Әйелдің еркекпен теңдігі мәселесін танып білу
Кіріспе
1 Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері
1.1 Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері
1.2 Республика жарияланбастан бұрын Ататүрік және Әйелдердің әрекеттері
2 Әйелдер Халық саяси партиясы
2.1 Әйелдердің Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттері
2.2 Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері
1.1 Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері
1.2 Республика жарияланбастан бұрын Ататүрік және Әйелдердің әрекеттері
2 Әйелдер Халық саяси партиясы
2.1 Әйелдердің Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттері
2.2 Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол кездеседі. Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа байланысты әйел әдепті, мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін аркез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі. Қанаушылық қоғамның қайсысында болсын әйел екі жақты қаналады. Капитализм дамуы кезінде әйелдерді өндіріске тарту артады.
Бұл олардың экономикалық дербестігіне жол ашады, алайда осы прогресшіл процестің өзі буржуазиялық қоғамда терең қайшылықта жүзеге асады. Әйелдердің теңсіздігін пайдалана отырып, буржуазия еркектер еңбегіне қарағанда әйел еңбегіне ақыны аз төлеу арқылы әйел жұмысшыларды қанау саясатын жүргізеді. АҚШ-та машина жасау өнеркәсібінде еркектермен бірдей істеген жұмысшы әйелдерге еңбек ақы 20% кем төленеді. Әсіресе негр әйелдерінің халі мүшкіл. 1947 ж. негр әйелдерінің еңбек ақысы ақ нәсілді әйел еңбек ақысының 34,5%-ы немесе ақ нәсілді еркектің еңбек ақысының 18%-ы болды. Әйелдер еңбегін қорлау барлық капиталист елге тән. Францияда әйелдердің сағаттық тарифтік нарқы еркектер атқарған сондай жұмыстағы еңбек нарқының 50-60%-ы мөлшеріндей. Ал Норвегия әйелдер еркек еңбек ақысының 60-65%-ын, Швецияда 70%-ын, Швейцарияда 61-65%-тейін алады.
Бұл олардың экономикалық дербестігіне жол ашады, алайда осы прогресшіл процестің өзі буржуазиялық қоғамда терең қайшылықта жүзеге асады. Әйелдердің теңсіздігін пайдалана отырып, буржуазия еркектер еңбегіне қарағанда әйел еңбегіне ақыны аз төлеу арқылы әйел жұмысшыларды қанау саясатын жүргізеді. АҚШ-та машина жасау өнеркәсібінде еркектермен бірдей істеген жұмысшы әйелдерге еңбек ақы 20% кем төленеді. Әсіресе негр әйелдерінің халі мүшкіл. 1947 ж. негр әйелдерінің еңбек ақысы ақ нәсілді әйел еңбек ақысының 34,5%-ы немесе ақ нәсілді еркектің еңбек ақысының 18%-ы болды. Әйелдер еңбегін қорлау барлық капиталист елге тән. Францияда әйелдердің сағаттық тарифтік нарқы еркектер атқарған сондай жұмыстағы еңбек нарқының 50-60%-ы мөлшеріндей. Ал Норвегия әйелдер еркек еңбек ақысының 60-65%-ын, Швецияда 70%-ын, Швейцарияда 61-65%-тейін алады.
1.ÇİVRİLİ Nazlı, İnkılâpların Türk Kadını Üzerindeki Etkisi (1919-1937), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı, (Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır, 2005 DURUOĞLU Sibel, Türkiye’de İlk Kadın Milletvekilleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 2007
2.DİŞBUDAK Müge, Türk Kadınlar Birliği, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2008
3.EDİZ Zerrin, Atatürk ve Kadın Hakları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılâpları Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1988
4.HOŞ Hüsniye, Türk Kadını ve Cumhuriyet Dönemi Kadın Hakları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2001
5.KARTAL Cemile Burcu, Türkiye’de Kadınların Siyasal Haklarını Kazanma Süreci ve 1930 Belediye Seçimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 20051-Kitaplar
6.ARIKAN Türkan, Atatürk’ün Türk Kadını Hakkındaki Görüşlerinden Bir Demet, Ankara, 1984
7.ARIBURNU Kemal, Milli Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara, 1951 ADIVAR H. Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, Mayıs 2010 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1967 AKŞİN Sina, Yakınçağ Türkiye Tarihi (1908-1980), İstanbul, 1993 BAYRAKTUTAN Yusuf, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, Milliyetçilik ve Türk Ocakları (1912-1931), Ankara, 1996
8.BİNARK İsmet, Türk Parlamento Tarihi (TBMM VI. Dönem 3 Nisan 1939-15 Ocak 1943), I, TBMM Vakfı Yay., Ankara, 2004
9.BAYKAL Bekir Sıtkı, Milli Mücadelede Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara, 1996
10.BERNARD Caporal, Kemalizm ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını, (çev. Ercan Eyüboğlu), Ankara, 1982
11.ÇAKIR Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, İstanbul, 1994 ÇAVDAR Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-11950), İstanbul, 1995 DOĞRAMACI Emel, Türkiye’de Kadının Dünü Bugünü, İş Bankası Yay., Ankara, 1993
12.Atatürk’ten Günümüze Sosyal Değişmede Türk Kadını, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1993
13.ENGİNÜN İnci, Milli Mücadelede Türk Kadını, Ankara, 1983
14.EDİZ Zerrin, Kadınların Tarihine Giriş (Hititlerden Günümüze), İstanbul, Aralık 1995
15.ELGÜN Neriman, Türk Kadınına Seçme ve Seçilme Hakkı Tanıyan 5. 12. 1934 Tarihli ve 2598 Sayılı Kanun ve TBMM Tutanakları, Kadın Eserleri Kütüphanesi Bilgi Merkezi (1990), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985
16. GÖKALP Ziya, Türkçülüğün Esasları, (Haz. Mehmet Kaplan), İstanbul, 1976 GÖKÇİMEN Semra Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler (1935¬2009) TBMM Kütüphanesi Yay. Ankara, 2009
17. GÜNEŞ İhsan, Türk Parlamento Tarihi (TBMM V. Dönem 1935-1939), II/26, Ankara, 2001
18.IRMAK Sadi, Atatürk Devrimleri Tarihi, İstanbul, 1981
19. İNAN A. Afet, M. Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, Ankara, 1983
20. Atatürk’ün Ekonomiye Verdiği Önem ve Türk Kadın Hakları, (Uluslararası Atatürk Konferansı), İstanbul, 10-11 Kasım 1980
21. Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması, MEB Yay., İstanbul, 1968
22. Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, İstanbul, 1982
23. Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Ankara, 1977
24. Medeni Bilgiler, Ankara, 1969
25. KAFESOĞLU İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1984
26. KESKİN Mustafa, Hint Müslüman’larının Milli Mücadele’ye Yardımları, Kayseri, 1991
27. KIRPINAR Leyla, Türkiye’de Toplumsal Değişme Sürecinde Kadın, İstanbul, 1998
28. KURNAZ Şefika, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), İstanbul, 1992 KAPLAN Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960), Ankara, 1998
29. KANSU Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I,Ankara, 1983
30. KOCATÜRK Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Turhan Kitap Basımevi, Ankara, 1984
31. Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938) Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2000
32. KARPAT Kemal, Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Temeller, İstanbul, 1996
33. KILIÇ Selami, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Devrimi ve Fikir Temelleri, Erzurum, 6 Mayıs 2005
34.KOÇAK Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul, 2006 MUHİTTİN Nezihe, Türk Kadını, İstanbul, 1931
35.MUMCU Ahmet, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, İstanbul, 1996
36. ORUZ İffet Halim, Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Kadın Devrimi, İstanbul, 1986 Yeni Türkiye’de Kadın, Ankara, 1933
37. ÖZTÜRK Kazım, Türk Parlamento Tarihi (TBMM IX. Dönem 1950-1954), VII, Ankara,
38. “Anadolu veya İstanbul Kadınlığı Yoktur, Türk Kadınlığı Vardır”, İkdam, 26 Şubat 1341 (1925), S. 10023, s. 3
39. “Atatürk’ün Büyük Gönenci”, Cumhuriyet, 10 Aralık 1934, S. 3798, s. 1 “Beşinci Kurultayın İlk ve Tarihi Toplantısı Bugün Yapılıyor”, Cumhuriyet, 1 Mart 1935, S. 3877, s. 1
40. “Büyük Millet Meclisi’nde Encümen Seçimleri Yapıldı”, Kurun, 10 Şubat 1936, S. 6767, s. 1-2
41. “Bugün Kadınların Mitingi Var”, Son Posta, 7 Aralık 1934, S. 1562, s. 1 “C.H.Fırkasınca Gösterilen Kadın Saylav Namzetlerinin Hal Tercümeleri” Kurun, 6 Şubat 1935, S. 6137, s. 1-3
42. “Dünya Kadınları Bugün Yıldız Sarayında Toplanıyor”, Cumhuriyet, 18 Nisan 1935, S.3922, s. 1
43. “Erzurum Saylavı Bayan Nakiye Anlatıyor”, Kurun, 10 Şubat 1935, S. 6141, s. 9 “Fırka Grubunun Dün Verdiği Tarihi Karar”, Cumhuriyet, 5 Aralık 1934, S. 3793, s.1 “Fırka Saylav Namzetleri Listesi Dün Neşredildi”, Cumhuriyet, 5 Şubat 1935, S. 3853, s. 1-7
44. “Hanımlar Birliği Yeni Bir Saha-i Faaliyete Atılıyor”, Tanin, 16 Şubat 1924, S. 485, s.3
45. “Hanımların Mitingi”, Cumhuriyet, 13 Nisan 1930, S. 1498, s. 1 “Hanımlar Faaliyette”, Cumhuriyet, 28 Şubat 1341 (1925), S. 293, s. 2 “İstanbul Müstesna Bir Bayram Günü Yaşadı”, Son Posta, 8 Aralık 1934, S. 1563, s. 1 “İlk Kadın Vekilimiz”, Sabah, 4 Mayıs 1999, s. 18 “KadınlıkÂlemi”, Süs, 23 Haziran 1923, S. 2, s. 3
46. “Kadınlar Birliği Halide Edip ve Nezihe Muhittin Hanımların Namzetliğini vaaz etti”, İkdam, 24 Şubat 1341 (1925), S. 10024, s. 1
47. “Kadınlar ve Mebusluk", Cumhuriyet, 25 Şubat 1341 (1925), S. 290, s. 1-2 “Kadın Yolu’nun Şiarı “,Kadın yolu,16 Temmuz 1341 (1925),S.1, s.2 “Kadınlarda İstiyor”, Milliyet, 7 Haziran 1927, S. 474, s. 1-2 “KadınlarınMebusluğu'", Milliyet, 14 Haziran 1927, S. 478, s. 1-4 “Kadınlar Birliğinde Konferans”, Cumhuriyet, 3 Mayıs 1929, S. 1791, s. 2 “Kadınlar Birliğinin Dün Verdiği Kararlar”, Milliyet, 2 Kanun-i Evvel, 1929, S. 1367, s. 3
48. “Kadınlar Birliği Azasının Fırkaya Müracaatı”, Cumhuriyet, 30 Mart 1930, S. 2118, s. 1
49. “Kadınlar Birliği Fırkaya Müracaat Etti”, Milliyet, 20 Nisan 1930, S. 1506, s. 1-3
50. “Kabahat Tamamıyla Kadınlar Birliği’nin”, Cumhuriyet, 19 Nisan 1930, S. 2138, s. 1
51. “Kadınlar”, Milliyet, 18 Nisan 1930, S. 1504, s. 1
52. “Kadınlar da Mebus Olacak’ Zaman, 4 Aralık 1934, S. 167, s. 1-7
53. “Kadınlar da Mebus Olacak”, Zaman, 6 Aralık 1934, S. 169, s. 1
54. “Kadınlığın Kutlu Sesi”, Cumhuriyet, 8 Aralık 1934, S. 3796, s. 1
55. “Kadınların Bayramı”, Zaman, 8 Aralık 1934, S. 171, s. 1-7
56. “Kadınlarımız Birbirlerini Tebrik Ediyorlar”, Zaman, 10 Aralık 1934, S. 173, s.1
57. “KemalAtatürkCumhurlukBaşkanı”, Ulus, 2 Mart 1935, S. 4884, s. 1
58. “Kadın Saylavların Kılığı”, Ulus, 2 Mart 1935, S. 4884, s. 1
59. “Memleketimizde Kadınlık Cereyanları”, İkdam, 18 Şubat 1924, s. 1-2
60. “Müstakil ve Kadın Namzetler”, Cumhuriyet, 6 Şubat 1935, S. 3854, s. 1-5
61. “Seçim Hazırlığı Arttı”, Cumhuriyet, 9 Aralık 1934, S. 3797, s. 1
62. “Saylav Seçimi Dün Yapıldı”, Ulus, 9 Şubat 1935, S. 4863, s. 1-3
63. “Samsun Saylavı Meliha Ulaş”, Kurun, 1 Mart 1935, S. 6160, s. 1-4
64.“Türk Hanımlarında Mühim bir İçtima", Tanin, 18 Kanun-i Sani 1340 (1924), S. 456,
2.DİŞBUDAK Müge, Türk Kadınlar Birliği, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Yüksek Lisans Tezi), İzmir, 2008
3.EDİZ Zerrin, Atatürk ve Kadın Hakları, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılâpları Tarihi Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 1988
4.HOŞ Hüsniye, Türk Kadını ve Cumhuriyet Dönemi Kadın Hakları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2001
5.KARTAL Cemile Burcu, Türkiye’de Kadınların Siyasal Haklarını Kazanma Süreci ve 1930 Belediye Seçimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 20051-Kitaplar
6.ARIKAN Türkan, Atatürk’ün Türk Kadını Hakkındaki Görüşlerinden Bir Demet, Ankara, 1984
7.ARIBURNU Kemal, Milli Mücadele’de İstanbul Mitingleri, Ankara, 1951 ADIVAR H. Edip, Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul, Mayıs 2010 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, II, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1967 AKŞİN Sina, Yakınçağ Türkiye Tarihi (1908-1980), İstanbul, 1993 BAYRAKTUTAN Yusuf, Türk Fikir Tarihinde Modernleşme, Milliyetçilik ve Türk Ocakları (1912-1931), Ankara, 1996
8.BİNARK İsmet, Türk Parlamento Tarihi (TBMM VI. Dönem 3 Nisan 1939-15 Ocak 1943), I, TBMM Vakfı Yay., Ankara, 2004
9.BAYKAL Bekir Sıtkı, Milli Mücadelede Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara, 1996
10.BERNARD Caporal, Kemalizm ve Kemalizm Sonrasında Türk Kadını, (çev. Ercan Eyüboğlu), Ankara, 1982
11.ÇAKIR Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, İstanbul, 1994 ÇAVDAR Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-11950), İstanbul, 1995 DOĞRAMACI Emel, Türkiye’de Kadının Dünü Bugünü, İş Bankası Yay., Ankara, 1993
12.Atatürk’ten Günümüze Sosyal Değişmede Türk Kadını, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1993
13.ENGİNÜN İnci, Milli Mücadelede Türk Kadını, Ankara, 1983
14.EDİZ Zerrin, Kadınların Tarihine Giriş (Hititlerden Günümüze), İstanbul, Aralık 1995
15.ELGÜN Neriman, Türk Kadınına Seçme ve Seçilme Hakkı Tanıyan 5. 12. 1934 Tarihli ve 2598 Sayılı Kanun ve TBMM Tutanakları, Kadın Eserleri Kütüphanesi Bilgi Merkezi (1990), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985
16. GÖKALP Ziya, Türkçülüğün Esasları, (Haz. Mehmet Kaplan), İstanbul, 1976 GÖKÇİMEN Semra Türk Parlamento Tarihinde Kadın Parlamenterler (1935¬2009) TBMM Kütüphanesi Yay. Ankara, 2009
17. GÜNEŞ İhsan, Türk Parlamento Tarihi (TBMM V. Dönem 1935-1939), II/26, Ankara, 2001
18.IRMAK Sadi, Atatürk Devrimleri Tarihi, İstanbul, 1981
19. İNAN A. Afet, M. Kemal Atatürk’ün Karlsbad Hatıraları, Ankara, 1983
20. Atatürk’ün Ekonomiye Verdiği Önem ve Türk Kadın Hakları, (Uluslararası Atatürk Konferansı), İstanbul, 10-11 Kasım 1980
21. Atatürk ve Türk Kadın Haklarının Kazanılması, MEB Yay., İstanbul, 1968
22. Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, İstanbul, 1982
23. Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Ankara, 1977
24. Medeni Bilgiler, Ankara, 1969
25. KAFESOĞLU İbrahim, Türk Milli Kültürü, İstanbul, 1984
26. KESKİN Mustafa, Hint Müslüman’larının Milli Mücadele’ye Yardımları, Kayseri, 1991
27. KIRPINAR Leyla, Türkiye’de Toplumsal Değişme Sürecinde Kadın, İstanbul, 1998
28. KURNAZ Şefika, Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923), İstanbul, 1992 KAPLAN Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960), Ankara, 1998
29. KANSU Mazhar Müfit, Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, I,Ankara, 1983
30. KOCATÜRK Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Turhan Kitap Basımevi, Ankara, 1984
31. Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938) Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2000
32. KARPAT Kemal, Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Temeller, İstanbul, 1996
33. KILIÇ Selami, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türk Devrimi ve Fikir Temelleri, Erzurum, 6 Mayıs 2005
34.KOÇAK Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul, 2006 MUHİTTİN Nezihe, Türk Kadını, İstanbul, 1931
35.MUMCU Ahmet, Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, İstanbul, 1996
36. ORUZ İffet Halim, Atatürk Dönemi’nde Türkiye’de Kadın Devrimi, İstanbul, 1986 Yeni Türkiye’de Kadın, Ankara, 1933
37. ÖZTÜRK Kazım, Türk Parlamento Tarihi (TBMM IX. Dönem 1950-1954), VII, Ankara,
38. “Anadolu veya İstanbul Kadınlığı Yoktur, Türk Kadınlığı Vardır”, İkdam, 26 Şubat 1341 (1925), S. 10023, s. 3
39. “Atatürk’ün Büyük Gönenci”, Cumhuriyet, 10 Aralık 1934, S. 3798, s. 1 “Beşinci Kurultayın İlk ve Tarihi Toplantısı Bugün Yapılıyor”, Cumhuriyet, 1 Mart 1935, S. 3877, s. 1
40. “Büyük Millet Meclisi’nde Encümen Seçimleri Yapıldı”, Kurun, 10 Şubat 1936, S. 6767, s. 1-2
41. “Bugün Kadınların Mitingi Var”, Son Posta, 7 Aralık 1934, S. 1562, s. 1 “C.H.Fırkasınca Gösterilen Kadın Saylav Namzetlerinin Hal Tercümeleri” Kurun, 6 Şubat 1935, S. 6137, s. 1-3
42. “Dünya Kadınları Bugün Yıldız Sarayında Toplanıyor”, Cumhuriyet, 18 Nisan 1935, S.3922, s. 1
43. “Erzurum Saylavı Bayan Nakiye Anlatıyor”, Kurun, 10 Şubat 1935, S. 6141, s. 9 “Fırka Grubunun Dün Verdiği Tarihi Karar”, Cumhuriyet, 5 Aralık 1934, S. 3793, s.1 “Fırka Saylav Namzetleri Listesi Dün Neşredildi”, Cumhuriyet, 5 Şubat 1935, S. 3853, s. 1-7
44. “Hanımlar Birliği Yeni Bir Saha-i Faaliyete Atılıyor”, Tanin, 16 Şubat 1924, S. 485, s.3
45. “Hanımların Mitingi”, Cumhuriyet, 13 Nisan 1930, S. 1498, s. 1 “Hanımlar Faaliyette”, Cumhuriyet, 28 Şubat 1341 (1925), S. 293, s. 2 “İstanbul Müstesna Bir Bayram Günü Yaşadı”, Son Posta, 8 Aralık 1934, S. 1563, s. 1 “İlk Kadın Vekilimiz”, Sabah, 4 Mayıs 1999, s. 18 “KadınlıkÂlemi”, Süs, 23 Haziran 1923, S. 2, s. 3
46. “Kadınlar Birliği Halide Edip ve Nezihe Muhittin Hanımların Namzetliğini vaaz etti”, İkdam, 24 Şubat 1341 (1925), S. 10024, s. 1
47. “Kadınlar ve Mebusluk", Cumhuriyet, 25 Şubat 1341 (1925), S. 290, s. 1-2 “Kadın Yolu’nun Şiarı “,Kadın yolu,16 Temmuz 1341 (1925),S.1, s.2 “Kadınlarda İstiyor”, Milliyet, 7 Haziran 1927, S. 474, s. 1-2 “KadınlarınMebusluğu'", Milliyet, 14 Haziran 1927, S. 478, s. 1-4 “Kadınlar Birliğinde Konferans”, Cumhuriyet, 3 Mayıs 1929, S. 1791, s. 2 “Kadınlar Birliğinin Dün Verdiği Kararlar”, Milliyet, 2 Kanun-i Evvel, 1929, S. 1367, s. 3
48. “Kadınlar Birliği Azasının Fırkaya Müracaatı”, Cumhuriyet, 30 Mart 1930, S. 2118, s. 1
49. “Kadınlar Birliği Fırkaya Müracaat Etti”, Milliyet, 20 Nisan 1930, S. 1506, s. 1-3
50. “Kabahat Tamamıyla Kadınlar Birliği’nin”, Cumhuriyet, 19 Nisan 1930, S. 2138, s. 1
51. “Kadınlar”, Milliyet, 18 Nisan 1930, S. 1504, s. 1
52. “Kadınlar da Mebus Olacak’ Zaman, 4 Aralık 1934, S. 167, s. 1-7
53. “Kadınlar da Mebus Olacak”, Zaman, 6 Aralık 1934, S. 169, s. 1
54. “Kadınlığın Kutlu Sesi”, Cumhuriyet, 8 Aralık 1934, S. 3796, s. 1
55. “Kadınların Bayramı”, Zaman, 8 Aralık 1934, S. 171, s. 1-7
56. “Kadınlarımız Birbirlerini Tebrik Ediyorlar”, Zaman, 10 Aralık 1934, S. 173, s.1
57. “KemalAtatürkCumhurlukBaşkanı”, Ulus, 2 Mart 1935, S. 4884, s. 1
58. “Kadın Saylavların Kılığı”, Ulus, 2 Mart 1935, S. 4884, s. 1
59. “Memleketimizde Kadınlık Cereyanları”, İkdam, 18 Şubat 1924, s. 1-2
60. “Müstakil ve Kadın Namzetler”, Cumhuriyet, 6 Şubat 1935, S. 3854, s. 1-5
61. “Seçim Hazırlığı Arttı”, Cumhuriyet, 9 Aralık 1934, S. 3797, s. 1
62. “Saylav Seçimi Dün Yapıldı”, Ulus, 9 Şubat 1935, S. 4863, s. 1-3
63. “Samsun Saylavı Meliha Ulaş”, Kurun, 1 Mart 1935, S. 6160, s. 1-4
64.“Türk Hanımlarında Mühim bir İçtima", Tanin, 18 Kanun-i Sani 1340 (1924), S. 456,
Мазмұны
Кіріспе
1 Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері
1. Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері
2. Республика жарияланбастан бұрын Ататүрік және Әйелдердің әрекеттері
1. Әйелдер Халық саяси партиясы
1. Әйелдердің Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттері
2. Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының
өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен
жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік
қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол
кездеседі. Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа ба йланысты әйел әдепті,
мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін аркез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі
керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы
адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір
қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына
туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті
қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан
ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі.
Қанаушылық қоғамның қайсысында болсын әйел екі жақты
қаналады. Капитализм дамуы кезінде әйелдерді өндіріске тарту артады.
Бұл олардың экономикалық дербестігіне жол ашады, алайда осы прогресшіл
процестің өзі буржуазиялық қоғамда терең қайшылықта жүзеге
асады. Әйелдердің теңсіздігін пайдалана отырып, буржуазия еркектер еңбегіне
қарағанда әйел еңбегіне ақыны аз төлеу арқылы әйел жұмысшыларды қанау
саясатын жүргізеді. АҚШ-та машина жасау өнеркәсібінде еркектермен бірдей
істеген жұмысшы әйелдерге еңбек ақы 20% кем төленеді. Әсіресе негр
әйелдерінің халі мүшкіл. 1947 ж. негр әйелдерінің еңбек ақысы ақ нәсілді
әйел еңбек ақысының 34,5%-ы немесе ақ нәсілді еркектің еңбек ақысының 18%-ы
болды. Әйелдер еңбегін қорлау барлық капиталист елге
тән. Францияда әйелдердің сағаттық тарифтік нарқы еркектер атқарған сондай
жұмыстағы еңбек нарқының 50-60%-ы мөлшеріндей. Ал Норвегия әйелдер еркек
еңбек ақысының 60-65%-ын, Швецияда 70%-ын, Швейцар ияда 61-65%-тейін алады.
Әйелдер еңбегінің жағдайы әсіресе отар және тәуелді елдерде өте ауыр,
оған ақы төлеу мөлшері де төмен болды. Бүкіл дүние жүзілік кәсіпшілер одағы
федерациясының инициативасымен тең еңбегі үшін әйелдерге еркектермен бір
мөлшерде ақы төлеу туралы мәселе БҰҰ-да қаралды (1948). Оған қатысқан
капиталист елдердің көпшілігінің қарсылық жасауы салдарынан әйелдердің
экономикалық тең құқылық жөніндегі негізгі принцип өз шешісін таппады.
Капитализм тұсында әйелдер еңбегін қанауды әшкерелей отырып, марксизм-
ленинизм оны қоғамдық өндірісте қолданудың прогресшілдігін құптайды және
буржуазиялық теоретиктердің әйел үлесі от басы, ошақ қасы, бала өсіру
деген уағыздарына үзілді-кесілді қарсы шығады. Әйелдер еңбегінің прогресшіл
мәні әйелдердің қоғамдық өндіріске кеңінен тартылуында, олардың қоғам
өміріне белсене қатысуында. Капитализм тұсында әйелдер еңбегінің бұл
прогресшілдігі сөзсіз антогонистік форма алады. Капиталист кәсіпорындарында
әйелдер еңбегін жүгенсіз қанау еңбекші әйелдер тарапынан үзілді-кесілді
қарсылыққа кездеседі. Капитализм жойылғанда ғана әйелдер бостандық, әйелдер
еңбегі жаңа мазмұн алады, оның прогресшілдігі айқындала түседі.
Исламдағы әйел кісінің алатын орны ер кісінің алатын орнынан жоғары
және биік болмаса, төмен емес екендігін тарих сахнасынан байқауға болады.
Олардың әрқайсысы үмметтің жартысын қамтып, кейбір кезде әйел затының да ер
кісіден жоғары болатын жағдайлары да болады. Бір жағынан әйел кісінің
Исламда алатын орны Исламға дейінгі жағдайынан да асып түспек. Міне сол
себептен мұсылманмын деген әркім әйел затының Исламда қандай орын алатынын
білгісі келеді.
Ал Ислам дінінің шариғаты әйел затына қандай артықшылықтар мен
жақсылықтар, қандай құрмет көрсеткен екен?!.. Әйел заты Ислам дініне дейін
біреу сатып алатын және сатып жібере салатын тауардың немесе үй жануары
есебінде, сол орында болатын. Бұл көбінесе кездесіп жататын жағдай болатын.
Әйел заты ешқандай да мирас алмай, оны біреу мирас қылып тастап кете алатын
болған, өзінің жеке меншік бір затын иеленуге де билігі немесе еркі де
болмай, көп қоғам орталықтарында бай және дәулетті болуға да шамасы
болмаған. Оның күйеуі немесе әйелі бір затпен толықтай иеленуге тыйым сала
алатын болған, ол өз пікірін білдіре алмайтын болған, біреудің рұқсатынсыз
ешнәрсе істей алмайтын болған, және әйел бай болса, көп жағдайда күйеуі
оның рұқсатынсыз әйелінің мал-дүниесі мен байлығын қолдана алатын болған,
мал-дүниесін сарп ете алатын болған, жұмсай алатын болған.
Кейбір мемлекеттерде оның адам екендігінде таласып, осыған байланысты
үлкен-үлкен жиналыс-конференциялар ұйымдастырып, оның жаны бар ма, әлде жоқ
па; өлімнен кейін ол ер кісілер тәрізді қалып қояды ма, немесе ол әйел кісі
ер адамдар тәрізді құлшылық қылуы керек пе; Аллаһқа бойұсынған болса ер
кісілер тәрізді Жәннатқа кіре ме; міне осы мәселелердің айналасында
таласып, ой жүгіртіп, үлкен-үлкен жиналыстар мен конференциялар
ұйымдастырған болатын.
Діни қоғамдардың өзінде әйел заты тауар ретінде ғана жүрген.
Осылайынша V ғасырда христиан съезі болып, Бакун қаласында болған бұл
жиналыста әйел заты жануар (немесе хайуан), лас нәжас зат екендігі жайлы,
одан аулақ болу керектігі жайында, оның жаны жоқ, дәріс (дін) үйренбейді
және үйретілмейді, ол қаншама жерден құлшылық қылса да Аллаһ оның құлшылық-
ғибадаттарын қабыл етпейтіндігін және Жәннатқа кірмейтіндігін, ол ер адамға
қызмет қылу керектігі, ол әйел кісі қабаған ит немесе түйе тәрізді мұрындық
(намордник) киюі керектігі жайлы үкім шығарылды. Бұл істердің барлығы да
әйел кісінің күлмеуі немесе жымиюына, сөйлеуіне тыйым ретінде болып отырған
істер болатын. Өйткені олар, яғни әйелдер шайтанның арбауы немесе қақпаны
болатын. Адамдардың кейбір қоғамды әйелді төмен түсіруде жеткен
жетістіктері осы болатын.
Британияда Х ғасырдың соңына дейін ер кісілерге; оның әйелін сатып
жіберуге және қатерлі немесе жұқпалы аурумен ауырып қалса өлтіріп тастауға
құқық беретін заң шыққан болатын. Міне осы қарқынмен келіп, XVI ғасырда
басқа съезд болады. Бұл съездте сиқыршы деген айыппен ешбір дәлелсіз
айыпталған әйелдерді азаптау мәселесі талқыланып, мыңдаған әйелдерді
сиқыршы деген айыппен жандырып, өртегендері тарихтан белгілі. Тек Пайғамбар
(с.ғ.с.) дүниеге келгеннен кейін 15 жылдан кейін 586 жылы әйел затына
байланысты ол адам, бірақ ер адамға қызмет үшін жаратылған деген үкім
шықты.
Араб жартыаралында болған жағдай келесі бейнеде болатын: адам өзінің
жаңа туылған қызын тірілей көміп тастайтын болған. Бірақ бұл жағдай кейбір
тайпаларда ғана орын алған болатын. Бір қызығы: сол адам өз қызын көміп
тастаған соң үйінде баланы өлтіріп тастадым-ау деген сезімсіз-ақ тынышталу
үшін ұйықтап, демалу үшін қайтып келетін болған. Оған біреу келіп істеген
ісінің дұрыс еместігін айтатын біреу де болмаған. Бұл әйел затының Исламға
дейінгі жағдайы болатын. Ал Ислам келген соң Ислам оған не істеді екен?!..
Ислам дінінің әйел затына алып берген ең бірінші артықшылығы: Ислам
діні адамға әйел затын, яғни қыз баланы туылған бойда тірілей көмуге тыйым
салды. Оның да адам екендігін түсіндірді. Ер кісі мен әйел кісінің екеуі де
адам екендігін баяндап, адамзаттың өзі екеуінсіз болмайтындығын баяндады.
Сосын Ислам оған мирастан да үлескер болатындай бақыт берді. Бұдан
бұлай әйел кісі өзінің әкесі менкүйеуінен және ағасынан шамалы болса да
мирас алып қалатын құрметке ие болды.
Оған қоса Ислам діні әйел кісіге өзінің қалаған адамына некелесіп,
отбасы құрып, бала көбейтуге мүмкіндік беріп, тала алғысы келсе, талақ беру
емес, қазыға барып некесін бұзуға және талақ керек болса сұрауға мүмкіндік
беріп қойды. Ислам ер кісіге өзіне адал жар таңдауға мүмкіндік бергені
тәрізді әйел кісіге де кімге некелесіп жатқанын білу үшін өзіне балаларының
әкесі болатын ерді таңдауға мүмкіндік беріп қойды. Тағы да ер кісіге Ислам
шариғаты талақ бере алатын мүмкіндік бергені тәрізді әйел кісіге де талақ
сұрауға мүмкіндік берді. Бірақ әйел кісінің айырмашылығы: ол талақ бере
алмайды, бірақ талақ сұрай алады. Бұл процес шариғатта хулъ деп аталады.
Бұл әйел адамның құқығы болып табылады. Бұл Аллаһтың әйел кісіге алып
берген үлкен құрметтері мен құқықтарының кейбірі ғана. Бұндай құрмет пен
сыйды адамзат басталғаннан бері көрмеген болатын.
Бірақ кебірі батыстанушылар мен шығыстанушылар Исламның әйел кісіге
зұлымдық қылатындығын және оларға байланысты әділетсіздік қылатындығын
айтып айыптайды. Біріншісі - Ислам әйелге мирас мәселесінде зұлымдық қылып
малдың жартысын ғана береді немесе аз береді деген айыптаулары. Екіншісі -
олардың айтуы бойынша: Ислам ер кісіге төрт әйелге дейін некелесуге рұқсат
беріп, әйел кісіге бір күйеумен ғана болуды рұқсат беретіндігі. Одан қалды
бұл әйел затын төмен түсіру деп бағалайды. Үшіншісі - Исламды, ол әйел
затына арнайы бір киімдерді кигізіп, оның денесін көрсетпейтін қылып киюді
әмір етіп, осылайынша әйел затын төмен бағалайды деген айыптаулары. Өйткені
бұл орамал арқылы әйел затының еркін болуына шектеу қоб деп
айыптайды.Біріншісіне жауап: олардың Ислам әйел затына мирас мәселесінде
зұлымдық қылып ер кісіге қарағанда малды (ақшаны) аз береді деген сөздері.
Бұл жерде тек отбасының нәпақасы мен қамтамасыз етуін ер кісінің мойнында
екенін айту керек. Міне сол себептен ер кісі әйел кісіге қарағанда мирастың
көбірек бөлігін алып, әйелінің де, балалардың да, әйелі үйіне ақша
жұмсамауын сұраса да, сұрамаса да міндеті болып табылады. Әйелі бай бола
тұра күйеуі кедей болса да сол үйдің адамдарының нәпақасын тауып отыру
әйелінің міндетіне кірмейді. Одан кейін Ислам шариғаты ер кісіге әйелінің
маһрын беруге міндеттейді. Бұл - екі некелесіп жатқан адамдардың арасында
келісім арқылы болатын сый түрі. Әйел кісінің хақысы және бұл маһрды ер
кісі өзінің малынан бөліп алып, әйелінің малы арту үшін бөліп беретін
ақшалай немесе сыйлықтай беретіні.
Екіншісі: көп әйел алу мәселесі. Бұл жерде көп әйел алуға рұқсат ететін
жалғыз ғана Ислам діні емес екендігін айтып кету керек.
Христиан дінінен басқа барлық иләһи діндер мен батыл діндердің барлығы
да көп әйел алуды рұқсат, болады дейді. Дегенмен Таурат пен Інжілден
пайғамбарлардың өздерінің бірнеше, көптеген әйелдері болғандығы жайлы
хабарлар бар.
Үшіншісі: әйел кісілердің киім кию дәстүрі. Расында Ислам діні әйел затына
құрмет көрсетіп, арнайы бір ұятты жерлерін жауып, жасырып тұратын және
пәктігін сақтап тұратын киім берген. Оған қоса Ислам әйел затын басқа
көздерден жасырып, өзінің денесінің әурет екендігін және сыртқа
көрсетпеулерін талап етіп. Міне осында әйел затына деген нағыз құрмет бар
екендігін ойланып қарауға болады.
Әйел адамның денесін ашық көрсетіп, жалаңаш қоюға болмайды. Өйткені
бұл жануарларға және хайуандарға тән іс болып табылады. Егер адам немесе
әйел заты жалаңаш және босқындықпен жүрсе және бұл мәдениет деп аталатын
болса, онда хайуандардан олардың не артықшылығы бар?! Өйткені хайуандар
киім кимейтіні анық!
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы: Отбасының ең маңызды құрушысы әйел,
оның ролі бұрынғы замандарда да ,қазіргі кезде де жоғары. Атақты ағылшын
ойшылы Стюарт миллер әйел адам туралы өзінің шығармасында : Бір
өркениеттің деңгейін өлшеуді қаласаңыз, сол кезде өмір сүрген әйелдердің
өміріне қараңыз дей келе өркениет ішінде әйел адамның маңыздылығы үлкен
екендігін тайға таңба басқандай жазып кеткен[1].
Тарихтан көне құқық жүйелеріне қарайтын болсақ әйелдердің жұбай
таңдау, жұмыс, қорғаныс, ажырасу кезіндегі сөз бостандықтарынан
айрылғандықтарын көреміз. Бұл жағдай діни, биологиялық және негізгі
тұрғыдан қарасақ экономикалық себептерге сүйенеді. Ежелгі замандарда
әйелдің ажырасу яғни жұбайы қайтыс болған жағдайда балаларын алып өзіне
қалған мүлікті алып әкесінің үйіне қайтуда, балаларына қалған мұраны алуда
көптеген қиыншылықтар туған[2].
Әйел мен әйелдік бұл ең алдымен үлкен қасиеттілік. Адамның жынысына,
белгіленген бір айырмашылығынан басталып, оның келіп шығуы, өмір барысында
толықтырып тұратын бір ерекшелік. Әр бір қыз бала уақыты келіп бір адамның
жары және болашақ ана болады. Әйел адам күйеуі сыртта жұмыс істеп жатқанда
оның тыныштығын сақтап, этика нормаларын бұзбауы керек[3].
Бүкіл қоғамдарда әйелдің ролі көп қырлы және көлемді болып келеді.Сол
себепті әйел адамның жұмыс істеу мүмкіндіктерін барынша жақсартып, оны
реттеуге бағытталған іс-шаралар жүргізу керек. Дәл сондай заманда отбасы
ішіндегі әйел адамның ролі мен қарым-қатынастары жаңа жағдайларға сәйкес
келмеуі, даму мен үйлесімділікті қиындатқан көне құн туралы ой
тұжырымдармен күресуі айтылған. Қажет болса әйел адам еркектің тәрбиесіне
де , қоғамдасуына да әсер етіп, түп тамырымен өзгерте алады[4].
Исламға дейінгі түркі әйелінің қандай болғанын, олардың құқықтары,
әйел адам мен еркектің арасындағы қарым-қатынастың қандай болғаны туралы
Зия Гокалп деген зерттеуші өзінің еңбегінде жазып кеткен. Көне замандарда
Түрік тайпаларынан бастап, түріктердің мұсылмандықты қабылдағанға дейінгі
кезеңде түрік қоғамы көшпелі өмір кешіп, бірте-бірте отырықшы өмір салтына
көше бастаған. Бұл өмір сүру әдістеріне қарамастан түріктердің табиғи,
дәстүрлі және ұлттық мәдениеттерінің болғандығын көрсетеді. Осы уақытта да
әйел адам пайдалы істермен айналысып көп әрекет ететін болған[5].
Зия Гокалптың Түрікшілдіктің негізі деп аталатын еңбегі бар.
Түрікшілдіктің негізі деп аталатын еңбегінде мұсылмандықтың келуінен
алдыңғы кезеңдегі мәдениет туралы: Көне түріктер әрі демократ, әрі
феминист болған дейді. Феминизм дегеніміз – әйелге ресми түрде еркектермен
тең құқық беруді көтерген саяси ағым. Негізінде демократия феминизмді
қолдайды. Демократия – жоғарғы өкімет билігі халықтың қолында болатын саяси
құрылыс, толық халық билігі. Көне түріктердің феминист болуларының себебі
бар. Ол шаманизм дініне сенімден қалыптасқан[6].
Көне түріктерде шаманизм, әйел адамның қасиеттілігін ортаға салған.
Исламға дейінгі түріктерде еркек пен әйелдің теңдігінің ең маңызды белгісі
балаларына жауапкершілікті анасы емес, әкесінің мойнында болуынан көреміз.
Яғни мұсылмандық әлі келмеген уақытта отбасында бала тәрбиесімен әкесі
айналысқан.[7].
Көне түріктерде жесір қалған әйел балаларының жалғыз қорғаушысы,
үйінің жалғыз басшысы болады. Осылай көне түріктерде отбасындағы әйел мен
еркектің бірдей жауапкершілікке ие болып, әйел мен еркектің мүмкіндіктері
мен жауапкершілігі тең дәрежеде болатындығы көрінеді[8].
Көне түріктерде әйел, әр уақытта үйінің иесі еді және әрбір еркек
әйелдеріне құрмет көрсетулері керек еді. Көне ұйғыр өлеңдерінде еркектің
әйел адамға мойынсынуы керек екендігі жазылған. Түріктерде ең құнды тақырып
үй және әйел. Жақсы әйел үйдің сүйеніші, тірегі болатын. Әйел тек қана
күйеуінің үйде ғана сүйеніші болып қана қоймай , сыртқа шыққан кезде де
күйеуінің сүйеніші болуы керек. Қажет болған жағдайларда соғыстарда
жұбайымен бірге соғысқа қатысып, жанында жауға қарсы соғысқан. Қытай
деректерінде, Араб тарихтарында, Рубрук және Плано Карпини сияқты
саяхатшылардың кітаптарына дейін барлық деректерде, түрікәйелдерінің теңдік
және жанкештіліктері, яғни жұбайы үшін жанын қиюға дайын болғандықтары
айтылады. Түрік мемлекеттерінде әйелдер сөз бостандығына ие болған.
Араларында мемлекет саясатына жөнелген, мемлекет басшысы болғандар және
мемлекет басқарушының орынбасары болғандары да бар еді. Ерекше айтатын
болсақ, жалпы түріктерде әйелдер жиналыстарға қатысып, кей уақыттарда
елшілерді жеке өздері қабылдайтын да болған[10].
Бірқанша зерттеулерде көне түрік қоғамдарында (ғұндар, көктүріктер,
ұйғырлар) әйел еркін болғандықтары сияқты маңызды құқық пен өкілдіктерге де
ие болған[11].
Исламға дейінгі түрлі түрік мемлекеттерінде әйел маңызды әрі үлкен
құрметке ие болған . Түрік қоғамында майданда жол көрсетуші де әйел адам
болған. Бұл бір түріктердің өмір сүру әдісі. Мұны ұлттық тілдерінде,
әдебиеттерінде және өнерлерінде көруге болады. Түрік қоғамында әйел жалғыз
үйде ғана емес, далада да, базарда және мемлекет істерінде жұбайының
жәрдемшісі болған. Оның үстіне көне түріктерде әйелдердің жиналыстарда
қатысып, кәрі әйелдердің сөз иесі болуы, тек қана теңдік моделінің таралуы,
түрік әйелінің қоғамдық ортада құны жоғары болғандығын көрсетеді[12].
Мұсылмандық , Араб қоғамының ішінде сондай бір уақытта дүниеге келген,
ол кезеңде адамдардың рухани байлығы өте төмен болған кезең еді. Этика мен
эстетика нормалары әлі жоқ кезең еді. Құраны Кәрім және құнды діни
кытаптар, бұл дәуірге, Араб тарихында исламға дейінгі дәуір (Надандық
дәуірі) деп аталған [13].
Бұл кезеңде Араб өлкелерінде әйелдің ешбір еркіндігі мен құқығы жоқ
кезең еді. Бір еркек қалаған әйеліне үйлене алатын, қаласа оларды өлтіре
алатын және қыз бала дүниеге келсе тірідей көміп тастайтын. Бұған қарсылық
Ислам діні шықты. Ажырасу жағдайында еркектің әйелге алемент төлеуіне
міндеттендірді. Әйелдерге құрмет көрсету керектігін ескерту мен қатар
жұбайы опасыздық жасаған кезде екеуі де жазаға тартылады. Ислам дінінің
қазіргі заман әйелдері үшін өте маңызды, әйелдерге экономикалық құқытарын
тани отырып, оларды күйеулерінің үкімінен құтқарған алғашқы жүйе
болған[14].
Түріктерде мұсылмандықтың алғашқы кезеңінде әйелдердің мұғалім болуы,
ваиз болуы, ақын және әскерде де қызмет көрсеткендері де болған. Селжұқ
Түріктерінің Х ғасырдан бастап, Анадолының егемендік алуымен қатар, Түрік
ислам мәдениетінің Анадолы да дамығандығын көрсетеді. Селжұқ түріктерінде
әйел маңызды бір орын алды және еркектің жанында тең құқықтарға ие болды.
Бұл түрік өркениетінде құжаттарда, шыныдан жасалған түсті ыдыстарда және
миниатюраларда әйел суреттері кездеседі. Бөлмеде әйелі күйеуінің жанында
тұрған суреттер кездеседі. Селжұқ өнерінде еркекпен бірге әйелдің суреті
болуы, селжұқ қоғамының, көне түрік әдет-ғұрыптарына және салт-дәстүрлеріне
тәуелділіктерін көрсетеді[15].
Селжұқтардың Анадолыда пайда болған уақытынан бастап, мұсылмандық
әсеріне қарамастан түрік әйелі белсенді әрекет еткендігін көреміз.
Селжұқтардың 300 жылдық тәуелсіздігінде бірде бір әйел тұтқындалмады және
гаремге алынбады. Тіпті әйелдеріне жақсы қарған селжұқ сұлтандарына олардың
аттарына арнап бірқанша ескерткіштер қойылды. Бұларға: Кайсеридегі Гевсер
Несибе Сұлтан ауруханасы, Хонат Хатундың жасатқан ғимарат-кешендері де
Дивик те (Термит), Тұран Мелек Хатун ғимараты мысал бола алады [16].
Селжұқ қоғамында әйелдер сөз бостандығына ие болған. Оның үстіне
Тоғрыл бейдің әйелі Алтун жан Хатун мен Мелек Шахиннің әйелі Теркен
Хатундың мемлекет істерінде сөздеріне әр уақытта сенім етілген[17].
Түріктердің исламға дейін, Исламдан кейінде яғни, сол кезде Селжұқ
мәдениетінде әйелге қарсы істелген кінәлар, қаласа әйел дербестігіне нұқсан
келтірген, мүлкіне және арнамысына тиген еркек, еркекке қарсы істелген
сияқты жазаға тартылады. Отбасындағы мұра, әйел мен еркектің теңдігі
жазылған[18].
Әр ұлтта болатыны сияқты түрік халқында да жазылмаған құқық нормалары
бар. Мұсылмандықты қабылдағаннан кейін түрік отбасындағы әйелдің жағдайы
өзгерген[19].
Қысқаша айтқанда, Селжұқтарда Исламмен бірге келген, өзінен алдыңғы
түрік қоғамдарында әйел адамның ролі төмендемеген және өзінен кейінгі
құрылған Османлы мемлекетіне қарғанда да әйелдер еркіндікке ие болғандығын
көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Диплом жұмысын жазуда
алдымызға қойған мақсатымыз – Әйелдің еркекпен теңдігі мәселесін танып
білу. Мұнда әр кезеңде әйелдің ролі мен әйел мен еркектің арасындағы
теңдікі мәселесін анықтау басты мақсатымыз болмақ. Осындай күрделі
мәселелерді қарастыру жағдайында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
• Республика жарияланбастан алдынғы әйелдердің әрекеттерін анықтау;
• Республика жарияланбастан алдыңғы Ататүрік пен Әйел құқықтарын талдау;
• Әйелдер Халық саяси партиясын талқылау;
• Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Тарау. Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері.
1.1.Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері.
Измирді жаулап алу астыртын жасалған уақытта оларға қарсылыққа
митингтерде түрік әйелдері және Анадолы да өмір сүретін әйел адамдар
Мудафаи Ватан қоғамы, Ұлттық күрес бүтін түрік халықтарында болған күрес.
Бірінші дүниежүзілік соғыс соңында Осман мемлекетімен келісімшарт жасаған
мемлекеттер арасында Мондорос уақытша бітімімен бірге империалистик
мемлекеттер Анадолыны тас талқанын шығара бастады. Бұл жаулап алушылыққа
қарсы үнсіз қалмаған түрік халқы, Кувайи ұлтшылдық ұйымын құра отырып,
әйелдер мен еркектер қарулы күреске шықты.
Бiрiншi Дүниежүзілік Соғыстың аяғында одақтастарымен бірге жеңілген
Осман Империясы 30 Қазан 1918 жылы Осман Империясы-Антанта елдері
арасындағы үйлестіруге байланысты Мондрос Уақытша Бітіміне кол қойды. Бұл
уақытта елдің ішіндегі кейбір бөлінуші кұрылыстар көтеріліс дайындығы
жасап жатканда, Анатолия, Фракиядағы ұлтшылдар болса Құқықты қорғау Қоғамы
(Мүдаафа-и Құқык Жемийеті) атында мемлекеттің азаттық шараларын ойлайтын,
мемлекеттегі күш-қуаттың басын қосатын ұлттық және жалпы мемлекеттік күрес
бастататын бір қоғам құрды.
15 Maмыр1919ж.Грецияқтардын Измирге басқыншылығынан бір күннен кейін,
Армия Ревизоры болып тағайындалған Мұстафа Кемал мен жолдастары Ыстанбұлдан
Анатолияға ат басын тартып, 19 мамыр 1919 ж. Самсунға келуімен бірге Түрік
тарихында жеке меншікті егемендіктен-ұлттык егемендікке өту кезеңін
бастаған болатын. Самсун мен Хавза қалаларында; ұлттык тәуелсіздік және
еркіндіктің халықтың бір тұтас болуы түсінігімен бүкіл Анатолияда қарсылық
білдіру митингтері жүргізілуі үшін әскери және тағы баска органдарға
бұйрық берілген, ұйымдастырылған құрылтайлар арқылы ұлтшылдар өздерінің
аймақтарын құтқаруға күш салға бастағанды. Бұл мақсатпен бастаған іс-
әрекеттері ұлттық егемендікке апаратын тәсіл деп саналатын [37].
Ұлт-азаттық күресте түрік әйелдері батырлықтарымен,
жанкештіліктерімен көзге түсті. Түрік жерінде Анадолы жаулап алушыларға
қарсы митингтер ұйымдастырыла бастады. 1919 жылдың 15 мамырында Измирді
гректердің жаулап алуы да, бұл митингтердің көбеюіне себеп болды.
Істелген митингтердің ең назар назар аударатын сүйрейтіндері болса
Ыстамбұлда жүзеге асырлды. Ыстамбұлдағы митингтерде Түрік әйелдері қызу
қанды сөздермен істеді[40].
19 мамыр 1919 жылы Фатихте ұйымдастырылған митингте Халиде Эдиппен
Мелиха Ханымдар 50 000 адамға арнап ұйымдастырған сөздерінде халықты
өздеріне сендіруге шақырды. Ертесі күні 20 мамыр 1919 жылы Ускударда
ұйымдастырылған митингте , Ғасыр әйелдер қоғамы атына халқты шақырған
Себахат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері
1. Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері
2. Республика жарияланбастан бұрын Ататүрік және Әйелдердің әрекеттері
1. Әйелдер Халық саяси партиясы
1. Әйелдердің Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттері
2. Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының
өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен
жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік
қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол
кездеседі. Ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрыпқа ба йланысты әйел әдепті,
мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін аркез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі
керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы
адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір
қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына
туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті
қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан
ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі.
Қанаушылық қоғамның қайсысында болсын әйел екі жақты
қаналады. Капитализм дамуы кезінде әйелдерді өндіріске тарту артады.
Бұл олардың экономикалық дербестігіне жол ашады, алайда осы прогресшіл
процестің өзі буржуазиялық қоғамда терең қайшылықта жүзеге
асады. Әйелдердің теңсіздігін пайдалана отырып, буржуазия еркектер еңбегіне
қарағанда әйел еңбегіне ақыны аз төлеу арқылы әйел жұмысшыларды қанау
саясатын жүргізеді. АҚШ-та машина жасау өнеркәсібінде еркектермен бірдей
істеген жұмысшы әйелдерге еңбек ақы 20% кем төленеді. Әсіресе негр
әйелдерінің халі мүшкіл. 1947 ж. негр әйелдерінің еңбек ақысы ақ нәсілді
әйел еңбек ақысының 34,5%-ы немесе ақ нәсілді еркектің еңбек ақысының 18%-ы
болды. Әйелдер еңбегін қорлау барлық капиталист елге
тән. Францияда әйелдердің сағаттық тарифтік нарқы еркектер атқарған сондай
жұмыстағы еңбек нарқының 50-60%-ы мөлшеріндей. Ал Норвегия әйелдер еркек
еңбек ақысының 60-65%-ын, Швецияда 70%-ын, Швейцар ияда 61-65%-тейін алады.
Әйелдер еңбегінің жағдайы әсіресе отар және тәуелді елдерде өте ауыр,
оған ақы төлеу мөлшері де төмен болды. Бүкіл дүние жүзілік кәсіпшілер одағы
федерациясының инициативасымен тең еңбегі үшін әйелдерге еркектермен бір
мөлшерде ақы төлеу туралы мәселе БҰҰ-да қаралды (1948). Оған қатысқан
капиталист елдердің көпшілігінің қарсылық жасауы салдарынан әйелдердің
экономикалық тең құқылық жөніндегі негізгі принцип өз шешісін таппады.
Капитализм тұсында әйелдер еңбегін қанауды әшкерелей отырып, марксизм-
ленинизм оны қоғамдық өндірісте қолданудың прогресшілдігін құптайды және
буржуазиялық теоретиктердің әйел үлесі от басы, ошақ қасы, бала өсіру
деген уағыздарына үзілді-кесілді қарсы шығады. Әйелдер еңбегінің прогресшіл
мәні әйелдердің қоғамдық өндіріске кеңінен тартылуында, олардың қоғам
өміріне белсене қатысуында. Капитализм тұсында әйелдер еңбегінің бұл
прогресшілдігі сөзсіз антогонистік форма алады. Капиталист кәсіпорындарында
әйелдер еңбегін жүгенсіз қанау еңбекші әйелдер тарапынан үзілді-кесілді
қарсылыққа кездеседі. Капитализм жойылғанда ғана әйелдер бостандық, әйелдер
еңбегі жаңа мазмұн алады, оның прогресшілдігі айқындала түседі.
Исламдағы әйел кісінің алатын орны ер кісінің алатын орнынан жоғары
және биік болмаса, төмен емес екендігін тарих сахнасынан байқауға болады.
Олардың әрқайсысы үмметтің жартысын қамтып, кейбір кезде әйел затының да ер
кісіден жоғары болатын жағдайлары да болады. Бір жағынан әйел кісінің
Исламда алатын орны Исламға дейінгі жағдайынан да асып түспек. Міне сол
себептен мұсылманмын деген әркім әйел затының Исламда қандай орын алатынын
білгісі келеді.
Ал Ислам дінінің шариғаты әйел затына қандай артықшылықтар мен
жақсылықтар, қандай құрмет көрсеткен екен?!.. Әйел заты Ислам дініне дейін
біреу сатып алатын және сатып жібере салатын тауардың немесе үй жануары
есебінде, сол орында болатын. Бұл көбінесе кездесіп жататын жағдай болатын.
Әйел заты ешқандай да мирас алмай, оны біреу мирас қылып тастап кете алатын
болған, өзінің жеке меншік бір затын иеленуге де билігі немесе еркі де
болмай, көп қоғам орталықтарында бай және дәулетті болуға да шамасы
болмаған. Оның күйеуі немесе әйелі бір затпен толықтай иеленуге тыйым сала
алатын болған, ол өз пікірін білдіре алмайтын болған, біреудің рұқсатынсыз
ешнәрсе істей алмайтын болған, және әйел бай болса, көп жағдайда күйеуі
оның рұқсатынсыз әйелінің мал-дүниесі мен байлығын қолдана алатын болған,
мал-дүниесін сарп ете алатын болған, жұмсай алатын болған.
Кейбір мемлекеттерде оның адам екендігінде таласып, осыған байланысты
үлкен-үлкен жиналыс-конференциялар ұйымдастырып, оның жаны бар ма, әлде жоқ
па; өлімнен кейін ол ер кісілер тәрізді қалып қояды ма, немесе ол әйел кісі
ер адамдар тәрізді құлшылық қылуы керек пе; Аллаһқа бойұсынған болса ер
кісілер тәрізді Жәннатқа кіре ме; міне осы мәселелердің айналасында
таласып, ой жүгіртіп, үлкен-үлкен жиналыстар мен конференциялар
ұйымдастырған болатын.
Діни қоғамдардың өзінде әйел заты тауар ретінде ғана жүрген.
Осылайынша V ғасырда христиан съезі болып, Бакун қаласында болған бұл
жиналыста әйел заты жануар (немесе хайуан), лас нәжас зат екендігі жайлы,
одан аулақ болу керектігі жайында, оның жаны жоқ, дәріс (дін) үйренбейді
және үйретілмейді, ол қаншама жерден құлшылық қылса да Аллаһ оның құлшылық-
ғибадаттарын қабыл етпейтіндігін және Жәннатқа кірмейтіндігін, ол ер адамға
қызмет қылу керектігі, ол әйел кісі қабаған ит немесе түйе тәрізді мұрындық
(намордник) киюі керектігі жайлы үкім шығарылды. Бұл істердің барлығы да
әйел кісінің күлмеуі немесе жымиюына, сөйлеуіне тыйым ретінде болып отырған
істер болатын. Өйткені олар, яғни әйелдер шайтанның арбауы немесе қақпаны
болатын. Адамдардың кейбір қоғамды әйелді төмен түсіруде жеткен
жетістіктері осы болатын.
Британияда Х ғасырдың соңына дейін ер кісілерге; оның әйелін сатып
жіберуге және қатерлі немесе жұқпалы аурумен ауырып қалса өлтіріп тастауға
құқық беретін заң шыққан болатын. Міне осы қарқынмен келіп, XVI ғасырда
басқа съезд болады. Бұл съездте сиқыршы деген айыппен ешбір дәлелсіз
айыпталған әйелдерді азаптау мәселесі талқыланып, мыңдаған әйелдерді
сиқыршы деген айыппен жандырып, өртегендері тарихтан белгілі. Тек Пайғамбар
(с.ғ.с.) дүниеге келгеннен кейін 15 жылдан кейін 586 жылы әйел затына
байланысты ол адам, бірақ ер адамға қызмет үшін жаратылған деген үкім
шықты.
Араб жартыаралында болған жағдай келесі бейнеде болатын: адам өзінің
жаңа туылған қызын тірілей көміп тастайтын болған. Бірақ бұл жағдай кейбір
тайпаларда ғана орын алған болатын. Бір қызығы: сол адам өз қызын көміп
тастаған соң үйінде баланы өлтіріп тастадым-ау деген сезімсіз-ақ тынышталу
үшін ұйықтап, демалу үшін қайтып келетін болған. Оған біреу келіп істеген
ісінің дұрыс еместігін айтатын біреу де болмаған. Бұл әйел затының Исламға
дейінгі жағдайы болатын. Ал Ислам келген соң Ислам оған не істеді екен?!..
Ислам дінінің әйел затына алып берген ең бірінші артықшылығы: Ислам
діні адамға әйел затын, яғни қыз баланы туылған бойда тірілей көмуге тыйым
салды. Оның да адам екендігін түсіндірді. Ер кісі мен әйел кісінің екеуі де
адам екендігін баяндап, адамзаттың өзі екеуінсіз болмайтындығын баяндады.
Сосын Ислам оған мирастан да үлескер болатындай бақыт берді. Бұдан
бұлай әйел кісі өзінің әкесі менкүйеуінен және ағасынан шамалы болса да
мирас алып қалатын құрметке ие болды.
Оған қоса Ислам діні әйел кісіге өзінің қалаған адамына некелесіп,
отбасы құрып, бала көбейтуге мүмкіндік беріп, тала алғысы келсе, талақ беру
емес, қазыға барып некесін бұзуға және талақ керек болса сұрауға мүмкіндік
беріп қойды. Ислам ер кісіге өзіне адал жар таңдауға мүмкіндік бергені
тәрізді әйел кісіге де кімге некелесіп жатқанын білу үшін өзіне балаларының
әкесі болатын ерді таңдауға мүмкіндік беріп қойды. Тағы да ер кісіге Ислам
шариғаты талақ бере алатын мүмкіндік бергені тәрізді әйел кісіге де талақ
сұрауға мүмкіндік берді. Бірақ әйел кісінің айырмашылығы: ол талақ бере
алмайды, бірақ талақ сұрай алады. Бұл процес шариғатта хулъ деп аталады.
Бұл әйел адамның құқығы болып табылады. Бұл Аллаһтың әйел кісіге алып
берген үлкен құрметтері мен құқықтарының кейбірі ғана. Бұндай құрмет пен
сыйды адамзат басталғаннан бері көрмеген болатын.
Бірақ кебірі батыстанушылар мен шығыстанушылар Исламның әйел кісіге
зұлымдық қылатындығын және оларға байланысты әділетсіздік қылатындығын
айтып айыптайды. Біріншісі - Ислам әйелге мирас мәселесінде зұлымдық қылып
малдың жартысын ғана береді немесе аз береді деген айыптаулары. Екіншісі -
олардың айтуы бойынша: Ислам ер кісіге төрт әйелге дейін некелесуге рұқсат
беріп, әйел кісіге бір күйеумен ғана болуды рұқсат беретіндігі. Одан қалды
бұл әйел затын төмен түсіру деп бағалайды. Үшіншісі - Исламды, ол әйел
затына арнайы бір киімдерді кигізіп, оның денесін көрсетпейтін қылып киюді
әмір етіп, осылайынша әйел затын төмен бағалайды деген айыптаулары. Өйткені
бұл орамал арқылы әйел затының еркін болуына шектеу қоб деп
айыптайды.Біріншісіне жауап: олардың Ислам әйел затына мирас мәселесінде
зұлымдық қылып ер кісіге қарағанда малды (ақшаны) аз береді деген сөздері.
Бұл жерде тек отбасының нәпақасы мен қамтамасыз етуін ер кісінің мойнында
екенін айту керек. Міне сол себептен ер кісі әйел кісіге қарағанда мирастың
көбірек бөлігін алып, әйелінің де, балалардың да, әйелі үйіне ақша
жұмсамауын сұраса да, сұрамаса да міндеті болып табылады. Әйелі бай бола
тұра күйеуі кедей болса да сол үйдің адамдарының нәпақасын тауып отыру
әйелінің міндетіне кірмейді. Одан кейін Ислам шариғаты ер кісіге әйелінің
маһрын беруге міндеттейді. Бұл - екі некелесіп жатқан адамдардың арасында
келісім арқылы болатын сый түрі. Әйел кісінің хақысы және бұл маһрды ер
кісі өзінің малынан бөліп алып, әйелінің малы арту үшін бөліп беретін
ақшалай немесе сыйлықтай беретіні.
Екіншісі: көп әйел алу мәселесі. Бұл жерде көп әйел алуға рұқсат ететін
жалғыз ғана Ислам діні емес екендігін айтып кету керек.
Христиан дінінен басқа барлық иләһи діндер мен батыл діндердің барлығы
да көп әйел алуды рұқсат, болады дейді. Дегенмен Таурат пен Інжілден
пайғамбарлардың өздерінің бірнеше, көптеген әйелдері болғандығы жайлы
хабарлар бар.
Үшіншісі: әйел кісілердің киім кию дәстүрі. Расында Ислам діні әйел затына
құрмет көрсетіп, арнайы бір ұятты жерлерін жауып, жасырып тұратын және
пәктігін сақтап тұратын киім берген. Оған қоса Ислам әйел затын басқа
көздерден жасырып, өзінің денесінің әурет екендігін және сыртқа
көрсетпеулерін талап етіп. Міне осында әйел затына деген нағыз құрмет бар
екендігін ойланып қарауға болады.
Әйел адамның денесін ашық көрсетіп, жалаңаш қоюға болмайды. Өйткені
бұл жануарларға және хайуандарға тән іс болып табылады. Егер адам немесе
әйел заты жалаңаш және босқындықпен жүрсе және бұл мәдениет деп аталатын
болса, онда хайуандардан олардың не артықшылығы бар?! Өйткені хайуандар
киім кимейтіні анық!
Дипломдық жұмыстың тарихнамасы: Отбасының ең маңызды құрушысы әйел,
оның ролі бұрынғы замандарда да ,қазіргі кезде де жоғары. Атақты ағылшын
ойшылы Стюарт миллер әйел адам туралы өзінің шығармасында : Бір
өркениеттің деңгейін өлшеуді қаласаңыз, сол кезде өмір сүрген әйелдердің
өміріне қараңыз дей келе өркениет ішінде әйел адамның маңыздылығы үлкен
екендігін тайға таңба басқандай жазып кеткен[1].
Тарихтан көне құқық жүйелеріне қарайтын болсақ әйелдердің жұбай
таңдау, жұмыс, қорғаныс, ажырасу кезіндегі сөз бостандықтарынан
айрылғандықтарын көреміз. Бұл жағдай діни, биологиялық және негізгі
тұрғыдан қарасақ экономикалық себептерге сүйенеді. Ежелгі замандарда
әйелдің ажырасу яғни жұбайы қайтыс болған жағдайда балаларын алып өзіне
қалған мүлікті алып әкесінің үйіне қайтуда, балаларына қалған мұраны алуда
көптеген қиыншылықтар туған[2].
Әйел мен әйелдік бұл ең алдымен үлкен қасиеттілік. Адамның жынысына,
белгіленген бір айырмашылығынан басталып, оның келіп шығуы, өмір барысында
толықтырып тұратын бір ерекшелік. Әр бір қыз бала уақыты келіп бір адамның
жары және болашақ ана болады. Әйел адам күйеуі сыртта жұмыс істеп жатқанда
оның тыныштығын сақтап, этика нормаларын бұзбауы керек[3].
Бүкіл қоғамдарда әйелдің ролі көп қырлы және көлемді болып келеді.Сол
себепті әйел адамның жұмыс істеу мүмкіндіктерін барынша жақсартып, оны
реттеуге бағытталған іс-шаралар жүргізу керек. Дәл сондай заманда отбасы
ішіндегі әйел адамның ролі мен қарым-қатынастары жаңа жағдайларға сәйкес
келмеуі, даму мен үйлесімділікті қиындатқан көне құн туралы ой
тұжырымдармен күресуі айтылған. Қажет болса әйел адам еркектің тәрбиесіне
де , қоғамдасуына да әсер етіп, түп тамырымен өзгерте алады[4].
Исламға дейінгі түркі әйелінің қандай болғанын, олардың құқықтары,
әйел адам мен еркектің арасындағы қарым-қатынастың қандай болғаны туралы
Зия Гокалп деген зерттеуші өзінің еңбегінде жазып кеткен. Көне замандарда
Түрік тайпаларынан бастап, түріктердің мұсылмандықты қабылдағанға дейінгі
кезеңде түрік қоғамы көшпелі өмір кешіп, бірте-бірте отырықшы өмір салтына
көше бастаған. Бұл өмір сүру әдістеріне қарамастан түріктердің табиғи,
дәстүрлі және ұлттық мәдениеттерінің болғандығын көрсетеді. Осы уақытта да
әйел адам пайдалы істермен айналысып көп әрекет ететін болған[5].
Зия Гокалптың Түрікшілдіктің негізі деп аталатын еңбегі бар.
Түрікшілдіктің негізі деп аталатын еңбегінде мұсылмандықтың келуінен
алдыңғы кезеңдегі мәдениет туралы: Көне түріктер әрі демократ, әрі
феминист болған дейді. Феминизм дегеніміз – әйелге ресми түрде еркектермен
тең құқық беруді көтерген саяси ағым. Негізінде демократия феминизмді
қолдайды. Демократия – жоғарғы өкімет билігі халықтың қолында болатын саяси
құрылыс, толық халық билігі. Көне түріктердің феминист болуларының себебі
бар. Ол шаманизм дініне сенімден қалыптасқан[6].
Көне түріктерде шаманизм, әйел адамның қасиеттілігін ортаға салған.
Исламға дейінгі түріктерде еркек пен әйелдің теңдігінің ең маңызды белгісі
балаларына жауапкершілікті анасы емес, әкесінің мойнында болуынан көреміз.
Яғни мұсылмандық әлі келмеген уақытта отбасында бала тәрбиесімен әкесі
айналысқан.[7].
Көне түріктерде жесір қалған әйел балаларының жалғыз қорғаушысы,
үйінің жалғыз басшысы болады. Осылай көне түріктерде отбасындағы әйел мен
еркектің бірдей жауапкершілікке ие болып, әйел мен еркектің мүмкіндіктері
мен жауапкершілігі тең дәрежеде болатындығы көрінеді[8].
Көне түріктерде әйел, әр уақытта үйінің иесі еді және әрбір еркек
әйелдеріне құрмет көрсетулері керек еді. Көне ұйғыр өлеңдерінде еркектің
әйел адамға мойынсынуы керек екендігі жазылған. Түріктерде ең құнды тақырып
үй және әйел. Жақсы әйел үйдің сүйеніші, тірегі болатын. Әйел тек қана
күйеуінің үйде ғана сүйеніші болып қана қоймай , сыртқа шыққан кезде де
күйеуінің сүйеніші болуы керек. Қажет болған жағдайларда соғыстарда
жұбайымен бірге соғысқа қатысып, жанында жауға қарсы соғысқан. Қытай
деректерінде, Араб тарихтарында, Рубрук және Плано Карпини сияқты
саяхатшылардың кітаптарына дейін барлық деректерде, түрікәйелдерінің теңдік
және жанкештіліктері, яғни жұбайы үшін жанын қиюға дайын болғандықтары
айтылады. Түрік мемлекеттерінде әйелдер сөз бостандығына ие болған.
Араларында мемлекет саясатына жөнелген, мемлекет басшысы болғандар және
мемлекет басқарушының орынбасары болғандары да бар еді. Ерекше айтатын
болсақ, жалпы түріктерде әйелдер жиналыстарға қатысып, кей уақыттарда
елшілерді жеке өздері қабылдайтын да болған[10].
Бірқанша зерттеулерде көне түрік қоғамдарында (ғұндар, көктүріктер,
ұйғырлар) әйел еркін болғандықтары сияқты маңызды құқық пен өкілдіктерге де
ие болған[11].
Исламға дейінгі түрлі түрік мемлекеттерінде әйел маңызды әрі үлкен
құрметке ие болған . Түрік қоғамында майданда жол көрсетуші де әйел адам
болған. Бұл бір түріктердің өмір сүру әдісі. Мұны ұлттық тілдерінде,
әдебиеттерінде және өнерлерінде көруге болады. Түрік қоғамында әйел жалғыз
үйде ғана емес, далада да, базарда және мемлекет істерінде жұбайының
жәрдемшісі болған. Оның үстіне көне түріктерде әйелдердің жиналыстарда
қатысып, кәрі әйелдердің сөз иесі болуы, тек қана теңдік моделінің таралуы,
түрік әйелінің қоғамдық ортада құны жоғары болғандығын көрсетеді[12].
Мұсылмандық , Араб қоғамының ішінде сондай бір уақытта дүниеге келген,
ол кезеңде адамдардың рухани байлығы өте төмен болған кезең еді. Этика мен
эстетика нормалары әлі жоқ кезең еді. Құраны Кәрім және құнды діни
кытаптар, бұл дәуірге, Араб тарихында исламға дейінгі дәуір (Надандық
дәуірі) деп аталған [13].
Бұл кезеңде Араб өлкелерінде әйелдің ешбір еркіндігі мен құқығы жоқ
кезең еді. Бір еркек қалаған әйеліне үйлене алатын, қаласа оларды өлтіре
алатын және қыз бала дүниеге келсе тірідей көміп тастайтын. Бұған қарсылық
Ислам діні шықты. Ажырасу жағдайында еркектің әйелге алемент төлеуіне
міндеттендірді. Әйелдерге құрмет көрсету керектігін ескерту мен қатар
жұбайы опасыздық жасаған кезде екеуі де жазаға тартылады. Ислам дінінің
қазіргі заман әйелдері үшін өте маңызды, әйелдерге экономикалық құқытарын
тани отырып, оларды күйеулерінің үкімінен құтқарған алғашқы жүйе
болған[14].
Түріктерде мұсылмандықтың алғашқы кезеңінде әйелдердің мұғалім болуы,
ваиз болуы, ақын және әскерде де қызмет көрсеткендері де болған. Селжұқ
Түріктерінің Х ғасырдан бастап, Анадолының егемендік алуымен қатар, Түрік
ислам мәдениетінің Анадолы да дамығандығын көрсетеді. Селжұқ түріктерінде
әйел маңызды бір орын алды және еркектің жанында тең құқықтарға ие болды.
Бұл түрік өркениетінде құжаттарда, шыныдан жасалған түсті ыдыстарда және
миниатюраларда әйел суреттері кездеседі. Бөлмеде әйелі күйеуінің жанында
тұрған суреттер кездеседі. Селжұқ өнерінде еркекпен бірге әйелдің суреті
болуы, селжұқ қоғамының, көне түрік әдет-ғұрыптарына және салт-дәстүрлеріне
тәуелділіктерін көрсетеді[15].
Селжұқтардың Анадолыда пайда болған уақытынан бастап, мұсылмандық
әсеріне қарамастан түрік әйелі белсенді әрекет еткендігін көреміз.
Селжұқтардың 300 жылдық тәуелсіздігінде бірде бір әйел тұтқындалмады және
гаремге алынбады. Тіпті әйелдеріне жақсы қарған селжұқ сұлтандарына олардың
аттарына арнап бірқанша ескерткіштер қойылды. Бұларға: Кайсеридегі Гевсер
Несибе Сұлтан ауруханасы, Хонат Хатундың жасатқан ғимарат-кешендері де
Дивик те (Термит), Тұран Мелек Хатун ғимараты мысал бола алады [16].
Селжұқ қоғамында әйелдер сөз бостандығына ие болған. Оның үстіне
Тоғрыл бейдің әйелі Алтун жан Хатун мен Мелек Шахиннің әйелі Теркен
Хатундың мемлекет істерінде сөздеріне әр уақытта сенім етілген[17].
Түріктердің исламға дейін, Исламдан кейінде яғни, сол кезде Селжұқ
мәдениетінде әйелге қарсы істелген кінәлар, қаласа әйел дербестігіне нұқсан
келтірген, мүлкіне және арнамысына тиген еркек, еркекке қарсы істелген
сияқты жазаға тартылады. Отбасындағы мұра, әйел мен еркектің теңдігі
жазылған[18].
Әр ұлтта болатыны сияқты түрік халқында да жазылмаған құқық нормалары
бар. Мұсылмандықты қабылдағаннан кейін түрік отбасындағы әйелдің жағдайы
өзгерген[19].
Қысқаша айтқанда, Селжұқтарда Исламмен бірге келген, өзінен алдыңғы
түрік қоғамдарында әйел адамның ролі төмендемеген және өзінен кейінгі
құрылған Османлы мемлекетіне қарғанда да әйелдер еркіндікке ие болғандығын
көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті: Диплом жұмысын жазуда
алдымызға қойған мақсатымыз – Әйелдің еркекпен теңдігі мәселесін танып
білу. Мұнда әр кезеңде әйелдің ролі мен әйел мен еркектің арасындағы
теңдікі мәселесін анықтау басты мақсатымыз болмақ. Осындай күрделі
мәселелерді қарастыру жағдайында алдымызға мынадай міндеттер қойдық:
• Республика жарияланбастан алдынғы әйелдердің әрекеттерін анықтау;
• Республика жарияланбастан алдыңғы Ататүрік пен Әйел құқықтарын талдау;
• Әйелдер Халық саяси партиясын талқылау;
• Әйелдер Халық саяси партиясының құрылуы мен әрекеттерін қарастыру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Тарау. Республика кезеңіндегі әйелдердің әрекеттері.
1.1.Республика жарияланбастан бұрын әйелдердің әрекеттері.
Измирді жаулап алу астыртын жасалған уақытта оларға қарсылыққа
митингтерде түрік әйелдері және Анадолы да өмір сүретін әйел адамдар
Мудафаи Ватан қоғамы, Ұлттық күрес бүтін түрік халықтарында болған күрес.
Бірінші дүниежүзілік соғыс соңында Осман мемлекетімен келісімшарт жасаған
мемлекеттер арасында Мондорос уақытша бітімімен бірге империалистик
мемлекеттер Анадолыны тас талқанын шығара бастады. Бұл жаулап алушылыққа
қарсы үнсіз қалмаған түрік халқы, Кувайи ұлтшылдық ұйымын құра отырып,
әйелдер мен еркектер қарулы күреске шықты.
Бiрiншi Дүниежүзілік Соғыстың аяғында одақтастарымен бірге жеңілген
Осман Империясы 30 Қазан 1918 жылы Осман Империясы-Антанта елдері
арасындағы үйлестіруге байланысты Мондрос Уақытша Бітіміне кол қойды. Бұл
уақытта елдің ішіндегі кейбір бөлінуші кұрылыстар көтеріліс дайындығы
жасап жатканда, Анатолия, Фракиядағы ұлтшылдар болса Құқықты қорғау Қоғамы
(Мүдаафа-и Құқык Жемийеті) атында мемлекеттің азаттық шараларын ойлайтын,
мемлекеттегі күш-қуаттың басын қосатын ұлттық және жалпы мемлекеттік күрес
бастататын бір қоғам құрды.
15 Maмыр1919ж.Грецияқтардын Измирге басқыншылығынан бір күннен кейін,
Армия Ревизоры болып тағайындалған Мұстафа Кемал мен жолдастары Ыстанбұлдан
Анатолияға ат басын тартып, 19 мамыр 1919 ж. Самсунға келуімен бірге Түрік
тарихында жеке меншікті егемендіктен-ұлттык егемендікке өту кезеңін
бастаған болатын. Самсун мен Хавза қалаларында; ұлттык тәуелсіздік және
еркіндіктің халықтың бір тұтас болуы түсінігімен бүкіл Анатолияда қарсылық
білдіру митингтері жүргізілуі үшін әскери және тағы баска органдарға
бұйрық берілген, ұйымдастырылған құрылтайлар арқылы ұлтшылдар өздерінің
аймақтарын құтқаруға күш салға бастағанды. Бұл мақсатпен бастаған іс-
әрекеттері ұлттық егемендікке апаратын тәсіл деп саналатын [37].
Ұлт-азаттық күресте түрік әйелдері батырлықтарымен,
жанкештіліктерімен көзге түсті. Түрік жерінде Анадолы жаулап алушыларға
қарсы митингтер ұйымдастырыла бастады. 1919 жылдың 15 мамырында Измирді
гректердің жаулап алуы да, бұл митингтердің көбеюіне себеп болды.
Істелген митингтердің ең назар назар аударатын сүйрейтіндері болса
Ыстамбұлда жүзеге асырлды. Ыстамбұлдағы митингтерде Түрік әйелдері қызу
қанды сөздермен істеді[40].
19 мамыр 1919 жылы Фатихте ұйымдастырылған митингте Халиде Эдиппен
Мелиха Ханымдар 50 000 адамға арнап ұйымдастырған сөздерінде халықты
өздеріне сендіруге шақырды. Ертесі күні 20 мамыр 1919 жылы Ускударда
ұйымдастырылған митингте , Ғасыр әйелдер қоғамы атына халқты шақырған
Себахат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz