Экономикалық аймақтың түсінігін әр түрлі көзқарастардан талдау және қорытындылау экономикалық аймақты ұлттық экономикалық кеңістіктің бөлігі ретінде анықтау
КІРІСПЕ
1 аймақтық экономикалық дамуда болжаудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Экономикалық болжамдар . экономикалық прогностикаға негізделген экономикалық жоспарлау процессі ретінде
1.2 Әлеуметтік.экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны жасау тәртібі
1.3 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Алматы облысының 2002.2010 жылдардағы экономикалық даму үрдісі
2.2 Алматы облысының 2010.2014 жылдары даму факторлары мен талаптары
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақ экономикасын басқару тиімділігін жетілдіру
3.2 Алматы облысы экономиканың даму индикаторларының болжамы
3.3 Облыстың әлеуметтік.экономикалық дамуының болжамы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 аймақтық экономикалық дамуда болжаудың теориялық және методологиялық негіздері
1.1 Экономикалық болжамдар . экономикалық прогностикаға негізделген экономикалық жоспарлау процессі ретінде
1.2 Әлеуметтік.экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны жасау тәртібі
1.3 Әлеуметтік.экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
2 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Алматы облысының 2002.2010 жылдардағы экономикалық даму үрдісі
2.2 Алматы облысының 2010.2014 жылдары даму факторлары мен талаптары
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақ экономикасын басқару тиімділігін жетілдіру
3.2 Алматы облысы экономиканың даму индикаторларының болжамы
3.3 Облыстың әлеуметтік.экономикалық дамуының болжамы
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап, болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын, сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта, қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық, техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет. Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Мәселенің өзектілігі, ең алдымен Қазақстанның дамыған нарықты экономикалы елдерде экономикалық болжамдар экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан жағдайында, басқарудың барлық деңгейінде нарықтық реформалаудың жаңа кезеңіне өтуіне байланысты болашаққа қатысты ұйымды шешімдерді қабылдай алатын, ағымдағы іс-әрекеттерді стратегиялық мақсаттармен тұрақты үйлестіретін мамандардың рөлі жоғарылайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, салықтық-бюджеттік, ақша-несие, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек, олардың іске асуына елдің және аймақтардың экономикасында нарықтық қатынастарды басқаруды қамтамасыз ету қажет.
Жоспарлау және болжау, аймақтардың даму преспективаларын зерттеу арқылы басқарушылар іс-әрекеттің ең басты бағытына көңіл аударуға мүмкіндік жасалады, мақсаттары, стратегия және тактикасы анықталады, соңғы нәтижелермен байланыстыру камтамасыз етіледі, қолда бар әлеуеттің және ресурстардың шектелуі жағдайында мүмкіндіктерді толық, дұрыс пайдалану ойластырылды. Жоспарлау дегеніміз бұл ғылыми және іс-тәжірибенің іс-әрекеттерінің ерекше түрі, бұл іс-әрекеттер стратегиялық шешімдер әзірлеуден құралады. Олар әр түрлі болады: болжамдар жасау түрінде, бағдарламалар жобалары, жоспарлау т.б. Әлемге белгілі экономика жэне менеджмент жөніндегі әдебиеттер деректерінде "стратегия" түсінігі мақсатқа кол жеткізуді қамтамасыз ететін жан-жақты және кешенді жоспар ретінде анықталады.
Әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылатын экономиканы дамытуда жоспарлау мен болжаудың мәні осыдан туындайды. Өйткені, " жоспарлаудың динамикалық процесі барлық басқару функциялары астына жиналатын қолшатыр болып табылады"
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Мәселенің өзектілігі, ең алдымен Қазақстанның дамыған нарықты экономикалы елдерде экономикалық болжамдар экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан жағдайында, басқарудың барлық деңгейінде нарықтық реформалаудың жаңа кезеңіне өтуіне байланысты болашаққа қатысты ұйымды шешімдерді қабылдай алатын, ағымдағы іс-әрекеттерді стратегиялық мақсаттармен тұрақты үйлестіретін мамандардың рөлі жоғарылайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Жаңа онжылдық –жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, салықтық-бюджеттік, ақша-несие, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек, олардың іске асуына елдің және аймақтардың экономикасында нарықтық қатынастарды басқаруды қамтамасыз ету қажет.
Жоспарлау және болжау, аймақтардың даму преспективаларын зерттеу арқылы басқарушылар іс-әрекеттің ең басты бағытына көңіл аударуға мүмкіндік жасалады, мақсаттары, стратегия және тактикасы анықталады, соңғы нәтижелермен байланыстыру камтамасыз етіледі, қолда бар әлеуеттің және ресурстардың шектелуі жағдайында мүмкіндіктерді толық, дұрыс пайдалану ойластырылды. Жоспарлау дегеніміз бұл ғылыми және іс-тәжірибенің іс-әрекеттерінің ерекше түрі, бұл іс-әрекеттер стратегиялық шешімдер әзірлеуден құралады. Олар әр түрлі болады: болжамдар жасау түрінде, бағдарламалар жобалары, жоспарлау т.б. Әлемге белгілі экономика жэне менеджмент жөніндегі әдебиеттер деректерінде "стратегия" түсінігі мақсатқа кол жеткізуді қамтамасыз ететін жан-жақты және кешенді жоспар ретінде анықталады.
Әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеудің негізгі құралы болып табылатын экономиканы дамытуда жоспарлау мен болжаудың мәні осыдан туындайды. Өйткені, " жоспарлаудың динамикалық процесі барлық басқару функциялары астына жиналатын қолшатыр болып табылады"
1. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері Г.С. Смағұлова Алматы Экономика 2005 ж
2. Кәсіпорын экономикасы жєне кәсіпкерлік . А. Үмбеталиев. Ғ. Керімбек. Алматы “Бастау”2002
3. Кәсіпорын экономикасы . А. Қ. Мейірбеков. Қ. Ә. Әлімбеков.” Алматы”
4. Салық кодексі 2001 жыл( 2007 жылғы өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда)
5. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” Қазақстан қаражаты-2008жыл. N8.
6. Амрекулов Н “Қаржы жүйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2008 жыл. Оңтүстiк Қазақстан облысының және Қазақстан республикасының статистикалық мәлiметтерi.
7. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2006.- 8 б.
8. Бабкина С. Новая налоговая политика: Финансы Казакстана.- 2008-N6, с 20-22.
9. Аблиакимов К Бюджет-1999. “Баға және талдау” Казахстанская правда 2008 жыл N12 .
10. Курчатов қаласының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасы
11. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2007/8.
12. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2008 ж.
13. Жүнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
14. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.- N5- 03.2008
15. Салық және бюджет саясаты Қазақстан ХХI ғасырға жол 2008 ж. N2
16. Салық- халық несiбесi Еегемендi Қазақстан, 2008 ж.1 қазан
17. Салық бюджеттiң қайнар көзi// Заң газетi 2008 жыл шiлде.
18. Облыс бюджетiнiң басты бағыты. Оңтүстiк Қазақстан N81.29.06.2006.
19. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2008ж, 1999ж N1-12
20. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2006г.
21. Деловой мир Казахстана –2007г. N3,с 20-22.
22. Дамудың бiр кепiлi салық Заң және заман 2007 ж. N4 47-51б.
23. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2008.2 қараша.
24. Экономика и право Казахстана 2004-6 6 стр. Налоговая политика.
25. Мемлекеттiк салық саясаты Заң газетi. 2007 жыл 3 желтоқсан.
26. Г.И. Әбдикеримова. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008ж
27. Дәуренбекова Ә.Н. Өндірісті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007ж
28. Қ.Қ.Ілиясов, С. Құлпыбаев. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005 ж.
29. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын реттеу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2007ж
30. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. Мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы./ – Алматы: Экономика, 2007ж
31. Төрегожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2008ж
32. Экономикалық саясат: Лекциялар./ Д.Қ.Қабдиев және басқалар. – Алматы: Экономика, 2002 ж
33. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. О.Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері: Оқұ құралы – Алматы: Экономика, 2002 ж
34. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы / – Алматы: Экономика, 2008ж
35. Өтебаев Б.С. мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 ж
36. www.rambler.ru.
37. www.google.kz.
2. Кәсіпорын экономикасы жєне кәсіпкерлік . А. Үмбеталиев. Ғ. Керімбек. Алматы “Бастау”2002
3. Кәсіпорын экономикасы . А. Қ. Мейірбеков. Қ. Ә. Әлімбеков.” Алматы”
4. Салық кодексі 2001 жыл( 2007 жылғы өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда)
5. Аманбеков Б “Бюджет есептерi” Қазақстан қаражаты-2008жыл. N8.
6. Амрекулов Н “Қаржы жүйесiн ұйымдастыру және бюджет жүйесi” Т.Экономика –2008 жыл. Оңтүстiк Қазақстан облысының және Қазақстан республикасының статистикалық мәлiметтерi.
7. Бюджет жүйесi туралы: Қазақстан Респубикасының Заңы.-Алматы: Юрист, 2006.- 8 б.
8. Бабкина С. Новая налоговая политика: Финансы Казакстана.- 2008-N6, с 20-22.
9. Аблиакимов К Бюджет-1999. “Баға және талдау” Казахстанская правда 2008 жыл N12 .
10. Курчатов қаласының 2011-2015 жылдарға арналған даму бағдарламасы
11. Салық жинауда салғырттық болмасын. І. Ашутов. Қаржы-қаражат 2007/8.
12. Салыққа салаутты көзқарас керек Зерде N3 2008 ж.
13. Жүнiсова Н.А Бюджет саясаты. Саясат-2005-1.
14. Бюджетке жаңаша қарау қажет. Қаржы-ақпарат.- N5- 03.2008
15. Салық және бюджет саясаты Қазақстан ХХI ғасырға жол 2008 ж. N2
16. Салық- халық несiбесi Еегемендi Қазақстан, 2008 ж.1 қазан
17. Салық бюджеттiң қайнар көзi// Заң газетi 2008 жыл шiлде.
18. Облыс бюджетiнiң басты бағыты. Оңтүстiк Қазақстан N81.29.06.2006.
19. Бухгалтерлiк бюллетенi, 2008ж, 1999ж N1-12
20. Дуканич Л.В. ''Налоги и налогообложение'' Ростов-не-Дону Феникс 2006г.
21. Деловой мир Казахстана –2007г. N3,с 20-22.
22. Дамудың бiр кепiлi салық Заң және заман 2007 ж. N4 47-51б.
23. Егемендi Қазақстан Салық және бюджетке түсетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы Салық кодексiнiң жобасы, 2008.2 қараша.
24. Экономика и право Казахстана 2004-6 6 стр. Налоговая политика.
25. Мемлекеттiк салық саясаты Заң газетi. 2007 жыл 3 желтоқсан.
26. Г.И. Әбдикеримова. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008ж
27. Дәуренбекова Ә.Н. Өндірісті ұйымдастыру: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007ж
28. Қ.Қ.Ілиясов, С. Құлпыбаев. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005 ж.
29. Есқараев Ө.Қ. Қазақстан Республикасының нарығын реттеу: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2007ж
30. Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. Мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы./ – Алматы: Экономика, 2007ж
31. Төрегожина М.Б. Экономиканы мемлекеттік реттеу: Лекциялар курсы. – Алматы: Экономика, 2008ж
32. Экономикалық саясат: Лекциялар./ Д.Қ.Қабдиев және басқалар. – Алматы: Экономика, 2002 ж
33. Ихданов Ж., Орманбеков Ә. О.Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері: Оқұ құралы – Алматы: Экономика, 2002 ж
34. Ниязбекова Р.Қ., Рахметов Б.А., Байнеева П.Т. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы / – Алматы: Экономика, 2008ж
35. Өтебаев Б.С. мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006 ж
36. www.rambler.ru.
37. www.google.kz.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 аймақтық экономикалық дамуда болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
Экономикалық болжамдар – экономикалық прогностикаға негізделген
экономикалық жоспарлау процессі ретінде 6
1.2 Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны 15
жасау тәртібі
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі 19
2 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ
2.1 Алматы облысының 2002-2010 жылдардағы экономикалық даму үрдісі
2.2 Алматы облысының 2010-2014 жылдары даму факторлары мен талаптары 26
38
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақ экономикасын басқару тиімділігін жетілдіру
3.2 Алматы облысы экономиканың даму индикаторларының болжамы 41
3.3 Облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамы
49
54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
Аймақтың экономикалық дамуда болжау және реттеу
1.
КІРІСПЕ
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Мәселенің өзектілігі, ең алдымен Қазақстанның дамыған нарықты
экономикалы елдерде экономикалық болжамдар экономиканы мемлекеттік
реттеудің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан жағдайында, басқарудың
барлық деңгейінде нарықтық реформалаудың жаңа кезеңіне өтуіне байланысты
болашаққа қатысты ұйымды шешімдерді қабылдай алатын, ағымдағы іс-
әрекеттерді стратегиялық мақсаттармен тұрақты үйлестіретін мамандардың рөлі
жоғарылайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жаңа онжылдық
–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында
Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, салықтық-
бюджеттік, ақша-несие, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын
мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек, олардың іске асуына елдің
және аймақтардың экономикасында нарықтық қатынастарды басқаруды қамтамасыз
ету қажет.
Жоспарлау және болжау, аймақтардың даму преспективаларын зерттеу
арқылы басқарушылар іс-әрекеттің ең басты бағытына көңіл аударуға мүмкіндік
жасалады, мақсаттары, стратегия және тактикасы анықталады, соңғы
нәтижелермен байланыстыру камтамасыз етіледі, қолда бар әлеуеттің және
ресурстардың шектелуі жағдайында мүмкіндіктерді толық, дұрыс пайдалану
ойластырылды. Жоспарлау дегеніміз бұл ғылыми және іс-тәжірибенің іс-
әрекеттерінің ерекше түрі, бұл іс-әрекеттер стратегиялық шешімдер
әзірлеуден құралады. Олар әр түрлі болады: болжамдар жасау түрінде,
бағдарламалар жобалары, жоспарлау т.б. Әлемге белгілі экономика жэне
менеджмент жөніндегі әдебиеттер деректерінде "стратегия" түсінігі мақсатқа
кол жеткізуді қамтамасыз ететін жан-жақты және кешенді жоспар ретінде
анықталады.
Әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеудің негізгі
құралы болып табылатын экономиканы дамытуда жоспарлау мен болжаудың мәні
осыдан туындайды. Өйткені, " жоспарлаудың динамикалық процесі барлық
басқару функциялары астына жиналатын қолшатыр болып табылады"
Жоспарсыз: шаруашылык жүргізу тәжірибесі елдің экономикалық даму
стратегиясын жасау мен жүзеге асыру, оның орта және ұзақ мерзімдік
жоспарларын дайындау объективті қажеттілік екендігіне біздердің көзімізді
жеткізді. Сондықтан да ҚР Президенті Қазақстан халқына жолдауында (қазан,
1997ж) нақтылы міндеттер қойды: 1) үкіметтің жалпы экономикалық қызметі,
салалық және аймақтық басқару органдарының жұмысы барысында жоспарлау мен
болжауға жетекші рөл берілуі қажет; 2) бұл қызмет, ҚР Үкіметі мен халық
қалаулырының күнделікті жүмысын қоса алғанда "дамудың стратегиялық жоспарын
жүзеге асыру" мақсатында тәуелді болу керек; 3) мемлекеттік тәртіпті
нығайту барысында "Аймақтардың дамуында болжау мен реттеудің орындалу"
тәртібіне ерекше орын берілуі тиіс.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен
стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Қазақстанда экономикалық аймақтардың іс-әрекетін, оларды басқару
әдістерін және нысандарын, нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуін талдау
еркін экономикалық аймақтарды басқару механизмдері, оның теориялық және
әдістемелік негіздері жеткілікті ғылыми дәлелденбеген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аймақтарда даму перспективаларының
әдіснамасын дамытуға, нарықтық қатынастарда аймақтарда болжау тәжірибесін
жетілдіруге ықпал ететін мәселені қозғаған ғылыми-зерттеулер жүргізілген.
Дегенмен, аймақтарды дамытуға белгілі бір тақырыптар аясында ғана ғылыми
жаңалықтар мен ғылыми ашылымдарды баяндайды. Мысалы, зерттеудің теориялық
және әдістемелік негіздерін аймақтар бойынша ресейлік (Э.Алтынбаев,
Б.Богуславский, И.Бунегина, А.Быков, В.Караваева, Л.Вардамский, Л.Васильев
және т.б.), оның ішінде тікелей шетел инвестицияларын тарту (С.Евстратов,
И.Ершова, Ю.Ершов, Ю.Нечаев және т.б.), әлеуметтік даму (А.Барышева,
К.Боулдин, Е.Мишин, Д.Уайтком және т.б.) және экологиялық әсері жағынын
(Г.Громыко, С.Нестерова, Г.Чернецкая, М.Лемешов, В.Садов, В.Соколов және
т.б.) және қазақстандық ғалымдарының (Е.М.Арын, К.Бабагулов, С.Б.Байзаков,
А.Есентугелов, М.Б.Кенжегузин, А.И.Кошанов, С.С.Сатубалдин, А.П.Рау,
К.Аширбаев, Б.Сапарбаев, А.Т.Жадигерова, У.Баймұратов, Б.Б.Дюйсенбаева және
т.б.) зерттеген еңбектері құрайды.
Бірақ, аймақта болжау және мемлекетік реттеуді жетілдірудің кешенді
көрсеткіштер өлшемі тұрғысынан келгенде, әрбір аймақтың салыстырмалы
дамуына баға берілген еңбектер аз. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі
зерттелетін мәселесі осы талап дәрежесін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Теориялық және тәжірибелік
мәселелерді зерттеу негізінде аймақ дамуының ұтымды бағыттарын дәлелдеу,
аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын анықтау, аймақ экономикасын
дамытудың перспективалық жолдарын табу болып табылады. Мақсатқа жету үшін
теориялық, әдістемелік және практикалық сипатта белгіленген келесідей
міндеттерді іске асыру қажет:
- аймақты даму бағыттарын айқындаған кезне пайда болатын ұйымдастыру
және экономикалық мәселелерін талдау;
- аймақтың қазіргі жағдайын талдау және оның басқару құрылымын
бағалау;
- аймақты экономикалық дамытуға байланысты алғышарттар мен жобалар,
бағадарламалар мен зерртеулер, толғаныстар мен талқылауларды топтастыру.
- жобалар мен бағдарламаларды, кеңестер мен мониторингтерді,
қорытындылар мен Стратегияға енгізілу мүмкіндігі бар өзгерістерді жүзеге
асыруда пайдалану мен аймақтың жетілдірілген басқару құрылымын әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың пәні. Аймақты басқару барысында пайда болатын
экономикалық қатынастарды зерттеу.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Әртүрлі масштабтар бойынша жасау мақсатына
қарай, басқарудың аймақтық және экономикалық шарттары және даму деңгейіне
қарай таңдалған Алматы облысының даму жағдайы.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Аймақтық
мәселелермен айналысатын шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеулері,
Қазақстан Республикасы Парламентінің заңдары және заң актілері, Қазақстан
Республикасы Президентімен және Үкіметтің Қаулылары. Диссертациялық жұмысты
жазуда логикалық және экономикалық-статистикалық әдістер, сараптық бағалау
және салыстырмалы талдау әдістері қолданды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан
Республикасының заңды және нормативті актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің жолдаулары және мемлекеттің даму бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері,
министрліктер мен комитеттердің материалдары негізінде қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДА БОЛЖАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық болжамдар – экономикалық прогностикаға негізделген
экономикалық жоспарлау процессі ретінде
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер
аркылы қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп
отырады. Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты
саналы түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде кұрылран
пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
- жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану
арқылы ғылыми-техникалык, әлеуметтік және
экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын таңдау;
- жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
1 cурет - Жоспарлау түрлерінің жіктеуі
Жоспарлау 1 схемада көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык
(халық шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие болатын
басқарушыны, тура аудармасында "генерал шеберлігін" береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме және
фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс, бюджет.
салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын құралдардың
тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі
реттеу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына
кеңінен жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және
тиімділігі дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу
әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән:
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Жоспарлау процесінің негізгі элементтері төменде көрсетілген.
ЖОСПАРЛАУ НӘТИЖЕЛЕР
АМАЛДАРЫ
РЕСУРСТАР
ЕНГІЗУ
БАҚЫЛАУ
2 сурет - Жоспарлау процесінің негізгі элементтері
Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді:
• жүйелілік;
• жинақтылық;
• үйлесімділік;
• икемділік;
• ресурс мүмкүндіктерінің шектілігі
Жүйелілік - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында экономиканың
барлык элементтерін есепке алу қажеттігін ұйғарады.
Жинақтылық - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында, оның іске
асырғанда салдарын ескеру қажеттігін ұйғарады.
Үйлесімділік - жоспарланған объекттің жұмыс істеуін және дамуының
нәтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу.
Икемділік - жоспар шеші.мінің тұрақты болатын өзгерістерге бейімделуін
ұйғарады.
Ресурс мүмкүндіктерінің шектілігі - колда бар ресурстарды ұтымды және
нәтижелі пайдалану қажеттігін ұйғарады.
Экономикалык және әлеуметтік дамудың барлык жақтары, жоспар мен
болжамның максаты мен талаптары, когамдык өндірістін салалары мен
құрылымдарының дамуындагы сандық және сапалык өзгерістер бірімен-бірі тығыз
байланыскан көрсеткіштер аркылы беріледі. Көрсеткіштер жүйесі мынадай
талаптарға сай болуы керек:
- Экономикалык және әлеуметтік даму процессінің заңдылықтары мен
мұқтаждығын ескеруі керек.
- Болжам мен жоспардың максаты мен міндетін жеткілікті дәрежеде
көрсетуі шарт.
-Атаулы негізде. ягни жоспарлардағы көрсеткішті орындаушыны анық, нақты
көрсетуі керек.
- Кешенді негізде, яғни ұдайы өндіріс пен әлеуметтік дамудың барлық
жақтарын қамтуы қажет.
- Аймақтар мен салалардың ерекшеліктерін ескеріп, көрсетуі керек.
- Қоғамдык өндірістің жоғары тиімділігіне және істің сапасына қол
жеткізуді ынталандыруы шарт.
- Жоспар көрсеткіші дегеніміз - баскару шешімінің нактылы бір
тапсырмасын санмен көрсету формасы. Жоспарлық көрсеткіштер өзінің сырткы
белгісіне және аткарар міндетіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
сандык және сапалық; натуралдық және құндык; абсолюттік және
салыстырмалык; нормативтік (директивтік) және есептік көрсеткіштер.
Сандық корсеткіштер жоспардағы тапсырманыңсандық белгісін көрсетеді.
Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік көрсеткіштер ,
мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе, тармақтык (сандық)
көрсеткіштер мектептердің, кітапханалардың т.б. санын көрсетеді.
Сапалық көрсеткіштер өндіріс тиімділігі, экономикалық құбылыстар мен
процесстердің сапалық белгілерін көрсетеді (еңбек өніміділігі, өзіндік
кұнның азаюы, материалдық ресурстардың шығын нормасы).
Натуралдық көрсеткіштер ұдайы өндіріс процессінің физикалық өлшем
бірліктерімен өлшенетін жақтарын көрсетеді. Мысалы, өндірілген өнім көлемі
(салмағы, ұзындығы бойынша). Кейбір экономикалық құбылыстар шартты-
натуралды бірліктермен өлшенуі мүмкін.
Құндық корсеткіштер экономикалық құбылыстарды натуралдық-заттық
құрамынан басқа құндық өлшеммен көрсетеді. Олардық арқасында әр түрлі
салалар өнімдерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік
туады. Құндық көрсеткіштердің көмегімен экономикадағы көптеген байланыстар
мен пропорциялар анықталады.
Абсолюттік көрсеткіштер өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді. Ал
салысшырмалық корсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді (үлес
салмағы).
Директивтік көрсеткіштер, жоспардағы негізігі тапсырманы, жоғарғы
органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.
Олардың бір түрі болып нормативтік көрсеткіштер саналады, олар басқарудың
барлық деңгейіне міндетті түрде орындалуы шарт көрсеткіштер. Болжаудың
негізгі мақсаты экономикалық дамудың балама бағыттарын және олардың
әлеуметтік-экономикалық салдарын анықтау болғандықтан ол экономиканы
жоспарлаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Қазіргі қалыптасқан нарықтық қарым-қатынас экономиканың жоспарлау түрін
жоймайды, керісінше экономикалық және әлеуметтік Дағдарыстан шығудың бір
тәсілі болып жаңа құндылыққа және сапаға ие болады.
Қазіргі дүние жүзілік экономика дамуында ұйымшылдық және жоспарлылық
күшею тенденциясы тән. Барлық елдерде болжау және жоспарлау тәжірибиесі кең
таралғаны, осыған дәлел. Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде жоспарлаудың мазмұны және мақсаттары өзгеруде.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі аса маңызды және күрделісі -
индпкативтік жоспарлау болып табылады.
Индикативтік жоспарлаумен қамтамасыз етудің маңызды себептеріне
төмендегілер жатады:
1.Ұлттық экономика индикаторларында (бюджет, қаржы, пайыздық
ставка және т.б.) мемлекеттің ролі артуда.
Макроэкономикалық балансты орнатуға және қолдауға мемлекет ынталы
болып тұр және басқару субъектісі ретінде орын алуда. Сөзсіз, мұндай
басқару - ұлттық экономика дамуының проблемалары және келешегі бойынша
білімсіз және стратегиясіз мүмкін емес.
2.Нарықтык қарым-қатынастың қажеті жоқ немесе шектелген экономика
салаларында индикативтік жоспарлауды қолдану қажет (қорғаныс
жүйесінде, ғылым жіне білім саласында). Бұл салаларда ресурс
үйлестіруде нарықтық қарым қатынастан тыс тәсілдерді қолдану қажет.
3.Мемлекеттік жоспарлаудың негізгі міндеті - инфляцияны, жұмыссыздықты,
бюджеттік дефицитті және т.б. жеңу.
4. Қазіргі кезде ұлттық экономиканың интеграциясы
мемлекеттік немесе макроэкономикалық жоспарлаудың ролінің артуына себеп
болып тұр.
5. Табиғи ресурстар азаю және экологиялық қауіпсіздік
жүйесін кұру сияқты, глобальды мәселелерді шешу
үшін макроэкономикалык жаспарлау қажет.
Индикативтік жоспар келесі бөлімдерден құралады:
1. Өткен жылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына сараптама.
2. Жобаланған мерзімге әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
мақсаты және міндеттері.
3. Макроэкономикалық саясат
- Қаржылық-несиелік саясат;
- Салықтық-бюджеттік саясат;
4. Құрылымдылық саясат.
- Сауда саясаты;
- Бағасаясаты;
- Құнды қағаздар нарығының саясаты;
- Инвестиция саясаты.
5. Экономика секторларын дамыту
- Өнеркәсіп;
- Ауыл шаруашылығы;
- Құрылыс;
- Көлік және бапланыс;
- Қаржы саласы;
- Сауда;
- Ғылым және технологиялар.
6. Әлеуметгік даму
- Халык, жұмыспен қамту және еңбек ресурсының дамуы;
- Кедейшілікпен кұресу және халықты әлеуметтік корғау;
- Әлеуметтік-экономикалық дамуда әйелдердің қатысуы;
- Білім беру;
- Денсаулық сактау;
- Мәдениет, спорт және туризм;
7. Қоршаған ортаны қорғау.
Әлеумеггік-экономикалык мақсатгарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік, және
жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро-аумақтық, салалык деңгейді қамтиді.
Республика Президенті Н.Назарбаевтің 1997 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында жарияланған "Қазақстан-2030" - жоспары стратегиялық жоспарға
жатады. Стратегиялык жоспарлар ұзақ мерзімге жасалады және ұлтық экономика
дамуының ұзак мерзімдік мақсаттарын, мәселелерін, басынқыларын анықтайды
және оларды жүзеге асыру кезендері мен мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
саясаттың жалпы бағыттарын белгілейді.
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2.жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басынқылар;
4. SWOT - максаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық
мақсаттар.
SWOT - ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазак тілінде күшті (ұтымды)
және әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді. Ол сыртқы
және ішкі жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету
стратегиясын жасау үшін қолданады.
3 сурет - Жоспарлау мазмұның схемасы
Оңтүстік-Қазақстан облысының даму жоспарынын SWOT-талдауы
Миссия - аумақтык мүмкіндіктерді іске асыру негізінде
экономиканың нақты секторын өркендету
Басты мақсат - облыс тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен оның сапасын
арттыру
Күшті жактар
- Ауыл шаруашылығының дамуына ауа райының колайлығы
- Облыстың жоғарғы транзиттік әлеуеті
- Көптеген еңбек ресурстарының саны
- Жекеменшіктің көп үлесі
- Эспортка негізделген өндірістер (макта, талшығы)
- Мәдени және тарихи орталықтардың саны
Әлсіз жактар
- Өндірістік базаның бәсекелестік қабілетсіздігі
- Облыстың субвенциялық бюджеті
- Қаржы ресурстарының жеке секторга өту қабілетінің төмендігі
- Накты жер нарығының болмауы
- Қоғамда кылмыстық іс-әрекеттердің өсуі
- Экологиялық және эпидемиологиялык жағдайдын өршуі
Мүмкіндіктер
- Үлкен өкілеттіктердің, бюджеттік қарым-катынастарды қоса
орталыктан аймақтарға таралуы
- Ауыл шаруашылығы өнімдері мен кайта өңдеу өнімдері үшін сыртқы
және ішкі нарықтар әлеуеті
- Кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту
- Дәстүрлі емес секторға инвестицияларды тарту
- Шекаральщ сауда мен кызмет түрлерінің ұлғаюы
- Альтернативті энергия көздерін пайдалану
Катерлер
- Облыстың электр тарату және сумен қамтамасыз ету жағынан баска
мемлекеттен тәуелділігі
- Халықтың заңсыз көшіп қонуы және контрабандалық қылмыспен
айналысуы
- Көрші мемлекеттерден аймақта билікке бәсекелесуі
- Сыртқы және ішкі нарықтардың жоғалуы импорттық тауарларға, сауда
кедергілеріне жол беруі
Күтілетін нәтижелер
- Кірісті көбейтудің және салык салу базасын кеңейтудің есебінен
бюджеттін субвенциясыздыгына шыгу
- Облыстың өндіріс әлсуетін диверсикацияіау уиіін негіз қалау
- Ауыл шаруашылыгын сауықтыру және оны әрі қарай дамыту және онын
базасында бәсекелестікке кабілетті қайта өңдеу
өндірістерді құру
- Облыс өндірісі мен халкың жумыспен камту көлемінде, орта жсәне шагын
кәсіпкерліктің үлесін арттыру
- Кәізіргі замангы технологияларды, басқару дағдыларын және
маркетингтік қызмет көрсетуді енгізе отырып
тікілей инвестициялардың ағымына жагдай жасау
- Облыстың қурылымдық экономикалык, реформаларын аяқтау және
жергілікті өнімдердің экспортқа шыгуын көбейту
- Транзиттік әлеуетін жузеге асыру және облыстың көлік
жуйесінің біртутастығын қамтамасыз ету
- Облыстың энергетикалык, (газ, электр) және су ресурстары бойынша
сыртқы тәуелдігін төмендету
- Жергілікті ерекшеліктерін ескере отырып, облыстың аудандары мен
қалаларын дамыту
1.2 Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны
жасау тәртібі
Қоғамның даму үрдістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары болса
экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады.
Болжам дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму
жолдары туралы ғылыми-дәлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процессі
болжау деп аталады. Болжау - қоғам өмірінің
барлық саласында даму теория мен практиканы байланыстырып тұратын өте
маңызды түйін болып саналады.
Ол негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни
мәселенің болашактағы перспективасын, жәй-күнін суреттеп, бейнелеп беру.
Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық
ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.
Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша экономикалык болжам жасаудың
150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі әдістер
ретінде қолданылады.
Сыртқы белгісіне сәйкес, болжау әдістерін екі топқа бөлуге болады:
интуициялық әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалык әдістер.
Интуициялык әдістер, (эксперттік баға әдістері) екі топқа белінеді:
дербес эксперттік бага беру және коллективтік эксперттік бага беру
әдістері. Бірінші топқа: интервью (сұхбат) жүргізу; логикалык анализ жасау;
сценарий құру әдістері жатады. Екінші топқа: комиссия кұру; коллективтік
идеяны жинақтау ("дөңгелек стол") және "Дельфи" әдісі кіреді.
Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер
және модельдер кұру әдістері. Бірінші топка ең кіші квадраттар;
экспоненциялдық түзеу; тұраксыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші
топқа кұрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды тану
және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелік, кешенділік,
жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және жоспарлау
қағидалары мен әдістері жатады.
Жоспар жасау логикасы - барлық деңгейде жалпымемлекеттік жоспарларды
әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке бағындырылған реті.
Оның негізгі идеясы барлық жоспар жасау процесінің басталатын және соған
бағынатын негізгі пунктін анықтау. Жоспар жасау логикасының негізгі
элементтеріне төмендегілер жатады:
- жоспарлау кезеңіндегі экономика дамуының максаттарының жүйесін
калыптастыру (логиканың негізгі пункті);
- базистік кезеңдегі экономика дамуын талдау және оның
деңгейлерінің параметрлерін анықтау;
- жоспарлы кезеңдегі қоғамның қажеттіліктерінің көлемі мен кұрылымын
аныктау;
- қоғамның қорлары мен кажеттіліктерін үйлестіру және жоспарлы
кезеңдегі экономика дамуы жоспарының жобасын әзірлеу;
- жоспар жобасын талқылау және бекіту.
Жоспар жасау логикасы жоспарлау кағидалары деп аталатын белгілі бір
заңдылықтарға сүйенеді. Олардың негізгілерінің қатарына төмендегілерді
жаткызуға болады:
- Басқарудың ғылыми нақтылы және тиімді болу қағидасы. Яғни, жоспарлауда
экономика дамуының объективті заңдарының талаптары, отандық және
шет елдік тәжірибе мен ғылымының жетістіктері назардан тыс
қалмауы тиіс. Жоспардың ғылымң нақтылануы жиналған тәжірибені,
нақты қалыптасқан жағдаиларды елемеумен және жоспарлаудағы
жагымпаздыкпен (басшы адамның кез келген идеясын дұрыс деп табумен)
сиыспайды.
- Жоспарлаудың үздіксіз болуы. Ұзақ мерзімдік жоспарлар бірнеше
орта мерзімдік, ал орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік
жоспарлардан кұрылуы тиіс.
- Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды
ойдағыдай орындау көбінесе жалпыхалықтық мүдделердің, ұжымдар мен
жеке адамдардың мүдделерімен қаншалықты тиімді үйлескеніне
байланысты. Аталған мүдделерді назарға ілмеу,
экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.
- Жетекші салаларды белгілеу аркылы экономикада тиімді
үйлесімділікті (сандық катынастарды) қалыптастыру
қағидасы. Жетекші салаларды, басынқыларды белгілеу - бар қорларды
дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен аумақтарды дамытуға,
ірі әлеуметтік-экономикалык мәселелерді шешуге жұмылдыруға мүмкіндік
береді.
- Жалпымемлекеттік жоспарлардың бірлігі мен кешенділігін
қамтамасыз ету қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі
жақтан тұрады. Біріншісі - жоспардың методологиясының,
көрсеткіштер жүйесі мен реттегіштерінін бірлігі, екіншіден-
материалдык бірлігі. Жоспарлардың кешенді болуы кез келген
деңгейдің жоспарлары экономиканың барлық жақтарын, байланыстарын бір-
бірінен ажыратпай қамту керек екенін білдіреді.
Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар
жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Олар: экономикалык анализ (талдау),
нормативтік, баланстык, экономикалык-математикалық, бағдарламалық-
мақсатгықт.б. әдістер.
Жоспар жасау ісі, біріншіден, экономика дамуының өткен мерзімдегі
көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін
экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалык
даму деңгейін, пайдалынылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын,
салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардын орындалуы,
не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау
болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу,
индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, статистикалық
әдістері қолданылады.
Экономика дамуы жоспарының барлық көрстеткіштерін нақтылау үшін,
әсіресе, пайдаланатын материалдар мен шикізат ресурстарының кажетті көлемін
анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары жасайтын
прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтерді пайдаланады.
Баланстық әдіс, жоспар көрсеткіштерін тығыз байланыстыру үшін
колданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлык пропорцияларды
құру кұралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың калыптасқан
жүйесі колданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар:
материалдык, еңбек ресурстары, кұндык баланстар. Бұлардан басқа салааралық
және халық шаруашылығы баланстары қолданылады.
Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын
тиімді пайдалану жолдары, халық шаруашылығын жұмысшы. және .маман
кадрларымен камтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.
Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтык өнім мен ұлттық табысты
бөлудегі дұрыс экономикалык пропорциялар кұрылады. Мемлекеттің,
кәсіпорындардың, халыктың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану жолдары
анықталады.
Жоспардың экономнкалық тнімділік тұрғысынан оптималді вариантын аныктау
үшін экономикалык-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене отырып,
экономикалық құбылыстардың математнкалық модельдері кұрылады. Мысалы,
болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралык өнім өндіру және
тұтыну балансының моделі.
Сызықтық программалау әдістерін пайдалану арқылы өндірісті жоспарлау
ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.
Жоспарлаудың бағдарламалык-мақсаттык әдісі экономикадағы кұбылыстарға,
ірі мәселелерді шешуге жүйелік, кешенді көзкарас керектігіне негізделген.
Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың - шикізат беретін,
отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін
пайдаланатын, сол салага әр түрлі қызмет көрсететін салалардың дам.у
көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады. Сондықтан, алға койған мақсатқа
жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы байланыстардың бәрі
ескерілуі керек.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық
бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағдарламаларда алға койған мақсат
анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі.
Бағдарламалық-максаттық әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы күрделі
мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалык, экономикалық,
әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден - сол мәселені
шешу үшін керекті материалдық, еңбек және каржы ресурстарын тиімді
пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді мәселелерді шешу мақсаты
мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен ресурстарын үйлестіреді, соның
арқасында жоспардың баланстық үйлестіру деңгейін көтереді; төртіншіден -
кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық және аумактық жоспарлардың
көрсеткіштерімен байланыстырады.
Индикативтік жоспар Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау
жөніндегі агенттігінің "Министірліктер мен ведомстволарға арналған жылдық
стратегиялық жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына",
Қазакстан 2030 ұзақ мерзімді стратегиясына, Қазақстан Республикасының 2010
жылға дейінгі стратегиялык даму жоспарына сәйкес Оңтүстік Қазақстан
облысының аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады.
Әлеуметтік-экономикалык дамуының индикативтік жоспары жыл сайын
республика, облыс, сондай-ақ аудандар мен калалардың орта мерзімге дейін
арналып әзірленеді және әміршілдік емес, ұсыныс сипатына ие, яғни нарык
субъектілеріне бағыт беруші болып табылады. Индикативтік жоспар
экономиканың барлық салалары (қаржы, өнеркәсіп, көлік, ауыл шаруашылық,
экспорт, импорт және т. б.) бойынша аймақтың алдагы кезеңдегі әлеуметтік-
экономикалык дамуының мақсаты мен міндеттерін және негізгі багыттарын
қамтнді.
Индикативтік жоспарлау қазіргі таңда тұрған мәселелерді кешенді шешуге
және этап бойынша стратегиялық мақсаттарға жетуге бағыттылған мемлекеттің
орта және ағымды мерзімге әлеуметтік-экономикалық саясатын айқындайды.
Жоспарлау барысында, ен алдымен мақсат айқындалады немесе жобаланған
кезеңде неге жетуіміз керек. Сосын стратегия айқындалады, қойылған
мақсатка жетуге есептелген істің тәуір болып бітіуінің тәсілдерін
таңдалады. Қолда бар ресурс, басымдылықтарға және
мүмкіндіктерге карай, әр экономика саласының
стратегиясы жасалынады.
Мұнда облыстың әлеуметтік-экономикалық даму перспективалары
өндірістік және әлеуметгік инфрақұрылымның, шағын және орта бизнестік,
кедейшілікпен және жұмыссыздыққа қарсы күрестің басымды бағыттары
карастырылады.
Халык шаруашылығы салаларының даму барысын стратегиялык жағынан болжау-
жоспарлау керек екендігін өмір айқындап берді, және осы дипломдық жұмыстың
жоғарыдағы бөлімдерінде олардың экономиканы баскаруда алатын рөлі, маңызы
дәлелденді. Экономика дамуын болжау және жалпы мемлекеттік жоспарларды
жасау үшін, 1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республика Президентіне
тікелей бағынатын Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігі құрылды.
Агенттікке экономиканың дамуын болжау негізінде оның басынқы багыттарын
аныктау және стратегиялык жоспарлар жасау аркылы оған қол жеткізу жолдарын
белгілеу тапсырылған.
Ал индикативті жоспарды әзірлеу алғашында Экономика министрлігіне,
кейін ол таратылған соң жаңа кұрылған Экономикалық жоспарлау агенттігіне
тапсырылған болатын. Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылдың 13
казанында кол койылған "Қазақстан Республикасының мемлекеттік огандарының
жүйесін жетілдіру және қызметтерін анықтау туралы" Жарлығына сәйкес
жоғарыда аталған функцияны қайтадан кұрылған Экономика және сауда
министрлігі аткаратын, бұл министрлік Экономика және бюджеттік жоспарлау
болып қайта аталып, индикативтік жоспарды жасау аталған органға жүктелді.
Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары Қазақстан
Республикасыыың Конституциясына, Қазақстан Республика Үкіметінің жыл сайын
шығатын "Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары туралы"
Қаулысына және "Қазақстан Республикасында мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" Заңына сәйкес негізделеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспары туралы Қазақстан Республика Үкіметінің Қаулысы әр жыл сайын шығады
және онда Қазақстан, облыстар және ұлттық компаниялар, мекемелердің
жоспарланған мерзімге мақсаты, міндеттері және әлеуметтік-экономикалық
саясатынын басымдылықтары бойынша Үкіметтің көрінісі беріледі.
Аумақтың индикативтік жоспары Қазақстан Республикасының жоспарланған
мерзімге арналған даму индикаторларына (1 кесте) және Үкіметінің әлеуметтік-
экономикалық саясатыньщ басымдылыктарына негізделеді және Қазақстан
Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігінің
"Министірліктер мен ведомстволарға арналған жылдық стратегиялық жоспарларды
дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына" сәйкес жасалады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 2003-2006 жылдарға жоспарлаған
республика дамуының негізгі макроэкономикалық индикаторлары 1 кестеде
көрсетілген және аумақтардың даму болжамы осы индикаторлардың өсу
қаркынынан төмен болмауын жергілікті жоспарлау органдары камтамасыз етуі.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және "революциялык" көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму "нәтижесі"
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану тәжірибесін
зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Ұлыбритания,
Германия, Қытай) индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және осы елдердің
тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде экономиканы
басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған саларалык
бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және олардың
дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл тәжірибе
біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге байланысты
эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге
қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен "ауылдан қалаға" деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, "ғылым-өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде - Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: "Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы - басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік". Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. Мемлекет қоғамдык өндіріс және қоғамдық
тұтынудың комплекстік тепе-теңдігін камтиді.
Жалпы ұлттық экономикаға қатысты сұрақтарды шешу бойынша негізгі құкык
мемлекет қолында шоғырланған және олар керекті материалдық және қаржы
ресурстарымен қамтылған. Бұл шешімдер орталык органдардың саясатын
айкындайды. Бұл Қытайдық жоспарлау жүйесінің негізгі аііырмашылығы болып
табылады. Қытай мамандары, осындай жоспарлау жүйесін экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 аймақтық экономикалық дамуда болжаудың теориялық және
методологиялық негіздері
Экономикалық болжамдар – экономикалық прогностикаға негізделген
экономикалық жоспарлау процессі ретінде 6
1.2 Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны 15
жасау тәртібі
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі 19
2 АЙМАҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫН ЖОСПАРЛАУ ТИІМДІЛІГІН
ТАЛДАУ
2.1 Алматы облысының 2002-2010 жылдардағы экономикалық даму үрдісі
2.2 Алматы облысының 2010-2014 жылдары даму факторлары мен талаптары 26
38
3 АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Аймақ экономикасын басқару тиімділігін жетілдіру
3.2 Алматы облысы экономиканың даму индикаторларының болжамы 41
3.3 Облыстың әлеуметтік-экономикалық дамуының болжамы
49
54
ҚОРЫТЫНДЫ 59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 60
Аймақтың экономикалық дамуда болжау және реттеу
1.
КІРІСПЕ
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Мәселенің өзектілігі, ең алдымен Қазақстанның дамыған нарықты
экономикалы елдерде экономикалық болжамдар экономиканы мемлекеттік
реттеудің маңызды құралы болып табылады. Қазақстан жағдайында, басқарудың
барлық деңгейінде нарықтық реформалаудың жаңа кезеңіне өтуіне байланысты
болашаққа қатысты ұйымды шешімдерді қабылдай алатын, ағымдағы іс-
әрекеттерді стратегиялық мақсаттармен тұрақты үйлестіретін мамандардың рөлі
жоғарылайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жаңа онжылдық
–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында
Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, салықтық-
бюджеттік, ақша-несие, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын
мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек, олардың іске асуына елдің
және аймақтардың экономикасында нарықтық қатынастарды басқаруды қамтамасыз
ету қажет.
Жоспарлау және болжау, аймақтардың даму преспективаларын зерттеу
арқылы басқарушылар іс-әрекеттің ең басты бағытына көңіл аударуға мүмкіндік
жасалады, мақсаттары, стратегия және тактикасы анықталады, соңғы
нәтижелермен байланыстыру камтамасыз етіледі, қолда бар әлеуеттің және
ресурстардың шектелуі жағдайында мүмкіндіктерді толық, дұрыс пайдалану
ойластырылды. Жоспарлау дегеніміз бұл ғылыми және іс-тәжірибенің іс-
әрекеттерінің ерекше түрі, бұл іс-әрекеттер стратегиялық шешімдер
әзірлеуден құралады. Олар әр түрлі болады: болжамдар жасау түрінде,
бағдарламалар жобалары, жоспарлау т.б. Әлемге белгілі экономика жэне
менеджмент жөніндегі әдебиеттер деректерінде "стратегия" түсінігі мақсатқа
кол жеткізуді қамтамасыз ететін жан-жақты және кешенді жоспар ретінде
анықталады.
Әлеуметтік-экономикалық процесстерді мемлекеттік реттеудің негізгі
құралы болып табылатын экономиканы дамытуда жоспарлау мен болжаудың мәні
осыдан туындайды. Өйткені, " жоспарлаудың динамикалық процесі барлық
басқару функциялары астына жиналатын қолшатыр болып табылады"
Жоспарсыз: шаруашылык жүргізу тәжірибесі елдің экономикалық даму
стратегиясын жасау мен жүзеге асыру, оның орта және ұзақ мерзімдік
жоспарларын дайындау объективті қажеттілік екендігіне біздердің көзімізді
жеткізді. Сондықтан да ҚР Президенті Қазақстан халқына жолдауында (қазан,
1997ж) нақтылы міндеттер қойды: 1) үкіметтің жалпы экономикалық қызметі,
салалық және аймақтық басқару органдарының жұмысы барысында жоспарлау мен
болжауға жетекші рөл берілуі қажет; 2) бұл қызмет, ҚР Үкіметі мен халық
қалаулырының күнделікті жүмысын қоса алғанда "дамудың стратегиялық жоспарын
жүзеге асыру" мақсатында тәуелді болу керек; 3) мемлекеттік тәртіпті
нығайту барысында "Аймақтардың дамуында болжау мен реттеудің орындалу"
тәртібіне ерекше орын берілуі тиіс.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат пен
стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Қазақстанда экономикалық аймақтардың іс-әрекетін, оларды басқару
әдістерін және нысандарын, нормативтік-құқықтық қамтамасыз етуін талдау
еркін экономикалық аймақтарды басқару механизмдері, оның теориялық және
әдістемелік негіздері жеткілікті ғылыми дәлелденбеген.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Аймақтарда даму перспективаларының
әдіснамасын дамытуға, нарықтық қатынастарда аймақтарда болжау тәжірибесін
жетілдіруге ықпал ететін мәселені қозғаған ғылыми-зерттеулер жүргізілген.
Дегенмен, аймақтарды дамытуға белгілі бір тақырыптар аясында ғана ғылыми
жаңалықтар мен ғылыми ашылымдарды баяндайды. Мысалы, зерттеудің теориялық
және әдістемелік негіздерін аймақтар бойынша ресейлік (Э.Алтынбаев,
Б.Богуславский, И.Бунегина, А.Быков, В.Караваева, Л.Вардамский, Л.Васильев
және т.б.), оның ішінде тікелей шетел инвестицияларын тарту (С.Евстратов,
И.Ершова, Ю.Ершов, Ю.Нечаев және т.б.), әлеуметтік даму (А.Барышева,
К.Боулдин, Е.Мишин, Д.Уайтком және т.б.) және экологиялық әсері жағынын
(Г.Громыко, С.Нестерова, Г.Чернецкая, М.Лемешов, В.Садов, В.Соколов және
т.б.) және қазақстандық ғалымдарының (Е.М.Арын, К.Бабагулов, С.Б.Байзаков,
А.Есентугелов, М.Б.Кенжегузин, А.И.Кошанов, С.С.Сатубалдин, А.П.Рау,
К.Аширбаев, Б.Сапарбаев, А.Т.Жадигерова, У.Баймұратов, Б.Б.Дюйсенбаева және
т.б.) зерттеген еңбектері құрайды.
Бірақ, аймақта болжау және мемлекетік реттеуді жетілдірудің кешенді
көрсеткіштер өлшемі тұрғысынан келгенде, әрбір аймақтың салыстырмалы
дамуына баға берілген еңбектер аз. Бұл дипломдық жұмыстың негізгі
зерттелетін мәселесі осы талап дәрежесін анықтайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Теориялық және тәжірибелік
мәселелерді зерттеу негізінде аймақ дамуының ұтымды бағыттарын дәлелдеу,
аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму ерекшеліктерін ескере отырып,
мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын анықтау, аймақ экономикасын
дамытудың перспективалық жолдарын табу болып табылады. Мақсатқа жету үшін
теориялық, әдістемелік және практикалық сипатта белгіленген келесідей
міндеттерді іске асыру қажет:
- аймақты даму бағыттарын айқындаған кезне пайда болатын ұйымдастыру
және экономикалық мәселелерін талдау;
- аймақтың қазіргі жағдайын талдау және оның басқару құрылымын
бағалау;
- аймақты экономикалық дамытуға байланысты алғышарттар мен жобалар,
бағадарламалар мен зерртеулер, толғаныстар мен талқылауларды топтастыру.
- жобалар мен бағдарламаларды, кеңестер мен мониторингтерді,
қорытындылар мен Стратегияға енгізілу мүмкіндігі бар өзгерістерді жүзеге
асыруда пайдалану мен аймақтың жетілдірілген басқару құрылымын әзірлеу.
Дипломдық жұмыстың пәні. Аймақты басқару барысында пайда болатын
экономикалық қатынастарды зерттеу.
Дипломдық жұмыстың нысаны. Әртүрлі масштабтар бойынша жасау мақсатына
қарай, басқарудың аймақтық және экономикалық шарттары және даму деңгейіне
қарай таңдалған Алматы облысының даму жағдайы.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Аймақтық
мәселелермен айналысатын шетелдік және отандық ғалымдардың зерттеулері,
Қазақстан Республикасы Парламентінің заңдары және заң актілері, Қазақстан
Республикасы Президентімен және Үкіметтің Қаулылары. Диссертациялық жұмысты
жазуда логикалық және экономикалық-статистикалық әдістер, сараптық бағалау
және салыстырмалы талдау әдістері қолданды.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік нормативтік-құқықтық базасы Қазақстан
Республикасының заңды және нормативті актілері, Қазақстан Республикасы
Президентінің жолдаулары және мемлекеттің даму бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттігінің мәліметтері,
министрліктер мен комитеттердің материалдары негізінде қалыптасты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУДА БОЛЖАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Экономикалық болжамдар – экономикалық прогностикаға негізделген
экономикалық жоспарлау процессі ретінде
Кез келген коғам, өзінің болашақтағы даму перспективасың анықтап,
болжаусыз өмір сүре алмайды. Экономикалык болжамдар қоғамның даму мақсатын,
сол мақсатқа жетуге қажетті экономикалық ресурстар көлемін - ұзақ, орта,
қысқа мерзімдік жоспардың тиімді варианттарын, үкіметтің экономикалық,
техникалық саясаттарының негізігі бағыттарын анықтау үшін қажет.
Экономикалық болжам дегеніміз экономикалык прогностиканың барлык әдіс-
тәсілдерін, кұралдарын қолдануға және экономикалық кұбылыстарды зерттеудің
ғылыми әдістемелеріне негізделген экономикалық жоспарлау процессі.
Жоспарлау - экономиканың объективті заңдары мен заңдылықтарын зерттеп
түсіне білу және оларды саналы тұрде пайдалану арқылы әлеуметтік-
экономикалык дамудың жоспарларьш ғылыми негізде дайындау мен олардың
орыңдалуын ұйымдастыру процессі. Жоспарлаудың негізгі мақсаты - экономикада
баланстык үйлесім мен макроэкономикалық тұрақтылықты камтамасыз ету үшін
белгілі бір пропорциялар мен пропорционалдыққа кол жеткізу.
Экономикалык пропорциялар дегеніміз өндірістің әр түрлі элементтері
(машиналар, құрал-саймандар, шикізат және материалдык қорлар, жұмыс күші)
арасындағы, әр түрлі өндіріс салаларынын өнім көлемдері арасындағы, түптеп
келгенде өндіріс құрылымдары мен өндіру көлемдері және тұтыну кұрылымдары
мен тұтыну көлемдері арасындағы белгілі сандық қатынастар.
Экономикалык пропорциялар өздігінен (стихиялық) және адамның мақсатты
түрде жүргізген әрекеттері нәтижесінде құрылуы мүмкін.
Капиталистік экономикалық формацияның калыптаса бастаған алғашқы
кезеңінде, пропорциялар нарықтық үйлестіру механизмі аркылы және кризнстер
аркылы қалыптасады. Оған экономиканын даму заңдары үздіксіз ыкпал етіп
отырады. Тауар ендірушілер экономикалык заңдардың бар-жоғын сезбесе де, сол
заңдардың талабына сәйкес қызмет жасайды. Мысалы, ол өндірген тауарына баға
қойған кезде, тек өзінің жұмсаған шығынын есептеп қоймай, сонымен бірге
базарда калыптаскан жағдайды ескереді. Оған кұн заңы ыкпал етеді. Сонымен,
бірінен-бірі туындап отыратын, бірімен-бірі тығыз байланыстағы тауар
өндірушілер қызметі аркасында экономикада пропорциялар жүйесі қурылады.
Яғни, экономиканың құрылымдық бөліктері арасында белгілі бір сандык
қатынастар қалыптасады. Оны біз пропорционалдық дейміз.
Өндіріс күштерінің дамуы жоғары деңгейге жеткен кезде, нарықтық
үйлестіру механизмі де, кризистер де экономикалық пропорцияларды құруға
жеткілікті бола алмайды.
Осы жағдайда экономикалық пропорциялар жүйесін, пропорционалдықты
саналы түрде құру қажеттілігі туындайды. Саналы түрде кұрылран
пропоршюналдык - жоспарлылык болып табылады.
Жосларлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын
анықтау;
- жоспарлы кезең экономикасыпың сандык жәңе
сапалык сиппатамаларын белгілеу;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын орынды пайдалану
арқылы ғылыми-техникалык, әлеуметтік және
экономикалық мәселелерді шешудің тиімді жолдарын таңдау;
- жекелеген салалар мен аумақтардың даму қаркыны
мен пропорцияларын аныктау.
1 cурет - Жоспарлау түрлерінің жіктеуі
Жоспарлау 1 схемада көрсетілген классификацияға сәйкес жіктеледі:
Жоспарлаудың деңгейіне (масштабына) байланысты: макроэкономикалык
(халық шаруашылығының); аумақтық (облыстық, аудандық); ұйым ішінде (ішкі
жоспарлау); микроэкономикалық (салалық көрсеткіштерді жоспарлау).
Жоспарлау мерзіміне байланысты: ұзақ мерзімге жоспарлау (5
жылдан 20 жылдан арғы мерзімге); орта мерзімдік (1 жылдан 5 жылға дейін);
ағымдағы жоспарлау (1 айға дейін, 1 айдан 1 жылға дейін). Жоспарлау
процессінің мазмұнына (жоспарлау объектісіне) байланысты: экономикалык
жоспарлау (өндірістік катынастардьщ даму жоспары, халық шаруашылығы
дамуының динамикасы); әлеуметтік жоспарлау (демография процесстерін,
халықтың өмір сүру деңгейін, еңбек ресурстарының даму болжамы); ғылыми-
техникалық жоспарлау (ғылыми-техникалық прогресстің даму болжамы);
экологиялық жоспарлау (табиғи ресурстарды пайдалану болжамы, қоршаған
ортаны қорғау).
Сонымен, жоспарлаудың негізігі мақсаттарына төмендегілерді
жатқызуға болады:
- мемлекеттік экономика саясатын және экономиканы
мемлекеттік реттеу шараларын жасау;
- экономиканың өсу қарқынын, қажетті сапасын қамту және қолдау;
- ұлттық экономиканың циклдік тепе-теңдігін орнату және
қолдау;
- барлық экономикалық шешімдердің үйлестілігін қамту;
- ұлттық экономиканың тұрақты дамуын қамту.
Қазіргі кездегі басқару теориясы мен тәжірибесінде жалпымемлекеттік
макроэкономикалық жоспарлаудың бюджеттік, стратегиялық, индикативті,
директивті формалары бар. Солардың ішінде Қазақстан үшін стратегиялық және
индикативті жоспарлардын маңызы зор болып отыр.
Стратегия - ұғымы ежелгі грек еліндегі ауқымды өкілеттілікке ие болатын
басқарушыны, тура аудармасында "генерал шеберлігін" береді.
Стратегиялык жоспарлау - Үкіметтің, аумақ әкімшіліктерінің, мекеме және
фирма басшыларының өндіріс сұрактары бойынша, кіріс және шығыс, бюджет.
салық, баға және әлеуметтік қорғау бойынша ұзақ мерзімді жобалары.
Стратегиялық жоспарлау - ұйым алдындағы мақсатқа жетудегі басшылықтың
қабылданған кешенді, жан-жақты шешімдер жиынтығын береді.
Индикативті жоспарлау - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының
негізгі бағыттары және индикаторлары, соны іске асыру бойынша жоспарланған
мерзімге іс шаралары және мемлекеттік экономикалық реттеуіш тізімі бар
құжат.
Индикативті жоспарлаудың негізгі мақсаты - ұлттық эконоімиканың бір
қалыпты дамуын, оның кұрылымдық өзгерістерін, дағдарысты жағдайлардың алдын-
алу және олардың ықпалын жұмсарту, елдің экономикалық және саяси
тәулсіздігін қамтамасыз ету. Сондықтан, индикативті жоспарлау төмендегі
талаптарға сай болуы шарт:
- республика экономикасын мемлекеттік реттеуде қолданылатын құралдардың
тиімді болуына қол жеткізу;
- нарық механизмдерінің әрекеті негізінде экономиканың өзін-өзі
реттеу деңгейінің жоғары болуын қамтамасыз ету және шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өзіндік экономикалық белсенділігін пайдалануына
кеңінен жағдай жасау;
- әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылып жүрген және
тиімділігі дәлелденген экономикалық талдау, болжау мен реттеу
әдістерін пайдалану;
- аумақтық экономикалық саясаттың тиімділігін камтамасыз ету.
Жоспарлау - басқарудың маңызды жүйесі және қазіргі экономикалық
дағдарыстан шығу тәсілдерінің бірі. Нарықты экономикаға өту кезеңінде
басқару жүйесін одан әрі дамыту және осы кезеңге тән жаңа қағидаларды
басшылыққа ала отырып экономиканы жандандыру - бүгінгі күннің өзекті
мәселелерінің бірі.
Жоспарлау - белгілі мерзімге есептелген басқару объектілерін дамытуда
қолайлы альтернатива таңдауға бағытталған басқару қызметінің бір түрі.
Басқару объектісінің даму қарқыны және келешекте күтілетін күйі бар жоспар
- жоспарлау процесінің қорытындысы болады. Жоспарда мақсат және оларды іске
асыру бойынша іс-шаралар жүйесі міндетті түрде болу қажет.
Жоспарлауға келесі ерекшеліктер тән:
1. Жоспарлау алдын ала қабылданған шешім және келешекте белгілі
нәтижеге жетуге бағыттылған.
2. Әр-түрлі жағдайларға байланысты жоспарға тұракты
түзетулер енгізіледі, сондықтан жоспарлау жүйесі икемді және
өзгерістерге бейімделуі қажет.
3. Жоспарлау процессі қате істерді болдырмауға және
қолданбаған мүмкіндіктерді азайтуға бағыттылған.
Жоспарлау процесінің негізгі элементтері төменде көрсетілген.
ЖОСПАРЛАУ НӘТИЖЕЛЕР
АМАЛДАРЫ
РЕСУРСТАР
ЕНГІЗУ
БАҚЫЛАУ
2 сурет - Жоспарлау процесінің негізгі элементтері
Жоспарлау төмендегі принциптерге негізделінеді:
• жүйелілік;
• жинақтылық;
• үйлесімділік;
• икемділік;
• ресурс мүмкүндіктерінің шектілігі
Жүйелілік - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында экономиканың
барлык элементтерін есепке алу қажеттігін ұйғарады.
Жинақтылық - жоспар шешімін жасау және негіздеу барысында, оның іске
асырғанда салдарын ескеру қажеттігін ұйғарады.
Үйлесімділік - жоспарланған объекттің жұмыс істеуін және дамуының
нәтижелі болуына жоспар шешімін бейімдеу.
Икемділік - жоспар шеші.мінің тұрақты болатын өзгерістерге бейімделуін
ұйғарады.
Ресурс мүмкүндіктерінің шектілігі - колда бар ресурстарды ұтымды және
нәтижелі пайдалану қажеттігін ұйғарады.
Экономикалык және әлеуметтік дамудың барлык жақтары, жоспар мен
болжамның максаты мен талаптары, когамдык өндірістін салалары мен
құрылымдарының дамуындагы сандық және сапалык өзгерістер бірімен-бірі тығыз
байланыскан көрсеткіштер аркылы беріледі. Көрсеткіштер жүйесі мынадай
талаптарға сай болуы керек:
- Экономикалык және әлеуметтік даму процессінің заңдылықтары мен
мұқтаждығын ескеруі керек.
- Болжам мен жоспардың максаты мен міндетін жеткілікті дәрежеде
көрсетуі шарт.
-Атаулы негізде. ягни жоспарлардағы көрсеткішті орындаушыны анық, нақты
көрсетуі керек.
- Кешенді негізде, яғни ұдайы өндіріс пен әлеуметтік дамудың барлық
жақтарын қамтуы қажет.
- Аймақтар мен салалардың ерекшеліктерін ескеріп, көрсетуі керек.
- Қоғамдык өндірістің жоғары тиімділігіне және істің сапасына қол
жеткізуді ынталандыруы шарт.
- Жоспар көрсеткіші дегеніміз - баскару шешімінің нактылы бір
тапсырмасын санмен көрсету формасы. Жоспарлық көрсеткіштер өзінің сырткы
белгісіне және аткарар міндетіне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олар:
сандык және сапалық; натуралдық және құндык; абсолюттік және
салыстырмалык; нормативтік (директивтік) және есептік көрсеткіштер.
Сандық корсеткіштер жоспардағы тапсырманыңсандық белгісін көрсетеді.
Олар көлемдік және сандық болып екіге бөлінеді. Көлемдік көрсеткіштер ,
мысалы, өндірілген өнімнің көлемін көрсетсе, тармақтык (сандық)
көрсеткіштер мектептердің, кітапханалардың т.б. санын көрсетеді.
Сапалық көрсеткіштер өндіріс тиімділігі, экономикалық құбылыстар мен
процесстердің сапалық белгілерін көрсетеді (еңбек өніміділігі, өзіндік
кұнның азаюы, материалдық ресурстардың шығын нормасы).
Натуралдық көрсеткіштер ұдайы өндіріс процессінің физикалық өлшем
бірліктерімен өлшенетін жақтарын көрсетеді. Мысалы, өндірілген өнім көлемі
(салмағы, ұзындығы бойынша). Кейбір экономикалық құбылыстар шартты-
натуралды бірліктермен өлшенуі мүмкін.
Құндық корсеткіштер экономикалық құбылыстарды натуралдық-заттық
құрамынан басқа құндық өлшеммен көрсетеді. Олардық арқасында әр түрлі
салалар өнімдерін, еңбек шығыны мен оның нәтижесін салыстыруға мүмкіндік
туады. Құндық көрсеткіштердің көмегімен экономикадағы көптеген байланыстар
мен пропорциялар анықталады.
Абсолюттік көрсеткіштер өнім, еңбекақы, т.б. көлемдерін көрсетеді. Ал
салысшырмалық корсеткіштер салыстырмалы өлшемдермен белгіленеді (үлес
салмағы).
Директивтік көрсеткіштер, жоспардағы негізігі тапсырманы, жоғарғы
органның төменгі органдарға, кәсіпорындарға бекіткен тапсырманы көрсетеді.
Олардың бір түрі болып нормативтік көрсеткіштер саналады, олар басқарудың
барлық деңгейіне міндетті түрде орындалуы шарт көрсеткіштер. Болжаудың
негізгі мақсаты экономикалық дамудың балама бағыттарын және олардың
әлеуметтік-экономикалық салдарын анықтау болғандықтан ол экономиканы
жоспарлаудың алғашқы сатысы болып табылады.
Қазіргі қалыптасқан нарықтық қарым-қатынас экономиканың жоспарлау түрін
жоймайды, керісінше экономикалық және әлеуметтік Дағдарыстан шығудың бір
тәсілі болып жаңа құндылыққа және сапаға ие болады.
Қазіргі дүние жүзілік экономика дамуында ұйымшылдық және жоспарлылық
күшею тенденциясы тән. Барлық елдерде болжау және жоспарлау тәжірибиесі кең
таралғаны, осыған дәлел. Сонымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеу
жүйесінде жоспарлаудың мазмұны және мақсаттары өзгеруде.
Экономиканы мемлекеттік реттеудегі аса маңызды және күрделісі -
индпкативтік жоспарлау болып табылады.
Индикативтік жоспарлаумен қамтамасыз етудің маңызды себептеріне
төмендегілер жатады:
1.Ұлттық экономика индикаторларында (бюджет, қаржы, пайыздық
ставка және т.б.) мемлекеттің ролі артуда.
Макроэкономикалық балансты орнатуға және қолдауға мемлекет ынталы
болып тұр және басқару субъектісі ретінде орын алуда. Сөзсіз, мұндай
басқару - ұлттық экономика дамуының проблемалары және келешегі бойынша
білімсіз және стратегиясіз мүмкін емес.
2.Нарықтык қарым-қатынастың қажеті жоқ немесе шектелген экономика
салаларында индикативтік жоспарлауды қолдану қажет (қорғаныс
жүйесінде, ғылым жіне білім саласында). Бұл салаларда ресурс
үйлестіруде нарықтық қарым қатынастан тыс тәсілдерді қолдану қажет.
3.Мемлекеттік жоспарлаудың негізгі міндеті - инфляцияны, жұмыссыздықты,
бюджеттік дефицитті және т.б. жеңу.
4. Қазіргі кезде ұлттық экономиканың интеграциясы
мемлекеттік немесе макроэкономикалық жоспарлаудың ролінің артуына себеп
болып тұр.
5. Табиғи ресурстар азаю және экологиялық қауіпсіздік
жүйесін кұру сияқты, глобальды мәселелерді шешу
үшін макроэкономикалык жаспарлау қажет.
Индикативтік жоспар келесі бөлімдерден құралады:
1. Өткен жылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына сараптама.
2. Жобаланған мерзімге әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
мақсаты және міндеттері.
3. Макроэкономикалық саясат
- Қаржылық-несиелік саясат;
- Салықтық-бюджеттік саясат;
4. Құрылымдылық саясат.
- Сауда саясаты;
- Бағасаясаты;
- Құнды қағаздар нарығының саясаты;
- Инвестиция саясаты.
5. Экономика секторларын дамыту
- Өнеркәсіп;
- Ауыл шаруашылығы;
- Құрылыс;
- Көлік және бапланыс;
- Қаржы саласы;
- Сауда;
- Ғылым және технологиялар.
6. Әлеуметгік даму
- Халык, жұмыспен қамту және еңбек ресурсының дамуы;
- Кедейшілікпен кұресу және халықты әлеуметтік корғау;
- Әлеуметтік-экономикалық дамуда әйелдердің қатысуы;
- Білім беру;
- Денсаулық сактау;
- Мәдениет, спорт және туризм;
7. Қоршаған ортаны қорғау.
Әлеумеггік-экономикалык мақсатгарды шешу мерзімінің ұзақтығына
байланысты индикативтік жоспарлар жүйесі стратегиялық, орта мерзімдік, және
жылдық жоспарлардан тұрады, олар макро-аумақтық, салалык деңгейді қамтиді.
Республика Президенті Н.Назарбаевтің 1997 жылғы Қазақстан халқына
жолдауында жарияланған "Қазақстан-2030" - жоспары стратегиялық жоспарға
жатады. Стратегиялык жоспарлар ұзақ мерзімге жасалады және ұлтық экономика
дамуының ұзак мерзімдік мақсаттарын, мәселелерін, басынқыларын анықтайды
және оларды жүзеге асыру кезендері мен мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
саясаттың жалпы бағыттарын белгілейді.
Стратегиялык, жоспарлау - көптеген мемлекеттер, ірі және орта
компаниялар сонғы кездері кеңінен колданып жүрген арнаулы білім саласы. Ол
баскаруда ертеден қолданылып келеді, бірақ жиі және кең көлемде қолданылуы
екінші дүниежүзілік соғыс кезінен басталады және тек әскери ғана емес,
сонымен қатар азаматтық қызмет пен бизнес сферасында да кеңінен
қолданылғандықтан қазіргі кезде жеке ғылым саласы ретінде қалыптасады.
Стратегиялық жоспарлар төмендегі бөлімдерден тұрады:
1. саланың ағымдағы қал-күйіне баға беру;
2.жоспарлы кезеңдегі министрлік жұмысының мақсатын анықтау;
3. басынқылар;
4. SWOT - максаттарға қол жеткізу мүмкіндіктерін талдау;
5. мақсаттарға қол жеткізу стратегиясы;
6. стратегияларды жүзеге асыру кезеңдері, немесе аралық
мақсаттар.
SWOT - ағылшын әріптерінің аббревиатурасы. Қазак тілінде күшті (ұтымды)
және әлсіз жақтар, мүмкіндіктер мен қатерлер мағынасын береді. Ол сыртқы
және ішкі жағдайларды жүйелеу негізінде алға қойған мақсаттарға жету
стратегиясын жасау үшін қолданады.
3 сурет - Жоспарлау мазмұның схемасы
Оңтүстік-Қазақстан облысының даму жоспарынын SWOT-талдауы
Миссия - аумақтык мүмкіндіктерді іске асыру негізінде
экономиканың нақты секторын өркендету
Басты мақсат - облыс тұрғындарының тұрмыс деңгейі мен оның сапасын
арттыру
Күшті жактар
- Ауыл шаруашылығының дамуына ауа райының колайлығы
- Облыстың жоғарғы транзиттік әлеуеті
- Көптеген еңбек ресурстарының саны
- Жекеменшіктің көп үлесі
- Эспортка негізделген өндірістер (макта, талшығы)
- Мәдени және тарихи орталықтардың саны
Әлсіз жактар
- Өндірістік базаның бәсекелестік қабілетсіздігі
- Облыстың субвенциялық бюджеті
- Қаржы ресурстарының жеке секторга өту қабілетінің төмендігі
- Накты жер нарығының болмауы
- Қоғамда кылмыстық іс-әрекеттердің өсуі
- Экологиялық және эпидемиологиялык жағдайдын өршуі
Мүмкіндіктер
- Үлкен өкілеттіктердің, бюджеттік қарым-катынастарды қоса
орталыктан аймақтарға таралуы
- Ауыл шаруашылығы өнімдері мен кайта өңдеу өнімдері үшін сыртқы
және ішкі нарықтар әлеуеті
- Кіші және орта кәсіпкерлікті дамыту
- Дәстүрлі емес секторға инвестицияларды тарту
- Шекаральщ сауда мен кызмет түрлерінің ұлғаюы
- Альтернативті энергия көздерін пайдалану
Катерлер
- Облыстың электр тарату және сумен қамтамасыз ету жағынан баска
мемлекеттен тәуелділігі
- Халықтың заңсыз көшіп қонуы және контрабандалық қылмыспен
айналысуы
- Көрші мемлекеттерден аймақта билікке бәсекелесуі
- Сыртқы және ішкі нарықтардың жоғалуы импорттық тауарларға, сауда
кедергілеріне жол беруі
Күтілетін нәтижелер
- Кірісті көбейтудің және салык салу базасын кеңейтудің есебінен
бюджеттін субвенциясыздыгына шыгу
- Облыстың өндіріс әлсуетін диверсикацияіау уиіін негіз қалау
- Ауыл шаруашылыгын сауықтыру және оны әрі қарай дамыту және онын
базасында бәсекелестікке кабілетті қайта өңдеу
өндірістерді құру
- Облыс өндірісі мен халкың жумыспен камту көлемінде, орта жсәне шагын
кәсіпкерліктің үлесін арттыру
- Кәізіргі замангы технологияларды, басқару дағдыларын және
маркетингтік қызмет көрсетуді енгізе отырып
тікілей инвестициялардың ағымына жагдай жасау
- Облыстың қурылымдық экономикалык, реформаларын аяқтау және
жергілікті өнімдердің экспортқа шыгуын көбейту
- Транзиттік әлеуетін жузеге асыру және облыстың көлік
жуйесінің біртутастығын қамтамасыз ету
- Облыстың энергетикалык, (газ, электр) және су ресурстары бойынша
сыртқы тәуелдігін төмендету
- Жергілікті ерекшеліктерін ескере отырып, облыстың аудандары мен
қалаларын дамыту
1.2 Әлеуметтік-экономикалық дамуды жоспарлаудың әдістері және оны
жасау тәртібі
Қоғамның даму үрдістерін болжау деңгейі неғұрлым жоғары болса
экономиканы басқару ісі де соғұрлым тиімді болады.
Болжам дегеніміз белгілі бір объектінің болашақтағы жай-күйі, даму
жолдары туралы ғылыми-дәлелді пікір. Болжамдарды зерттеп дайындау процессі
болжау деп аталады. Болжау - қоғам өмірінің
барлық саласында даму теория мен практиканы байланыстырып тұратын өте
маңызды түйін болып саналады.
Ол негізінде екі мағынадан тұрады. Біріншісі, болжап айту, яғни
мәселенің болашактағы перспективасын, жәй-күнін суреттеп, бейнелеп беру.
Екіншісі, болжап көрсету, ескерту, яғни мәселенің болашағы туралы барлық
ақпаратты тиімді пайдалана отырып, оны шешу жолдарын көрсету, анықтау.
Қазіргі кезде, ғалымдардың бағасы бойынша экономикалык болжам жасаудың
150-ге жуық әдісі бар. Іс жүзінде соның 15-20 шақтысы ең негізгі әдістер
ретінде қолданылады.
Сыртқы белгісіне сәйкес, болжау әдістерін екі топқа бөлуге болады:
интуициялық әдістер (эксперттік баға әдістері) және математикалык әдістер.
Интуициялык әдістер, (эксперттік баға әдістері) екі топқа белінеді:
дербес эксперттік бага беру және коллективтік эксперттік бага беру
әдістері. Бірінші топқа: интервью (сұхбат) жүргізу; логикалык анализ жасау;
сценарий құру әдістері жатады. Екінші топқа: комиссия кұру; коллективтік
идеяны жинақтау ("дөңгелек стол") және "Дельфи" әдісі кіреді.
Математикалық әдістер де екі топқа бөлінеді: экстрополяциялық әдістер
және модельдер кұру әдістері. Бірінші топка ең кіші квадраттар;
экспоненциялдық түзеу; тұраксыз орташа көрсеткіштер әдістері енеді. Екінші
топқа кұрылымдық модельдер, матрицалық модельдер әдістері жатады.
Жоспарлаудың ғылыми негіздеріне объективті экономикалық заңдарды тану
және саналы түрде қолдану, ұдайы өндіріс теориясы, жүйелік, кешенділік,
жоспар жасау тәртібі, реті мен логикасының бірлігі және жоспарлау
қағидалары мен әдістері жатады.
Жоспар жасау логикасы - барлық деңгейде жалпымемлекеттік жоспарларды
әзірлеумен байланысты нақтылы әрекеттердің тәртіпке бағындырылған реті.
Оның негізгі идеясы барлық жоспар жасау процесінің басталатын және соған
бағынатын негізгі пунктін анықтау. Жоспар жасау логикасының негізгі
элементтеріне төмендегілер жатады:
- жоспарлау кезеңіндегі экономика дамуының максаттарының жүйесін
калыптастыру (логиканың негізгі пункті);
- базистік кезеңдегі экономика дамуын талдау және оның
деңгейлерінің параметрлерін анықтау;
- жоспарлы кезеңдегі қоғамның қажеттіліктерінің көлемі мен кұрылымын
аныктау;
- қоғамның қорлары мен кажеттіліктерін үйлестіру және жоспарлы
кезеңдегі экономика дамуы жоспарының жобасын әзірлеу;
- жоспар жобасын талқылау және бекіту.
Жоспар жасау логикасы жоспарлау кағидалары деп аталатын белгілі бір
заңдылықтарға сүйенеді. Олардың негізгілерінің қатарына төмендегілерді
жаткызуға болады:
- Басқарудың ғылыми нақтылы және тиімді болу қағидасы. Яғни, жоспарлауда
экономика дамуының объективті заңдарының талаптары, отандық және
шет елдік тәжірибе мен ғылымының жетістіктері назардан тыс
қалмауы тиіс. Жоспардың ғылымң нақтылануы жиналған тәжірибені,
нақты қалыптасқан жағдаиларды елемеумен және жоспарлаудағы
жагымпаздыкпен (басшы адамның кез келген идеясын дұрыс деп табумен)
сиыспайды.
- Жоспарлаудың үздіксіз болуы. Ұзақ мерзімдік жоспарлар бірнеше
орта мерзімдік, ал орта мерзімдік жоспарлар, қысқа мерзімдік
жоспарлардан кұрылуы тиіс.
- Жалпы мемлекеттік және жеке мүдделерді үйлестіру қағидасы. Жоспарды
ойдағыдай орындау көбінесе жалпыхалықтық мүдделердің, ұжымдар мен
жеке адамдардың мүдделерімен қаншалықты тиімді үйлескеніне
байланысты. Аталған мүдделерді назарға ілмеу,
экономиканы басқарудың тиімділігін төмендетеді.
- Жетекші салаларды белгілеу аркылы экономикада тиімді
үйлесімділікті (сандық катынастарды) қалыптастыру
қағидасы. Жетекші салаларды, басынқыларды белгілеу - бар қорларды
дамудың сол кезеңі үшін аса маңызды салалар мен аумақтарды дамытуға,
ірі әлеуметтік-экономикалык мәселелерді шешуге жұмылдыруға мүмкіндік
береді.
- Жалпымемлекеттік жоспарлардың бірлігі мен кешенділігін
қамтамасыз ету қағидасы. Жоспарлардың бірлігін қамтамасыз ету екі
жақтан тұрады. Біріншісі - жоспардың методологиясының,
көрсеткіштер жүйесі мен реттегіштерінін бірлігі, екіншіден-
материалдык бірлігі. Жоспарлардың кешенді болуы кез келген
деңгейдің жоспарлары экономиканың барлық жақтарын, байланыстарын бір-
бірінен ажыратпай қамту керек екенін білдіреді.
Жоспардың жасалу ерекшеліктеріне, қамтитын ауқымына байланысты жоспар
жасау үшін бірнеше әдіс қолданылады. Олар: экономикалык анализ (талдау),
нормативтік, баланстык, экономикалык-математикалық, бағдарламалық-
мақсатгықт.б. әдістер.
Жоспар жасау ісі, біріншіден, экономика дамуының өткен мерзімдегі
көрсеткіштерін талдауды, зерттеуді талап етеді. Бұл жұмысты орындау үшін
экономикалық талдау әдісі қолданылады. Оның негізгі мақсаты экономикалык
даму деңгейін, пайдалынылмаған ресурстарды тауып, оларды қолдану жолдарын,
салааралық қатынастардың тиімділігін, өткен мерзімдегі жоспардын орындалуы,
не орындалмау себептерін, жоспарлау ісінде жіберілген кемшіліктерді анықтау
болып табылады. Ол үшін экономикалық анализ және синтез, топтастыру, теңеу,
индекстер мен корреляциялық коэффициенттерді есептеу, статистикалық
әдістері қолданылады.
Экономика дамуы жоспарының барлық көрстеткіштерін нақтылау үшін,
әсіресе, пайдаланатын материалдар мен шикізат ресурстарының кажетті көлемін
анықтау үшін жоспарлау органдары мен ғылыми-зерттеу институттары жасайтын
прогрессивті жоспарлау нормалары мен нормативтерді пайдаланады.
Баланстық әдіс, жоспар көрсеткіштерін тығыз байланыстыру үшін
колданылатын негізгі әдіс. Бұл әдіс экономикадағы барлык пропорцияларды
құру кұралы болып саналады. Жоспарлау ісінде баланстардың калыптасқан
жүйесі колданылады. Баланстар негізінде үш топқа бөлінеді. Олар:
материалдык, еңбек ресурстары, кұндык баланстар. Бұлардан басқа салааралық
және халық шаруашылығы баланстары қолданылады.
Еңбек баланстарының көмегімен экономика салаларында еңбек ресурстарын
тиімді пайдалану жолдары, халық шаруашылығын жұмысшы. және .маман
кадрларымен камтамасыз ету көрсеткіштері анықталады.
Құндық баланстар арқылы қоғамдық жиынтык өнім мен ұлттық табысты
бөлудегі дұрыс экономикалык пропорциялар кұрылады. Мемлекеттің,
кәсіпорындардың, халыктың қаржылық ресурстарын дұрыс пайдалану жолдары
анықталады.
Жоспардың экономнкалық тнімділік тұрғысынан оптималді вариантын аныктау
үшін экономикалык-математикалық әдіс қолданылады. Осы әдіске сүйене отырып,
экономикалық құбылыстардың математнкалық модельдері кұрылады. Мысалы,
болжамдық халық шаруашылығы балансының моделі, салааралык өнім өндіру және
тұтыну балансының моделі.
Сызықтық программалау әдістерін пайдалану арқылы өндірісті жоспарлау
ісінің көптеген күрделі мәселелері шешіледі.
Жоспарлаудың бағдарламалык-мақсаттык әдісі экономикадағы кұбылыстарға,
ірі мәселелерді шешуге жүйелік, кешенді көзкарас керектігіне негізделген.
Себебі, кез келген саланың дамуы басқа да салалардың - шикізат беретін,
отын-энергия, қосалқы бөлшектер шығаратын және сол саланың өнімдерін
пайдаланатын, сол салага әр түрлі қызмет көрсететін салалардың дам.у
көрсеткіштерімен тығыз байланыста болады. Сондықтан, алға койған мақсатқа
жету жолдарын көрсететін жоспар жасалған кезде осы байланыстардың бәрі
ескерілуі керек.
Бағдарламалық-мақсаттық әдіс мемлекеттік, салааралық және аймақтық
бағдарламалар жасағанда қолданылады. Бағдарламаларда алға койған мақсат
анықталады және сол мақсатқа жету жолдары мен құралдары көрсетіледі.
Бағдарламалық-максаттық әдіс: біріншіден, экономика дамуындағы күрделі
мәселелер ішінен ең негізі, ең көкейкесті ғылыми-техникалык, экономикалық,
әлеуметтік мәселені айқындауға мүмкіндік береді; екіншіден - сол мәселені
шешу үшін керекті материалдық, еңбек және каржы ресурстарын тиімді
пайдалану жолдарын көрсетеді; үшіншіден, кешенді мәселелерді шешу мақсаты
мен мерзімін экономика мүмкіндіктері мен ресурстарын үйлестіреді, соның
арқасында жоспардың баланстық үйлестіру деңгейін көтереді; төртіншіден -
кешенді бағдарлама көрсеткіштерін салалық және аумактық жоспарлардың
көрсеткіштерімен байланыстырады.
Индикативтік жоспар Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау
жөніндегі агенттігінің "Министірліктер мен ведомстволарға арналған жылдық
стратегиялық жоспарларды дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына",
Қазакстан 2030 ұзақ мерзімді стратегиясына, Қазақстан Республикасының 2010
жылға дейінгі стратегиялык даму жоспарына сәйкес Оңтүстік Қазақстан
облысының аймақтық ерекшеліктерін ескере отырып жасалынады.
Әлеуметтік-экономикалык дамуының индикативтік жоспары жыл сайын
республика, облыс, сондай-ақ аудандар мен калалардың орта мерзімге дейін
арналып әзірленеді және әміршілдік емес, ұсыныс сипатына ие, яғни нарык
субъектілеріне бағыт беруші болып табылады. Индикативтік жоспар
экономиканың барлық салалары (қаржы, өнеркәсіп, көлік, ауыл шаруашылық,
экспорт, импорт және т. б.) бойынша аймақтың алдагы кезеңдегі әлеуметтік-
экономикалык дамуының мақсаты мен міндеттерін және негізгі багыттарын
қамтнді.
Индикативтік жоспарлау қазіргі таңда тұрған мәселелерді кешенді шешуге
және этап бойынша стратегиялық мақсаттарға жетуге бағыттылған мемлекеттің
орта және ағымды мерзімге әлеуметтік-экономикалық саясатын айқындайды.
Жоспарлау барысында, ен алдымен мақсат айқындалады немесе жобаланған
кезеңде неге жетуіміз керек. Сосын стратегия айқындалады, қойылған
мақсатка жетуге есептелген істің тәуір болып бітіуінің тәсілдерін
таңдалады. Қолда бар ресурс, басымдылықтарға және
мүмкіндіктерге карай, әр экономика саласының
стратегиясы жасалынады.
Мұнда облыстың әлеуметтік-экономикалық даму перспективалары
өндірістік және әлеуметгік инфрақұрылымның, шағын және орта бизнестік,
кедейшілікпен және жұмыссыздыққа қарсы күрестің басымды бағыттары
карастырылады.
Халык шаруашылығы салаларының даму барысын стратегиялык жағынан болжау-
жоспарлау керек екендігін өмір айқындап берді, және осы дипломдық жұмыстың
жоғарыдағы бөлімдерінде олардың экономиканы баскаруда алатын рөлі, маңызы
дәлелденді. Экономика дамуын болжау және жалпы мемлекеттік жоспарларды
жасау үшін, 1997 жылдың наурыз айында Қазақстан Республика Президентіне
тікелей бағынатын Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігі құрылды.
Агенттікке экономиканың дамуын болжау негізінде оның басынқы багыттарын
аныктау және стратегиялык жоспарлар жасау аркылы оған қол жеткізу жолдарын
белгілеу тапсырылған.
Ал индикативті жоспарды әзірлеу алғашында Экономика министрлігіне,
кейін ол таратылған соң жаңа кұрылған Экономикалық жоспарлау агенттігіне
тапсырылған болатын. Қазақстан Республикасы Президентінің 1999 жылдың 13
казанында кол койылған "Қазақстан Республикасының мемлекеттік огандарының
жүйесін жетілдіру және қызметтерін анықтау туралы" Жарлығына сәйкес
жоғарыда аталған функцияны қайтадан кұрылған Экономика және сауда
министрлігі аткаратын, бұл министрлік Экономика және бюджеттік жоспарлау
болып қайта аталып, индикативтік жоспарды жасау аталған органға жүктелді.
Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары Қазақстан
Республикасыыың Конституциясына, Қазақстан Республика Үкіметінің жыл сайын
шығатын "Әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспары туралы"
Қаулысына және "Қазақстан Республикасында мемлекеттік жергілікті басқару
туралы" Заңына сәйкес негізделеді.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік
жоспары туралы Қазақстан Республика Үкіметінің Қаулысы әр жыл сайын шығады
және онда Қазақстан, облыстар және ұлттық компаниялар, мекемелердің
жоспарланған мерзімге мақсаты, міндеттері және әлеуметтік-экономикалық
саясатынын басымдылықтары бойынша Үкіметтің көрінісі беріледі.
Аумақтың индикативтік жоспары Қазақстан Республикасының жоспарланған
мерзімге арналған даму индикаторларына (1 кесте) және Үкіметінің әлеуметтік-
экономикалық саясатыньщ басымдылыктарына негізделеді және Қазақстан
Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігінің
"Министірліктер мен ведомстволарға арналған жылдық стратегиялық жоспарларды
дайындау жөнінде әдістемелік ұсыныстарына" сәйкес жасалады.
Қазақстан Республикасы Үкіметі 2003-2006 жылдарға жоспарлаған
республика дамуының негізгі макроэкономикалық индикаторлары 1 кестеде
көрсетілген және аумақтардың даму болжамы осы индикаторлардың өсу
қаркынынан төмен болмауын жергілікті жоспарлау органдары камтамасыз етуі.
1.3 Әлеуметтік-экономикалық жоспарлаудың шетелдік тәжірибесі
Басқа елдердегі жоспарлау тәжірибесін біздің әлеуметтік-экономикалық
жағдапымызға өзгертпей көшіріп алу мүмкін емес. Бұл келесі объективті
сипаттағы себептерге байланысты:
1. республика басқа елдерден саяси, табиғи-экономикалық,
әлеуметтік-демографиялык, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге
байланысты өзгешеленеді;
2. қазіргі Қазақстан жағдаиында біз ұлттык экономиканы кұру
процесіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-
жоспарлык шаруашьшықтан нарықтық экономикага өткен бізге ұқсас бір ел жоқ;
3. басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер белгілі бір
себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі
және "революциялык" көрініс табады, ал нарыктык
экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардьщ эволюциялык даму "нәтижесі"
болып табылады.
Бірақ та шет елдер тәжірибесін ғылыми қорытындылау кажеттігі келесі
жагдайлар бойынша түсіндіріледі: біріншіден, экономиканы мемлекеттік
реттеудің кағидалары мен жүйесінің тұжырымдамалы негізін, түбірін анықтауға
мүмкіндік туады, екіншіден, аралас экономиканың жалпы заңдылыктарын аныктау
мүмкіндігі туады, және де бұл Қазақстан жағдайында мемлекеттік реттеудің
механизмдерін "түйістіруге" мүмкіндік жасайды, үшіншіден, мұндай толықтыру
мемлекеттік реттеудің нәтижелерін салыстырып талдауға мүмкіндік береді және
де керек болған жағдайда экономикалық реформаларды құруды, әлемдік
шаруашылык процеске республиканың араласу мөлшерін ескере отырып,
реформаларды дұрыс жолмен жүргізуге мүмкіндік береді.
Әлеуметтік-экономикалык процестерге мемлекеттің араласу тәжірибесін
үйренуден шығатьш қорытынды — көптеген алдынғы қатарлы елдерде экономиканы
мемлекетгік реттеудің негізгі кұралдары ретінде халык шаруашылығы дамуының
мақсаттары мен басымдылыктарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау
қарастырылады.
Осыған байланысты, шет елдердің жоспарды жасау және колдану тәжірибесін
зерттеу өте мацызды. Өнеркәсібі дамыған елдерде (АҚШ, Франция, Ұлыбритания,
Германия, Қытай) индикативті жоспарлау - нарықтық экономиканы мемлекеттік
реттеуші тәсілінің бірі болып жоғары нәтижесін дәлелдеді және осы елдердің
тәжірибесі белгілі бір кызығушылық туғызады.
Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кезеңдерінде экономиканы
басқарудың саларалық қағидасы қолданылды. Францияда дайындалған саларалык
бағдарламалар барлык шешуші экономикалык салаларды қамтиді және олардың
дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөл аткарады. Бұл тәжірибе
біздің жағдайға пайдалы болар еді. Нарыктық жүйеге көшуге байланысты
эйфория халық шаруашылық мәселелерін тиімді шешу жолдарын кейінге
қалдырады. Францияда ағымды, орта мерзімдегі жоспарлаудың ғылыми-
әдістемелік және ұйымдастырушылдық мәселелерін арнайы мемлекеттік органдар
шешеді, бұл кызметті Жоспарлау бойынша Комиссириат жүргізеді.
Реттеуші органдардың басты міндеттерінің бірі аймактардьщ үйлесімді
кешенді дамуын қамтамасыз ету. Мысалы, Францияда 1982 жылы жүргізілген
реформалардың нәтижесінде аймақтық шаруашылык жүйесін басқару иерархиясының
үш деңгейінің функциялары ажыратылған (коммуналдар, департаменттер және
аймақтар). Ал департамент құрамына кіретін кантондар мен аудандардың
өзіндік даму мәселелерін шешуде күкықтык және ұйымдастырушылык тәуелсіздігі
жоқ.
Халық шаруашылығында аймактық мәселелер мен оларды салалық
эконо.микамен үйлесімді байланыстыруға Швециянын, Англияның, Германияның
және де баска дамыған нарықтық жуйедегі елдердің көптеген үкіметтік
шешімдері арналған. Бұл шешімдердегі басты ой, жергілікті билік органдары
езінің әлеуметгік-экономикалык саясатын жүргізе отырып жалпы мемлекеттік
және макроэкономикалык мақсатқа жету.
Көптеген елдердің жоспарлау тәжірибесін қорытындылай келіп американдық
маркетинг маманы Мелвилл Бранч маркетинг кызметін жетілдірудің бірнеше
колайлы жақтарын бөледі. Соның ішінде жоспарлау:
1. басшылардың үнемі болашақты ойлауын ынталандыруға мүмкіндік
береді;
2. мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
қолданылатын шараларды үйлестіреді;
3. көрсеткіштерді анықтау және олардың орындалуын
қадағалауга жол ашады;
4. алдагы мәселелердің және саяси ұстанымдардың нақты
анықталуын талап етеді;
5. шұғыл өзгерістерге дайындықты күшейтеді;
6. барлык кызметкерлердің міндеттерінің өзара байланыста. қарым-
қатынаста екенін көрсетеді.
Аталған пунктерден ең маңыздысы ретінде бірінші, екінші және алтыншыны
айтуға болады, өйткені қазіргі жағдайда жоспарлауда осы 3 пункт жетіспейді
немесе өте аз колданылады.
Қарастырылып отырған мемлекеттердің тәжірибесінен мемлекеттердің
экрномикасын реттеудегі күшті тетіктерінің бірі каржы-бюджет ресурстарын
пайдалану және салық жинау механизмі болып табылады. Осы механизмдерді
негізге ала отырып, бірнеше тұжырым жасауға болады, Біріншіден, бюджеттік
қаржьшен каржыландыру арқылы (субсидиялар, дотациялар, субвенциялар, бюджет
шығындарын жоспарлау) халык шаруашылыгының басымдылықтарын және білімді көп
қажет ететін салаларды жылдам дамыту мәселелері шешіледі. Италияда,
Норвегияда, Данияда, Швецияда мемлекеттік бюджет арқылы ұлттық табыстын
үлесі 50 пайыздан жоғары, ал Францияда 50 пайыз шамасында.
Екіншіден, кұрылымдык-инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшін салык
салу механизмі үлкен ролді атқарады. Бұл механизм арқылы шаруашылық
жүргізуші субъектілердің кызығушылығын артгыруға болады, өйткені олар
өндіріс және өнеркәсіп салаларының тез дамуына әкеледі. Ол деген импортты
ауыстыратын және бәсекеге түсе алатын түрлі тауарларды шығару.
Үшіншіден, мемлекет әлеуметтік және ғылым салаларына шығындарын
азайтпауы қажет. Шығындарын азайтып бұл салалардағы сұранысты
қанағаттандыра алмаса, ол қайтадан шығындалуға мәжбүр болдаы және бұл жерде
екінші шығын бірінші шығыннан өте үлкен болады.
Австрия, Италия, Франция үкіметтерінін баға деңгейін реттеу АҚШ елімен
салыстырғанда өте қатал тәртіппен және арнаулы экономиканы баскзру
органдармен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу
қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халык
шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиді.
Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі
болып табылатынын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау
шаруашылык өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрстетеді.
Біріншіден, ол табнғи-климаттык жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік
фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табнғи-климаттык фактордың
қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті
проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне
бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер аркылы ауыл шаруашылық
жұмыскерлерінің арқылы ынталандыру.
Екіншіден, тұрғыидардың тамақ өнімдеріне кажеттілігін уақытында қа-
мтамасыз етілуіне ауыл шаруашылықөнімдерін табиғи өңделген түрлеріне
негізгі көңіл белінеді. Әлеуметтік түрдегі міндеттерді шешуде және
тұрғындардың емірін қамтамасыз етуден ауыл шаруашылык өнімдеріне бага кұру
процессіне негізгі мемлекеттік баскару органдары шеттеп түра алмайды.
Осындай объективті араласу әр түрлі басымды механизмдерде әкімшілік,
экономикалық, тікелей, жанама, құкыктык және аймактық реттеуде орын алады.
Олар көбінесе әр елдің әлеуметтік-шаруашылық, құрылымдық ерекшеліктеріне
байланысты.
Қытай Халык Республикасында экономиканы мемлекеттік реттеу тәжірибесі
белгілі бір кызығушылық туғызады. Қытайдағы экономикалық реформалардьщ
стратегиясы ұйымдық аспектіде болғанмен "ауылдан қалаға" деген қагидаға
негізделініп ерекшелінеді. Көптеген экономикалық реформаларды бастан
кешірген басқа елдерге қарағанда, қытайдың реформасы мемлекеттік реттеудін
күшті кұралдарын (директивтік жоспарлау, салалық және аймақтық жоспарды
үйлестіру, "ғылым-өндіріс" циклін жоспарлау, несие-салық және баға саясатын
жүйемен жүргізу) колданды. Сол сиякты нәтижелер бір катар Онтістік Шығыс
Азия елдерінде - Жапонияда, Тайландта байқалады.
Қытай экономисті Цзииьвэнь Лидің айтуынша: "Қытайда макроэкономикалық
жоспарлаудың негізін жекеменшік және мемлекеттік секторларынын тіркестігі
кұрайды, соның ішінде мемлекеттік секторы - басымды. Мемлекеттік мекемелер
экономикалык дербестікте жұмыс істегендіктен, Қытайда жоспарлау директивтік
емес. индикативтік". Қытайда қазіргі жоспарлау жүйесі, бірынғай жалпы
мемлкеттік жоспарлауында, көпдеңгейлі басқару принципіне сәйкес құрылады.
Экономиканың өзекті мәселелері мемлекеттің қатысуымен шешіледі. Оған
төмеыдегілер жатады:
1) экономикалық және әлеуметтік даму қарқыны, бағыттары және
мақсаттары;
2) өнеркәсіп және ауыл шаруашылығының негізгі өнім түрлерін өндіру;
3) күрделі қаркы бөлудің негізгі пропорциялары, мөлшері және оларды
үйлестіру;
4) негізгі өндіріс объектілерінің құрылысы;
5) өндірістік күштІ үйлестіру;
6) халықтың материалдык және рухани тұрмысын көтеру;
7) мемлекеттік бюджет, несие қаржыларының түсуі және шығыны, акша
эмиссиясы;
8) валюта кірісініңтепе-теңдігі және шетел капиталын пайдалану;
9) стратегиялық тауарларды және материалдық ресурстарды сатып алу және
үйлестіру;
10) сыртқы сауда тауар айналымы және экспорт бағасы;
11) ғылым және техника жетістіктерін зерттеу және енгізу;
12) білім беру, денсаулык сақтау және әлеуметтік саланын баска да
салаларын дамыту;
13) экономика және техника саясатының негізгі бағыттары;
14) негізігі тауарлардың бағасы.
Қытайда аумак және сала дамуының жоспарлары, мемлекеттік жоспардың
негізігі элементі болып табылады. Мемлекет қоғамдык өндіріс және қоғамдық
тұтынудың комплекстік тепе-теңдігін камтиді.
Жалпы ұлттық экономикаға қатысты сұрақтарды шешу бойынша негізгі құкык
мемлекет қолында шоғырланған және олар керекті материалдық және қаржы
ресурстарымен қамтылған. Бұл шешімдер орталык органдардың саясатын
айкындайды. Бұл Қытайдық жоспарлау жүйесінің негізгі аііырмашылығы болып
табылады. Қытай мамандары, осындай жоспарлау жүйесін экономика ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz