Этнос

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Егер де Жерорта теңізіндегі, миной мәдениетінің сәулеленуі, сирий өркениетің тудырған онтайлы фактор болса, одна неліктен осымен қатар Жерорта теңізінің жағалауындағы Оңтүстік Италия, Сицилия, Солтүстік-Батыс Африкада сестринск өркениеті пайда болған жоқ? Миной өркениеті қалыптасқан Крит және Кикладтан жойылуына қарамастан, Жерорта теңізінің ауа райы мен топографиясы қалыпты. Осыған ұқсас әр алуан мысалдар келтіре отырып, А. Дж. Тойнби өркениет қалыптасуына табиғи ортадан басқа да факторлар әсер етуі мүмкін деп баяндайды. «Жиырма бір өркениетің әр бір генезисін түсіндіретін, қоршаған ортаның табиғи факторлары мен адам элементтері дәл келмейтінің көрсе болады. Осы екі элементтердің әр түрлі сәйкестендіруі бір жағдайда өркениеті тударатыны, ал екіншісінде тудырмайтыны анық. Табиғи орта мынадай өркениет тудыруына себеп болуы мүмкін, «өзендік» - египеттік, шумерлік, және де үнділік болуы мүмкін, «таулы» - андтық, хеттік, мексикандық, «архипилактік» типті - қытай, үнді және Жапондық қиыршығыстық, «континентальді» - қытай, үнді, Ресейлік павославтық-хрестиандық - немесе «орманды» типті - май өркениеті».

Л. Н. Гумалиев сияқты А. Дж. Тойнбиде табиғи орта мен географиялық ландшафт өркениет қалыптасуына әсерін тигізетінің мойындайды.

Өз ойын тереңдете, Л. Н. Гумалиев «этнос» түсінігін сұрыптайды.

Этнос кішігірім бірліктерге бөлінеді - консорция, артели, секта және тағы басқалары. Он жылдықтар бойы өзара әсерлесіп, олар конвиксияға айналады - үлкен трұрмыстық және шаруашылық тәжірибиесі бар адамдар тобы. Конвиксия нығыздалып субэтносқа өседі, ал кейбір жағдайда этнос, ал одан кейін суперэтнос. Субэтнос пен конвиксия қалыптасуы кезінде үлкен мағына бір топтағы немесе басқа топтағы адамдарға антипатия мен симпатияның деңгейіне бөлінеді - комплиментарьность.

Сондықтан, этнос дамуын анықтаушы этнос орналасуы болып келеді, нәтижиесінде белгілі әрекеттер стереотиптері қалыптасады. «Суперэтностарды айыратын жалғыз үміт, ол тіл емес, дін емес, әпекеттер стереотипі». Суперэтнос пен этнос теңдігі арасында айтыс туындауда, өйткені белгілі уақыт аралығында тіл мен дінге бейімделу қалыптасуда. Бірақ Л. Н. Гумалиев қорытындылары, нақты болып келеді. Әлемде дін көп емес, мұсылман мен христан кез келген этнос бола алады, ал ағылшын тілін тек қана ағылшын ғана емес, американдық, қазақ, орыс, жапондық, қытай және тағы да басқалары жетік біле алады, бұл ХХІ ғасырда таңқаларлық емес. Діні мен тіліне қарай адамның қай этносқа жататының анықтау өте қиын. Бұл жағдайда әрекет сереотипі көмектесу мүмкін. Л. Н. Гумалиевтің өзі келесі көрсеткіштер мысалын келтіреді: «Мысалы, трамвайға 4 адам кіреді - олар бірдей киінген, барлығы орысша жақсы сөйлейді және т. с. с. Оның бірі - орыс, қалғаны кавказ, татар, Балтық теңізінен келген латыш. Олардың арасында айырмашылық бар ма, жоқ па? Бәріне әрине айырма бар секілді. Бірақ меннің бір оппонентім егер олардың арасында ұлт аралық айтыс пайда болмаса оларды ажырату қиын деді». «Жоқ - дедім мен, - ешқандайда ұлттық айтыс болуы мүмкін емес. Кез келген жағдай бұл адамдардың әр түрлі реакциясына әкеледі. Мысалға, сол трамвайға ішім алған мас кіріп бұзақ қылықтар істей бастайды. Не болады? Орыс әрине: «Алып кетпегенше, шығып кет», - дейді. Кавказ шыдамай бір қояды. Татар араласпай шетке кетеді. Ал батыс адамы дереу милиция шақыртады. Бұл төрт түрлі сереотиптер әрекеті». Яғни, Л. Н. Гумалиев үшін этнос дамуында басты рөлді географиялық ландшафт алады, ол белгілі бір этностың стереотипін қалыптастырады. Әрине, әр этностың тұрмысында анықтаушы фактор, негізгі қоғам өркениетін қалыптастыратын әрекет стереотипі болып келеді. Осыған байланысты, біздің ой бойынша стереотип әрекеті мен ұлттық жан арасында байланысты жүргізу қажет. Әрекет стереотипі бір күнде қалыптаспайды, ұзақ уақыт аралығында қалыптасады. Әрекет стереотипінің қалыптасуына ауа райы жағдайы, тарихи кезең, қоғам қалыптасуының экономикалық жағдайлары әсер етеді. Қатаң ауа райы жағдайында немесе соғыс кезеңінде бір адам оған қарсы тұра алмайды, осыған байланысты қоғам бірігуі қалыптасып, әрекет әдістері мен жалпы қимылдары ұқсас болып келеді. «Халық тарихында оңтайлы мінезді ұлттық жан, мақсаты бағытталу мен талпынуды қоғам және әлеуметтік институттар сіңіруде». Ұлттық жан феномені өркениет қалыптасуында үлкен мағынаға ие және терең зерттеулерді күтуде.

Егер этногенез теориясын жалғастыратын болсақ, онда Л. Н. Гумалиев мынадай шешімге келеді, этностар туындайды және дамудың белгілі фазасы арқылы өтеді, және жоқ болады, олардың орнына жаңа этнос туындайды, немесе жаңа этноспен реликт араласуы болады. Л. Н. Гумалиевке сәйкес этностың өзінің мәдениеті бар, өз кезегінде, мәдениет өз бастауынсыз - этноссыз тіршілік ете алмайды, этнос мәдениеттің генерлік бастауы болып келеді. Яғни, мәдениетсіз және өркениетсіз, «жетілмегендер» қатарына қосылған этнос, барлық даму кезеңдерінен өтетін жас халық немесе өркениеттен жойылған реликтер түріндегі сынықтар болып келеді.

Л. Н. Гумалиев ұсынған этностың басты мінездемесінің бірі пассионар теориясы болып келеді. «Пассионар - бұл доминант мінездемесі, белгілі бір мақсатқа бағытталған, әрекетке ішкі талпыну. Бұл мақсат өз өмірінен де, топтастары мен уақыттастарының өмірінен де қымбат пассионар негізі болып келді». Пассионарлықтың модусы бар - билік, атақ, қызғаныш, тойымсыздық. Пассионарлық тікелей этнос дамуына әсер етеді. Пассионарлық пассионерлерді тудырады - қоғамды алдына қойған мақсатына жеткізетін, жоғарғы энеригиясы бар, ерекше тұлға. А. Дж. Тойнби, өркентиет дамуы қоғамдағы творчествалық активті адамдар барына да байланысты, олардың жанына творчествалық кішігірім топ жиналады десе, Л. Н. Гумалиев зерттеудің ерекше пәні зерттеліп жатқан облыс дейді. «Өзін өзі сақтау инстинктісінен де күшті болатын бұл не деген құмарлық. «Құмарлық» (латынша «passio») сөзіне байланысты мен оны пассионарлық, ал оның тасушыларын пассионерлер деп атадым». Пассионарлық - энергиялық мінездеме. Әр бір адамның үлкен немесе кіші деңгейінде энергетикалық өріске болуы қажет. Этнос үшін пассионарлық деңгейі жалпы жеке пассионарлық өрістер суммасын құрады. Энергетикалық өріс көмегімен, пассинарлер өз артынан кіші пассионерлерді тартып ерте алады, оларда әлеуметтік жауапкершілік пен мақсатқа жету еркіндіктері бар. Пассионерлер әлеуметтік активті адамдар болып келеді. «Бірақ субпассионерлерде бар, оларда инстинк импульсіне қарағанда пассионарлық аз болып келеді». Сондықтан, этногенез энергетикалық процессті бейнелейді, ол бір немесе басқа этностағы адамдардың биохимиялық энергия бар екенін көрсетеді және қоғамның энергетикалық көтерілуі мен жарып шығуына әкеледі.

Л. Н. Гумалиевтің зерттеулеріндегі маңызды субъект адам болып келеді - қоғамды өзгерту мүмкіндігі бар, пассионер. «Әлеуметтік және этникалық ортадағы кәсіби, популяциялық деңгейдегі адамдардың әрекеті диаметральді түрде қарама-қарсы нәтижиеге әкеледі». Л. Н. Гумалиев микро деңгейде де, макро деңгейде де адамдардың әрекет нәтижиесін әлеуметтік және этникалық ортаға байланысты бөлуді ұсынады. Егер әлеуметтік ортада адамның бір шығармашылығын социосфераның кенет дамуына байланысты болашағын біле алмасақ, этникалық ортада адам әрекетің болжап, алдын ала біліп отыру қажет. «Этникалық ортада адам табиғатқа жамандық істей алмайды өйткені өзі табиғат бөлігі болып келеді. Яғни, өзінің әр бір қадамын алдын ала білім отыру қажет, өйткені ол қауіпті болуы мүмкін». Шынымен де табиғат ресурстарын рационалды пайдалану қазіргі заманның өзекті мәселесі, экология мәселесі, және қоршаған ортаға өркениет қатынасы өзекті болып келеді. «Этнология компетенциясына кіретін тақырып болғанына қарамастан табиғатқа күресу үшін өркениетке қарсы шығу қажет деген сөздің керекгі жоқ, бірақ сұраса болады, неге американдық натурфилософтар, әлі күнге дейін «биоценоз» сөзімен таныс емес, қарапайым қалыптасқан үнділердің сиу этикасына көңіл бөлмеген: «Барлық жермен бізді туыстық қатынастар байланыстырады, жер Жаны жаратқанның барлығы бөлінбейді»». Л. Н. Гумалиев А. Дж. Тойнби мәдени диолог сұрағын көтерген сияқты, өркениеттің этникалық аралық интеграция мәселесіне көңіл бөлген. «Бірақ бәрімізге белгілі «цивилизаторлар» индейстерді жабайылар деп санап, олардың сүйектеріне қасқыр терісіне сияқты аңшылық жасаған, бұл этнологияны пайдаланудың екінші мүмкін тәжірибиесі: этника аралық байланыстарды зерттеп және симбиозды құру үшін әрекеттердің оптималді тізбегін таңдау».

А. Дж. Тойнби алғашқы қадам жағынан өркениет дамуын қарастырса, Л. Н. Гумалиев этногенездің әр түрлі фазаларын қарастырады.

Этнос туындауын негізін инкубациялық кезең құрады, бұл кезеңде жаңа этнос ерекшеленеді. Бұл кезеңнің ұзақтығы әр бір нақты жағдайға байланысты, орта есеппен 150-160 жыл немесе 7-8 ұрпақты құрады. Инкубациялық кезең пассионарлық көтеріліс фазасымен алмасады, алғашқы пассионарлық жарылыспен және үлкен көлемде жаңа пассионерлер пайда болуымен мінезделеді. Пассионерлер топта қоғамдағы сереотиптерге балама ұсыну мүмкін, оны қоршаған мүшелері келісіп, болашақта жетекшілік етуі мүмкін. Қоғам мүшелері қалай тез жаңа сереотип әрекеттерін қабылдайды, солай жаңа этнос туындайды. Пассионарлық көтеріліс фазасы жалпы мақсатқа және ойға жету үшін қоғам мүшелерінің құрбандығымен жоғарғы деңгейдегі келісімділікпен мінезделеді. Пассионерлік көтеріліс 300 жыл созылуы мүмкін, ол субэтнос көбеюі, этностың саяси қалыптасуы, ішкі құрылым күрделенуімен түсіндіріледі. Этностың дамуының бұл кезеңі жаңа этностың ерекшеліктерінің қалыптасу нәтижиесімен, географиялық ареал, мәдени құндылықтар бөлінуі болатын, пассионерлік сөзбен немесе акматикалық фазамен алмасады. Пассионерлер саны соншалықты көбейгендіктен, олар бір-біріне кедергі беріп, ішкі бірлік пен келісім бұзылуына әкеледі. Қоғамда жаңа субэтникалық топтар өзінің базалық стерео тип әрекетіне негізделген жаңа стерео типтік әрекет ойларымен қалыптасады. Құрбандық тойымсыздық пен атаққа алмасады. Акматикалық фазадағы пассионерлердің шектен көп болуы 300 жылға созылып, қанды соғыс пен өлімге әкелуі мүмкін. Келесі фаза - пассионерлдік бөлініс фазасы пассионарлық деңгейдің төмендеуімен мінезделеді. Активтілік мәдениет өрісінде байқалады, мысалы осы фазада Батысевропалық суперэтнос бәріне әйгілі Қайта өрлеу дәуірін тудырды. Бөліну фазасы демографиялық жарылыс кезеңінде пайда болып, одан кейін демографиялық төмендеуге ауысады. Этногенездің даму кезеңін қарастырғанда А. Дж. Тойнби Л. Н. Гумалиевқа дейін қоғам дамуында бөліну пайда болады деген. «Акматикалық фазадан кейін этногендік процессітің мінезі кенет өзгереді. Бұл құбылыс меннен бұрын ашылған және зерттелген бірақ авторға пассионарлық белгілі болмаған - Арнольд Тойнби. Ол уақыт өте келе қоғам даумында «брейк дауын» пайда болады дейді. Бөліну фазасы этногенез дамуын мінездейді, мұнда этнос реформадан «шаршайды», ескі жүйе жиналған білім деңгейіне жауап бере алмайды, жаңа жүйе құрылады». Фаза ұзақтығы 150 жыл. Келесі фазадағы этникалық коллизи - субпассинарлық қарсылықтың төмендеуі мен тегістелу тенденциясы бар инерция фазасы. Пассионерлік қуат төмендеп, этнос тұрақтанады. Конфортация дәуірі өркениет дәуіріне орынын береді. Техника мен ғылымда жаңалықтар ашылып, әдемі ғимараттар көтеріліп, өнер гүлденеді. Этнос тұрақтану кезеңімен, инерциондық әрекет стереотипіне ауысты. Қоғамда жаңа материалдық және рухани құндылықтар жиналу тенденциясы қалыптасады. Бұл фазаның ұзақтығы 300 жылға жуық. Инерция фазасының орнына обскурация фазасы келеді, ол субпассионарлықтарды күшейтеді. Этнос тұрақтылығы жойылып, пассионерлік энергия әлсірейді. Субпассионарлық қоғамда ұзаққа қалыптасады. Өсу, интеллект, өнер дамуы және ғылым кенет қарсылыққа кезігеді. Қоғамда қағида жоқтығы мен мәдени құндылықтың жоқтығы кездеседі. Бірақ субпассионерлер қоғамда ұзақ бола алмайды. Сөйтіп этноста қайтадан ескі құндылықтар туындайды. Барлық этностар обскурация фазасын өткізе алмайды. Обскурация фазасының ұзақтығы 100 жылға дейін созылуы мүмкін. Гоместаздың келесі фазасында этнос қалдықтары реликтке айналып қоршаған орта теңдігінде өмір сүреді. Мұндай қоғамда пассионерлер өз энергиясын жүзеге асыру әдісін таба алмайды, өйткені адамдар жаңа тарихи жаңалықтарға талпынбай, жақсы көршілік қатынастарды іздейді. Өмір сүру ұзақтығы географиялық және тарихи құбылыстар қолайлығына байланысты ұзаққа созылуы мүмкін. Бұл фазаны регенерация немесе мемориалді фаза алмастыруы мүмкін.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.