Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары бойынша меншік құқықтарын қорғау мәселелері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 .ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық
кұқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 . ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқтық
материалдық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық талап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 Заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4 Меншік иесі құқтарын иеленуден айыруға байланысы жоқ
бұзылудан қорғау. Негаторлық талап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5 Өзін өзі қорғау шаралары, азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың материалдық . құқықтық (заттық.күқықгық) кұралы
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.5. Азаматтық заң бойынша азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың жолдары (кәсіпкерлер мен
тұтынушылардың құқықтарын қорғау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
1 .ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық
кұқықтық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 . ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқтық
материалдық жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық талап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.3 Заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.4 Меншік иесі құқтарын иеленуден айыруға байланысы жоқ
бұзылудан қорғау. Негаторлық талап ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.5 Өзін өзі қорғау шаралары, азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың материалдық . құқықтық (заттық.күқықгық) кұралы
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.5. Азаматтық заң бойынша азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың жолдары (кәсіпкерлер мен
тұтынушылардың құқықтарын қорғау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Бүгінгі таңда еліміздің тәуелсіздік алып, нарықтық қатыныстарға өтуімен байланысты, шетелдермен инвестициялық қатынастарымен байланысының артуы, құқықтық жағдайын меншіктік құрылымға байланысты күрделі өзгерістерге ұшырауы құқықтық салада да жаңа тұрғыда зандардың өзгеріс табуына алып келді.
Осыған байланысты азаматтардың меншік құқығын қорғау да бір қатар күрделі зандық өзгерістер жүйелі негіздегі құрылымдарға ие болып отыр. Бұл жұмыс барысында алынған тақырып бүгінгі танда өзінің өзектілігімен көзге түседі.
Азаматтардың меншігі әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде, мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген түрі азаматтық құқықты қорғау болып табылады. Өйткені бұл құқық саласында мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды, соның ішінде азаматтардың меншік кұқығы да кіреді.
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уақытта пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
Осыған байланысты азаматтардың меншік құқығын қорғау да бір қатар күрделі зандық өзгерістер жүйелі негіздегі құрылымдарға ие болып отыр. Бұл жұмыс барысында алынған тақырып бүгінгі танда өзінің өзектілігімен көзге түседі.
Азаматтардың меншігі әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде, мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген түрі азаматтық құқықты қорғау болып табылады. Өйткені бұл құқық саласында мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды, соның ішінде азаматтардың меншік кұқығы да кіреді.
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уақытта пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім)Алматы «Жеті жарғы» 2003ж.
3. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А., оқу құралы ( Жалпы бөлімі 2-ші шығуы) — Алматы 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ. Төлеуғалиев. Алматы, 2001ж.
5. Гражданское право. Учебник/ под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.-Т.1, 2и З.-М, 2001-2003 гг.
6. Қазақстан Республикасының «Жер туралы» Заңы
7. Гражданское право в2-х томах / отв. ред. Суханова Е.А. -М. 1998.
8. М.К.Сулейменова., Ю.Г.Басин. Комментарии Гражданскому Кодексу РК Алматы, 2001.
9. Гражданский кодекс РК - Толкавание и коментировние. Об. часть. -- Вып. 1-10. Алматы, 1996-2000 г.
10. А. Жайлин «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы». Алматы, 2003ж.
11. А.Е. Шеретобитов. Гражданские правовые вопросы охраны прав потребителей.
12. Жауапкершілік ұғымының тәрбиелік мәні туралы. Заң газеті 19 - қаңтар 2000 жыл.
13. Гражданское право / под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч. 1-М. 1997г.
14. Ғ. Сапаргалиев. Қазақстан мемлекеті мен құқықтық негіздері. Хрестоматия. Алматы 1996ж.
15. В.В.Васькин, И.Н.Овчиников. Гражданско – правовая ответственность. 1999г.
16. В.П.Грибанов. Ответственность за нарушение гражданских прав. 1995г.
17. А.Т. Ащулов, Г.А. Жайлин. Гражданско – правовая ответственность за вред, причиненный против личности. Алматы, 2000г.
18. Кәсіпкерлік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 1996, тамыз.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (жалпы бөлім)Алматы «Жеті жарғы» 2003ж.
3. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы. Төлеуғалиев Ғ.И., Мауленова К.С., Сарсембаева М.А., оқу құралы ( Жалпы бөлімі 2-ші шығуы) — Алматы 1999ж.
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Ғ. Төлеуғалиев. Алматы, 2001ж.
5. Гражданское право. Учебник/ под ред. Сергеева А.П., Толстого Ю.К.-Т.1, 2и З.-М, 2001-2003 гг.
6. Қазақстан Республикасының «Жер туралы» Заңы
7. Гражданское право в2-х томах / отв. ред. Суханова Е.А. -М. 1998.
8. М.К.Сулейменова., Ю.Г.Басин. Комментарии Гражданскому Кодексу РК Алматы, 2001.
9. Гражданский кодекс РК - Толкавание и коментировние. Об. часть. -- Вып. 1-10. Алматы, 1996-2000 г.
10. А. Жайлин «Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы». Алматы, 2003ж.
11. А.Е. Шеретобитов. Гражданские правовые вопросы охраны прав потребителей.
12. Жауапкершілік ұғымының тәрбиелік мәні туралы. Заң газеті 19 - қаңтар 2000 жыл.
13. Гражданское право / под ред. Калпина А.Г., Маслеева А.И. - Ч. 1-М. 1997г.
14. Ғ. Сапаргалиев. Қазақстан мемлекеті мен құқықтық негіздері. Хрестоматия. Алматы 1996ж.
15. В.В.Васькин, И.Н.Овчиников. Гражданско – правовая ответственность. 1999г.
16. В.П.Грибанов. Ответственность за нарушение гражданских прав. 1995г.
17. А.Т. Ащулов, Г.А. Жайлин. Гражданско – правовая ответственность за вред, причиненный против личности. Алматы, 2000г.
18. Кәсіпкерлік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы. 1996, тамыз.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасынын білім және ғылым министрлігі
Қазақ гуманитарлык заң университетінің Оңтүстік Қазақстан заңтану,
қаржы және қаржы құқығы институты
Азаматтық құқықтық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы "Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары
бойынша меншік құқықтарын қорғау мәселелері"
'
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 –ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық
кұқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен
субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 – ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқтық
материалдық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 17
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .34
2.4 Меншік иесі құқтарын иеленуден айыруға байланысы жоқ
бұзылудан қорғау. Негаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
2.5 Өзін өзі қорғау шаралары, азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың материалдық - құқықтық (заттық-күқықгық) кұралы
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
5. Азаматтық заң бойынша азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың жолдары (кәсіпкерлер мен
тұтынушылардың құқықтарын
қорғау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда еліміздің тәуелсіздік алып, нарықтық қатыныстарға
өтуімен байланысты, шетелдермен инвестициялық қатынастарымен байланысының
артуы, құқықтық жағдайын меншіктік құрылымға байланысты күрделі
өзгерістерге ұшырауы құқықтық салада да жаңа тұрғыда зандардың өзгеріс
табуына алып келді.
Осыған байланысты азаматтардың меншік құқығын қорғау да бір қатар
күрделі зандық өзгерістер жүйелі негіздегі құрылымдарға ие болып отыр. Бұл
жұмыс барысында алынған тақырып бүгінгі танда өзінің өзектілігімен көзге
түседі.
Азаматтардың меншігі әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның
ішінде, мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы,
барлық құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы
біркелкіліктілігі қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың ең жетілген түрі азаматтық құқықты қорғау болып табылады. Өйткені
бұл құқық саласында мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі
жолдарын қамтиды, соның ішінде азаматтардың меншік кұқығы да кіреді.
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уақытта
пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда
туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
Басқа сөзбен айтқанда, субъективтік құқықтар тәртіптік құқықтар,
иелену құқықтары және талап ету құқықтары сияқты көрінеді. Сонымен қатар,
бұл элементтерді бүтіндей бір жалпы құқықтық мүмкіншілік деп ойлауға
болады.
Бұл мүмкіншіліктерден басқа құқықтық қорғау үшін қорғалатын қүқықтан
тыс көптеген қолда бар факторлар мен шарттар болулары тиіс. Бір сөзбен
айтқанда, тұтас қорғау механизмі қажет. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
мүмкіншілігі, осы қүқықтың азаматтық құқықтық қорғауға қайта құрылуын
тудырады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық кұкықты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде заңды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі өте ауыр келеді. Бірақ
бұл ауыртпалықты білдіретін немесе бұл механизнің қандай екендігі туралы
заң әдебиеттерінде ештеңе айтылмаған. Біртұтас жұмыс істеген уақытта,
бұзылған құқықты қайтадан түзуге болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
механизмінің бірден бір ерекшелігі оның нормативтігінде.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде қорғау жолдарымен іс
жүргізу формалары, тиісті органдардың қызмет тәртібін анықтап, оның
функциясын қамтамасыз етеді.
1 - ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық
кодекстің 191-бабына сәйкес азаматтардың меншік құқығы азаматтардың жеке
меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік — жеке тұлғаның, жекелеген
азаматтардың меншігі. 1,2
Азаматтардың меншік әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде,
мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық
құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі
қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген
түрі азаматтық құқыкты қоргау болып табылады. Өйткені бұл кұқық саласында
мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды,
соның ішінде азаматтардың меншік құқығы да кіреді.1
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уакытта
пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда
туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
Басқа сөзбен айтқанда, субъективтік құқықтар тәртіптік құқықтар,
иелену құқықтары және талап ету құқықтары сияқты көрінеді. Сонымен қатар,
бұл элементтерді бүтіндей бір жалпы құқықтық мүмкіншілік деп ойлауға
болады.
Бұл мүмкіншіліктерден басқа құқықтық қорғау үшін қорғалатын құқықтан
тыс көптеген қолда бар факторлар мен шарттар болулары тиіс. Бір сөзбен
айтқанда, тұтас қорғау механизмі қажет. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
мүмкіншілігі, осы құқықтың азаматтық құқықтық қорғауға қайта құрылуын
тудырады.3
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық құқыкты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде занды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда туады.
Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі өте ауыр келеді. Бірақ
бұл ауыртпалықты білдіретін немесе бұл механизнің қандай екендігі туралы
заң әдебиеттерінде ештеңе айтылмаған. Біртұтас жұмыс істеген уақытта,
бұзылған құқықты қайтадан түзуге болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
механизмінің бірден бір Ерекшелігі оның нормативтігінде.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде қорғау жолдарымен іс
жүргізу формалары, тиісті органдардың қызмет тәртібін аныктап, оның
функциясын қамтамасыз етеді.
Атап айтқанда, азаматтардың меншік құқығын жан-жақты және жаңа түрде
қорғалуына мүмкіншілік туғызады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі тек қана қорғау құқығымен
қамтамасыз етумен шектелмейді, өйткені, қорғау құқығымен қамтамасыз ету бұл
құқықты қорғау болып табылмайды.4
Азаматтардың меншік әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде,
мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық
құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі
қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген
түрі азаматтық құқыкты қоргау болып табылады. Өйткені бұл кұқық саласында
мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды,
соның ішінде азаматтардың меншік құқығы да кіреді.
Көптеген авторлар құқықтық қорғауға былайша анықтама берген. Соның
ішінде А.А.Ерошенко "Бұзылған немесе даулы субьективті құқықтарды қорғау
мемлекеттік, қоғамдық, аралас органдардың және ұйымдардың, сонымен қатар
осы бұзылған немесе даулы құқықтарды қалпына келтіруіне құқылы азаматтардың
іс-әрекеттері болып табылады және осыған мемлекеттік құқықтық мәжбүр ету
тәсілдерін айтады"
Заң әдебиеттерінде басқа да анықтамалар кездеседі, осыған сәйкес
құқықтық қорғау заңды жүйе бойынша құқықтық қорғау шара мінезін және
құқыққа қол сұқпаушылығын және содан туған бұзушылықты қалпына келтіруді
қамтамасыз етуге бағытталған.5
Осы анықтамаға байланысты құқықтық қорғау шараларының жиынтығы мен
жауапкершілік шаралары болып табылады. Біз бұл тұжырыммен
келіспейміз, себебі құқықтық қорғаудың жүйелерін шаралар сияқты қорғауға
болмайды. Өйткені бұл шаралар құқықтық қорғау емес құқықтық қамтамасыз ету
мазмұнынан туады. Бұл шаралар құқықтық қорғауды автоматты түрде қамтамасыз
етпейді. Бұның іске асуы құқықтық қорғауға мүмкіншілігі бар органдардың
қызметіне тікелей байланысты.
2. Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен субьектілері
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай
алады",- деп көрсетілген (26-баптың 1-тармағы). 1
Азаматтық кодекстің 191—бабының 2-тармағына сәйкес азаматтарға немесе
заңды тұлгаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез
келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің
саны мен қүны шектелмейді.
Азаматтық құқықтардың объектілері Азаматтық кодекстің 3-тарауында
реттелген. Азаматтардың меншік құқығын шектеу тек заңмен жүзеге асырылады,
оған мыналар қатысты:
а) азаматтардың меншік құқығын алуға немесе пайдалануға жарайтын
мүліктердің аясын шектеу;
ә) осы мүліктің саны мен құнының белгілері бойынша шектеу;
б) мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде
қолданылады;
в) арнайы заң құжаттарында көрсетілген шектеулер.2
Мәселен, оған берілуге рұхсат етілмейтін теңіз порттары мен айлақтар
және т. б. айтуға болады. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік
азаматтардың меншік құқығының объектісі бола алады, біз олардың мейлінше
маңызды деп аталатындарына ғана тоқталмақшымыз.
"Жер туралы" Заңның 2-бабына сәйкес жер құқықтық объектісі болып
табылады, яғни жерге жеке меншік азаматтардың меншігі түрінде болады ("Жер
туралы" Заңның 15-бабының 2-тармағы). Сонымен, жер азаматтық айналымға
енеді екен, сондықтан да жер қатынасы мүліктік қатынасқа жатады.6
Авторлар заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызады: субъективті
құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру, құқықтарды
іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен міндеттерді іске
асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен көтермелеудің шектері;
құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік шегі; құқықты қорғаудағы
процессуалдық формаларының шегі және т.т.
"Барлық құқықтар, соның ішінде азаматтардың меншік қүқы. Осы құқықты
іске асыру мен қорғау мүмкіндіктерін қамтамасыз етуде әлеуметтік бағаға ие
болады" деп жазды Суханов Е.А.
Сондықтан құқықтық мемлекетті құрудағы ең негізгі міндеттері болып
азаматтардың меншік құкығы және әлеуметтік саяси құқықтарын қамтамасыз
етуді қорғау болып табылады.
Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері әртүрлі аспектілерге анықталады.
Заң кепілдігін құқық нормаларында қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды
кепілдігін, саяси, іс жүргізу және басқа да құқықтарды іске заңды
кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.7
Бірақ та біздің тексеріп отырған пәніміз өзінше құқық нормасын
қолданудагы занды кепілдікті, субъективті құқықтарды іске асыру немесе
заңды кепіддіктерді көрсету. Бүған қарамастан әдебиеттерде осы сүрақтар
бойынша айтылағандарды қыскдша қарап шығайық, өйтетін себебіміз,
азаматтардың меншік қүқығын қорғаудағы занды кепілділігін жүйелік түсінуге
себепкер болады.
Жоғарыда айтылып өткендей, заң әдебиеттерінде кепілдікті қолдануға
байланысты арнайы еңбектер жазылмаған.
Қүқық нормаларының жүйесінде құқықпен бүтіндей және өзара байланысқа,
осының күшінде бір норманы орындау басқа нормаларды дұрыс және тиянақты
орындалып қамтамасыз ету. Құқық нормалары сонымен қатар кұқық нормаларын
қолданудағы заңды кепілдіктің бірінші түрін құрайды.
Құқық нормаларын қолдануға байланысты занды кепілдікке конституциялық
және іс жүргізу нормаларын, құқық принциптерін сонымен қоса ұйымдастыру
жұмыстарын жатқызады.
Субъективті құқықтардағы заңды кепілдікке де белгілі бір көңіл
аударылады. Бірақ, субъективті құқықтарды заңды кепілдігінің түсінігі
туралы әлі бір ортақ тұжырым көрсетілмеген. Бұл туралы ғалымдардың бір
бөлігі заңды кепілдікті құқықпен бекітілген, құқықтығы қорғау және оны іске
асыруды қамтамасыз ететін құрал дейді.
Бұл авторлар заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызады:
субъективті құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру,
құқықтарды іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен
міндеттерді іске асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен
көтермелеудің шектері; құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік
шегі; құқықты қорғаудағы процессуалдық формаларының шегі және т.т.
Бірқатар әдебиеттерде бұданда басқа анықтамалар кездеседі. Соған
сәйкес заңды кепілділік мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлістіктерінің
қорғау жұмысын көрсетеді.
Субьективті құқықтардың заңды кепілділігінің түсінігі анықтағанда
жиынтығы, заңдарды "заңды кепілділік - бұл құқық нормалары, оның жиынтығы,
зандарды орындалуын мінездеп көрсетеді құқық туралы және азаматтардың
субьективті құқықгарын бекітеді".8
Жоғары көрсетілген ойлардың өзі даулы болып көрінеді, сонымен қоса кең
көлемде таралған, яғни қандай да болса құқық формалары өзімен өзі сол
қоғамдағы азамат немесе ұйымдастырылған коллективтің, мемлекет пен өзгеде
адамдардың екендігінің қажетті кепілдігі болып есептеледі.
Заң кепілдіктері туралы құқықтық әдебиеттерінде кездесетін әртүрлі
ойларда ортақтықтар бар: субъективті құқықтарды іске асырумен немесе құқық
нормаларын қолданудағы заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталғандықтан.
Бұл ереженің ешқандайда даусыз екені сөзсіз. Бұл ойлармына бір
сұрақтарға келгенде бөлінеді, яғни заңды кепілдік деп нені тануға болады-
құқық нормаларында бекітілген осы норма құзырында ма? Немесе комитетті
органдардың қызметінде ме?
Жоғарыда көрсетілгендердің негізінен шығып мынаған тоқталуға болады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілділік өзінше материалды
құқықты құралдарын және осы құқықты құралдарды қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған заңды органдардың жұмыс тәртібін анықтайтын процессуалды құқық
формаларының жиынтығын айтамыз. Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері
әртүрлі аспектілерге анықталады. Заң кепілдігін құқық нормаларында
қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды кепілдігін, саяси, іс жүргізу және
басқа да құқықтарды іске заңды кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.
Бірақ та біздің тексеріп отырған пәніміз өзінше құқық нормасын
қолданудагы занды кепілдікті, субъективті құқықтарды іске асыру немесе
заңды кепіддіктерді көрсету. Бүған қарамастан әдебиеттерде осы сүрақтар
бойынша айтылағандарды қыскдша қарап шығайық, өйтетін себебіміз,
азаматтардың меншік қүқығын қорғаудағы занды кепілділігін жүйелік түсінуге
себепкер болады.9
Жоғарыда айтылып өткендей, заң әдебиеттерінде кепілдікті қолдануға
байланысты арнайы еңбектер жазылмаған.
Азаматтардың меншік құқықтарын қорғаудың заңды кепілдіктерінің
анықтамасы негізінде заңды кепілдікті қорғаумен оның әлеуметтік
структурасымен шығаруға болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заңды
кепілділігінің структурасында екі негізгі элементті бөліп қарауға болады:
1. Құқықты қорғаудағы материалдық құқықтың құралы.
2. Заңды органдардың жұмыс тәртібін порядок
анықтайтын цессуалдық- құқықты формалар және құралдар.
Заң әдебиеттерінде азаматтардың құқықтық кепілдік жалпы
экономикалық, , идеологиялық , саяси және арнаулы заңдылық кепілдіктер
деп бөледі.
Заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызуға болады: субъективті
құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру, құқықтарды
іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен міндеттерді іске
асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен көтермелеудің шектері;
құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік шегі; құқықты қорғаудағы
процессуалдық формаларының шегі және т.т.
Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері әртүрлі аспектілерге анықталады.
Заң кепілдігін құқық нормаларында қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды
кепілдігін, саяси, іс жүргізу және басқа да құқықтарды іске заңды
кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.
Барлық құқықтар, соның ішінде азаматтардың меншік қүқы. Осы құқықты
іске асыру мен қорғау мүмкіндіктерін қамтамасыз етуде әлеуметтік бағаға ие
болады.
Құқыкты қорғау және заңды кепілдікті іске асыруға
мыналар жатады.
1. Құқықтардың шегін нақтылау, заңды мүдделер мен
міндеттер, оны іске асырумен байланысты заңды фактілер;
2. Құқықтарды іске асырудағы процессуалдық формалар;
3. Құқықтарды іске асырудағы процессуалдық формалардың заңды
мүдделері және міндеттері;
4. қолдау поощерение шегі және жеке (инициативный) құқықтық іске
асырудағы көмектер (льготы);
5. құқықтық субъектілерінің құқықты бұзушыларын қадағалау мен
бақылаулардың шегі;
6. құқықты қорғау шегі;
7. заңды жауапкершіліктің шегі; құқықтық қорғау мен өзгеде
құқықтардың қорғау шегі;
8. құқықтар мен міндеттердің қорғаудың процессуалдық
формалары;
9. құқық бұзушылықты ескерту мен алдын алу шегі.8
2 - ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқықтық материалдық
жолдары
Азаматтық құқық нормалары мен азаматтардың меншік құқығын қорғаудың
әртүрлі жолдары бекітілген. Бұндай жолдарға жататындар: Бөгде адамның
заңсыз иелігіндегі мүлікті меншік иесінің талап етуі Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 260 бабы; негарторлық талап осы
кодекстің 263 бабы; шағын келтіру салдарынан туатын міндеттемелер осы
кодекстің 457-484 баптары; мүлікті негізсіз табуға байланысты туатын
міндеттеме осы кодекстің 486 бабы мемлекеттік сақтандыру страхование;
міндеттемелері орындауды қамтамасыз ету құралдары, соның ішінде кепіл осы
кодекстің 299 бабы; кепіл пұл осы кодекстің 337 бабы және т.б.
Жоғарыда көрсетілген азаматтардың меншік құқығын қорғаудың жолдары тек
материалдық құқықтық форма түрінде ғана бекітілген, олар азаматтардың
меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралдар жүйесін құрады.
Әрбір материалдық құқықтық қорғау құралдары, әртүрлі мәжбүрлі шара
түрінде көрсетілген және меншік құқығының тікелей адамдарға бағытталады.
Бұл шаралар осы құқықты бұзған адамдарға құқықтық әсер
етуді мүліктік немесе мүліктік емес мақсат етеді және осы
бұзылғанға дейінгі жағдайларды қалпына келтіруді жылдамдатуды
мақсат етеді. Азаматтардың меншік құқығын қорғауды
материалдық құқықтық қүралдарды осы ерекшелліктеріне байланысты оны
азаматтық құқықтық санкция ретінде қарауға болады.
Санкция меншік құқығын қорғау түрінде, құқық нормасында көрсетілген,
осы қүқық бүзылған реттерде іске кірісе бастайды. Осы жөнінде Гриванов В. Л
дұрыс айтып кеткен, "Санкция құқық нормасынан кұрамында абсрактылы көрініс
ретінде бекітіліп, құқық бұзушылык болған реттерде мәжбүр ету шараларын
көрсетеді, нақтылы түрде ол борышкердің өз міндеттемесін орындауға мәжбүр
ету құқығына айналады"
Жоғарыда айтылып кеткендерге сүйеніп отырып, азаматтық құқықтық
санкция азаматтардың меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралы
ретінде оларды қорғау шегі және жауапкершілік шегі деп бөлуге болады.10
Заң әдебиеттерінде қорғау шегіне мыналар жатады:
1. Ешқандай негізсіз алынған мүлікті қайтару;
2. Бөгде адамның қолындағы заңсыз иеленген мүлікті қайтару;
3. Кепіл берушінің шығымын қамтамасыз ету мақсатында
кепілдегі мүлікті сату;
4. Мемлекеттік меншікті қорғау салдарынан келген салдарды өтеу
және т.б.
Ал жауапкершілік шегіне мыналар жатады:
1. Заңды және шартты бұзған реттерде тұрақсыздық төлемін
төлеу(штраф, пени);
2. Құқықты бұзған адамды зиянды өтеуі.
Қорғау және жауапкершілік шектері, сонымен қоса бір қалыпты
қатынастарды бұзған үшін де қолдалына береді. Оларды іске асыру мемлекеттік
мәжбүр ету жолдарымен көрсетілген. Бұл шараларға қалпына келтірушілік және
компенсациялық функциялар тиісті болады. Бірақ, қалпына келтіру функциясы-
бұл басты және жалпы қорғау шаралары болып есептелінеді. Сондықтан құқық
бұзушыға жаңа міндеттеме жүктеген кезде (қосымша айыпты төлеу) бұл жерде
оған негізгі қалпына келтірушілік емес айыптық функция болып есептелінеді.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Ішкі құрылысында, қорғау шарасы және жауапкершілік шаралары өте ұқсас
келеді. Кейбір ғалымдардың пікіріне қарасақ соның ішінде Басин Ю. Г. осы
екі анықтаманы біріктіріп былай деп көрсетеді; "Азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің нақтылы жолдары болып, құқық бұзушыға өндіру шарасын
қолданумен қатар, жәбірлеушінің бұзылған мүдделерін қалпына келтіру
міндеттерін атқарады. Осы себептерден де жауапкершілік барлық уақыттарда да
субьективті азаматтық құқықты қорғау шарасы болып табылады".11
Көптеген авторлардың ойынша, қорғау шарасы тіпті жауапкершілік
шаралары азаматтық құқықты қорғауды бірдей тең құрамы болып есептелінеді,
бірақ осы немесе басқа шараларды іске асыра байланысты пайдалану негізінде
олар тек қана тән екені ғана емес, керісінше бір бірін жоқ ететін категория
екенін көрсетеді. Қорғау және жауапкершілік шараларының жеңілдетілген түрін
Алексеев С.С анықтап көрсеткен еді.
Заң әдебиеттерінде қорғау шаралары айырмашылығын көрсетеді, жалпы
жауапкершілік шарасын қалпына келтіру функциясы тиісті болса да олар бұл
рольды күнделікті орындай бермейді. меншік құқығын қорғау түрінде, қүқық
нормасында көрсетілген, осы қүқық бүзылған реттерде іске кірісе бастайды.
Осы жөнінде Гриванов В. Л дұрыс айтып кеткен, "Санкция құқық нормасынан
кұрамында абсрактылы көрініс ретінде бекітіліп, құқық бұзушылык болған
реттерде мәжбүр ету шараларын көрсетеді, нақтылы түрде ол борышкердің өз
міндеттемесін орындауға мәжбүр ету құқығына айналады"
Жоғарыда айтылып кеткендерге сүйеніп отырып, азаматтық құқықтық
санкция азаматтардың меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралы
ретінде оларды қорғау шегі және жауапкершілік шегі деп бөлуге болады.
Азаматтардың меншік құқығын бұзған реттерде, сонымен қоса, меншік
иесінің мүлкіне келтірілген зиянды өтеу секілді міндеттік пайда болады,
заңсыз түрде алынған мүлікті қайтарып беру міндеті, меншік иесіне жаңа
мүлік сатып алуға және пайдалану, иелену, билік ету құқықтары осы мүлікті
іске асыруға зиянды өтеу арқылы болады.
Жауапкершілік шаралары негізінен, бұзушыға керісінше әсер ету
мақсатына ие болады, оларды қосымша айыптық функция бар қорғау шаралары
келтірілген зиянды құқықтық бұзушылыққа дейінгі сол затты қалпына келтіруге
бағытталады. Осы уақытта олар мүліктік жағдайына қолайсыз әсер етуді мақсат
етпейді. Мысала: иесіне затты қайтарып бергенде өзге адамның қолында заңсыз
болған, бұзылған меншік құқығы бастапқы қалпына келтіріледі.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Сол шараларды іске асыру кезінде нақтылы меншік объектісіне,
азаматтың иеленуі, пайдалану, билік ету күкығын іске асыру мүмкіндігін
сақтайды. Сондықтанда азаматтардың меншік құқығын қорғаудың арнаулы түрі
ретінде негаторлық және виндикаторлық талаптарды нақтылы түрде келе
параграфтарда айтылып кетеді.
Азаматтардың виндикаторлық және негаторлық талаптарды мына жағдайларда
қорғалады. Зат нақтылы түрде меншік объектісі болғанда. Егер зат нақтылы
түрде болмаған болса, онда бұзылған құқықты қорғау мүмкін емес. Бұл жерден
шығатын, заттық құқықтық шаралары барлық уақытта азаматтың меншік құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп отырады.
Азаматтардың меншік кұқығының объектілері жойылған немесе бүлінген
реттерде оларды қорғау жолдары міндетті құқықтық жолдармен іске асады.
Бір топ ғалымдар азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы міндетті
құқықтық жолдарының ролі мен маңызын жоққа шығарады. Олар мынаны көрсетеді,
құқықтық жолдары меншікті қорғауға бағытталғанмен, бірақ олардың құрамы
талабы меншік құқығын шықпайды, осы құқықтық мазмұнына негізделген өзге
кұқықтық институттарға сүйенеді. Біз бұл тұжырыммен келіспеуіміз керек,
неге десек азаматтардың меншік құқығын қорғау тек қана заттық қатынастарды
керек ете қоймайды, сонымен қатар осы қатынастарды іске асыруда пайда
болады, міндетті қүқықтық қатынастарды да керек етеді.12
Жоғарыда айтылган азаматтардың меншік құқығының объектісі нақтылы өз
түрінде болмаған реттерде, онда заттық-құқықтық жолдар қолданылмайды. Бірақ
бұл жерде мынаны ұмытпаған жөн, яғни осы объектілердің жойып жіберуі немесе
бүлінгенде мүлікті қатынастар өз түрінде осы қалпына келтіру тек міндеттік
құқық жолымен ғана бола алады.
Мүлікті жойып жібергенде меншік иесінің құқығының қорғау
кезінде зиянды қалпына келтіру құқығы пайда болады. Мүлік жойылған уақытта
қарама-қарсы екі құқық тұрады:
а меншік құқығы;
ббелгілі бір мақсатқа бағытталған-яғни, жәбірленушінің мүліктік
жағдайын қалпына келтіруге және мүлік қатынасын қорғауға бағытталған зиянды
қалпына келтіру қүқығы.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Азаматтардың меншік құқығын бұзған реттерде, сонымен қоса, меншік
иесінің мүлкіне келтірілген зиянды өтеу секілді міндеттік пайда болады,
заңсыз түрде алынған мүлікті қайтарып беру міндеті, меншік иесіне жаңа
мүлік сатып алуға және пайдалану, иелену, билік ету құқықтары осы мүлікті
іске асыруға зиянды өтеу арқылы болады.
М.В.Самойлова азаматтардың меншік құқығын қорғау үшін мынадай
міндеттік жолдарын қолдануын көрсетеді.
1. Зиян келтіру салдарынан болған міндеттеме;
2. Заңсыз иелену салдарынан болған негіздер;
3. Келісімдердің заңсыздығы жөніндегі институт;
институт недействительности сделок
4. Міндеттерді бұзған үшін жауапкершілік шаралары;
5. Жекелеген шарттардың қамтамасыз ету жолдары көбінесе,
сатып алу, сату, мүлікті жалға беру, тұрғын үйді жалға беру,
мүлікті ақысыз пайдалану, тасымалдау т.б.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық кұкықты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде заңды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығының қорғауды, мемлекеттік сақтандыру
институты қамтамасыз етеді.
Көріп отырғандай азаматтардың меншік құқығын қорғаудың міндеттік-
құқықтық жолдарының ауқымды шеңберін көріп отырмыз. Оған байланысты барлық
міндетті құқық азаматтардың меншік құқығын қорғауға бағытталады.
Жоғарыда көрсетілген азаматтардың меншік құқығын қорғаудың жолдары тек
материалдық құқықтық форма түрінде ғана бекітілген, олар азаматтардың
меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралдар жүйесін құрады.
Әрбір материалдық құқықтық қорғау құралдары, әртүрлі мәжбүрлі шара
түрінде көрсетілген және меншік құқығының тікелей адамдарға
бағытталады.13
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық талап
Азаматтық құқық нормалары меншікті қорғауда-бәріде бірқалыпты роль
атқармайды. Олардың бірі сол немесе басқа субьектілердің материалдық
игілігіне жататындығын көрсетеді. Басқа ережелер меншік иесінің өзіне
тиселі құқықтарын іске асыру шарттарын қамтамасыз етеді. Мысалы: тіркелу
қажеттілігін және т.б. Үшіншісі меншік иесінің құқықтық өкілеттілігін
құқықты қайшы қиянат жасаудан тікелей қорғайды. Мысалы: меншік иелеріне
материалдық зиян келтіргені үшін жауаптылық бекітетін нормалар және т.б.
Осыдан басқада азаматтық құқықта меншік құқығын қорғауға байланысты арнаулы
шаралар бар.
Осы негіздерде азаматтық құқықта мыналарды айыру көзделген:
-"Экономикалық қатынастардың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін
азаматтық құқықтың барлық нормаларының көмегімен меншік қатынасын қорғау
кең көлемде.
-меншік құқығын қорғау меншік қатынасына қарсы қолданатын азаматтық -
құқыктық қатынастардың жиынтығы ретінде".
Осы реттерде бұзылғанға дейінгі қорғау және қорғау түсініктерін болу
қажет. "Бұзылғанға дейінгі қорғау" меншік құқығын, бұл атынан көрініп
түрғандай бұзу фактілеріне дейінгі ескерту мінездемесі болып табылады.
Ал қорғау болса азаматтық - құқықтық қорғау тәсілдерінің меншік
құқығында тікелей құқық бұзушылық болған кезде қолданылады. Сондықтан
"бұзылғанға дейінгі қорғау" және "қорғау" түсініктері меншік құқығын
қорғауда әртүрлі деп қарауға болмайды.
Меншік құқығын қорғау түсінігі осы уақытқа дейінгі азаматтық -
кұқықтық және міндетті - құқықтық тәсілдер болып келеді. соңғы тәсіл бұл
жұмыста нақтылы қаралып кетпейді, өйткеніол міндеттік құқықтан шығады, ал
өзінше азаматтық құқықтық институт болып табылады.14
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Шарттан тыс меншік құқығын қорғау тәсілі азаматтық құқықта ежелгі Рим
құқығынан белгілі. Осының негізінде меншік иесінің өзге заңсыз иленушіден
өз мүлкін талап ету және меншік құқығын бұзушылықтан қорғау талабы бастау
алған болатын.
Қазіргі кезде ғалымдар осыған меншік құқығын қандай да болмасын
мүлікке тану талабын қосып отыр. Осы құқықтар Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 259 бабында бекітілген: "Меншік иесі меншік құқығын
таңдау талап етуге кұқылы"
Виндикациялық талап ежелгі Рим құқынан келе жатқан меншікті қорғаудың
азаматтық құқықтың тәсілі болып табылады. Виндикация атауы "күш қолданам"
деген латын сөзінен шыққан. Бұл иленуші меншік иесінің, иленуші меншік иесі
емес азаматқа құрған талабын білдіреді,
1. Меншік иесі Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 260
бабында көрсетілгендей өзге заңсыз иеленушіден өз мүлкін талап етуге құқы
бар.
Бұл талап меншік иесінің мүлкін иеленбеген жағдайларда меншік иесі
емес заңсыз иеленушіден жоғалтылған меншік қүқық қалпына келтіруге
бағытталады.
Бұл жағдайларда меншік иесінде иелену құқығы сақталады, бірақ мүлік
бөгде адамның игілігінде болғандықтан, ол құқық іске асыра алмайды.
Виндикаторлық талап қанағаттандырылған реттерде: меншік иесіне мүлкі
қайтарылып, бұзылған иелену құқы қалпына келтіріледі.2
Сонымен қоса иелену құқық қорғаумен қатар, виндикаторлық талап меншік
иесінің пайдалану және билік ету құқықтарын қамтиды. Бұлай болмайынша
меншік иесі, заңсыз бөгде адамның иелігіндегі өзінің мүлкіндегі билік етуі
мен пайдалануына болмайды, сондықтан мүлкін талап ету кезінде бүтіндей
қүқықтарын іске асырылуға жол беріледі.
2. Виндикаторлық талап беру үшін мына төмендегі негіздер қажет:
а) Бұл талап меншік иесінен шығуы қажет,
б) Меншік иесі мүлікке иеленуінен айырылуы кажет,
в) Мүлік нақтылы анықталган болуы қажет,
г) Ол бөгде адамның иелігінде және иелену заңсыз болуы қажет.
3. Виндикаторлық талап бойынша меншік иесі талапкер, ал жауапкер болып
осы дау туған кездегі мүлікті иеленуші болып табылады."Талаптың негізгі
мақсаты затты сол күйінде оның жемістері мен қоса кері қайтару".
-Бұл талап шартсыз болып табылады, сондықтан виндикаторлық талаптар
жауапкер мен талапкердің арасында шарт болмаған жағдайда қойылады. Мысалы,
мүлікке виндикация қою құқық игілікті шарт бойынша берген мүлік иесі қоя
алмайды.
-Талапкер бойынша, талапкер нақты меншік иесі немесе оның заңды иегері
болады. Ол өзінің осы талап ету мүлкіне өз құқының бар екенін дәлелдеуі
қажет. Бүл дәлелдемелер талаптардан және үшінші талаптың түсініктерінен,
куәнің жауабынан.
-Виндикаторлық талаптың объектісі болып тікелей анықталған мүлік
жатады, яғни, талап бергенге дейінгі сақталған мүлік. Бұл шарттар қосымша
түсініктемені қажет етеді. Виндикация кезінде барлық уақытта қатал түрде
нақтылы анықталған мүлікті иеленуді қалпына келтіру жөнінде сөз болады.
Сондықтан виндикация кезінде мүлікті осыған пара-пар мүлікке айырбастау
заңды түрде қате және дұрыс емес. Осыған байланысты, виндикациялық талапты
өзтүрін жойған, бұзылған, өз түрін сақтамаған мүліктерге беруге болмайды.
Виндикаторлық талап жалпы ереже бойынша бір рет пайдалану
ерекшеліктері бар заттарға да қолданылады.(қүрылыс материалдары, стандартты
детальдар, бидай, көкөністер т.б.) Бірақтанда, бұл талапты берер алдында
заттардың нақтылы жауапкерде және оның тұрған орны анықталған болуы қажет
және ол заттардан бөлек орналасуы керек.4
Егер сол заттар өзінің сапасы мен фактілі түрде сипаттама
өзгешеліктерде болған реттеуде, яғни бөтен затқа ауысқанда онда бұл
заттарды талап етуге болмайды. Мысалы, Алматы қалалық соты азаматша
Майлыбаеваның ісі бойынша мынандай шешім шығарған: "талап иесінің үйін
қайтару жөнінде нақтылы түріндегі талабын қанағатсыз еткен, өйткені үйді
сол күйінде алып қойғанға дейінгі түрін қайтару мүмкіншілігі жоқ. Бұлай
дейтін себебі бұл үйді қайта дұрыстап сауда саттық дүкеніне бейімдеген."
Бұндай жағдайларда меншік иесі заттың иесі заттың заңсыз алу мен құқын
өндіріп алуға құқылы.
Талап берген реттерде зат бөгде адамның заңсыз игілігінде солуы қажет.
Заңсыз иелену алдында көрсетілгендей, мынадай иеленулер болып табылады,
яғни затқа деген құқықтық негізімен заңды айқын дәлелдері жоқ болған
реттерде. Сондықтан бұл заңмен қорғалмайды.
Заңсыз иеленушіге-затты көрсетілмеген ережелерді бұзып немесе меншік
иесінен алмаған азаматтар мен ұйымдар жатады. мысалы, ұрланған машинаны
сатып алса т.б.
Виндикаторлық талап бойынша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ гуманитарлык заң университетінің Оңтүстік Қазақстан заңтану,
қаржы және қаржы құқығы институты
Азаматтық құқықтық пәндер кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы "Қазақстан Республикасының азаматтық заңдары
бойынша меншік құқықтарын қорғау мәселелері"
'
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 –ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық
кұқықтық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен
субьектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
2 – ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқтық
материалдық
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 17
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Заттарды заңсыз иеленуден қайтарып алу кезінде есеп
айырысу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .34
2.4 Меншік иесі құқтарын иеленуден айыруға байланысы жоқ
бұзылудан қорғау. Негаторлық
талап ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...37
2.5 Өзін өзі қорғау шаралары, азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың материалдық - құқықтық (заттық-күқықгық) кұралы
түрінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
5. Азаматтық заң бойынша азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың жолдары (кәсіпкерлер мен
тұтынушылардың құқықтарын
қорғау) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 3
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда еліміздің тәуелсіздік алып, нарықтық қатыныстарға
өтуімен байланысты, шетелдермен инвестициялық қатынастарымен байланысының
артуы, құқықтық жағдайын меншіктік құрылымға байланысты күрделі
өзгерістерге ұшырауы құқықтық салада да жаңа тұрғыда зандардың өзгеріс
табуына алып келді.
Осыған байланысты азаматтардың меншік құқығын қорғау да бір қатар
күрделі зандық өзгерістер жүйелі негіздегі құрылымдарға ие болып отыр. Бұл
жұмыс барысында алынған тақырып бүгінгі танда өзінің өзектілігімен көзге
түседі.
Азаматтардың меншігі әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның
ішінде, мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы,
барлық құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы
біркелкіліктілігі қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын
қорғаудың ең жетілген түрі азаматтық құқықты қорғау болып табылады. Өйткені
бұл құқық саласында мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі
жолдарын қамтиды, соның ішінде азаматтардың меншік кұқығы да кіреді.
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уақытта
пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда
туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
Басқа сөзбен айтқанда, субъективтік құқықтар тәртіптік құқықтар,
иелену құқықтары және талап ету құқықтары сияқты көрінеді. Сонымен қатар,
бұл элементтерді бүтіндей бір жалпы құқықтық мүмкіншілік деп ойлауға
болады.
Бұл мүмкіншіліктерден басқа құқықтық қорғау үшін қорғалатын қүқықтан
тыс көптеген қолда бар факторлар мен шарттар болулары тиіс. Бір сөзбен
айтқанда, тұтас қорғау механизмі қажет. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
мүмкіншілігі, осы қүқықтың азаматтық құқықтық қорғауға қайта құрылуын
тудырады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық кұкықты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде заңды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі өте ауыр келеді. Бірақ
бұл ауыртпалықты білдіретін немесе бұл механизнің қандай екендігі туралы
заң әдебиеттерінде ештеңе айтылмаған. Біртұтас жұмыс істеген уақытта,
бұзылған құқықты қайтадан түзуге болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
механизмінің бірден бір ерекшелігі оның нормативтігінде.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде қорғау жолдарымен іс
жүргізу формалары, тиісті органдардың қызмет тәртібін анықтап, оның
функциясын қамтамасыз етеді.
1 - ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДАҒЫ ЗАҢДЫ КЕПІЛДІК
1.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың азаматтық сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы мен Азаматтық
кодекстің 191-бабына сәйкес азаматтардың меншік құқығы азаматтардың жеке
меншігі түрінде көрінеді. Жеке меншік — жеке тұлғаның, жекелеген
азаматтардың меншігі. 1,2
Азаматтардың меншік әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде,
мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық
құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі
қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген
түрі азаматтық құқыкты қоргау болып табылады. Өйткені бұл кұқық саласында
мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды,
соның ішінде азаматтардың меншік құқығы да кіреді.1
Азаматтық құқықтар азаматтардың меншік құқығын қорғау, қай уакытта
пайда болады деген сұраққа Халфина Р.О. былай деп жауап береді.
"Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда
туады. Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда".
Басқа сөзбен айтқанда, субъективтік құқықтар тәртіптік құқықтар,
иелену құқықтары және талап ету құқықтары сияқты көрінеді. Сонымен қатар,
бұл элементтерді бүтіндей бір жалпы құқықтық мүмкіншілік деп ойлауға
болады.
Бұл мүмкіншіліктерден басқа құқықтық қорғау үшін қорғалатын құқықтан
тыс көптеген қолда бар факторлар мен шарттар болулары тиіс. Бір сөзбен
айтқанда, тұтас қорғау механизмі қажет. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
мүмкіншілігі, осы құқықтың азаматтық құқықтық қорғауға қайта құрылуын
тудырады.3
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық құқыкты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде занды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік қорғау қажеттілігі төмендегідей жағдайларда туады.
Бұл құқық бұзғанда немесе оның бірқалыпты іске асуына нақтылы қауіп
төнгенде, яғни мүлікті пайдалануына, иеленуіне, билік ету құқықтарының
бірқалыпты іске асуына мүмкіншілік болмаған жағдайларда.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі өте ауыр келеді. Бірақ
бұл ауыртпалықты білдіретін немесе бұл механизнің қандай екендігі туралы
заң әдебиеттерінде ештеңе айтылмаған. Біртұтас жұмыс істеген уақытта,
бұзылған құқықты қайтадан түзуге болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғау
механизмінің бірден бір Ерекшелігі оның нормативтігінде.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде қорғау жолдарымен іс
жүргізу формалары, тиісті органдардың қызмет тәртібін аныктап, оның
функциясын қамтамасыз етеді.
Атап айтқанда, азаматтардың меншік құқығын жан-жақты және жаңа түрде
қорғалуына мүмкіншілік туғызады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмі тек қана қорғау құқығымен
қамтамасыз етумен шектелмейді, өйткені, қорғау құқығымен қамтамасыз ету бұл
құқықты қорғау болып табылмайды.4
Азаматтардың меншік әртүрлі құқық салаларымен қорғалады, соның ішінде,
мемлекеттік, әкімшілік, қылмыстық және азаматтық құқықтар. Жалпы, барлық
құқықтар азаматтардың меншік құқығын іске асырудағы біркелкіліктілігі
қамтамасыз етеді. Бірақ азаматтардың меншік құқығын қорғаудың ең жетілген
түрі азаматтық құқыкты қоргау болып табылады. Өйткені бұл кұқық саласында
мүлікті құқықты қорғау және оның іске асуының негізгі жолдарын қамтиды,
соның ішінде азаматтардың меншік құқығы да кіреді.
Көптеген авторлар құқықтық қорғауға былайша анықтама берген. Соның
ішінде А.А.Ерошенко "Бұзылған немесе даулы субьективті құқықтарды қорғау
мемлекеттік, қоғамдық, аралас органдардың және ұйымдардың, сонымен қатар
осы бұзылған немесе даулы құқықтарды қалпына келтіруіне құқылы азаматтардың
іс-әрекеттері болып табылады және осыған мемлекеттік құқықтық мәжбүр ету
тәсілдерін айтады"
Заң әдебиеттерінде басқа да анықтамалар кездеседі, осыған сәйкес
құқықтық қорғау заңды жүйе бойынша құқықтық қорғау шара мінезін және
құқыққа қол сұқпаушылығын және содан туған бұзушылықты қалпына келтіруді
қамтамасыз етуге бағытталған.5
Осы анықтамаға байланысты құқықтық қорғау шараларының жиынтығы мен
жауапкершілік шаралары болып табылады. Біз бұл тұжырыммен
келіспейміз, себебі құқықтық қорғаудың жүйелерін шаралар сияқты қорғауға
болмайды. Өйткені бұл шаралар құқықтық қорғау емес құқықтық қамтамасыз ету
мазмұнынан туады. Бұл шаралар құқықтық қорғауды автоматты түрде қамтамасыз
етпейді. Бұның іске асуы құқықтық қорғауға мүмкіншілігі бар органдардың
қызметіне тікелей байланысты.
2. Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілдігі
оның обьектілері мен субьектілері
Қазақстан Республикасының Конституциясында "Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай
алады",- деп көрсетілген (26-баптың 1-тармағы). 1
Азаматтық кодекстің 191—бабының 2-тармағына сәйкес азаматтарға немесе
заңды тұлгаларға тиесілі бола алмайтын жекелеген мүлік түрлерінен басқа кез
келген мүлік жеке меншікте болуы мүмкін. Жеке меншікте болатын мүліктің
саны мен қүны шектелмейді.
Азаматтық құқықтардың объектілері Азаматтық кодекстің 3-тарауында
реттелген. Азаматтардың меншік құқығын шектеу тек заңмен жүзеге асырылады,
оған мыналар қатысты:
а) азаматтардың меншік құқығын алуға немесе пайдалануға жарайтын
мүліктердің аясын шектеу;
ә) осы мүліктің саны мен құнының белгілері бойынша шектеу;
б) мұндай шектеу әдетте жер учаскесінің аумағын белгілегенде
қолданылады;
в) арнайы заң құжаттарында көрсетілген шектеулер.2
Мәселен, оған берілуге рұхсат етілмейтін теңіз порттары мен айлақтар
және т. б. айтуға болады. Бір ескеретін жағдай, кез келген мүлік
азаматтардың меншік құқығының объектісі бола алады, біз олардың мейлінше
маңызды деп аталатындарына ғана тоқталмақшымыз.
"Жер туралы" Заңның 2-бабына сәйкес жер құқықтық объектісі болып
табылады, яғни жерге жеке меншік азаматтардың меншігі түрінде болады ("Жер
туралы" Заңның 15-бабының 2-тармағы). Сонымен, жер азаматтық айналымға
енеді екен, сондықтан да жер қатынасы мүліктік қатынасқа жатады.6
Авторлар заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызады: субъективті
құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру, құқықтарды
іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен міндеттерді іске
асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен көтермелеудің шектері;
құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік шегі; құқықты қорғаудағы
процессуалдық формаларының шегі және т.т.
"Барлық құқықтар, соның ішінде азаматтардың меншік қүқы. Осы құқықты
іске асыру мен қорғау мүмкіндіктерін қамтамасыз етуде әлеуметтік бағаға ие
болады" деп жазды Суханов Е.А.
Сондықтан құқықтық мемлекетті құрудағы ең негізгі міндеттері болып
азаматтардың меншік құкығы және әлеуметтік саяси құқықтарын қамтамасыз
етуді қорғау болып табылады.
Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері әртүрлі аспектілерге анықталады.
Заң кепілдігін құқық нормаларында қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды
кепілдігін, саяси, іс жүргізу және басқа да құқықтарды іске заңды
кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.7
Бірақ та біздің тексеріп отырған пәніміз өзінше құқық нормасын
қолданудагы занды кепілдікті, субъективті құқықтарды іске асыру немесе
заңды кепіддіктерді көрсету. Бүған қарамастан әдебиеттерде осы сүрақтар
бойынша айтылағандарды қыскдша қарап шығайық, өйтетін себебіміз,
азаматтардың меншік қүқығын қорғаудағы занды кепілділігін жүйелік түсінуге
себепкер болады.
Жоғарыда айтылып өткендей, заң әдебиеттерінде кепілдікті қолдануға
байланысты арнайы еңбектер жазылмаған.
Қүқық нормаларының жүйесінде құқықпен бүтіндей және өзара байланысқа,
осының күшінде бір норманы орындау басқа нормаларды дұрыс және тиянақты
орындалып қамтамасыз ету. Құқық нормалары сонымен қатар кұқық нормаларын
қолданудағы заңды кепілдіктің бірінші түрін құрайды.
Құқық нормаларын қолдануға байланысты занды кепілдікке конституциялық
және іс жүргізу нормаларын, құқық принциптерін сонымен қоса ұйымдастыру
жұмыстарын жатқызады.
Субъективті құқықтардағы заңды кепілдікке де белгілі бір көңіл
аударылады. Бірақ, субъективті құқықтарды заңды кепілдігінің түсінігі
туралы әлі бір ортақ тұжырым көрсетілмеген. Бұл туралы ғалымдардың бір
бөлігі заңды кепілдікті құқықпен бекітілген, құқықтығы қорғау және оны іске
асыруды қамтамасыз ететін құрал дейді.
Бұл авторлар заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызады:
субъективті құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру,
құқықтарды іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен
міндеттерді іске асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен
көтермелеудің шектері; құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік
шегі; құқықты қорғаудағы процессуалдық формаларының шегі және т.т.
Бірқатар әдебиеттерде бұданда басқа анықтамалар кездеседі. Соған
сәйкес заңды кепілділік мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлістіктерінің
қорғау жұмысын көрсетеді.
Субьективті құқықтардың заңды кепілділігінің түсінігі анықтағанда
жиынтығы, заңдарды "заңды кепілділік - бұл құқық нормалары, оның жиынтығы,
зандарды орындалуын мінездеп көрсетеді құқық туралы және азаматтардың
субьективті құқықгарын бекітеді".8
Жоғары көрсетілген ойлардың өзі даулы болып көрінеді, сонымен қоса кең
көлемде таралған, яғни қандай да болса құқық формалары өзімен өзі сол
қоғамдағы азамат немесе ұйымдастырылған коллективтің, мемлекет пен өзгеде
адамдардың екендігінің қажетті кепілдігі болып есептеледі.
Заң кепілдіктері туралы құқықтық әдебиеттерінде кездесетін әртүрлі
ойларда ортақтықтар бар: субъективті құқықтарды іске асырумен немесе құқық
нормаларын қолданудағы заңдылықты қамтамасыз етуге бағытталғандықтан.
Бұл ереженің ешқандайда даусыз екені сөзсіз. Бұл ойлармына бір
сұрақтарға келгенде бөлінеді, яғни заңды кепілдік деп нені тануға болады-
құқық нормаларында бекітілген осы норма құзырында ма? Немесе комитетті
органдардың қызметінде ме?
Жоғарыда көрсетілгендердің негізінен шығып мынаған тоқталуға болады.
Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы заңды кепілділік өзінше материалды
құқықты құралдарын және осы құқықты құралдарды қорғауды қамтамасыз етуге
бағытталған заңды органдардың жұмыс тәртібін анықтайтын процессуалды құқық
формаларының жиынтығын айтамыз. Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері
әртүрлі аспектілерге анықталады. Заң кепілдігін құқық нормаларында
қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды кепілдігін, саяси, іс жүргізу және
басқа да құқықтарды іске заңды кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.
Бірақ та біздің тексеріп отырған пәніміз өзінше құқық нормасын
қолданудагы занды кепілдікті, субъективті құқықтарды іске асыру немесе
заңды кепіддіктерді көрсету. Бүған қарамастан әдебиеттерде осы сүрақтар
бойынша айтылағандарды қыскдша қарап шығайық, өйтетін себебіміз,
азаматтардың меншік қүқығын қорғаудағы занды кепілділігін жүйелік түсінуге
себепкер болады.9
Жоғарыда айтылып өткендей, заң әдебиеттерінде кепілдікті қолдануға
байланысты арнайы еңбектер жазылмаған.
Азаматтардың меншік құқықтарын қорғаудың заңды кепілдіктерінің
анықтамасы негізінде заңды кепілдікті қорғаумен оның әлеуметтік
структурасымен шығаруға болады. Азаматтардың меншік құқығын қорғаудың заңды
кепілділігінің структурасында екі негізгі элементті бөліп қарауға болады:
1. Құқықты қорғаудағы материалдық құқықтың құралы.
2. Заңды органдардың жұмыс тәртібін порядок
анықтайтын цессуалдық- құқықты формалар және құралдар.
Заң әдебиеттерінде азаматтардың құқықтық кепілдік жалпы
экономикалық, , идеологиялық , саяси және арнаулы заңдылық кепілдіктер
деп бөледі.
Заңды кепілдікті мына бір құралдарға жатқызуға болады: субъективті
құқықтар мен міндеттердің заңмен анықталған шегін іске асыру, құқықтарды
іске асыру мен байланысты заңды фактілер; құқықтар мен міндеттерді іске
асырудағы процессуалдық формалар; қадағалау мен көтермелеудің шектері;
құқықтық қорғаудың шектері; заңды жауапкершілік шегі; құқықты қорғаудағы
процессуалдық формаларының шегі және т.т.
Заң әдебиттерінде құқық кепілдіктері әртүрлі аспектілерге анықталады.
Заң кепілдігін құқық нормаларында қолдауында зерттеу. Зандылықтың заңды
кепілдігін, саяси, іс жүргізу және басқа да құқықтарды іске заңды
кепілдіктер деген салалар мен оқытылады.
Барлық құқықтар, соның ішінде азаматтардың меншік қүқы. Осы құқықты
іске асыру мен қорғау мүмкіндіктерін қамтамасыз етуде әлеуметтік бағаға ие
болады.
Құқыкты қорғау және заңды кепілдікті іске асыруға
мыналар жатады.
1. Құқықтардың шегін нақтылау, заңды мүдделер мен
міндеттер, оны іске асырумен байланысты заңды фактілер;
2. Құқықтарды іске асырудағы процессуалдық формалар;
3. Құқықтарды іске асырудағы процессуалдық формалардың заңды
мүдделері және міндеттері;
4. қолдау поощерение шегі және жеке (инициативный) құқықтық іске
асырудағы көмектер (льготы);
5. құқықтық субъектілерінің құқықты бұзушыларын қадағалау мен
бақылаулардың шегі;
6. құқықты қорғау шегі;
7. заңды жауапкершіліктің шегі; құқықтық қорғау мен өзгеде
құқықтардың қорғау шегі;
8. құқықтар мен міндеттердің қорғаудың процессуалдық
формалары;
9. құқық бұзушылықты ескерту мен алдын алу шегі.8
2 - ТАРАУ АЗАМАТТАРДЫҢ МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ЗАТТЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖОЛДАРЫ
2.1 Азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы құқықтық материалдық
жолдары
Азаматтық құқық нормалары мен азаматтардың меншік құқығын қорғаудың
әртүрлі жолдары бекітілген. Бұндай жолдарға жататындар: Бөгде адамның
заңсыз иелігіндегі мүлікті меншік иесінің талап етуі Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 260 бабы; негарторлық талап осы
кодекстің 263 бабы; шағын келтіру салдарынан туатын міндеттемелер осы
кодекстің 457-484 баптары; мүлікті негізсіз табуға байланысты туатын
міндеттеме осы кодекстің 486 бабы мемлекеттік сақтандыру страхование;
міндеттемелері орындауды қамтамасыз ету құралдары, соның ішінде кепіл осы
кодекстің 299 бабы; кепіл пұл осы кодекстің 337 бабы және т.б.
Жоғарыда көрсетілген азаматтардың меншік құқығын қорғаудың жолдары тек
материалдық құқықтық форма түрінде ғана бекітілген, олар азаматтардың
меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралдар жүйесін құрады.
Әрбір материалдық құқықтық қорғау құралдары, әртүрлі мәжбүрлі шара
түрінде көрсетілген және меншік құқығының тікелей адамдарға бағытталады.
Бұл шаралар осы құқықты бұзған адамдарға құқықтық әсер
етуді мүліктік немесе мүліктік емес мақсат етеді және осы
бұзылғанға дейінгі жағдайларды қалпына келтіруді жылдамдатуды
мақсат етеді. Азаматтардың меншік құқығын қорғауды
материалдық құқықтық қүралдарды осы ерекшелліктеріне байланысты оны
азаматтық құқықтық санкция ретінде қарауға болады.
Санкция меншік құқығын қорғау түрінде, құқық нормасында көрсетілген,
осы қүқық бүзылған реттерде іске кірісе бастайды. Осы жөнінде Гриванов В. Л
дұрыс айтып кеткен, "Санкция құқық нормасынан кұрамында абсрактылы көрініс
ретінде бекітіліп, құқық бұзушылык болған реттерде мәжбүр ету шараларын
көрсетеді, нақтылы түрде ол борышкердің өз міндеттемесін орындауға мәжбүр
ету құқығына айналады"
Жоғарыда айтылып кеткендерге сүйеніп отырып, азаматтық құқықтық
санкция азаматтардың меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралы
ретінде оларды қорғау шегі және жауапкершілік шегі деп бөлуге болады.10
Заң әдебиеттерінде қорғау шегіне мыналар жатады:
1. Ешқандай негізсіз алынған мүлікті қайтару;
2. Бөгде адамның қолындағы заңсыз иеленген мүлікті қайтару;
3. Кепіл берушінің шығымын қамтамасыз ету мақсатында
кепілдегі мүлікті сату;
4. Мемлекеттік меншікті қорғау салдарынан келген салдарды өтеу
және т.б.
Ал жауапкершілік шегіне мыналар жатады:
1. Заңды және шартты бұзған реттерде тұрақсыздық төлемін
төлеу(штраф, пени);
2. Құқықты бұзған адамды зиянды өтеуі.
Қорғау және жауапкершілік шектері, сонымен қоса бір қалыпты
қатынастарды бұзған үшін де қолдалына береді. Оларды іске асыру мемлекеттік
мәжбүр ету жолдарымен көрсетілген. Бұл шараларға қалпына келтірушілік және
компенсациялық функциялар тиісті болады. Бірақ, қалпына келтіру функциясы-
бұл басты және жалпы қорғау шаралары болып есептелінеді. Сондықтан құқық
бұзушыға жаңа міндеттеме жүктеген кезде (қосымша айыпты төлеу) бұл жерде
оған негізгі қалпына келтірушілік емес айыптық функция болып есептелінеді.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Ішкі құрылысында, қорғау шарасы және жауапкершілік шаралары өте ұқсас
келеді. Кейбір ғалымдардың пікіріне қарасақ соның ішінде Басин Ю. Г. осы
екі анықтаманы біріктіріп былай деп көрсетеді; "Азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің нақтылы жолдары болып, құқық бұзушыға өндіру шарасын
қолданумен қатар, жәбірлеушінің бұзылған мүдделерін қалпына келтіру
міндеттерін атқарады. Осы себептерден де жауапкершілік барлық уақыттарда да
субьективті азаматтық құқықты қорғау шарасы болып табылады".11
Көптеген авторлардың ойынша, қорғау шарасы тіпті жауапкершілік
шаралары азаматтық құқықты қорғауды бірдей тең құрамы болып есептелінеді,
бірақ осы немесе басқа шараларды іске асыра байланысты пайдалану негізінде
олар тек қана тән екені ғана емес, керісінше бір бірін жоқ ететін категория
екенін көрсетеді. Қорғау және жауапкершілік шараларының жеңілдетілген түрін
Алексеев С.С анықтап көрсеткен еді.
Заң әдебиеттерінде қорғау шаралары айырмашылығын көрсетеді, жалпы
жауапкершілік шарасын қалпына келтіру функциясы тиісті болса да олар бұл
рольды күнделікті орындай бермейді. меншік құқығын қорғау түрінде, қүқық
нормасында көрсетілген, осы қүқық бүзылған реттерде іске кірісе бастайды.
Осы жөнінде Гриванов В. Л дұрыс айтып кеткен, "Санкция құқық нормасынан
кұрамында абсрактылы көрініс ретінде бекітіліп, құқық бұзушылык болған
реттерде мәжбүр ету шараларын көрсетеді, нақтылы түрде ол борышкердің өз
міндеттемесін орындауға мәжбүр ету құқығына айналады"
Жоғарыда айтылып кеткендерге сүйеніп отырып, азаматтық құқықтық
санкция азаматтардың меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралы
ретінде оларды қорғау шегі және жауапкершілік шегі деп бөлуге болады.
Азаматтардың меншік құқығын бұзған реттерде, сонымен қоса, меншік
иесінің мүлкіне келтірілген зиянды өтеу секілді міндеттік пайда болады,
заңсыз түрде алынған мүлікті қайтарып беру міндеті, меншік иесіне жаңа
мүлік сатып алуға және пайдалану, иелену, билік ету құқықтары осы мүлікті
іске асыруға зиянды өтеу арқылы болады.
Жауапкершілік шаралары негізінен, бұзушыға керісінше әсер ету
мақсатына ие болады, оларды қосымша айыптық функция бар қорғау шаралары
келтірілген зиянды құқықтық бұзушылыққа дейінгі сол затты қалпына келтіруге
бағытталады. Осы уақытта олар мүліктік жағдайына қолайсыз әсер етуді мақсат
етпейді. Мысала: иесіне затты қайтарып бергенде өзге адамның қолында заңсыз
болған, бұзылған меншік құқығы бастапқы қалпына келтіріледі.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Сол шараларды іске асыру кезінде нақтылы меншік объектісіне,
азаматтың иеленуі, пайдалану, билік ету күкығын іске асыру мүмкіндігін
сақтайды. Сондықтанда азаматтардың меншік құқығын қорғаудың арнаулы түрі
ретінде негаторлық және виндикаторлық талаптарды нақтылы түрде келе
параграфтарда айтылып кетеді.
Азаматтардың виндикаторлық және негаторлық талаптарды мына жағдайларда
қорғалады. Зат нақтылы түрде меншік объектісі болғанда. Егер зат нақтылы
түрде болмаған болса, онда бұзылған құқықты қорғау мүмкін емес. Бұл жерден
шығатын, заттық құқықтық шаралары барлық уақытта азаматтың меншік құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп отырады.
Азаматтардың меншік кұқығының объектілері жойылған немесе бүлінген
реттерде оларды қорғау жолдары міндетті құқықтық жолдармен іске асады.
Бір топ ғалымдар азаматтардың меншік құқығын қорғаудағы міндетті
құқықтық жолдарының ролі мен маңызын жоққа шығарады. Олар мынаны көрсетеді,
құқықтық жолдары меншікті қорғауға бағытталғанмен, бірақ олардың құрамы
талабы меншік құқығын шықпайды, осы құқықтық мазмұнына негізделген өзге
кұқықтық институттарға сүйенеді. Біз бұл тұжырыммен келіспеуіміз керек,
неге десек азаматтардың меншік құқығын қорғау тек қана заттық қатынастарды
керек ете қоймайды, сонымен қатар осы қатынастарды іске асыруда пайда
болады, міндетті қүқықтық қатынастарды да керек етеді.12
Жоғарыда айтылган азаматтардың меншік құқығының объектісі нақтылы өз
түрінде болмаған реттерде, онда заттық-құқықтық жолдар қолданылмайды. Бірақ
бұл жерде мынаны ұмытпаған жөн, яғни осы объектілердің жойып жіберуі немесе
бүлінгенде мүлікті қатынастар өз түрінде осы қалпына келтіру тек міндеттік
құқық жолымен ғана бола алады.
Мүлікті жойып жібергенде меншік иесінің құқығының қорғау
кезінде зиянды қалпына келтіру құқығы пайда болады. Мүлік жойылған уақытта
қарама-қарсы екі құқық тұрады:
а меншік құқығы;
ббелгілі бір мақсатқа бағытталған-яғни, жәбірленушінің мүліктік
жағдайын қалпына келтіруге және мүлік қатынасын қорғауға бағытталған зиянды
қалпына келтіру қүқығы.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Азаматтардың меншік құқығын бұзған реттерде, сонымен қоса, меншік
иесінің мүлкіне келтірілген зиянды өтеу секілді міндеттік пайда болады,
заңсыз түрде алынған мүлікті қайтарып беру міндеті, меншік иесіне жаңа
мүлік сатып алуға және пайдалану, иелену, билік ету құқықтары осы мүлікті
іске асыруға зиянды өтеу арқылы болады.
М.В.Самойлова азаматтардың меншік құқығын қорғау үшін мынадай
міндеттік жолдарын қолдануын көрсетеді.
1. Зиян келтіру салдарынан болған міндеттеме;
2. Заңсыз иелену салдарынан болған негіздер;
3. Келісімдердің заңсыздығы жөніндегі институт;
институт недействительности сделок
4. Міндеттерді бұзған үшін жауапкершілік шаралары;
5. Жекелеген шарттардың қамтамасыз ету жолдары көбінесе,
сатып алу, сату, мүлікті жалға беру, тұрғын үйді жалға беру,
мүлікті ақысыз пайдалану, тасымалдау т.б.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімімен таныспайынша, осы
құқықты азаматтық кұкықты қорғауын анық түсіну мүмкін емес. Сонымен қатар,
біз азаматтардың меншік құқығын қорғау кепілдігін айта алмаймыз, себебі
азаматтардың меншік құқығын қорғау механизімінде заңды кепілділіктерінің
орны мен осы құқықтың қорғау механизімін зерттемейінше.
Азаматтардың меншік құқығын қорғау механизмін зерттегенде, оны ерекше
бір жүйе деп қарамай, оның мақсаты мен ішкі жүйесін дұрыс анықтап, оның
элементтерін бөліп және осы жүйедегі әр элементтердің ролін анықтау керек.
Азаматтардың меншік құқығының қорғауды, мемлекеттік сақтандыру
институты қамтамасыз етеді.
Көріп отырғандай азаматтардың меншік құқығын қорғаудың міндеттік-
құқықтық жолдарының ауқымды шеңберін көріп отырмыз. Оған байланысты барлық
міндетті құқық азаматтардың меншік құқығын қорғауға бағытталады.
Жоғарыда көрсетілген азаматтардың меншік құқығын қорғаудың жолдары тек
материалдық құқықтық форма түрінде ғана бекітілген, олар азаматтардың
меншік құқығын қорғаудың материалдық құқықтық құралдар жүйесін құрады.
Әрбір материалдық құқықтық қорғау құралдары, әртүрлі мәжбүрлі шара
түрінде көрсетілген және меншік құқығының тікелей адамдарға
бағытталады.13
2.2 Меншік иесінің мүлікті өзгенің заңсыз иеленуін талап ету.
Виндикаторлық талап
Азаматтық құқық нормалары меншікті қорғауда-бәріде бірқалыпты роль
атқармайды. Олардың бірі сол немесе басқа субьектілердің материалдық
игілігіне жататындығын көрсетеді. Басқа ережелер меншік иесінің өзіне
тиселі құқықтарын іске асыру шарттарын қамтамасыз етеді. Мысалы: тіркелу
қажеттілігін және т.б. Үшіншісі меншік иесінің құқықтық өкілеттілігін
құқықты қайшы қиянат жасаудан тікелей қорғайды. Мысалы: меншік иелеріне
материалдық зиян келтіргені үшін жауаптылық бекітетін нормалар және т.б.
Осыдан басқада азаматтық құқықта меншік құқығын қорғауға байланысты арнаулы
шаралар бар.
Осы негіздерде азаматтық құқықта мыналарды айыру көзделген:
-"Экономикалық қатынастардың қалыпты дамуын қамтамасыз ететін
азаматтық құқықтың барлық нормаларының көмегімен меншік қатынасын қорғау
кең көлемде.
-меншік құқығын қорғау меншік қатынасына қарсы қолданатын азаматтық -
құқыктық қатынастардың жиынтығы ретінде".
Осы реттерде бұзылғанға дейінгі қорғау және қорғау түсініктерін болу
қажет. "Бұзылғанға дейінгі қорғау" меншік құқығын, бұл атынан көрініп
түрғандай бұзу фактілеріне дейінгі ескерту мінездемесі болып табылады.
Ал қорғау болса азаматтық - құқықтық қорғау тәсілдерінің меншік
құқығында тікелей құқық бұзушылық болған кезде қолданылады. Сондықтан
"бұзылғанға дейінгі қорғау" және "қорғау" түсініктері меншік құқығын
қорғауда әртүрлі деп қарауға болмайды.
Меншік құқығын қорғау түсінігі осы уақытқа дейінгі азаматтық -
кұқықтық және міндетті - құқықтық тәсілдер болып келеді. соңғы тәсіл бұл
жұмыста нақтылы қаралып кетпейді, өйткеніол міндеттік құқықтан шығады, ал
өзінше азаматтық құқықтық институт болып табылады.14
Азаматтардың меншік құқығын қорғау жолдары заттық-құқықтық және
міндетті құқықтық жолдарына бөлінетіні бізге анықталған. Азаматтардың
меншік құқығы - бүл заттық құқық, ол не бірінші затқа деген құқықты
білдіреді. Нактылы бір затқа немесе бөгде затқа деген меншік құқығы арнаулы
заттық-құқықтық жолдармен қорғалады. видакторлық және негаторлық
талаптармен. Олар азаматтардың меншік құқығын абсолюттік құқық ретінде
қорғайды, олардың басымдылығы негізінен сол бұзылған мүліктік қатынастарды
бастапқы қалпына келтіреді.
Шарттан тыс меншік құқығын қорғау тәсілі азаматтық құқықта ежелгі Рим
құқығынан белгілі. Осының негізінде меншік иесінің өзге заңсыз иленушіден
өз мүлкін талап ету және меншік құқығын бұзушылықтан қорғау талабы бастау
алған болатын.
Қазіргі кезде ғалымдар осыған меншік құқығын қандай да болмасын
мүлікке тану талабын қосып отыр. Осы құқықтар Қазақстан Республикасының
Азаматтық Кодексінің 259 бабында бекітілген: "Меншік иесі меншік құқығын
таңдау талап етуге кұқылы"
Виндикациялық талап ежелгі Рим құқынан келе жатқан меншікті қорғаудың
азаматтық құқықтың тәсілі болып табылады. Виндикация атауы "күш қолданам"
деген латын сөзінен шыққан. Бұл иленуші меншік иесінің, иленуші меншік иесі
емес азаматқа құрған талабын білдіреді,
1. Меншік иесі Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 260
бабында көрсетілгендей өзге заңсыз иеленушіден өз мүлкін талап етуге құқы
бар.
Бұл талап меншік иесінің мүлкін иеленбеген жағдайларда меншік иесі
емес заңсыз иеленушіден жоғалтылған меншік қүқық қалпына келтіруге
бағытталады.
Бұл жағдайларда меншік иесінде иелену құқығы сақталады, бірақ мүлік
бөгде адамның игілігінде болғандықтан, ол құқық іске асыра алмайды.
Виндикаторлық талап қанағаттандырылған реттерде: меншік иесіне мүлкі
қайтарылып, бұзылған иелену құқы қалпына келтіріледі.2
Сонымен қоса иелену құқық қорғаумен қатар, виндикаторлық талап меншік
иесінің пайдалану және билік ету құқықтарын қамтиды. Бұлай болмайынша
меншік иесі, заңсыз бөгде адамның иелігіндегі өзінің мүлкіндегі билік етуі
мен пайдалануына болмайды, сондықтан мүлкін талап ету кезінде бүтіндей
қүқықтарын іске асырылуға жол беріледі.
2. Виндикаторлық талап беру үшін мына төмендегі негіздер қажет:
а) Бұл талап меншік иесінен шығуы қажет,
б) Меншік иесі мүлікке иеленуінен айырылуы кажет,
в) Мүлік нақтылы анықталган болуы қажет,
г) Ол бөгде адамның иелігінде және иелену заңсыз болуы қажет.
3. Виндикаторлық талап бойынша меншік иесі талапкер, ал жауапкер болып
осы дау туған кездегі мүлікті иеленуші болып табылады."Талаптың негізгі
мақсаты затты сол күйінде оның жемістері мен қоса кері қайтару".
-Бұл талап шартсыз болып табылады, сондықтан виндикаторлық талаптар
жауапкер мен талапкердің арасында шарт болмаған жағдайда қойылады. Мысалы,
мүлікке виндикация қою құқық игілікті шарт бойынша берген мүлік иесі қоя
алмайды.
-Талапкер бойынша, талапкер нақты меншік иесі немесе оның заңды иегері
болады. Ол өзінің осы талап ету мүлкіне өз құқының бар екенін дәлелдеуі
қажет. Бүл дәлелдемелер талаптардан және үшінші талаптың түсініктерінен,
куәнің жауабынан.
-Виндикаторлық талаптың объектісі болып тікелей анықталған мүлік
жатады, яғни, талап бергенге дейінгі сақталған мүлік. Бұл шарттар қосымша
түсініктемені қажет етеді. Виндикация кезінде барлық уақытта қатал түрде
нақтылы анықталған мүлікті иеленуді қалпына келтіру жөнінде сөз болады.
Сондықтан виндикация кезінде мүлікті осыған пара-пар мүлікке айырбастау
заңды түрде қате және дұрыс емес. Осыған байланысты, виндикациялық талапты
өзтүрін жойған, бұзылған, өз түрін сақтамаған мүліктерге беруге болмайды.
Виндикаторлық талап жалпы ереже бойынша бір рет пайдалану
ерекшеліктері бар заттарға да қолданылады.(қүрылыс материалдары, стандартты
детальдар, бидай, көкөністер т.б.) Бірақтанда, бұл талапты берер алдында
заттардың нақтылы жауапкерде және оның тұрған орны анықталған болуы қажет
және ол заттардан бөлек орналасуы керек.4
Егер сол заттар өзінің сапасы мен фактілі түрде сипаттама
өзгешеліктерде болған реттеуде, яғни бөтен затқа ауысқанда онда бұл
заттарды талап етуге болмайды. Мысалы, Алматы қалалық соты азаматша
Майлыбаеваның ісі бойынша мынандай шешім шығарған: "талап иесінің үйін
қайтару жөнінде нақтылы түріндегі талабын қанағатсыз еткен, өйткені үйді
сол күйінде алып қойғанға дейінгі түрін қайтару мүмкіншілігі жоқ. Бұлай
дейтін себебі бұл үйді қайта дұрыстап сауда саттық дүкеніне бейімдеген."
Бұндай жағдайларда меншік иесі заттың иесі заттың заңсыз алу мен құқын
өндіріп алуға құқылы.
Талап берген реттерде зат бөгде адамның заңсыз игілігінде солуы қажет.
Заңсыз иелену алдында көрсетілгендей, мынадай иеленулер болып табылады,
яғни затқа деген құқықтық негізімен заңды айқын дәлелдері жоқ болған
реттерде. Сондықтан бұл заңмен қорғалмайды.
Заңсыз иеленушіге-затты көрсетілмеген ережелерді бұзып немесе меншік
иесінен алмаған азаматтар мен ұйымдар жатады. мысалы, ұрланған машинаны
сатып алса т.б.
Виндикаторлық талап бойынша, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz