.Омар
Шымкент, 2015
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер 3
Анықтамалар 4
Белгілеулер және қысқартулар 5
Кіріспе 6
1 Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеудің
психологиялық-педагогикалық негізі
1.1Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама 10
1.2Жасөспірімдердің мінез-құлқының психологиялық ерекшеліктері 17
1.3Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері 24
2 Мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін алдын-алудың
педагогикалық негіздері
2.1Мектеп оқушылары арасында суицидке тәуекелдіктің көрінуі 40
2.2Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық47
әдістер мен зерделеу әдістері
2.3Жан күйзелісі және одан арылу жолдары 50
Қорытынды 73
Пайдаланылған әдебиеттер 75
Қосымша 76
Нормативтік сілтемелер
Осы магистрлік диссертацияда келесі стандарттарға сілтемелер
пайдаланылған:
1. Қазақстан Республикасының Білім туралы - 27.07.2007-№313 ШЗ РК
заңы.
2. Ағымды үлгерімді бақылауды, білім алушының аралық және қортынды
аттестациялауын жүргізу ережесі (ҚР Білім және ғылым министрлігі 18.03.2008
ж. №125 бұйрығы, өзгерістері және толықтыруларымен 1.11.2010 ж. №506.
16.03.2011 ж. №94 бұйрықтары).
3. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру
стандарты 5.04.033-2011. Магистратура.
4. ҚР МЖМБС 7.09.102-2009, 6М0100300 – Педагогика және психология
мамандығы. Магистратура.
5. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылы 28 мамырдағы №247
бұйрығымен бекітілген ҚР бакалавриат және магистрант мамандықтарының
жіктеуіші мен жоғары білім беру мамандықтарының жіктеуішінің сәйкестік
тізбесі.
6. Қазақстан Республикасының жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі
білім мамандықтарының жіктеуіші (01.09.2009 жылы енгізілген).
Анықтама
Осы магистрлік диссертацияда сәйкес анықтамалар бойынша келесі
терминдер қолданылады:
Суицид – өзіне өзі қасақана қол жұмсау.
Суицидті мінез-құлық – өз өмірін қию туралы түсініктердің басқаруымен
істелетін саналы түрдегі әрекет.
Демонстративті суицид – бұл аман алып қалу есебінде өзіне қолжұмсауға
тырысу;
Аффективті суицид – аффект әсерінен жасалған әрекет;
Шынайы суицид – бұл ойластырылған, ерікті, ниетті саналы түрде
мақсатты бағытталған шешім мен әрекет;
Аутоагрессия – көптеген белгілермен сыртқы агрессияға ұқсас келеді,
бірақ бұл тек өзіне ғана бағытталған;
Жасөспірім – бұл 12-ден 18-ге дейінгі жастағы, яғни балалық шақтан
жастық шаққа өту кезеңі;
Депрессия – бұл эмоционалды күй, ол шарасыздық, қорғауға зәру, зерігу
сезімдерімен сипатталады;
Суицидент- өзінің өміріне қол жұмсаушы адам.
Белгілеулер және қысқартулар
Осы магистрлік диссертацияда пайдаланылатын белгілеу және қысқартулар:
ДДСҰ- Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
ҰБТ-Ұлттық бірыңғай тестілеу;
ЖОО-Жоғары оқу орны;
Кіріспе
Егемен еліміздің жарқын болашағы болар жас ұрпаққа терең, мазмұнды
білім беру мен ұлтын сүйер патриот азамат етіп тәрбиелеу –бүгінгі алға
қойылған басты міндет. Ертеңгі ел тізгінін ұстар азаматтар –бүгінгі мектеп
оқушысы. Бүгінгі таңда қазақстандықтардың алдында тұрған міндеттердің бірі
Mәңгілік Ел идеясын жүзеге асыру. Бұл идеяны жүзеге асыру үшін
мектептерде мақсатты түрде тәрбие жұмыстарын жүргізу, сонымен қатар барлық
оқу пәндерінің тәрбиелік мәнін күшейту қажет. Оқытылатын пәндер рухани-
адамгершілік қасиеттері мен білім алушылардың патриоттық сезімдерін
қалыптастыруға, қазақстандық отаншылдық пен азаматтық жауапкершілік, ұлттық
сана-сезім мен толеранттылық, Қазақстанның этникааралық жағдайда қарым-
қатынас жасай білуіне бағытталуы тиіс [1].
Әрбір жасөспірімді өзінің жеке басының дамуына құрметпен қарауға,
өзін дәріптеу, өзіне сену, өз ойы, сөзі және іс-әрекеті үшін жауапкершілік
сезімдерін дарыту арқылы өмірге деген құлшынысын ояту, ал өзіне деген
сенімі, құрметтеуі төмен болса, онда ол өмірге деген қызығушылығы
төмендеп, жеке жан күйзелісін жеңе алмай өмір сүрудің соңы- суицидке
барады. Алайда бүгінгі күні мектеп қабырғасында оқитын балалардың нағыз
бақытты, өмірдің қызығына тоймайтын жастық шақтарында өз-өздеріне қол салу
фактілері жиілеп отыр. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ)
деректері бойынша өз-өзіне қол жұмсау мәселесі өмірмен қоштасу, өлудің
себептерінің отызыншы түріне жатады екен [2].
ДДСҰ 10 қыркүйекті Дүниежүзілік суицидпен күрес күні деп жариялады.
Суицид – бұл ғаламдық дертке айналды. Суицидке бейімділік - өмір бойы
сақталатын қасиет. Бұл дерт өмірдің балдай дәмін енді ғана татып келе
жатқан жас балапандардың өмірмен қоштасуы жасөспірімдер суициді деген
ұғым өз алдына бөлек бір отау тікті. Суицид -өзін-өзіне қол жұмсауға икемді
адамның әрекеті. Бұл адамның өзінің ішкі болмысына жасалған қатігездігі,
яғни жауыздығы, тығырықтан шығудың бірден-бір жолы деп ойлайды.
Суицидалдық мінез-құлық белгілерін белгілі ғалымдар Э.Дюркгейм, М.А.
Алемаскин, П.П. Блонский, Л.С. Выготский, Л.М. Зюбин, И.А. Невский, В.А.
Сухомлинский, В.А.Татенко, Д.И. Фельдштейн, С.Г.Шацкий, Е.В.Григорьев,
М.Г.Усов, Л.И.Адамова және т.б. жүргізген зерттеулерінде жасөспірімдердің
негізгі әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
себептерін ашты [3-6]. Ал жасөспірімдердің тұлғалық ерекшеліктерін
зерттеуде дәрігер-психологтар П.Б.Ганнушкин, М.М.Кабанов, О.В.Кербиков,
В.В. Ковалев, К.Леонгард, А.Е.Личко, Ю.С.Скроцкий, Г.Е.Сухарева, Н.И.
Фелинская, Г.К.Ушаков және т.б. үлкен үлес қосты [7].
В.С. Ефремов, А.Г.Амбрумова, В.А.Тихоненко және Е.М.Вронолар
суицидалды әрекеттердің негізгі типтерін ашса, И.П.Павловның пікірінше,
өзін-өзі өлтіруді мақсат рефлексін жоғалту деп есептеген [8-10].
И.Б.Бойконың пікірінше, суицид – адам мінез-құлқының актісі, ол-
психикалық ауру әсерінен және рухани күйзелістің ұлғаю жағдайда жасалады.
Суицидент адам өз өміріне қол жұмсаушы адам. Суицидттік оқиға өзін-өзі
өлтіру актісі немесе оның орындалуына әрекет жасау деп қарастырады [10].
Біздің Конституциямыз Мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы – адам және
оның өмірі деп басталады. Ендеше сол қымбат қазынаны көзіміздің
қарашығындай етіп қорғау әрбір азаматтың алдындағы, сондай – ақ жалпы
қоғамның алдында тұрған өзекті мәселе.
Ал қазақстандық ғалымдар Х.Атемова, Г.Қ.Ширинбаева, Бапаева М.Қ ,
Әбеуова И.Ә., Г.Б.Абасова, Г.А.Диханбаева, А.А.Ка ракуловалар суицидтің
алдын-алу жолдарын өз еңбектерінде зерттеген [11].
Қазақстан Үкіметі қабылдаған Білім туралы Заңының, Білім жүйесі
аталатын екінші бөлімінде Білім беру жүйесінің басты міндеттері
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау ... олар
мемлекеттің белгілерінің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтың
дәстүрлерін қастерлейтін ... халықтар достығының негізінде тәрбиеленген
халық Отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын терең
түсінген... Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқының басқа да халықтардың
тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып, игеріп,
кепілді азамат болуы керек [12] - делінген. Педагогика, психология,
социология ғылымдарының жағдайын талдау арқылы суицидалды әркеттерді
анықтауға мүмкіндік туды.
Мамандар суицид оқиғасының жиiленуiне әртүрлi себептердi алға тартады.
Соның ішінде суицид дертіне әлеуметтiк жағдай, тиiстi отбасылық және
қоғамдық тәрбиенiң жоқтығы, моральдық және физикалық зорлық-зомбылық,
есiрткi қолдану, жоғары сынып оқушыларының төменгi сынып балаларының
намысына тиетiн әрекеттер жасауы сияқты жағдайлар негізгі факторлар.
Балалардың психикасы өте нәзік, сезімтал болып келетіндіктен кішкентай
нәрсенің өзін ауқымды проблема ретінде қабылдайды. Әсіресе, 13-17 жас
аралығындағы жасөспірімдер өте әсершіл, кез келген нәрсені жүрегіне тез
және жақын қабылдайды. Өздерін қинап жүрген нәрселер туралы тіс жарып
ешкімге айтпайды, жасыруға тырысып, үндемей қалуды жөн санайды. Түсіністік
болмаған кездерде түрлі жағдайларға ұрынып жатады. Сондықтан
білім беру мекемемелері мен мектеп-интернаттардың тәрбиелік жұмыстары
оқушылары мен тәрбиеленушілердің жан-жақты дамуына қарай бағытталуы тиіс.
Сонымен, келтірілген шағын талдау негізінде біздің таңдаған
проблемамыздың көкейтестілігін көрсетеді және зерттеуді Мектеп оқушылары
арасында суицид жасау қаупін алдын-алудың педагогикалық негіздері деп
атауға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты: мектеп оқушылары арасында суицид жасау қаупін
алдын-алудың педагогикалық негіздерін жасау, жүйелеу және оны оқу-тәрбие
үдерісінде пайдаланудың жолдарын анықтау.
Зерттеудің нысаны: оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: педагогикалық және ғылыми-әдістемелік
еңбектердегісуицидтің алдын-алу жолдары.
Зерттеудің міндеттері:
- Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеу;
- Жеткіншек және жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктерін
көрсету;
-Жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық
әдістер мен зерделеу әдістерінің сипаттамасын анықтау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, білім беру ұйымдарының жалпыадамзаттық
құндылықтарға негізделген өскелең ұрпақтың білім алуы мен тәрбиелену
үдерісінде қолданылатын барлық әдістер мен тәсілдердің тек оң және
ізгілікті болуын, сенімділік қалыптасуы, шабытты шығармашылық, өзіндік даму
мен өзіндік жетілдірулерге мүмкіндік беретін жағдайларды көзделенуі
жүйеленсе, олар мемлекеттің оқу-тәрбие үдерісіне ендірілсе, онда
жасөспірімдердің суицидке бару әрекетінің алдын-алуға мүмкіндік жасайды.
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушының ішкі жан-дүниесін байытуы және
өзіндік қайталанбас жеке даралығын пайымдауы арқылы табиғи қабілеттіліктері
мен жасампаздық әлеуетін ашуға бағытталған мақсатты білім беру үдерісін
ұйымдастырудағы тәлім – тәрбиенің маңызы.
Зерттеудің әдіснамалық-теориялық негіздері: баланың рухани дүниесі мен
өзін қоршаған ортаның өзара үйлесімді байланысын қамтамасыз етуге
бағытталуы, балалардың өмірлік өз жолдарын тануға, олардың азаматтық
көзқарастары қалыптасуына, әрбір жасөспірімнің тұлғалық өсуін психологиялық-
педагогикалық қамтамасыз ету; өзіндік жолын табу еркіндігі болуы, табысқа
жету жағдаяттарын тани алуына, өзіндік тәрбиеге ықпал етуге бағытталады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу алдына қойған мәселелерді шешу үшін
-талдау, жинақтау, салыстыру, баяндау және т.б. әдістер арқылы
мектептегі және педагогикалық жоғары оқу орындарында білім беру мәселесіне
байланысты жарық көрген мемлекеттік құжаттармен танысу;
педагогикалық, психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты
жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспасөз материалдарымен,
оқулықтар, әдістемелік нұсқаулармен танысу, оларға талдау жасау;
педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу, жоғары оқу орындарының
оқу-тәрбие жұмыстарына бақылау, сауалнама жүргізу; алдыңғы қатарлы озық
тәжірибелерді жинақтау, қорыту.
Зерттеу көздері: педагогика, психология, социология ғалымдарының
суицидке қатысты еңбектері, мерзімді басылымдардағы суицидке қатысты
материалдары, ұлттық кітапхана мен Республикадағы өзгеде кітапханалардағы
материалдар.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық еңбектерге теориялық, әдістемелік тұрғыдан талдау; оқу тәрбие
үдерісінде пайдалану әдістемелеріне сипаттама.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Бірінші кезеңде зерттеу мәселесі бойынша психологиялық,
педагогикалық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге талдау жасалды; Суицидтік
мінез-құлық мәселесі зерттеліп, негізгі бағыттары анықталып, сипатталды;
зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Екінші кезеңде зерттеу тақырыбы бойынша жинақталған материалдарды
талдау жалғастырылды; зерттеу тақырыбы бойынша сауалнама, тәжірибелік
жұмыстар жүргізілді. Жинақталған материалдар және бақылау, тәжірибелік
жұмыстардың нәтижелері сараланып, магистрлік диссертация әдеби тұрғыда
рәсімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне жан-жақты сипаттама
берілді;
- жасөспірімдердің өз-өзінет қол жұмсаудың негізгі себептері анықталды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- жасөспірімдер арасындағы суицидті зерттеуге арналған психологиялық
әдістер мен зерделеу әдістерін оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланылды;
- зерттеу материалдарын әлеуметтік педагог, психолог мамандарының
біліктілігін жетілдіру институтында пайдалануға болады;
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және тәжірибеге енгізу:
Педагогика және психология мамандығы бойынша Педагогика тарихы
пәндерінен лекциялық, семинар сабақтарында, өздігінен орындалатын
жұмыстарда пайдаланылды. Зерттеу нәтижелері бойынша 3 ғылыми мақала
жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Суицидтік мінез-құлық мәселесін зерттеудің психологиялық-педагогикалық
негіздері
1.1 Суицид ұғымы мен суицидальді синдромға сипаттама
Адамға өмір бір-ақ рет беріледі. Ал қу тіршіліктің тауқыметіне қарсы
тұрып, өз несібеңді қолдан тайдырмай, ие болсаң соның өзі бақыт. Бірақ та
өмірдің бірде бар, бірде жоқ, ойлы-қилы қиындығына шыдай алмай, жүйкесі
жұқарып, бүгінгі тіршіліктен, бақилық дүниені дұрыс көріп, мезгілсіз сол
жаққа аттанып жатқаны қаншама.
Суицид – адамның өзі құрбан болып табылатын, қандай да бір себептерге
байланысты өзін өмір сүру құқығынан айыру мақсатымен жасалған, саналы,
ниетті және ерікті өлімі. Суицид латын тілінен алынған өзін-өзі өлтіру,
өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синоним өмірін қию.
Бұл ұғымға 19-ғасырда француз социологы Э.Дюркгейм анықтама берген [13].
Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу мінез-құлқы біржақты патологиялық
тұрғыдан қарастырылмайды. Бұл әрекет көп жағдайда есі дұрыс адамның мінез-
құлқы болуы да мүмкін.
Суицид- бұл адам бойында көрінетін психологиялық көрініс, бұны түсіну
үшін ең алдымен өзіне-өзі қол жұмсаған адамның жан дүниесін түсіну керек.
Өзіне-өзі қол жұмсау адам өмірінде барлығы сол адам үшін біткендей, ешкімге
керексіз болып қалғандай кездері жасалынады. Суицидке баратын адамдар
көбіне рухани ауыртпашылықты көтере алмай,стресстік жағдайда жүреді және
өзінің қиыншылықтарының шешімін таба алмайтындай болып көрінеді. Олар
психикалық аурулармен қиналады, эмоционалды бұзылулар болады, көбіне
депрессиялы күйде жүреді және болашаққа ешқандай үмітсіз қарайды.
Суицид- ішкі эмоционалды қуатын шығару негізінде, адамның әдейі өз-өзіне
қол жұмсау себебінен соңы өлімге әкеліп соғатын жағдай деп қарастырамыз.
Психологиялық сөздікте суицид-аура, рухани азап және психологиялық
дағдарыс, ішкі күшті жанжал ретінде түсіндіріледі. Бұл тақырып аясында әлі
күнге дейін сыры сыр сандықта бұққан жұмбақтар жайттар көп. Өлемін деп
өздерін өлімші етіп санайтындар. Өлемін деп ақыры өз жанын жаһаннамға
жіберетіндер. Өлемін деп жүріп жарық өмірмен қоштасқысы келмейтіндер аз
емес. Бірақ, өкінішке орай, біздің елде өз-өзіне қол жұмсайтын оқиғалар
көбейіп кетті. Әсіресе, жастар, жасөспірімдер арасында. Негізінен,
зерттеулерге сенсек бозбалалар бойжеткендерге қарағанда өз-өзін өлтіруге 5-
6 есе бейім болады екен. Соңғы 5 жылда, біздің мемлекетімізде кәмелетке
толмағандар арасында өзін өлімге қиғандар саны 14 157-ге жетіп отыр. Өз-
өзіне қол жұмсау, яғни суицид табиғаттың оянған, гүлденген кезінде көктем
мезгілінде жиі кездесетіні дәлелденген. Сәуір-ең қатыгез ай - деген
американ ақыны Томас Эллиот. Сәуір айындағы суицид көрсеткіші жыл бойғы
көрсеткіштен-12% жоғары болатын көрінеді. Белгілі психолог У.Джеймс
суицидті интеллектінің дамуындағы ауру деп атаған [14]. Суицидтің
ауласында жүргендер олар айтқандай ақыл-есін сайтан арбағандар,
психологиялық ауытқуы барлар, саналы ойлау қабілетін жоғалтқандар, соқыр
сезім жетегінде кеткендер ғана емес.
Өзін-өзі өлтіру психологиясы бар, бірақ бұл бәрінен бұрын сенімсіздік
психологиясы. Адамның үміті болса барлық қиындықтарға төзуге болады, ал
үміттің жоғалуы өзіне-өзі қол жұмсауға әкеледі. Адам өмірінде қорқынышты
кезеңдер болады,барлық жамандық тек сол адамның ғана басында бардай болып
көрінеді. Дәл осы кезде бұл қиындықтан шыға алса бұл адам құтқарылды, сол
себепті сені түсінетін және қол ұшын беретін адамның болғаны маңызды.
Айтылған бір сөздің өзі немесе қараған көзқарастың өзі сол адамның өмірін
сақтап қалуы мүмкін. Өзіне-өзі қол жұмсау психологиясы бұл адамның өз
қараңғылығынан шыға алмай, сол түнекте қалып қоюы.
Кейінгі кездері өз-өзіне қол жұмсау жиілеп кетті, әсіресе өмір есігін
жаңа ашып, қызығы мен шыжығына енді ғана кірісіп келе жатқан жасөспірімдер
арасындағы суицид белең алып барады. Латын тілінен аударғанда бұл сөз
өзіңді-өзің өлтіру деген мағынаны білдіреді. Термин XVII ғасырда пайда
болып, XVIII ғасырдың ортасына дейін қолданылмай келген. XX ғасырдан бастап
суицидология термині қолданысқа енгізілді.
Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “өзін-
өзі өлтіруге әрекет ету” - деп түсіндіреді. Қазіргі кезде суицидология
деп аталатын үлкен бір ғылыми бағыт бар, ол социология, психология,
медицина, демография, психиатрия тоғысында пайда болып осындай әрекетке
баратын тұлғалардың ерекшелігін, әрекетін, себептерін зерттеуге тырысты
[15].
Шағын психологиялық сөздікте (М.Дьяченко) суицид ауру, рухани азап
және психологиялық дағдарыс, ішкі күшті жанжал ретінде түсіндіріледі [16].
Әсіресе ауыр және қауіпті дағдарыстар эмоцияға берілгіш, тез жараланғыш
тұлғаларда болады .
Осылайша суицид- адам мінез-құлқының актісі, ол психикалық ауру
әсерінен және рухани күйзелістің ұлғаюы жағдайында жасалады.
Суицидент- өзінің өміріне қол жұмсаушы адам.
Суицидтік оқиға-өзін-өзі өлтіру актісі немесе оның орындалуына әрекет
жасау.
Барлық суициденттерде тұлғаның әлеуметтік-психологиялық, объективті
және субъективті белгілері байқалады. Күйзелістерде (қобалжу, бақытсыздық,
рухани құлазу, реніш, ұят, кек) психологиялық белгілер де (астения,
дистимия, депрессия, дисфория және тағы басқалар) көрінеді.
Көп жағдайда акцентуациясы және психологиялық мінез белгілері бар
тұлғалар суицидке бейім болып келеді. А.Е.Личко, К.Леонгард жеткіншек
жастағыларға суицидті мінез-құлық, типтерінің 3 түрін бөліп қарастырған:
демонстративті, аффективті, шынайы [17].
А.Е.Личко тұлғаның акцентуациясы типі мен жеткіншектің суицидті мінез-
құлықтың демонстративті типінің 50%-ын истеройдты-бекем және гипертимді-
истеройдты типтер құрайды. Ал эффективті суицид кезінде бірінші орынды
лабильді және лабильді-истероидты типтер алған. Шынайы қастандық, көбінесе,
сензетивті типтерде(63%), болып шыққан. А.Е.Личко жеткіншектің кезеңдегі
суицидтің төменгі белсенді шизойдтарға тән екендігіне баса назар аударады.
Суицидалды мінез-құлық – адамның саналы түрде өзін-өзі өлтіргісі
келетін тұлғаның мінез-құлқының бір түрі деп есептеді.
Адамзат тарихында өзін-өзі өлтіру әрекеті әртүрлі бағаланады. Исламда өзін-
өзі өлтіру айрықша ауыр күнә саналады. Бұған қасиетті Құран Кәрімдегі: Өз-
өздеріңді өлтірмендер (және соған апаратын бұзықтыққа бармандар). Расында
(сіздерді бұ-дан тыйған) Алла сендерге ерекше мейірімді (Ниса сүресі, 29-
аят), - деген Алла тағаланың сөзі дәлел. Аятқа түсіндірме жасаған ғалымдар
өз өміріне қауіп төндіруге, сондай-ақ, түбі мертіктіретін әрекеттерге
баруға да болмайтынын ескертеді.
Бұхари жеткізген мына бір хадисте пайғамбарымыз: Кімде-кім өзін темір
қарумен өлтірген болса, ол тозақта әрқашан сол темірді көтеріп жүреді. Ал
кімде-кім у ішіп өлетін болса, ол адам тозақта мәңгі у ішіп жүретін болады.
Егер біреу өзін өлтірмек болып таудан құласа, ондай адам тозақта мәңгі
құзға құлап бара жатады, - деген [18].
Алайда адамдардың өзін-өзі өлтіруі ерте кезден-ақ басталған. Мәселен
әлемге демократия берген ежелгі Грекияда өз еркімен өмірмен қоштасу тек кей
жағдайда рұқсат етілді. Бұл әдісті заң өлімге үкім кескен адамға ғана
таңдай алатын болған. Афины мен Фивада биліктің рұқсатынсыз өз-өзіне қол
жұмсаған адамның қолы кесіліп, бөлек жерленетін болыпты.Европа халқында
өзін-өзі өлтіретін адамдар - вампирға айналады деген. Ал көне Греция,
Спарта, Афинада өзін-өзі өлтірген адамдардың мәйітін өртеп жіберген.Орта
ғасырда Австрия, Пруссия, Францияда өзін- өзі өлтіруші адамдарды діни
көзқарас бойынша – қылмыскерлер деп санаған.
Суицидальді мінез құлықтың белгілі бір формасы, тәсілі, даму стадиясы,
тәуекел факторлары болады. Суицидальді мінез-құлыққа адамның жас
ерекшелігі, жынысы, кәсіби ерекшелігі, өмірлік жолының ерекшелігі де әсер
етеді.
Әр бір жас кезеңдеріне сай суицидальді белсенділік тән болады.
- Балалық шақ – 12 жасқа дейін;
- Жеткіншектік кезең – 12-17 жас;
- Жастар арасы - 17-29 жас;
- Ересектер арасы – 30-35 жас;
- Қарттық кезең – 55-70 жас.
5 жасқа дейінгі балаларда өзін-өзі өлтіру әрекетіне бару өте сирек
кездеседі. Жанұялық қақтығыстарға байланысты 9 жасқа дейін 2,5%, ал 9
жастан кейін 80% өзін-өзі өлтіру әрекетіне барады екен [19]. Жеткіншек
кезеңінде суицидалды әрекеттің себебі болып ата-анасымен мұғалімдерімен
қақтығысқа бару салдары болып табылады. Жастар арасында әсіресе қыздар
арасында өздерінің жігітеріне байланысты суицидальді әрекеттерге баратыны
анықталды.
Суицидтың ең жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралығы. Өзін-өзі өлтіруге
бармас бұрын, суициденттердің көбі дайындық кезеңі – суицидалды кезеңінен
өтеді, ол адамның бейімделу қабілетінің төмендеуімен сипатталады. Ол
қызығушылық деңгейінің төмендеуі, қарым-қатынастың шектелуі, мазасызданғыш,
эмоционалды тұрақсыз болуы т.б.
Дюркгейімнің суицид теориясына байланысты адам бір проблемаға тірелген
кезде немесе ол бейімделген орта немесе әлеуметтік топ одан бас тартқан
кезде ол өзін- өзі өлтіруге барады деген. Әлеуметтік байланыстардың
ерекшеліктерін ескере отырып ол келесі суицид түрлерін бөліп көрсетті:
эгойсттік және альтруисттік. Тағы да психопаталогиялық жағдай негізінен
балалармен жас өспірімдердің социолизация деңгейімен қоғамда алатын орнына
байланысты да болады. Психоанализдік зерттеулер барысында суицид ол жеке
тұлғаның сексуалды бұзылысына байланысты деген тұжырымдарға келді.
Өзін-өзі өлтіру оның ішкі қақтығыстарын өткізу жағдайларындағы
әлеуметтік психология дезадаптация салдары деп Н.Е.Бачериков қарастырады
[20]. Суицидогенді жағдайлар тұлғаның ерекшелігіне, оның өмірлік
тәжірибесіне, интелектісі және мінез- құлығымен анықталады. Суицидогенді
қақтығыс шынайы себептер арқылы жүзеге асады. Ол тіпті сау адамда кездесуі
мүмкін. Қақтығыс себептері субьект үшін ылғи да шынайы болады, сондықтан ол
субъектіні ауыр уайым – қайғымен депрессияға ұшыратады. Сол проблемалардың
шешілмеуіне байланысты адамдар өз- өздеріне қол жұмсауы мүмкін
А.Г.Абрумова суицидалді мінез-құлқы бар, 770 балалар мен
жасөспірімдерді зерттей келе пубертантты жасқа дейінгі балалар арасында (13
жасқа дейін) - 14,4%, пубертанты жастағы балалар арасында (13-16) - 51%,
пубертантты жастан асқандар арасында (17-18) - 33,8% кездеседі. Суицидке
барған көптеген қыздар дәрі ішіп уланып өлсе, ұлдар асылып немесе
тамырларын кесіп өледі. 13 жастағы қыздардың өзін-өзі өлтіру себептері ол
көбінесе аяқтарының ауыр болып қалуына байланысты. Осы жасқа байланысты
Железова бұл балалардың көбінің мінез- құлқында ауытқулары бар және олардың
70% шизофрениямен ауыратын балалар құрайды деген [21].
Орыс философы H.Бердяевтің тұрғысынан қарасақ: өзіне-өзі қол жұмсау-
ол ең алдымен сананың пайымдалуы болып табылады [22]. Өзін-өзі өлтіру
кезінде көп жағдайда, адам психикасы бұзылу үстінде болады. Оның психикалық
тепе-теңдігі жойылған, сана-сезімі лайланған.
Өзін-өзі өлтірудің алдын-алу мәселелерін зерттеудің нәтижесі тек 1917
жылы революциядан кейін жарияланды. Ал, 30-шы жылдардың ортасында суицидтің
педагогикалық превенциясы дамыды. 60-шы жылдары өзін-өзі өлтірудің алдын-
алу мәселелрі тек психиатрлар мен психотерапевтердің жұмыстарында
қарастырылады
Көпшілік ғылыми тұрғылар суицид феноменін тұлғаның психологиялық
дағдарысымен байланыстырады. Бұл- қандай да бір ситуациядан шығатын басқа
жол таппағандақтан, адам өз өміріне балта шабуға барады деген сөз. Осындай
психологиялық дағдарыс күтпеген жерден (күшті аффект нәтижесінен) тууы
мүмкін. Көп жағдайда рухани құлазу ішке жинала береді.
А.Г.Абрумова және В.А.Тихоненко суицидалды әрекеттің екі негізгі типін
көрсетеді: шынайы әрекет және демонстративті-шантажды әрекет [23].
Демонстративті-шантажды әрекетте - өміріне сондай қауіпті емес
әрекеттерге барады; денеде ірі веналар жоқ жерлерді кескілеу, онша қауіпті
емес дәрілерді ішеді. А.Е.Личко мен А.А.Александров 14-18 жастағы жас
өспірімдерді зерттей келе олардағы суицид мінезі көбінесе аффект жағдайында
және ол балалардың осы жаста өте сезімтал болатындығына байланысты жиі
кездеседі деген тұжырымдарға келді. Бірақ көбінесе бұл кезде балалар
арасында кездесетін суицид ол демонсративті әрекет түрінде болады
Шынайы суицидальді мінез- құлық деп тұлғаға деген шынайы немесе қиын
проблемалары шешілмеген кезде өзін- өзі өлтіруін айтамыз. Ал жалған
шантажды мінез-құлық деп ол адам өзі ойлаған ойын жүзеге асыру үшін, оны
қоршаған адамдарға қысым көрсеткен кезде және басқалардың сезімін
манипуляциялаған кезде бұл әдісті қолданады. Ол көбінесе оны ренжіткен
адамның алдында жасалады. Бұнда олар өздерін өлтірмейді тек, өзінің өлгісі
келетіндігін демонстрациялайды. Шантажды мінез- құлық көбінесе бала кезден
пайда болады. Қазіргі кездегі жастардың суицидке бару себебі, олардың өмір
тәжірибелерінің болмауына, олардың алдарына қойған мақсаттарына жете алмау
себептеріне байланысты және өмір қиындықтарына шыдамауына байланысты болады
И.П.Павлов өзін-өзі өлтіруді мақсат рефлексін жоғалту деп
түсіндірген. Осыған байланысты ол: Мақсат рефлексі әр адамның өмір мәні
және энергия көзі. Өмір қызығы бір мақсатқа жетуге талпыну, егер сол
мақсатқа жете алмаса басқа мақсатты көздеп соған қол жеткізу, қызығу,
ұмтылу. Соған байланысты біздің өміріміз гүлденеді және мәндене түседі.
Егер адамның өмірінде мақсат жоғалса оның өмірі мәнсіз болады. Сол себепке
байланысты біз өлген адамдар артынан қалған қағаздардан, олардың
өмірлерінің мәні жоғалғанына байланысты олар өз- өздерін өлтіруге мәжбүр
болғандарын ұғынамыз. Бірақ адам өміріндегі мақсаттар саны шексіз... Тек
И.П. Павлов суицидке барған адамдардың ешқайсысында психикалық ауытқуы жоқ
деген [24].
Суицидальді мінез- құлықтың 5 типі бар:
1) Протест
2) Жанашырлыққа шақыру
3) Қайғыдан қашу
4) Өзін-өзі жазалау
5) Өмірден бас тарту
Суицидалды мінез-құлық соматикалық, психикалық ауытқуы бар, тіпті сау
адамдарда да кездеседі. Сондықтан өзін- өзі өлтіретін адамдардың барлығының
психикасында ауытқуы бар деуге болмайды. Медициналық статистикаға
байланысты адамдардың бір жартысын ақыл- ойы кеміс адамдар, бірін жүйке-
жүйесі тозған адамдар, бірін мазасыз адамдар десе, енді бірін өз
эмоцияларын басқара алмайтын адамдар құраса, қалған бөлігін ешқандай
психикалық ауытқуы жоқ адамдар құрайды екен.
Суицидальді мінез-құлық тағыда балалар үйінде және толыққанды емес
отбасында өскен балалар арасында жиі кездеседі. Сонымен қатар отбасы аралық
қақтығыс, әке-шешесінің айырылысуына да байланысты болады
Көктем, жаз жыл мезгілдерінде сейсенбі күні суицид жасалу күні жоғары
болады. Күз, қыс мезгілдерінде сәрсенбі, бейсенбі күндері суицидтің жасалуы
төмен болады деп қарастырады.
Суицидальді мінез-құлық көбінесе депрессия кезінде, алкогольдік
токсикомания, психопатия және аффект кезінде жиі кездеседі. Өзін-өзі
өлтіруге көбінесе индивидуалды проблемалар итермелейді. Қазіргі кезде
жастар өздерінің өмірлерін бағалай алмайды. Егер бір проблеманы шеше алмай
жатса, олар өз өмірлерін қиюға даяр болады, өйткені олардың ойларынша олар
тек осылай ғана тыныштық, уайым-қайғысыз өмір және махаббат табатын сияқты.
Көбінесе жасөспірімдер мен балалар жерлеу рәсімін көз алдарына елестетіп,
ата- аналарының жылағандарын елестетіп, олардан өш алмақ болады
Адам өліміне әлеуметтік жағдайлар, жалғыздық та үлкен әсерін тигізеді.
Бірақ кей біреулер ұрсысып өзін- өзі өлтіретін болса, енді біреулері
түрмеде отырып бостандықты аңсайды. Сондықтан қоғамда өмір нашарлаған сайын
суицидте көбейе түседі
Суицидті әр түрлі типтерге ажыратылады, төменде автор олардың ішіндегі
негізгі үшеуін сипаттап береді
1.Демонстративті суицид – бұл аман алып қалу есебінде өзіне қолжұмсауға
тырысу, мұнда адам өмірімен қоштасудың шынайы ниетіне ие болмайды. Мұндай
жағдай адам әр түрлі себептер бойынша, өзіне назар аударғысы келетін болған
кезде болады. Әсіресе мұндай тип жасөспірімдер арасында кеңінен таралған.
2.Аффективті суицид – аффект әсерінен жасалған әрекет. Суицидтің бұл
типі маңызды ниетімен жасалғандығына қарамастан, спектакль сипатында
болады. Көп жағдайда ол қысқа уақытты күй болып табылады.
3.Шынайы суицид – бұл ойластырылған, ерікті, ниетті саналы түрде мақсатты
бағытталған шешім мен әрекет. Адам ұзақ уақыт өзінің бойында сол шешімді
сақтай алады. Мұндай жағдайда адамдар оларға бөгет жасамау үшін,
басқалардан жасырынуға тырысады.
Қазіргі кезде өзіне қол жұмсау туралы көптеген мифтер бар, яғни мұндай
суицид қандай да бір себептерге байланысты жасалатыны туралы жалған
ақпараттар. Төменде автор олардың ішіндегі ең көп таралғандардың
бірнешеуіне тоқталып өтеді:
-Өзіне қол жұмсайтындардың барлығы психикалық ауру адамдар. Бұл
ешқандай дәлелдері жоқ, өйткені статистика бойынша адамдардың шамамен 25%
ғана психикалық ауру адамдар болған [25].
-Өзін өлтіруге деген қабілет тұқымқуалаушылық арқылы беріледі. Бұл
тұжырым да дұрыс емес, себебі суицидтік қабілеттер генетикалық жолмен
берілетіні туралы ешқандай зерттеушілік дәлелдемелер жоқ.
-Келесі миф адам суицид туралы жай ғана ойлай отырып немесе айта отырып,
оны ешқашанда жасамайтыны туралы айтады. Ол да қате ақпарат, өйткені суицид
туралы айтып отырған адам сол арқылы оның естіп көмектесу үшін көмек сұрап
тұрғынын білдіруі мүмкін. Бірақ оны шын мәнінде қабылдамаған адамдар, оған
назар аудармай, оған немқұрайлық танытса, нәтижесінде суицид жасалуы әбден
мүмкін.
-Өзінің өмірінде бір рет болса да суицид жасап көрген адам ешқашанда оны
қайталамайды деген пікір де жаңсақ болып табылады, өйткені көп жағдайда
ондай адамдар қайта қайта оны қайталайды, және оларға мұқият қарау керек.
Мұндай мифтер өте көп және олар бұл проблеманы дұрыс түсінуге бөгет
жасайды, оның салдары өте қиянды, өйткені мұндай ақпарат тек миф болғанын
біле отырып көп жағдайда өзін өзін өлтірудің алдын алуға болады.
1.2 Жасөспірімдердің мінез-құлқының психологиялық
ерекшеліктері
Жасөспірімдер деген кімдер, олар қандай, балалардан және ересектерден
несімен ажыратылады, олардың ерекшеліктері қандай? Жалпы анықтамалары.
Жеткіншектер мен бозбалалардағы суицидті мінез-құлық, олардың қоршаған
адамдармен әлеуметтік байланыстың бұзылуын өзін-өзі құртумен қалпына
келтіру деген оймен ерекшеленеді.
Қазіргі психологиялық зерттеулер- тұлғалардың өмірінде кездесетін
проблемаларды өзін-өзі өлтірумен шешуге бейім тұратындығын және генетикамен
байланысты екенін дәлелдейді.
Бірақ алда психологтардың кәсіби біліктілігін талап етер қауіпті кезең
күтіп тұр. Ол – көктем мезгілі.
Көктем мезгілі қалайша қауіпті болуы мүмкін деген сұрақ туындауы мүмкін.
Бұл сұрақтың да ғылыми дәлелденген жауабы бар. Ғалымдардың зерттеуі бойынша
ең көп суицидтер саны көктем мезгілінде тіркеледі. Көктемгі құлпырушы әлем
мен адам жанының дағдарысының кенеттен пайда болған арақатынасының сәйкес
келмеуі суицидті мінез-құлықтың көрінуіне алып келеді. Американдық ақын
Томас Эллиот жазғандай: Сәуір айы ең қатыгез ай. Статистикалық
мәліметтерге сәйкес өлім айлары- сәуір, мамыр, маусым айлары, ал жыл
мезгілі – көктем. Өлім уақыттары – 12.00 немесе 13.00-ден 15.00-ге
дейінгі уақыт аралығы [26].
Жалпы суицидті әрекетке дайындалып жүрген жасөспірімдерді мына белгілер
арқылы анықтауға болады:
Сөздік белгілер:
1.Жасөспірім өлім туралы ашық және тура айта бастайды: Мен одан әрі өмір
сүре алмаймын.
2.Өзінің тілегі туралы жанама түрде түсінік береді: Мен енді ешкім үшін
проблема тудырмайтын боламын... .
3.Өзіне өзі қол жұмсау тақырыбында көп әзілдеу.
4.Өлім тақырыбындағы сұрақтарға қызығушылық таныту
Адамның психологиялық факторы, мәдени деңгейі және оны қоршаған адамдар
суицидті мінез-құлық формаларын тудыруға мүмкіндік жасайды. Адам неғұрлым
әлеуметтік ортаға жақсы бейімделсе, соғұрлым суицидтік мінез-құлық деңгейі
аз болады.
Түрлі мінез-құлық көріністері кезінде суицидке бейімділікті анықтауға
болады:
1. Типологиялық белгілері бар адамдар тобына:
- өзіне деген сенімсіздік;
- өзін бағалау деген;
- оптимизмнің төменгі деңгейі және күнделікті әрекетте белсенді;
- өзін кінәлауға бейім;
- инфантилизм (дамуға тежелеу);
2. Басқалармен қатынасқа түскенде көрінетін мінез-құлықтық белгілеріне
мына топтағы адамдарды жатқызамыз:
- мінез-құлық құрылымының өзгеруі;
-өзіне тән емес тұйықтық және көпшілік адамдамен араласуда
белсенділігінің төмендеуі;
- мінез-құлықтың қозуы және белсенділіктің жоғарылығы;
- тұлғааралық қатынастардың бұзылуы;
- шешім қабылдағанда ерік жігерінің болмауы;
- қоршаған әлемге қызығушылығының болмауы.
Кез келген өмірлік дағдарыстың шешімі бар. Ол конструктивтік және
деструктивті болуы мүмкін. Бұл адамның денелік, психологиялық жағдайына,
оның тәрбиесіне, әлеуметтенуіне, қоршаған адамдарға байланысты.
Өмірлік дағдарыстың шешімі деструктивті стратегия, сыртқы агрессия болып
табылады. Мұнда адам өзінің рухани ауыртпалығын тұншықтыруға ұмтылып, бүкіл
күш-қуатын соған жұмсайды. Сыртқы агрессияның спектірі жеткілікті кең
тараған. Жәбірленушінің қорлануы кісі өлтіруге дейін барады. Кейбір
жағдайда сыртқы агрессия дамудың шыңына дейін жетеді, бұл өзін қоршаған
адамдардың барлығын өлтіру.
Аутоагрессия – көптеген белгілермен сыртқы агрессияға ұқсас келеді, бірақ
бұл тек өзіне ғана бағытталған.
Суицидті мінез-құлық – кез-келген ішкі және сыртқы тұрмыстық жағдайлардың
өзін-өзі өлтіруді ойлауға бағыттайтын формасы.
Қазіргі тұрмыстық зерттеулерде тұлғаның қиындықтарды өзін-өзі өлтіру
жолымен шешу әрекетінің генетикамен тығыз байланыстылығы айтылады.
Объективті белгілер ұқсас, дау-жан-жалды жағдайлар (жанұядағы ұрыс-керіс
немесе ажырасу, тіл тигізу немесе қызмет бабындағы сәтсіздіктер) тұлғаға
қатты әсер етсе, олар психологиялық зақым алады, бірақ ол мінез-құлықтың
нақты бір жолын сипаттамайды [28].
Бұл тұлғалар мұндай жағдайда дұшпанымен күресуге бел байлайды, ал
кейбіреулері көмекке шақырады, үшіншілері қатерлі сәттен қашуға тырысады,
төртіншілер өзін кінәлайды, бесіншілер салы суға кетеді де тағдырдың
соққысына өзі мойын ұсынады. Бірақ, қалай болса да сыртқы және ішкі
қатер жағдайы бір нүктеге тіреледі, одан өзіне ғана тән ерекше мінез-
құлықтың түрі туындайды. Бұл жағдайда өзінің ағзасын түсіну шегі болады.
Бұл таңдау және пресуицидтің өзіндік бағытын ұсынуы.
Суицид көбінесе бала мен ата-ана қарым-қатынасы бұзылғанда болады.
Суициденттердің 40%-ы тек ананың тәрбиесін көргендер. Сонымен қатар,
көбінде ата-анасы ажырасқандар немесе ата-анасы үнемі ұрысып-керісетіндер.
Ал 25 %-ын жанұялық жағдайы сәтті отбасылардан шыққандар құрайды.
Мұның тағы бір себебі ата-аналар арасында жыныстық-рөлдік қарым-
қатынастың бұрмалағандығы, тым шектен тыс қамқорлыққа алу, мейірімді бола
тұрса да, сезімін білдіртпей, арақашықтықты сақтайтын мазасыз, қатал,
әміршіл әке. Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша 55 % жағдайда әкелері
ішімдікке бой алдырғандар, бұл да қосымша психологиялық зақым болып келеді.
10% жағдайда жанұяда сәтті және жақсы қарым-қатынас орнағанмен, балаға
шектен тыс тыйым салатын, ата-аналары өте қаталдар [29].
Тәжірибеде ата-аналарына қарсылық білдіруде батылдық таныта алмайтын бала
қиыншылыққа мойын ұсынғыш, сезімге тәуелді болып өседі. Сондай-ақ ананың
өктем, мазасыз және тым мейірімді сезімдерінің бірмезгілде қатар келуінен
бала өмірбейімделе алмайды, бұл көп уақытқа созылған астензиацияны
тудырады.
Мінез-құлқында ауытқушылығы бар ата-аналар балалармен монолог түріндегі
диалогпен сөйлеседі. Мұндай жақындарының баланың ойымен санаспауы
суициденттерде мені түсінбейді, менімен санаспайды, мен не айтсамда
ұққылары келмейді, не істесем де жақсы көрмейді, онда маған өмір сүріп
керегі не? деген аффектілі-қарсылық мінез-құлықтың қалыптасуына алып
келеді. А.Г.Абрумова уайымның өзін-өзі өлтірушілікпен аяқталатын
суициденттердің мінез-құлқының классификациялық формасын ұсынды [30].
Суицидалды мінез-құлық кезкелген ішкі және сыртқы психологиялық
жағдайлардың өзін-өзі өлтіруді ойлауға бағыттайтын формасы.
Ішкі формалар-суициденттердің ойлары, беталыстары, түпкі ойы және ниеті.
Суицидті мінез-құлыққа қиялданып, уайымдау түрткі болады, өзінің өлімі
туралы айқын көз алдына елестейді, тек қана өмірді мойындамау ғана болады.
Өмірдің мәнін бағаламауын, олардың өмір сүрудің керегі жоқ, өмір сүріп
жатқан жоқпын, тек тіршілік етудемін деген сөздерінен байқауға болады.
Пассивті суицидті ойлар- өліп қалсам жақсы болар еді, ұйықтап оянбай
қалсам деген қиялдары өздерінің өлімі туралы емес, өздерінің өмірін қиюын
сипаттап елестетуі. Бұл ойлар оны суицидке іштей дайын екенін көрсетеді.
Суицидальді түпкі ойлар- суицидальді әрекеттің белсенді формасы, өзін-өзі
өлтіру жоспарын құрайды.
Суицидальді ниет- өзін-өзі өлтіру туралы шешім қабылдау және тікелей
суицидальді әрекетке кірісу.
Суицидальді мінез-құлықтың сыртқы формасы суицидальді әрекет жасауын
көрсетеді.
Суицидальді әрекет- тікелей өзіне-өзі қол жұмсауы, бірақ өлмей қалуы.
Суицидальді ойлардан бастап әрекетке барғанға дейінгі кезең пересуицид
деп аталады. Өлгісі келу алдындағы қатты күйзелістің ұзақтығы бірнеше
минуттан бірнеше айға дейін созылады. Мақсатына сәйкес суицидальді мінез-
құлық нағыз және парасуицидальді болып бөлінеді.
Нағыз суицидальді мінез-құлыққа мақсатына жету үшін өзіне-өзі қол
жұмсаудан бұрын қысқа хат қалдырады. Әдетте ондай хаттарда өзіне-өзі
кінәләп, өмір сүру мүмкін емес екендігін сезінгендіктен, жақын адамдармен
қоштасып, осындай душар еткен кінәлі адамды жазады. Постсуицидальді кезеңде
әрекеті жүзеге аспай қалса, біраз уақытқа дейін суицидальді ойлар мен
ниеттері сақталады. Мұндайда өлмей қалғанына тікелей және жанама формада
өкініш білдіреді, оның құндылығы жойылғанына өкінеді. Пассивті түрі өлімге
келісу болады.
Аффективті суицид. Аффективті суицидальді іс- әрекет қатты ашуланғанда,
ұзаққа созылған психологиялық зақым аккумуляциясы уақытша есінен адасуға
алып келу. Аффективті суицид динамикасы бүрісіп қалумен және
қарқындылығымен ерекшеленеді. Бір жағдайда аффект дамуы көңіл-күйдегі
зорланудың шапшаң өсуімен қоса жүреді. Сананы реніш, ыза, намысынң аяққа
тапталуы және жағымсыз ойлар, шектен тыс ашу билейді. Адам дау-жанжалды
жеке көрініс ретінде қабылдайды.
Суициденттер қоршаған ортаға мән бермейді, ешқандай дәлелді есепке
алмайды. Суицидальді ой жаулап алғанда қорқыныш және ауру сезімі болмайды.
Суицидальді әрекет реактивті түрде қысқа тұйықталу механизмі түрінде
болады.
Аффектілі суицидте адам өзінің терең және шынайы ниеті болса да, өзін-өзі
өлтіруді басқа адамдардың көзінше жасайды. Сырттай ашықтан-ашық қоқан-лоқы
ұқсас болғанымен, мұндай іс-әрекеттің суицидальді қоқан-лоқыдан ерекшелігі
бар.
Суициденттер кезінде көрінген, өзін-өзі өлтіруге арналған кез-келген
құралдарға жиі мән беріп, таңдайды.
Ашықтан-ашық қоқан-лоқылы суицидальді мінез-құлық.
Ашықтан-ашық қоқан-лоқы жағдайында суицидті әрекет шартты түрде болуы
мүмкін, мұнда саналы түрде өмірге қауіпті әрекеттермен айла-амал жасалады.
Ренжіткен адамды жазалау мақсатында, қоршағандарды оған қолайсыз жағдай
туғызу тәсілі. Мұндай әрекеттер куәгерлер болған жағдайда жасалады. Ашықтан-
ашық қоқан-лоқының орындалуының ең көп таралған түрі-бұл өзінің тамырын
кесу. Суық қару өте сирек қолданылады, онымен атамын! деп қорқыту өте кең
қолданылады.
Парасуицид әлеуметтенуге қарсы тұлғаларда жиі қолданылады. Парасуицид
кейбір өткір сезімді іздеген адамдарда кездеседі, олар сезім ояту үшін
қолданылады. Бұл үшін тәуекелдік және ауыратын әрекеттер қолданылады: қыл
көпірдің шетімен жүру, теріні күйдіру немесе асылу. Олар қоршаған ортаға
өзі өліммен қоштасуға дайын екенін дәлелдеу арқылы, сезімдік қарым-қатынас
орнатуға ұмтылады. Мұндай әрекет топтық және бұқаралық өзін-өзі
өлтірушілікте кездеседі, әсіресе секта мүшелері қатысуымен жасалынады. Бұл
жағдайда фонаттар өздерін құрбандыққа шалады [31].
Жасөспірім деген кім? Сан ғасырлар бұрын Сократ жасөспірімдер туралы
былай деп айтқан: олар артық нәрсе жасауға бейім келеді, жаман мәнерге ие,
және беделді азаматтарды құрметтемейді, олар ересектерді елеп, өздерінің
алтын уақыттарын бір бірімен әңгімелесе отырып өткізу үшін жиналады. Олар
әрқашанда өзінің ата-аналарына қарсы шығуға дайын, әңгіменің барысында
өздеріне назар аударуға тырысады, және өзінің ұстаздарын әуреге салады
(Сократ).
Көптеген адамдар қазіргі кезде жасөспірімдер туралы да солай деп айтып
жатады, сол арқылы, сыртқы мінез-құлықтары бойынша сынға алады. Дегенмен
бұл адамдар категориясының (жасөспірімдердің) барлық адамдары өздерін солай
ұстайтыны туралы неге ойланбасқа, мүмкін, оның себебі бар шығар, әлде ол
қалыпты ма? Және шын мәнінде мұндай мінез-құлықтың өз түсініктемесі бар.
Және автор төменде сол анықтаманы ұсынады, оларға объективті анықтамалар
береді.
Жасөспірім – бұл 12-ден 18-ге дейінгі жастағы адамдар (шамамен, бұл кезең
ерте немесе кеш басталуына байланысты әр түрлі болуы да мүмкін), яғни
балалық шақтан жастық шаққа өту кезеңі. Бұл кезеңді дағдарысты немесе
ауыспалы деп атайды, өйткені балалар түбегейлі өзгерістерді бастап
кешіреді. Енді олар өз бетінше болуға үйренеді, өздерінің болашақтары
туралы ойланады, әрекеттерінде өзгерістер пайда болады, олар қуыршақтары
мен ойыншықтарын тастайды, өзінің іс-әрекет шеңбері өздері таңдайды. Және
соңғысы, өзара қарым-қатынас жүйесі өзгереді, достарының ортасы да өзгеріп,
қарама-қарсы жыныстағы тұлғаларға деген қызығушылықтары артады т.б.
Жасөспірімдердің физикалық даму аймағын қарастыра отырып, мыналарды
ескеру керек бұл организмнің физикалық өзгерістері, онда олар өзін
шаршаңқы және бейқам сезінеді. Бұл фактор айналандағы адаммен өзара қарым-
қатынасына олардың мінез құлықтарына әсер етеді. Жасөспірімдік кезең
баланың организміндегі барлық қайта құруларымен тығыз байланысты, және ең
алдымен ол жыныстық жетілуі болып табылады. Бұл кезеңде баланың организмі
интенсивті дамиды. Бұлшық ет қаңқа жүйесі күштірек болады, онымен бірге
салмағы мен бойы өседі, сондықтан физикалық күші де артады. Бас миы
ұлғаяды, оның салмағы ересек адамның көрсеткіштеріне жақындайды. Бұл
жасөспірімдердің ақыл - ой белсенділіктерінде көрініс береді. Интенсивті
физикалық даму жасөспірімге сенімділік ұялатады, бірақ жауапкершілік сұрағы
да артады[32].
Физикалық дамуда жасөспірімдер күшті, шыдамды тұрақты болады. Қаңқа
бұлшықетке қарағанда интенсивті дамиды. Физикалық кемелдену дамуымен қатар
жыныстық жетілу кезең шамамен 14- те, қыздарда 12 жаста. Бұл кезеңде
өзгерістер организмнің барлығында жүреді. Сонымен қатар бұл кезеңде
жасөспірімдерде қарама-қарсы жыныс адамдарымен қарым-қатынас деген
қажеттілік пайда болады.Бұл кезде жасөспірімдер әсіресе қозғыш келеді,
олардың мінез-құлықтары импульсивті болып келеді, ол адекватты емес,
басқарусыз келетін әрекеттерінен білінеді. Ал интенсивті өсуі мен
организмдегі қайта құрулар жасөспірімнің оның сыртқы келбетіне деген жоғары
қызығушылығын тудырады. Бұл сферада көп жағдайда өзінің Менінің
қалыптасуы бойынша әр түрлі проблемалар қалыптаса бастайды. Мұнда әртүрлі
стереотиптер немесе комплекстер қалыптасуы мүмкін, олар ақталған немесе
ақталмаған да болуы мүмкін. Мысалы, арық қыз өзін толықпын деп санайды –
ақталмаған комплекс, аласа бойлы ер бала өзін кішкентаймын деп санайды, сол
үшін ұялады – бұл комплекс, бірақ ол ақталған, олармен басқалар сияқты
күресу керек.
Жоғарыда атап кеткендей, өмірдің бұл кезеңінде жыныстық жетілу жүреді. Ер
балаларда ол 14 жасында, ал қыздарда 12 жастан басталуы мүмкін. Жыныстық
жетілу кезінде жасөспірімдердің бойында жыныстық гармондар ересек адамдарға
қарағанда, көп бөлінеді, сондықтан жасөспірімдер көбінде стресс жағдайында
болады[33].
Когнитивті немесе интеллектуалды даму да орасан зор мәнге ие болады,
өйткені бұл кезеңде ойлау, ес, қиял, сөйлеу мен көптеген басқа сфералары
интенсивті дамиды. Кейбір ғалымдар бұл кезеңде интеллектуалды дамудың шыңы
болады деп санайды. Бұл кезеңде интелектуалдық қабілетінде өзгерістер
болады, олардың алдында шешімді, өз бетінше ойлауды талап ететін жаңа
міндеттер пайда болады. Әсіресе логикалық ойлау қабілеті жақсы дамиды.
Жасөспірімдік шақта теориялық ойлаулары дамуын жалғастырады, соның есебінде
аса логикал болып табылады. Сондықтан, жасөспірімдер өздерінің болашақтары
туралы өз бетінше ойластыра алады, олар үшін бұл терең мәнге ие болады. Ес
те есте сақтауға қажетті материалдардың саны артуына байланысты, сонымен
қатар оның күрделілігіне қарай трансформациялана бастайды. Яғни
жасөспірімдер барлық материалды жаттап алу емес, негізгі идеясын бере біліп
оқуға үйренеді. Ал бұл ес аса логикалы болуына итермелейді.
Жасөспірімдер өз бетінше ойлауы мүмкін және ойлауы да керек, өйткені
достарының ортасында бола отырып, олар өз бетінше таңдау жасауларына тура
келеді. Өз бетінше шешім қабылдау әдісін қолдана отырып, олардың бойында
өзінің жеке шешімдерін қабылдаулары дамиды. Бұл жас кезеңінде қабылданған
кейбір шешімдері алдағы өмірінің барлығында үлкен мәнге ие болуы мүмкін.
Бұл білім беруге, өмір серігін таңдауына және мамандығына қатысты
шешімдері. Бұл әдістемемен жаттыға отырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz