«Жалпы тіл кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі ... ... ... ... .5
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзете.дамыту жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.Балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі ... ... ... ... .5
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзете.дамыту жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.Балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың ерекшеліктері ... ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... 28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Педагогикалық теория мен практиканың қазіргі таңдағы даму кезеңінде аса назар ерекше білім беруді қажет ететін қажеттіліктері бар балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіне деген концептуалдық бағыттарды қайта қарастыру және түзету әсерлерінің нәтижелілігін арттыру мақсатында оларды оқыту мазмұнын жетілдіру мәселесі туындады (Н.Н.Малофеев, Е.Л.Гончарова, О.И.Кукушкина, Е.А.Стребелева, Г.В.Чиркина және т.б.). Осы процестің іске асырылуының бірден бір шарты болып жес ерекшелік заңдылықтарын және дамуында кемістіктері бар балалардың ерекшеліктерін ескеру табылады. Түзету педагогикасы саласындағы жұмыс жүргізетін зерттеушілердің анықтаулары бойынша, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың арасында сөйлеу тілі бұзылыстары бар балалардың тобы ең үлкен топты құрайды, ал олардың арасында жалпы тіл кемістіктері бар балаларды бөліп қараған дұрыс. Логопедия мен арнайы психология салаларының мәселелерін зерттеген ғалымдардың анықтамалы бойынша сөйлеу тілінің дамымауы балалардың танымдық процестері мен жекетұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз ісер етеді (И.Т.Власенко, Ю.А.Гаркуша, В.А.Ковшиков, Е.Ф.Соботович, Л.И.Тигранова, О.Н.Усанова, Л.С.Цветкова, В.В.Юртайкин және т.б.). Жалпы тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу бұзылыстарын түзету нәтижелі түзете-дамыту жұмысына байланысты. Сөйлеудің дамуы мектепке дейінгі мекемелердің алдында тұрған үлкен мәселе, ол өзіне дыбысты анық айту ептілігін және оларды ажырату, артикуляциялық аппаратты басқару, сөйлемді дұрыс құру т.с.с. міндеттер кіреді. Дұрыс сөйлеу – баланың мектепте оқуға дайындығының бір көрсеткіші, оқуды және сауаттылықты меңгерудің жемісті кепілі. Мақсаттылықпен орындалатын педагогикалық жұмыстың нәтижелілігі көбіне от разработки научно-обоснованной системы фронтального специального обучения для групп с однородными отклонениями в речевом развитии. Жалпы тіл кемістіктері бар балалардың сөйлеу тілін қалыптастыруда, жетілдіруде логопедиялық жұмыстың бағдарламасын орындау, танымдық процестердің белсендендірілуі, қоршаған ортаның құбылыстарын тану арқылы балаларда тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын қалыптастыру, тілдің морфологиялық тәсілдерін меңгерту (Р.Е. Левина, 1968). Осы мәселені талдау мен маңызды сәттерін қорытындылау мақсатын зерттеу жұмысымызда көздедік. Ауызша сөйлеу тілі негізде жазбаша тілі қалыптасады, сондықтан балалардың жалпы тіл кемістігін жою логопед пен педагогтардың алдына қойылған басты мақсаттардың бірі. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы дұрыс жүргізілген логопедиялық жұмысқа байланысты: түзете-дамыту әдістеріне, әдістердің дамыту бағдарламасында ұтымды топтастырылуына, яғни логопедиялық әдіс-тәсілдердің ережелерге, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұтымды талданып, дұрыс жүргізілуіне байланысты.
1. Выготский Л.С. Мышление и речь. - М., Лабиринт, 2006.
2. Гаркуша Ю.Ф. Система Коррекционных занятий воспитателя в детском
саду для детей с нарушениями речи. - М., 2002
3. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. - М., 2011.
4. Грибова О.Е. Технология организации логопедического обследования: Методическое пособие. - М.: Айрис-пресс, 2005.
5. Ефименкова Л.Н. Формирование речи у дошкольников. - М., 2010.
6. Жукова Н.С. Логопедия. Преодоление общего недоразвития речи у дошкольников /Н.С.Жукова, Е.М.Мастюкова, Т.Б.Филичева. Екатеринбург: Изд-во АРД ЛГД., 2008.
7. Жукова Н.С., Мастюкова Е.М., Филичева Т.Б. Преодоление общего
недоразвития речи у дошкольников. - М., 2010.
8. Журова Л.Е., Эльконин Д.Б. К вопросу о формировании
фонематического восприятия у детей дошкольного возраста. – М.,
Просвещение, 2003.
9. Каше Г.А. Подготовка к школе детей с недостатками речи. - М., 2005.
10. Каше Г.А., Филичева Т.Б. Программа обучения детей с недоразвитием
фонематического строя речи. - М., 2008.
11. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Коррекционная работа воспитателя
в подготовительной логопедической группе. - М., 2009.
12. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Развитие связной речи:
Фронтальные логопедические занятия в подготовительной группе для
детей с ОНР. - М., Гном и Д., 2009.
13. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Формирование связной речи и
развитие логического мышления у детей старшего дошкольного возраста
с ОНР. - М., Гном и Д., 2010.
14. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Фронтальные логопедические
занятия в подготовительной группе для детей с ФФН. - М., 2007.
15. Кобзарева Л.Г. Ранняя диагностика нарушения чтения и его коррекция.-
Воронеж, 2007.
16. Колесникова Е.В., Телышева Е.П. Развитие интереса и способности к
чтению у детей 6-7лет. - М., 2008.
17. Колесникова Е.В. Развитие фонематического слуха у дошкольников. - М.
2002.
18. Коррекционно-педагогическая работа в дошкольных учреждениях для
детей с нарушениями речи \Под ред. Гаркуша Ю.Ф. - М., 2009.
19. Миронова С.А. Развитие речи дошкольников на логопедических
занятиях. - М., 2005.
20. Нищева Н.В. Система коррекционной работы в логопедических группе
для детей с общим недоразвитием речи. - Спб., 2008.
21. Нищева Н.В. Развивающие сказки. - Спб., 2002.
2. Гаркуша Ю.Ф. Система Коррекционных занятий воспитателя в детском
саду для детей с нарушениями речи. - М., 2002
3. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. - М., 2011.
4. Грибова О.Е. Технология организации логопедического обследования: Методическое пособие. - М.: Айрис-пресс, 2005.
5. Ефименкова Л.Н. Формирование речи у дошкольников. - М., 2010.
6. Жукова Н.С. Логопедия. Преодоление общего недоразвития речи у дошкольников /Н.С.Жукова, Е.М.Мастюкова, Т.Б.Филичева. Екатеринбург: Изд-во АРД ЛГД., 2008.
7. Жукова Н.С., Мастюкова Е.М., Филичева Т.Б. Преодоление общего
недоразвития речи у дошкольников. - М., 2010.
8. Журова Л.Е., Эльконин Д.Б. К вопросу о формировании
фонематического восприятия у детей дошкольного возраста. – М.,
Просвещение, 2003.
9. Каше Г.А. Подготовка к школе детей с недостатками речи. - М., 2005.
10. Каше Г.А., Филичева Т.Б. Программа обучения детей с недоразвитием
фонематического строя речи. - М., 2008.
11. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Коррекционная работа воспитателя
в подготовительной логопедической группе. - М., 2009.
12. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Развитие связной речи:
Фронтальные логопедические занятия в подготовительной группе для
детей с ОНР. - М., Гном и Д., 2009.
13. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Формирование связной речи и
развитие логического мышления у детей старшего дошкольного возраста
с ОНР. - М., Гном и Д., 2010.
14. Коноваленко В.В., Коноваленко С.В. Фронтальные логопедические
занятия в подготовительной группе для детей с ФФН. - М., 2007.
15. Кобзарева Л.Г. Ранняя диагностика нарушения чтения и его коррекция.-
Воронеж, 2007.
16. Колесникова Е.В., Телышева Е.П. Развитие интереса и способности к
чтению у детей 6-7лет. - М., 2008.
17. Колесникова Е.В. Развитие фонематического слуха у дошкольников. - М.
2002.
18. Коррекционно-педагогическая работа в дошкольных учреждениях для
детей с нарушениями речи \Под ред. Гаркуша Ю.Ф. - М., 2009.
19. Миронова С.А. Развитие речи дошкольников на логопедических
занятиях. - М., 2005.
20. Нищева Н.В. Система коррекционной работы в логопедических группе
для детей с общим недоразвитием речи. - Спб., 2008.
21. Нищева Н.В. Развивающие сказки. - Спб., 2002.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзете-
дамыту
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.Балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың
ерекшеліктері ... ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Педагогикалық теория мен практиканың қазіргі таңдағы даму кезеңінде
аса назар ерекше білім беруді қажет ететін қажеттіліктері бар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу процесіне деген концептуалдық бағыттарды қайта
қарастыру және түзету әсерлерінің нәтижелілігін арттыру мақсатында оларды
оқыту мазмұнын жетілдіру мәселесі туындады (Н.Н.Малофеев, Е.Л.Гончарова,
О.И.Кукушкина, Е.А.Стребелева, Г.В.Чиркина және т.б.). Осы процестің іске
асырылуының бірден бір шарты болып жес ерекшелік заңдылықтарын және
дамуында кемістіктері бар балалардың ерекшеліктерін ескеру табылады. Түзету
педагогикасы саласындағы жұмыс жүргізетін зерттеушілердің анықтаулары
бойынша, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың арасында сөйлеу
тілі бұзылыстары бар балалардың тобы ең үлкен топты құрайды, ал олардың
арасында жалпы тіл кемістіктері бар балаларды бөліп қараған дұрыс.
Логопедия мен арнайы психология салаларының мәселелерін зерттеген
ғалымдардың анықтамалы бойынша сөйлеу тілінің дамымауы балалардың танымдық
процестері мен жекетұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз ісер етеді
(И.Т.Власенко, Ю.А.Гаркуша, В.А.Ковшиков, Е.Ф.Соботович, Л.И.Тигранова,
О.Н.Усанова, Л.С.Цветкова, В.В.Юртайкин және т.б.). Жалпы тіл кемістігі бар
мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу бұзылыстарын түзету нәтижелі
түзете-дамыту жұмысына байланысты. Сөйлеудің дамуы мектепке дейінгі
мекемелердің алдында тұрған үлкен мәселе, ол өзіне дыбысты анық айту
ептілігін және оларды ажырату, артикуляциялық аппаратты басқару, сөйлемді
дұрыс құру т.с.с. міндеттер кіреді. Дұрыс сөйлеу – баланың мектепте оқуға
дайындығының бір көрсеткіші, оқуды және сауаттылықты меңгерудің жемісті
кепілі. Мақсаттылықпен орындалатын педагогикалық жұмыстың нәтижелілігі
көбіне от разработки научно-обоснованной системы фронтального специального
обучения для групп с однородными отклонениями в речевом развитии. Жалпы тіл
кемістіктері бар балалардың сөйлеу тілін қалыптастыруда, жетілдіруде
логопедиялық жұмыстың бағдарламасын орындау, танымдық процестердің
белсендендірілуі, қоршаған ортаның құбылыстарын тану арқылы балаларда
тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын қалыптастыру, тілдің
морфологиялық тәсілдерін меңгерту (Р.Е. Левина, 1968). Осы мәселені талдау
мен маңызды сәттерін қорытындылау мақсатын зерттеу жұмысымызда көздедік.
Ауызша сөйлеу тілі негізде жазбаша тілі қалыптасады, сондықтан балалардың
жалпы тіл кемістігін жою логопед пен педагогтардың алдына қойылған басты
мақсаттардың бірі. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы дұрыс жүргізілген
логопедиялық жұмысқа байланысты: түзете-дамыту әдістеріне, әдістердің
дамыту бағдарламасында ұтымды топтастырылуына, яғни логопедиялық әдіс-
тәсілдердің ережелерге, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұтымды талданып,
дұрыс жүргізілуіне байланысты. Бұл байланыстың маңыздылығына ғалымдар
М.Ф.Фомичева, Н.Я.Ларионова, Т.А.Ткаченколар да нұсқайды. Сонымен, III
деңгейдегі жалпы тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалардың
мәселесінің өзектілігі мен маңыздылығы, оның теориялық және тәжірибелік
өңделуінің жеткіліксіздігі зерттеу жұмысының тақырыбын: Жалпы тіл
кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың
ерекшеліктері деп алуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының нысанасы: мектепке дейінгі жастағы балалардың
сөйлеу тілі болып табылады.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы жалпы тіл кемістіктері бар
балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы: егер мектепке дейінгі жастағы жалпы тілі
кемістіктері бар балалардың сөйлеу бұзылыстарының ерекшеліктерін анықтап,
логопедиялық жұмыстарды ұтымды жүргізсек, онда осы топтағы балалардың
сөйлеу тілінің даму деңгейін жоғарылатуға болады
Зерттеу міндеттері:
1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының мәселелері
бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді
зерттеу.
2. Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының
ерекшеліктерін анықтау.
3. Осы топтағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық
әдіс-тәсілдердің ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік деңгейде
зерттеу.
4. Тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін
дамыту бойынша логопедиялық әдіс-тәсілдерді тәжірибелік-
эксперименталды жұмыста қолдану, зерттеу мәселесі бойынша эмпирикалық
материалдар жинақтау, талдау және қортындылау.
Зерттеу жұмысында келесі әдістер қолданылды:
1. теориялық зерттеу әдістері: ғылыми және арнайы әдебиеттерді талдау –
зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, әдістемелік, дидактикалық және
психологиялық-педагогикалық білімдерді талдау, салыстыру, қорытындылау,
болжамдау;
2. эмпирикалық зерттеу әдістері: анықтау, түзету, дамыту әдістері, бақылау,
эксперттік бағалау, педагогикалық зерттеу, өлшеу;
3. зерттеу материалдарын математикалық өңдеу әдісі: нәтижелердің сандық
көрсеткіштерін таблица, гистограммаларға еңгізу.
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі
Жалпы тіл кемістігі – есту қабілеті мен ой-өрісі әдеттегідей дамыған
балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрамының
компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.
Жалпы тіл кемістігін дефектология ғылыми зерттеу институтының Р.Е.Левина
бастаған ғылым қызметкерлер Н.А.Никашкина, Г.А.Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И.
Жаренкова және т.б. 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің
қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дыбыстарды бұзып айтуын, фонетикалық есіту қабілетінің дамымауы, сөздік
қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі
дамыған балалардың барлығына тән кемшілік. Сөйлеу тілінің анатомиялық-
физиологиялық механизмін жақсы білу, (сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның
функционалды ұйымдастырылуын) біріншіден, қалыпты жағдайда сөйлеу тілінін
күрделі механизмін, екіншіден, сөйлеу тілінің ақаулықтарының талдауына
дифференциалды түрде карау, үшіншіден, түзету жұмысының жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді. Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық
және шеткі күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас
ми қызметі басты рөл атқарады.
XX ғасырдың басында сөйлеу тілі қызметі бас миында орналасқан ерекше
оқшауланған сөйлеу орталықтарымен байланысты деген көзқарас таралған
болатын. И.П.Павлов бұл ойға жаңа бағыт беріп, ми қыртысының сөйлеу
қызметінің шоғырлануы (локализациясы) тек күрделі ғана емес, сонымен қатар
өзгермелі екенін дәлелдеп, оны динамикалық локализация деп атаған.
П.К.Анохин, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия және т.б. ғалымдардың зерттеулері
бойынша кез келген жоғары психикалық қызметтің негізі жеке орталықтар
емес, орталық жүйке жүйесінін әр-түрлі бөліктерінде орналасқан, бір-
бірімен біртұтас әрекетпен байланысты күрделі функционалды жүйелер болып
табылады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия
сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқалуы мүмкін.
Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейінде тілдің мүлде қалыптаспауы жатады.
Ондайларды мақау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен
тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынандай болып келеді:
былдырлап сөйлеседі, жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік
сөздермен күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады,
сөйлемді былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп-үзіп айтады, сөйлемде
дыбыстар анықталмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген
ойын қолдарын өрбеңдету арқылы бет-аузын қисаңдатып, ымдап түсіндіруге
тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері ақыл-ойы кем балаларда да
болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамыған есі дұрыс балаларды ақылына
қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған олигофрен ақыл-ойы кем балалардан оңай
ажыратуға болады. Бұл біріншіден, сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына
қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы.
Тіл - өзінің табиғи дыбысты заттық күшімен адамдардың қарым-қатынас
құралы болып табылады. Сөйлеудің дыбыстық жүйесін меңгеру, тілдік меңгеру
құрылатын негізді көрсетеді.
Тілдің дыбыстық жағын меңгеруге өзара байланысқан екі процесс кіреді:
сөйлеудің шығу жағын дамыту процесі және сөйлеу дыбыстарын қабылдауды
дамыту процесі.
Сөйлеудің айтылу жағын дамыту бірінші дауыстың пайда болуынан бастау
алады (айқай мен сыбдыр). Бірақ та, бірінші сөз пайда болғанда ғана тіл
қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді (1 жаста). Екі жаста да сөйлеуі
әлі анық емес: көптеген дыбыстар анық айтылмайды, дауыссыз дыбыстар
жұмсарады, сөздің буындық құрылымы қате беріледі. Үш жаста күрделі сөзді
айтудағы анық еместік сақталады, дыбыстарды үнемі ауыстыру байқалады, сөзді
қысқартып, буынды тастап кетеді. Төрт жаста сөйлеудегі жеңілдіктің жалпы
картинасы жоғалады, ызың дыбыстар пайда болады, жиі әріпті алмастырады (р-
я, р-ч), күрделі сөздің құрылымы ұзарады. Бес-алты жаста бала барлық
дыбысты дұрыс айтуы керек, сөздің дыбыстық, буындық құрылымын нақты айтуы
қажет.
Сөйлеудің дыбыстық құрылымын толық меңгеруі үшін фонемалық қабылдаудың
маңызы үлкен.
Ересектер айтқан сөзбен сөйлемді баланың ерте түсінуі оның фонемалық
құрамды қабылдауынан құралмайды, ол сөздің және сөйлем құрылымының жалпы
ырғақтық-әуендік байқауынан құрылады. Сөзді бұл кезеңде бала бірегей
бөлінбейтін дыбыс ретінде, белгілі бір ырғақтық-әуенді меңгеретін құрылым
ретінде қабылдайды. Сөйлеудің фонемаға дейінгі даму кезеңі 1 жылға дейін
жалғасады, кейін сөйлеудің фонемалық дамуымен алмасады (14,19). Р.Е.Левина
баланың тілдік түсінігінің дамуының бірнеше кезеңін бөлді: бір-бірінен
алшақ фонема айырмашылығынан сөздің дыбыстық кейпінің әлсіз және
дифференцияланған қалыптасуына дейін.
Баланың фонемалық дамуының бірнеше деңгейін бөлді. Алдымен, сөйлеу
дыбысын ажырататын және танысатын процесс, фонемалық қабылдау қалыптасады.
Сөйлеуді қабылдауда сөз бөлшектенбейді, оның дыбыстық құрамы жете
меңгерілмейді. Кейінірек балалар фонемалық талдау және жинақтауды
меңгереді.
Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі – бұл қабылдау және фонеманы
айту кемістіктері салдарынан баладағы түрлі сөйлеу бұзылысынан дыбыс шығару
процесінің қалыптасуы бұзылады.
Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі бар балалар олар ринолалия,
дизартрия, дислалия, акустикалық-фонемалық және артикуляциялық-фонемалық
формадағы балалар.
Р.Е.Левина, Н.А.Никашина, Р.М.Боксис, Г.А.Каше фонемалық қабылдаудың
қалыптасуына, яғни сөйлеудің дыбысын қабылдау мүмкіндігіне үлкен көңіл
бөлген.
Т.А.Ткаченко айтуы бойынша, фонемалық қабылдауды дамыту сөздің буындық
құрылымына және сөйлеудің барлық фонетикалық жағының қалыптасуына жағымды
әсер етеді.
Фонемалық қабылдау жеткілікті құрылмай, оны жоғарғы баспалдағы –
дыбыстық талдаудың құрылуы мүмкін емес. Дыбыстық талдау – бұл түрлі дыбыс
компоненттерін ойша құрама элементтерге бөлу операциясы: буынды және сөзді,
дыбысты байланыстыру.
Р.Е.Левина айтуы бойынша, сөйлеу дамымауын түзетуде фонемалық
қабылдау және дыбыстық талдау маңызды орын алады.
Р.М.Боксис, Р.Е.Левина, Н.Х.Швачкин, Я.Ф.Чистович, А.Р.Лурия
есептеуінше, естіген дыбыстың артикуляциясы бұзылғанда, түрлі деңгейде оның
қабылдауы да нашарлауы мүмкін.
Балалардың фонемалық есту дамуының деңгейі дыбыстық талдауды меңгеруіне
әсер етеді. Фонемалық қабылдау дамымауының деңгейі әр түрлі болады. Оның
келесі деңгейін бөлуге болады:
1. біріншілік деңгей. Фонемалық қабылдау біріншілік бұзылған. Дыбыстық
талдауды меңгеру және дыбыстық талдау әрекетінің деңгейі жеткіліксіз
қалыптасқан.
2. екіншілік деңгей. Фонемалық қабылдау екіншілік бұзылған. Сөйлеу
ағзасының анатомиялық кемшілік салдарынан сөздік кинестезия бұзылысы
байқалады. Қалыпты есту-сөйлеу өзара әрекеті, сөйлеу дамуының маңызды
механизмі бұзылған.
Балалардағы дыбыс шығарудың бұзылу сипаты фонемалық қабылдау дамуының
төменгі деңгейін көрсетеді. Олар оқығанды мұқият тыңдап отырып, берілген
дыбыс немесе буынды айтқанда қол көтеруге қиналады. Осындай қиындықтар
логопедтің артынан жұп дыбысты буынды қайталағанда, өзінше сөз таңдағанда,
сөздегі бастапқы дыбысты бөлуде, берілген дыбысқа сурет таңдауда кездеседі.
Баланың III деңгейдегі жалпы тіл кемістігінде бірнеше жағдай
анықталды:
- айтылуы бұзылған дыбысты талдау қиындығы;
- түрлі фонетикалық топқа жататын артикуляциясы құрылған дыбысты
ажырата алмау;
- дыбыстың сөздегі болуын немесе бірізділігін анықтай алмау.
Баланың мектепке баруы – оның дамуының әлеуметтік жағдайын өзгертетін
өмірдегі маңызды кезеңі. Баланы 1-ші сыныпқа берер кезде міндетті түрде
дайындау керек. Ең алдымен 7- жасар бала сауатты сөзді, толық дамыған
сөйлеуді, білім, ептілік, дағды, жалпы түрдегі мектепке дейінгі мекемеде
дайындық топтың білгілі бір программа көлемін меңгеруі маңызды. Бала -
бақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы болып табылады және балаларды
мектепке дайындауда маңызды қызмет атқарады.
Көптеген жалпы білім беру бала-бақшаларда логопедиялық топтар бар,
онда логопед пен тәрбиеші көмек көрсетеді. Балалардың сөйлеуін түзеп қана
қоймай, есте сақтау, назар, ойлау, жалпы және ұсақ моториканы дамытады,
сауаттылыққа және математикаға оқытады.
Жетекші ғалымдар (Р.Е.Левина, Н.А.Никашина, Г.А.Каше, Л.Ф.Спирова,
Г.Е.Чирнина, И.К.Колпоковская, А.В.Ястребова және т.б.) баланың сөйлеу тілі
даму деңгейі мен оның сауаттылықты меңгеру мүмкіндігі арасында тіке
байланыс бар екенін дәлелдеді.
Сауаттылыққа оқытуда қиындық тудыратын балалармен педагогикалық
жұмыстың негізгі бір тапсырмасы, оларда психологиялық дайындықты,
жеткілікті жалпы даму деңгейін және ақыл-ой мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Қазіргі сауаттылыққа оқыту әдістемесінде жалпы қабылданған жағдай, ол
сөздің дыбыстық жағымен тәжірибелік танысу-оқуды меңгерудегі қажетті
алғышарт, ал кейін дыбыстың әріптік принцип бойынша құрылған жазу, яғни
тілдік жазуды меңгереді.
Психологтар, педагогтар, лингвистер (Д.Б.Эльконин, А.Р.Лурия,
Д.Н.Богоявленский, Ф.А.Сохина, А.Г.Тамбовцева, Г.А.Туманова және т.б.)
қатарының зерттеулері дыбысталған сөздің фонетикалық ерекшелігін түсіну
баланың жалпы сөйлеу дамуына – грамматикалық құрылымды, сөздікті,
артикуляция және дикцияны меңгеруіне әсер ететінін дәлелдеді. Сөйлеу
бұзылысы бар бала мектепке келгенде тек фонетикалық таза сөйлеуді,
грамматикалық сауаттылықты, лексика жағынан толық дамуды меңгеріп қана
қоймай, сонымен бірге оқи алуы да керек.
Баладағы оқу дағдысы сөйлеу дыбыстарының буын мен сөздің қосылуын
меңгергеннен кейін қалыптасады. Белгілі психолог Д.Б.Элькониннің ойынша,
оқу- сөздің графикасы бойынша дыбыстық формасын қайта жасау (әріптік
модель). К.Д.Ушинский, сөздің дыбыстық – буындық құрылымын түсінген адам
ғана, түсініп жаза және оқи алады, - деп белгіледі.
Егер де біз баланы жазбаша сөйлеуді (оқу және жазу) тез жеңіл меңгерсін
десек, әрі қатені болдырмас үшін, баланы дыбыстық талдау және жинақтауға
оқыту керек.
Өз кезегінде дыбыстық талдау және жинақтау қазақ тілінің әр дыбысын
тұрақты фонемалық қабылдауына негізделуі керек. Фонемалық қабылдауды және
фонематикалық естуді көптеген қазіргі зерттеушілердің ойынша, сөйлеу
дыбыстарын қабылдау және айыру мүмкіндігі деп атау қалыптасқан.
Бұл мүмкіндік балаларда біртіндеп, табиғи даму процесінде қалыптасады.
Жаңадан туылған 2-4 апталық бала кез келген дыбысқа реакция білдіре
бастайды, 7-11 айда сөзге үн қатады, бірақ оның заттық мағынасына емес, тек
интонационды жағына ғана. Бұл – сөйлеудің фонемаға дейінгі кезеңі деп
аталады.
Бірінші өмір жылының соңына қарай (Н.Х.Швачкина бойынша) сөз қарым-
қатынас құралы ретінде қызмет ете бастайды, тілдік құрал сипатын иеленеді,
бала оның дыбыстық қалпына жауап қайтара бастайды.
Алдағы фонемалық даму үнемі баланың артикуляциялық мүмкіндігін баса оза
отырып, қарқынды дамиды, ол сөйлеудің толық дамуына негіз болады.
(Н.Н.Гвоздев). Н.Х.Швачкин белгілеуі бойынша, 2 жастағы бала ана тілінде
барлық дыбыстарын фонемалық қабылдауын қолданады.
Жетілмеген фонемалық қабылдау, бір жағынан, балалық дыбыс шығару
құрылымына кері әсер етсе, екінші жағынан, тежейді, дыбыстық анализ
дағдысының қалыптасуын қиындатады, онсыз толық оқу және жазу мүмкін емес.
Дұрыс сөйлеудің қалыптасуы баланың сөйлеу дыбыстарын талдау және
жинақтау мүмкіндігіне байланысты, демек, тілдің феномасын қабылдауды
қамтамасыз ететін белгілі феноматикалық есту дамуының деңгейіне байланысты.
Сөйлеу дыбыстарын феномалық қабылдау қабықшаға келіп түсетін есту және
кинестетикалық тітіркену ара қатысында пайда болады. Біртіндеп бұл
тітіркенулер дифференцияланады, сөйтіп жеке фонеманың бөлінуіне негіз
болады. Бұл кезде маңызды орынды анализдік-синтездік әрекет формасы алады,
соған орай балалар бір фонеманың белгісін жинақтаса, енді біреусі
екіншісінен айырады.
Анализдік-синтездік әрекет көмегі арқылы балалар өзінің жетілмеген
сөзін үлкендердің сөзімен салыстырады, дыбыс шығаруды қалыптастыру жүреді.
Талдау және жинақтау жеткіліксіздігі толық сөйлеу дамуында байқалады. Бірақ
та, біріншілік фонемалық естудің бар болуы күнделікті қарым-қатынасқа
жеткілікті болғанмен, оқу және жазуды меңгеруде жеткіліксіз. А.Н.Гвоздев,
В.И.Бельтюков, Н.Х.Швачкин, Г.М.Лямина дәлелдеуі бойынша, фонемалық естудің
ең жоғарғы формасын дамыту қажет, ол арқылы балалар сөзді дыбыстарға
бөледі және сөздегі дыбыс қатарын анықтайды, яғни сөздің құрылымына
дыбыстық талдау жасайды.
Д.Б.Эльконин сөздің дыбыстық құрылымын талдаудың арнайы әрекетін
фонемалық қабылдау деп атады. Сауаттылыққа оқытумен байланысты бұл
әрекеттер арнайы оқыту процесінде қалыптасады, бұл кезде балаларды дыбыстық
талдау құралына оқытады. Фонемалық есту және фонемалық қабылдауды дамыту
оқу және жазу дағдысын меңгеруде маңызды орын алады.
Сауаттылыққа оқыту дайындығы баланың анализдік-синтездік әрекетінің
жеткілікті даму деңгейімен бекітіледі, яғни талдау, салыстыру, жинақтау
және тілдік материалды жалпылау ептілігі.
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін
түзете-дамыту жұмыстар
Тілді тексеру баланың қоршаған орта туралы түсінігін, байланыстырып
сөйлеу қабілетін, тәртібін тексеріп анықтау мақсатымен жүргізілетін
әңгімеден басталады. Әңгіме барысында бала қалай жауап қайтаратындығын, бір
сөзбен, сөйлеммен, жауабы мағынасы жағынан қаншалықты дұрыс, сөздер мен
сөйлемдерді қалай байланыстыратындығын, грамматикалық және фонетикалық
тұрғыдан бақылайды, белгілейді. Әңгіме тақырыбы қарапайым және балаларға
таныс; сұрақтар түсінікті, нақты қойылуы тиіс.
Тілдік дамуды тексерудің келесідей түрлері бар:
1. байланыстырып сөйлеу;
2. сөздік қоры;
3. тілдің грамматикалық сауатылығы;
4. дыбыстылауы, фонетикалық қабылдау мен буындық құрылымы.
5. артикуляциялық аппаратының қозғалмалығының сақталуы анықталады.
Мектепке дейінгі жастағы жалпы тіл кемістігі бар (III деңгейдегі)
балаларды оқыту жүйесіне дыбыс шығаруды түзету, фонемалық қабылдауды
қалыптастыру, сауаттылыққа оқытуға дайындау кіреді (Т.Б.Филичева,
Г.В.Туманова, Г.А.Каше). Түзетіп оқыту берілген жас кезеңіндегі баланың
белгілі бір қоршаған әлем туралы және сәйкес сөздік көлемін меңгеруді
қарастырады. Логопед пен тәрбиеші түзете оқытуды бірге жүргізе отырып,
сөйлеудің дыбыстық жағын меңгеру процесінің заңдылығын ескеру қажет.
Түзетіп оқытудың үш кезеңін қарастыру қажет:
1 дайындық кезеңі - дыбыстық талдау және фонематикалық қабылдауды дамыту
мақсатында сақталған және жеңіл артикуляциядағы дыбыстарды анықтау [а],
[о], [у], [ы], [э], [м], [и], [п], [т], [к], [х], [ф], [в], [й], [б], [д],
[г],. Балаларда бұл дыбыстар сөйлеу кезінде анық емес, әлсіз
артикуляциямен, ([к]- [х], [в]- [б], т.б.) өзара шатастырумен көрінеді
немесе жоқ дыбыстардың орнын басу болып табылады, ол фонема құру процесінің
аяқталмағанын дәлелдейді. Артикуляцияны нақтылау, фонематикалық қабылдауды
дамыту және сөздің дыбыстық құрамын талдау және жинақтауға дайындық сабағын
логопедтен фронталды сабақтарда және міндетті түрде бүкіл топ дұрыс айтатын
дыбысқа сабақ жүргізіледі. Логопед фронталды сабаққа осы уақытқа дейін
түзелген дыбыстарды бірізділікпен енгізуі тиіс.
2 дифференциациялау кезеңі – алғашқы сәтте әр дұрыс айтылған дыбыс есту
бойынша барлық артикуляциялық және акустикалық жақын дыбыстармен
салыстырылады. Сөздің дыбыстық буындық құрамын талдау және сөйлемнің
түсініктілігі тәуелді дауысты дыбыс дифференциациясын анықтауға және оның
анық айтылуына назар аударылады. Артикуляцияны меңгергеннен кейін сөйлеу
дыбыстарын өзара алмастырушы жұптар дифференциацияланады.
3 кезеңі – дыбыстық талдау мен жинақтаудың қалыптасуы:
а) түсініктерді қалыптастыру және оларды түсіндіретін терминдерді меңгеру
(сөз, сөйлем, буын, дыбыс, дауысты және дауыссыз, қатты, жуан және жіңішке
дыбыстар);
ә) сөздегі дыбыс саны мен сөздегі буындар туралы түсінікті қалыптастыру;
в) дауысты дыбыс артикуляциясының [у], [а], [и], анықтау, айтылу дағдысы
негізінде сөздің бірінші дауысты дыбысын бөлу, яғни талдаудың ең жеңіл
формасы қалыптастырылады;
г) сөзді буынға бөлу дағдысын қалыптастыру; сызба бойынша сөзге буындық
талдау жасауға үйрету;
д) буынға кері талдау және жинақтау жасау;
е) дауыссыз дыбыс артикуляциясын анықтау, сөздегі соңғы дауыссыз дыбысты
ерекшелеу;
ж) сөздегі бастапқы дауыссыз дыбысты бөлу;
з) дауыссыз дыбыстан кейін келетін дауысты дыбыс екпінін анықтау;
и) буынға талдау және жинақтау;
к) буын және дыбыс белгіленген сызба бойынша екі буынды сөге және үш
дыбыстан құралған бір буынды сөзге толық дыбыстық-буындық талдау жасау;
қ) айтылуы жазылуынан ажырамайтын үш буынды сөзге, екі буынды бітеу сөзге,
құрамында дауыссыздың қосарланып келетін сөзге толық дыбыстық- буындық
талдау және жинақтаужасау;
л) дыбысты ауыстыру тәсілімен сөз құрау: тау-тал;
м) әріптермен танысу, әріптерді буынға және сөзге біріктіру;
н) сөзге толық дыбыстық-әріптік-буындық талдау жасау.
Фонематикалық қабылдау мен фонематикалық қабілетті дамыту.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысын келесі кезеңдерге бөлуге
болады:
1 кезең – тілдік емес дыбыстармен танысу.
2 кезең – бірдей дыбыс, сөз, сөйлем материалдарында дауыстың тембрін,
күшін, биіктігін ажырату.
3 кезең – дыбыстық құрамы жағынан жақын сөзді ажырату.
4 кезең – буындардың дифференциациясы.
5 кезең – фонемалардың дифференциациясы.
6 кезең – қарапайым дыбыстық талдау дағдысын дамыту.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысы есту назарын және
естіп есте сақтауды дамытудан бастайды. Қоршаған ортаның сөйлеуін тыңдай
алмауы дұрыс емес дыбыс шығарудың бір себебі. Бала өзінің сөзін басқаның
сөзімен салыстыра алуы қажет және өзінің сөйлеуін басқаруы керек.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысы ең алдымен сөйлеуге жатпайтын
дыбыстармен іске асырылады. Ойын барысында балалар сөйлеу дыбыстарының,
сөздің, дауыстың биіктігін, күшін және тембрін ажыратуды үйренулері керек.
Дыбыстыдұрыс шығару бойынша жүргізілетін жұмыстар
Логопед пен тәрбиешінің жұмысы дыбыс шығаруда түзету және
қалыптастыру оны қабылдау, ұйымдастыру және ұзақтығы бойынша әр түрлі. Ол
түрлі білімділікті, ептілікті, дағдыны талап етеді. Негізгі ерекшелігін
қарастырайық:
Логопед:
1. Логопед сөйлеу бұзылысын түзейді.
2. Логопед дыбыс бұзылуының сипатына байыланысты дұрыс емес немесе мүлдем
жоқ артикуляция аппаратының қозғалыс ағзаларын өңдейді және жаттықтырады.
3. Логопед керек дыбыстың артикуляциясын өңдей отырып, дыбысты қояды, бұл
кезде арнайы қабылдаулар мен алдыңғы кезеңде өңделген артикуляциялық
аппарат ағзаның қозғалысы қолданылады.
4. Логопед дыбысты автоматтайды, оны бірізділікпен сөйлеуге енгізеді: буын,
сөз, сөйлем, әңгіме.
Тәрбиеші:
1. Тәрбиеші логопедтің басқаруымен түзету жұмысында белсенді қатысады.
2. Тәрбиеші логопед тапсырмасы бойынша балаларда артикуляциялық аппарат
ағзасынң қалпын және қозғалысын бекітеді.
3. Тәрбиеші логопед қойған дыбыстың айтылуын бекітеді, ол
оның дыбысталуына және артикуляциясына бала назарын аударады, картинкалар
және белгілер қолданылады.
4. Тәрбиеші логопед тапсырмасы программаға сай материал таңдап, жеке
балалармен логопед қойған дыбысты бекітеді.
Фонетико-фонематикалық кемістігі бар мектепке дейінгі балалармен дұрыс
дыбыс шығаруды қалыптастыруға қажетті жағдайлар:
1) бастапқы дыбыс қоюға түрлі фонетикалық топқа жататын дыбыстар қатары
таңдалады;
2) бұл кезде барлық талдағыштар мақсатты ұйымдастырылып, қолданылады.
Кинестетикалық сезінуге сүйену сөйлеудің түсініктілігіне негізделеді;
3) бала сөйлеуіндегі шатасқан дыбыстарды өңдеу кезеңмен іске асырылады
және уақытпен анықталған;
4) барлық жақын дыбыстардың дифференциациясы процесінде қойылған дыбысты
бекіту.
Дыбысты бекіту және автоматизациялау материалы таңдалғанда, ол
жерде бала сөйлеуінде кездесетін кем және шатасқан дыбыстар болмауы керек;
алынған материал сөздіктің анықталуына, кеңейтілуіне, грамматикалық дұрыс
байланыстырып сөйлеуді өңдеуге септігін тигізуі керек.
Лексико-грамматикалық қатардың қалыптастыру мен сөйлеуді дамыту.
Тәрбиеші ерекше жүйе бойынша лексикалық тақырыппен бірге сөйлеуді
дамытуға, қоршаған ортамен таныстыруға сабақтар жүргізеді; балалардың
сөздік қорын белсендіреді және толықтырады, балалармен сөйлесе отырып
сөйлеудің грамматикасының дұрыстығын және дыбыс шығаруды талқылайды.
Логопед фронталды сабақтарда тақырыптарды тұжырымдайды және балалармен
материалды айтуды, дыбыстық талдауды өңдейді, сауаттылық элементіне
оқытады, сонымен қатар балаларды белгілі лексико-грамматикалық категориямен
таныстырады. Логопед тәрбиешінің сөздік қорды кеңейту, анықтау және
белсендіру жұмысын, грамматикалық категорияны меңгертуін, байланыстырып
сөйлеуді дамытуын басқарады. Тәрбиеші жазбаша сабақты ұйымдастыруда және
графикалық дағдыны қалыптастыруда логопедтің методикалық нұсқауына
сүйенеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуда жалпы әдістемеде
оқытудың келесі бағыттары бөлінеді: сөздікті дамыту, грамматикалық дұрыс
сөйлеуді қалыптастыру, ауызша сөйлеуді дамыту. Сөйлеуінде фонетико-
фонематикалық кемістігі бар балалар тобымен осы бағыт бойынша негізгі
жұмысты тәрбиеші жүргізеді. Бірақ та, түзету мақсатында сөйлеуді дамытуға
бағытталған жұмыс көлемінің жалпы мазмұнында баланың меңгеруіне қиындық
тудыратын біраз тарау бөлінеді. Балалар сөздің грамматикалық қатарын құруда
қиналады. Бұл бөлімдер алғашында логопедия сабағында оңай айтылатын
сөздерден өңделеді, кейін тәрбиеші сабағына бекітіледі. (19, 21)
Байланыстырып сөйлеуді дамыту сабағы мазмұнды өзгереді. Қысқа мәтіндер
таңдалып, соның алдында жұмыс жүргізіледі. Сюжетті және бейнелеу әңгімесін
меңгеруге дайындық лексико-грамматикалық қордың жиналу негізінде
қадағалайтын объектісі баланың топтағы болған кезіндегі сөйлеудің
грамматикалық жағын меңгеру және дұрыс сөйлеуді бекіту.
Сонымен, дұрыс сөйлеу дағдысын тәрбиеші бекітеді, ал оны қалыптас-
тырумен логопед айналысады. Тәрбиеші сөздікті кеңейту мен анықтау жұмысын
бастайды және логопедиялық жұмыстың тиімділік базасын орташа отырып
логопедпен бірге жалғастырады. Логопед пен тәрбиеші арасындағы өзара
байланыс тілдік жұмыс кезінде жүзеге асырылады. Жалпы тапсырманы шешуде
бірін-бірі алмастырмайды, әрқайсысына шығармашылық ізденуде еркіндік
беріледі.
Логопедиялық тексеруді кешендік өткізудің технологиясы.
Логопедиялық тексеру қағидаларын – педагогтың өзінің диогностикалық және
коррекциялық іс – әрекетінде негізі теориялық ұстамдарды басшылыққа алуы
деп түсінуі қажет.
Диагностикалық және коррекциялық жұмысты ұштастырудың басты
теориялық негізі. Л.С.Выготский, А.Н.Леонтевьев және Д.Б.Эльконнинің
еңбектерінде қарастырылған компенсаторлық және даму заңдылықтары баланың
дамуының қозғалтқыш күштері туралы ілімдер болып сагналады.
Тексерудің бірнеше қағидалары бар:
1.Жүйелі тексеру қағидасы сөйлеу тіілнің әр түрлі
компаненттерінің;Дыбыстық,фонематик алық,лексикалық лексикалық –
граматикалық жағының жүйелі байланысына негізделген.
2.Кешенді ықпал – Сөйлеу, интеллектуалдық, танымдық іс –әрекетінің
мағұлматтарымен қатар көру,есту,қимыл сферасы, соматикалық жағдайы, жүйке
жүйесінің ерекшеліктерін ескеру болып табылады.
3.Іс әрекеттік қағида.Аталған қағиданың іске асыру - түзету жұмысының
мақсатын, бағытын анықтап түзету тәсілдерін,жұмыс барысында қолданылатын
іс–әркет түрлерін ойлау, оқу, танымдық,анықтауға мүмкіндік береді.
4.Динамикалық тексеру қағидасы- Баланы оқыту процесінде бақылап,Тексеріп
оның потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауды көздейді.
5.Онтогенетикалық қағида Тексеру және түзету жұмысын ұйымдастыруда баланың
онтогенезде сойлеу тіілінің психикалық даму заңдылығын ескеру.
6.Сөйлеу тілінің бұзылуын тексеру және түзету жұмыс барысында алынған
мағұлматтарды сапалы талдау қағидасы динамикалық тексеру қағидасымен тыығз
байланысты.Барлық аталған қағидалар өзара тығыз байланысты және бұл
қағидалар түзету жұмысына кеңінен қолданылады.
Дислалия гректің dis –бұзылу, logos сөйлеу деген сөздерінен құралған.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі
аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуының бұзылуы. Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық
органикалық және функционалдық болып екі түрге
бөлінеді. Механикалық органикалық дислалия дегеніміз сөйлеу тілі
аппаратының сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы
ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстарының дұрыс
айтылмауы. Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама
жиі кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден
нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары
көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа, тілдің ауызға зорға сиып
тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да, дыбыс шығарудағы
сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады. Жақ сүйектері құрылысының
ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің ауытқуына себеп болады. Үстіңгі
тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме-дәл қиюласып түйіскенде тістену
дұрыс болып шығады. Тістенудің ауытқуларының бірнеше түрлері болады. Кемиек
прогнатия – үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының салдарынан
үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді. Опырауыз прогения – астыңғы
жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де, қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы
тістердің жағына түсіп тұрады. Тістердің қабыспауы – үстіңгі және астыңғы
жақ сүйектеріндегі тістер қабысқанда тістенбей, аралары ашық қалады. Кейбір
жағдайларда тістенбей қалу тек тістердің арасында болады. Азу тістердің
қабыспауы – сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы мүмкін. Тістердің
орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан сақаулануы мүмкін.
Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде
тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады. Стомотолог –
дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді.
Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған шинаның әсері өте күшті
болады. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай
құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс
таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі
келтіреді. Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа
әрі қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық
айтылуына кедергі келтіреді. Функционалды дислалия дегеніміз дыбыс шығару
аппаратында ешқандай кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс
айтылмауы. Басқа сөзбен айтқанда ешқандай органикалық негіз жоқ.
Функционалды дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін үйде
дұрыс тәрбиелемеуден. Кейде ересектер, баланың былдырлаған сөзін қызық
көріп, ұзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып сөйлесетін
болады. Қортындысында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп калады. Баланың сақаулығы
еліктеуден де болуы мүмкін. Қағида бойынша балаға сөйлеу тіліндегі
дыбыстарды әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым қатысып, сөйлесіп
жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың бұрмалауына жиі еліктейді, балаға әсіресе сөзі түсініксіз, тілі
мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін адамдардың арасында көп болып, сөздерін
тыңдаудың да ерекше зияны тиеді. Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сөйлеуі
де кедергі болады. Бала әр тілде сөйлеу кезінде бір тілдің айтылу
ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту кемшіліктері өнегесіз тәрбиенің себебінен де жиі
пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына жанында
жүретін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың
қателігін түзетпейді, өз сөзімен түсінікті етіп анық айтудың үлгісін
көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануның дұрыс
ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс. Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық
есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мүмкін. Айтылуы бір-біріне ұқсас
дыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы: ұяң және
қатаң дауыссыздарды, жіңішке және жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды
айтқанда. Қортындысында, дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуындағы бұндай
қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді. Сонымен бірге дыбыстардың сөйлеу
тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі алмастырулары мен шатастырулары
уағында фонематикалық есту қабілетінің қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін,
ал егер олай болса, қалған жағдайда, оның салдары жалпы сөйлеу тілінің
толық дамымауына және жазуы мен оқуының бұзылуына себебін тигізетіні
сөзсіз. Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің,
еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін.
Соның салдарынан бала тілін қалыптағы жағдайда дұрыс ұстап тұра алмайды
немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды. Дислалия
сонымен бірге есту қабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керең
балалардың 10% -не дейінгілерінің сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы
бұзылған. Бұндай жағдай ызың мен ысқырық, ұяң және қатаң дауыссыз
дыбыстарды бөлшектеп мүшелегенде байқалады. Дислалияның ауыр және ұзаққа
созылуына баланың ақыл-ойының жеткіліксіз дамуы да себеп болуы мүмкін.
Іштен туа біткен ақыл-ойы кеміс балалардың 55% – тен көпшілігі сөйлеу
тіліндегі дыбыстарды дұрыс айта алмайтындығы белгілі. қатысуын онша керек
етпейтін м,н,т,п дыбыстары сирек бұзылатыны, ал басқа дауыссыз дыбыстардың
кезе келгені жиі бұзылып айтылатындығы байқалады. Әсіресе сөйлеу тілі
мүшелерінің қиын айтылатын р,л тіл дыбыстары, ысқырық (с,з,ц) және ызың
(ш,ж,ч,щ) дыбыстары жиі бұзылады. Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар
сыңарларын мен қоса бірден бұзылады. Мысалы: бала, с,з, дыбыстарын дұрыс
айтпаса, онда олардың жңішке сыңарларының да ақауы болады. Р,л дыбыстарының
ғана жіңішке сыңарлары көбінесе дұрыс айтылады, өйткені бұл дыбыстардың
жіңішке сыңарлары сөйлеу тілі мүшелерінің ыңғайына қарай келіп тұрады.
Баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылуы түрліше болады, мысалы, кез
келген бір дыбыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал қайсы бірі оларды
бұрмалап немесе басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін. Бұзылудың осы
түрлерін жеке-жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың түсіп
қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі мүмкін. Мысалы:
ракета-акета, тарақ-таақ, батыр-баты. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын
бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының жүйесінде болмаған түсініксіз дыбыстарды
шығарады. Мысалы: Р дыбысын айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті
дірілідеп, қырылдаған дыбысын немесе кішкентай тіл тербетіліп, көмейден
ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін шайнап с дыбысын, тілін бұрап езуін
ш дыбысын, еріндерін үрлеп л дыбысын шығарды. Тіл дыбыстарының
жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып айтылады.
Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1 Жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында
айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы тіл артық түзелмелі
(шұғыл) дыбыстарын тіл алды т.д шұғыл дыбыстарына алмастырылады.
(Кәмила – Тәмила, гүл – дүл);
2. Сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы
бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т
дыбысына алмастырылады. (сабын-табын);
3. Жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша
айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. Мысалы: Самат- фамат
ж.т.б.
4. Сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы мен жасалу жолдары ұқсас дыбыстар
дауыстың қатысуымен шығатын дыбыстармен, мысалы, ұяң дыбыстар қатаң
дыбыстармен алмастырылады. (болат-полат, қозы-қосы);
5. Жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсенді
әрекеттері бойынша шығатын дыбыстар жуан және жіңішке белгілерімен
айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан
дыбыс жіңішке дыбыспен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін түзете-
дамыту
жұмыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3.Балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың
ерекшеліктері ... ... ... ... .19
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...29
КІРІСПЕ
Педагогикалық теория мен практиканың қазіргі таңдағы даму кезеңінде
аса назар ерекше білім беруді қажет ететін қажеттіліктері бар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу процесіне деген концептуалдық бағыттарды қайта
қарастыру және түзету әсерлерінің нәтижелілігін арттыру мақсатында оларды
оқыту мазмұнын жетілдіру мәселесі туындады (Н.Н.Малофеев, Е.Л.Гончарова,
О.И.Кукушкина, Е.А.Стребелева, Г.В.Чиркина және т.б.). Осы процестің іске
асырылуының бірден бір шарты болып жес ерекшелік заңдылықтарын және
дамуында кемістіктері бар балалардың ерекшеліктерін ескеру табылады. Түзету
педагогикасы саласындағы жұмыс жүргізетін зерттеушілердің анықтаулары
бойынша, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың арасында сөйлеу
тілі бұзылыстары бар балалардың тобы ең үлкен топты құрайды, ал олардың
арасында жалпы тіл кемістіктері бар балаларды бөліп қараған дұрыс.
Логопедия мен арнайы психология салаларының мәселелерін зерттеген
ғалымдардың анықтамалы бойынша сөйлеу тілінің дамымауы балалардың танымдық
процестері мен жекетұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына жағымсыз ісер етеді
(И.Т.Власенко, Ю.А.Гаркуша, В.А.Ковшиков, Е.Ф.Соботович, Л.И.Тигранова,
О.Н.Усанова, Л.С.Цветкова, В.В.Юртайкин және т.б.). Жалпы тіл кемістігі бар
мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу бұзылыстарын түзету нәтижелі
түзете-дамыту жұмысына байланысты. Сөйлеудің дамуы мектепке дейінгі
мекемелердің алдында тұрған үлкен мәселе, ол өзіне дыбысты анық айту
ептілігін және оларды ажырату, артикуляциялық аппаратты басқару, сөйлемді
дұрыс құру т.с.с. міндеттер кіреді. Дұрыс сөйлеу – баланың мектепте оқуға
дайындығының бір көрсеткіші, оқуды және сауаттылықты меңгерудің жемісті
кепілі. Мақсаттылықпен орындалатын педагогикалық жұмыстың нәтижелілігі
көбіне от разработки научно-обоснованной системы фронтального специального
обучения для групп с однородными отклонениями в речевом развитии. Жалпы тіл
кемістіктері бар балалардың сөйлеу тілін қалыптастыруда, жетілдіруде
логопедиялық жұмыстың бағдарламасын орындау, танымдық процестердің
белсендендірілуі, қоршаған ортаның құбылыстарын тану арқылы балаларда
тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын қалыптастыру, тілдің
морфологиялық тәсілдерін меңгерту (Р.Е. Левина, 1968). Осы мәселені талдау
мен маңызды сәттерін қорытындылау мақсатын зерттеу жұмысымызда көздедік.
Ауызша сөйлеу тілі негізде жазбаша тілі қалыптасады, сондықтан балалардың
жалпы тіл кемістігін жою логопед пен педагогтардың алдына қойылған басты
мақсаттардың бірі. Бұл жұмыстың нәтижелі болуы дұрыс жүргізілген
логопедиялық жұмысқа байланысты: түзете-дамыту әдістеріне, әдістердің
дамыту бағдарламасында ұтымды топтастырылуына, яғни логопедиялық әдіс-
тәсілдердің ережелерге, балалардың жас ерекшеліктеріне сай ұтымды талданып,
дұрыс жүргізілуіне байланысты. Бұл байланыстың маңыздылығына ғалымдар
М.Ф.Фомичева, Н.Я.Ларионова, Т.А.Ткаченколар да нұсқайды. Сонымен, III
деңгейдегі жалпы тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалардың
мәселесінің өзектілігі мен маңыздылығы, оның теориялық және тәжірибелік
өңделуінің жеткіліксіздігі зерттеу жұмысының тақырыбын: Жалпы тіл
кемістіктері бар балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстың
ерекшеліктері деп алуға негіз болды.
Зерттеу жұмысының нысанасы: мектепке дейінгі жастағы балалардың
сөйлеу тілі болып табылады.
Зерттеу пәні: мектепке дейінгі жастағы жалпы тіл кемістіктері бар
балалармен жүргізілетін логопедиялық жұмыстардың ерекшеліктері.
Зерттеудің болжамы: егер мектепке дейінгі жастағы жалпы тілі
кемістіктері бар балалардың сөйлеу бұзылыстарының ерекшеліктерін анықтап,
логопедиялық жұмыстарды ұтымды жүргізсек, онда осы топтағы балалардың
сөйлеу тілінің даму деңгейін жоғарылатуға болады
Зерттеу міндеттері:
1. Мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының мәселелері
бойынша психологиялық-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді
зерттеу.
2. Мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілі дамуының
ерекшеліктерін анықтау.
3. Осы топтағы балалардың сөйлеу тілін дамытуға бағытталған логопедиялық
әдіс-тәсілдердің ерекшеліктерін теориялық және тәжірибелік деңгейде
зерттеу.
4. Тіл кемістіктері бар мектепке дейінгі жастағы балалардың сөйлеу тілін
дамыту бойынша логопедиялық әдіс-тәсілдерді тәжірибелік-
эксперименталды жұмыста қолдану, зерттеу мәселесі бойынша эмпирикалық
материалдар жинақтау, талдау және қортындылау.
Зерттеу жұмысында келесі әдістер қолданылды:
1. теориялық зерттеу әдістері: ғылыми және арнайы әдебиеттерді талдау –
зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық, әдістемелік, дидактикалық және
психологиялық-педагогикалық білімдерді талдау, салыстыру, қорытындылау,
болжамдау;
2. эмпирикалық зерттеу әдістері: анықтау, түзету, дамыту әдістері, бақылау,
эксперттік бағалау, педагогикалық зерттеу, өлшеу;
3. зерттеу материалдарын математикалық өңдеу әдісі: нәтижелердің сандық
көрсеткіштерін таблица, гистограммаларға еңгізу.
ЖАЛПЫ ТІЛ КЕМІСТІГІ МӘСЕЛЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.III деңгейдегі жалпы тіл кемістігі түсінігі
Жалпы тіл кемістігі – есту қабілеті мен ой-өрісі әдеттегідей дамыған
балалардың дыбыстық, мағыналық жағына қатысты сөйлеу тілі құрамының
компоненттерінің бұзылуынан болатын әртүрлі күрделі тіл кемістіктері.
Жалпы тіл кемістігін дефектология ғылыми зерттеу институтының Р.Е.Левина
бастаған ғылым қызметкерлер Н.А.Никашкина, Г.А.Каше, Л.Ф. Спирова, Г.И.
Жаренкова және т.б. 50-60 жылдары мектеп жасына дейінгі және мектеп
жасындағы балалардың тіл кемістіктерін жан-жақты зерттеулердің
қорытындысының нәтижесінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дыбыстарды бұзып айтуын, фонетикалық есіту қабілетінің дамымауы, сөздік
қоры мен грамматикалық сөйлем құрылысының артта қалуы жалпы сөйлеу тілі
дамыған балалардың барлығына тән кемшілік. Сөйлеу тілінің анатомиялық-
физиологиялық механизмін жақсы білу, (сөйлеу әрекетінің құрылымы мен оның
функционалды ұйымдастырылуын) біріншіден, қалыпты жағдайда сөйлеу тілінін
күрделі механизмін, екіншіден, сөйлеу тілінің ақаулықтарының талдауына
дифференциалды түрде карау, үшіншіден, түзету жұмысының жолдарын анықтауға
мүмкіндік береді. Сөйлеу қабілеті сөйлеу аппараттарын іске қосатын орталық
және шеткі күрделі жүйке жүйелері арқылы іске асады. Сөйлеу әрекетінде бас
ми қызметі басты рөл атқарады.
XX ғасырдың басында сөйлеу тілі қызметі бас миында орналасқан ерекше
оқшауланған сөйлеу орталықтарымен байланысты деген көзқарас таралған
болатын. И.П.Павлов бұл ойға жаңа бағыт беріп, ми қыртысының сөйлеу
қызметінің шоғырлануы (локализациясы) тек күрделі ғана емес, сонымен қатар
өзгермелі екенін дәлелдеп, оны динамикалық локализация деп атаған.
П.К.Анохин, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия және т.б. ғалымдардың зерттеулері
бойынша кез келген жоғары психикалық қызметтің негізі жеке орталықтар
емес, орталық жүйке жүйесінін әр-түрлі бөліктерінде орналасқан, бір-
бірімен біртұтас әрекетпен байланысты күрделі функционалды жүйелер болып
табылады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы алалия, афазия, ринолалия, дизартрия
сияқты күрделі сөйлеу патологияларының түрлерінде байқалуы мүмкін.
Сөйлеу тілі дамуының бірінші деңгейінде тілдің мүлде қалыптаспауы жатады.
Ондайларды мақау балалар дейді. Бұл деңгейдегі балалардың кісімен
тілдескенде анық байқалатын тіл кемістіктері мынандай болып келеді:
былдырлап сөйлеседі, жеке дыбыстарға еліктейді, жекелеген зат есімдік
сөздермен күнделікті тұрмыста айтылып жүрген етістік сөздерді пайдаланады,
сөйлемді былдырлап мүлде түсініксіз етіп үзіп-үзіп айтады, сөйлемде
дыбыстар анықталмайды, әрі тұрақсыз, құбылмалы келеді. Олар айтайын деген
ойын қолдарын өрбеңдету арқылы бет-аузын қисаңдатып, ымдап түсіндіруге
тырысады. Сөйлеу тілінің бұндай кемістіктері ақыл-ойы кем балаларда да
болуы мүмкін. Бірақ та сөйлеу тілі дамыған есі дұрыс балаларды ақылына
қарап-ақ сөйлеу тілі дамыған олигофрен ақыл-ойы кем балалардан оңай
ажыратуға болады. Бұл біріншіден, сөйлегенде пайдаланатын сөздік қорына
қарағанда енжар сөздік қорының артықшылығы.
Тіл - өзінің табиғи дыбысты заттық күшімен адамдардың қарым-қатынас
құралы болып табылады. Сөйлеудің дыбыстық жүйесін меңгеру, тілдік меңгеру
құрылатын негізді көрсетеді.
Тілдің дыбыстық жағын меңгеруге өзара байланысқан екі процесс кіреді:
сөйлеудің шығу жағын дамыту процесі және сөйлеу дыбыстарын қабылдауды
дамыту процесі.
Сөйлеудің айтылу жағын дамыту бірінші дауыстың пайда болуынан бастау
алады (айқай мен сыбдыр). Бірақ та, бірінші сөз пайда болғанда ғана тіл
қарым-қатынас құралы ретінде қызмет етеді (1 жаста). Екі жаста да сөйлеуі
әлі анық емес: көптеген дыбыстар анық айтылмайды, дауыссыз дыбыстар
жұмсарады, сөздің буындық құрылымы қате беріледі. Үш жаста күрделі сөзді
айтудағы анық еместік сақталады, дыбыстарды үнемі ауыстыру байқалады, сөзді
қысқартып, буынды тастап кетеді. Төрт жаста сөйлеудегі жеңілдіктің жалпы
картинасы жоғалады, ызың дыбыстар пайда болады, жиі әріпті алмастырады (р-
я, р-ч), күрделі сөздің құрылымы ұзарады. Бес-алты жаста бала барлық
дыбысты дұрыс айтуы керек, сөздің дыбыстық, буындық құрылымын нақты айтуы
қажет.
Сөйлеудің дыбыстық құрылымын толық меңгеруі үшін фонемалық қабылдаудың
маңызы үлкен.
Ересектер айтқан сөзбен сөйлемді баланың ерте түсінуі оның фонемалық
құрамды қабылдауынан құралмайды, ол сөздің және сөйлем құрылымының жалпы
ырғақтық-әуендік байқауынан құрылады. Сөзді бұл кезеңде бала бірегей
бөлінбейтін дыбыс ретінде, белгілі бір ырғақтық-әуенді меңгеретін құрылым
ретінде қабылдайды. Сөйлеудің фонемаға дейінгі даму кезеңі 1 жылға дейін
жалғасады, кейін сөйлеудің фонемалық дамуымен алмасады (14,19). Р.Е.Левина
баланың тілдік түсінігінің дамуының бірнеше кезеңін бөлді: бір-бірінен
алшақ фонема айырмашылығынан сөздің дыбыстық кейпінің әлсіз және
дифференцияланған қалыптасуына дейін.
Баланың фонемалық дамуының бірнеше деңгейін бөлді. Алдымен, сөйлеу
дыбысын ажырататын және танысатын процесс, фонемалық қабылдау қалыптасады.
Сөйлеуді қабылдауда сөз бөлшектенбейді, оның дыбыстық құрамы жете
меңгерілмейді. Кейінірек балалар фонемалық талдау және жинақтауды
меңгереді.
Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі – бұл қабылдау және фонеманы
айту кемістіктері салдарынан баладағы түрлі сөйлеу бұзылысынан дыбыс шығару
процесінің қалыптасуы бұзылады.
Сөйлеудің фонетикалық-фонемалық жетілмеуі бар балалар олар ринолалия,
дизартрия, дислалия, акустикалық-фонемалық және артикуляциялық-фонемалық
формадағы балалар.
Р.Е.Левина, Н.А.Никашина, Р.М.Боксис, Г.А.Каше фонемалық қабылдаудың
қалыптасуына, яғни сөйлеудің дыбысын қабылдау мүмкіндігіне үлкен көңіл
бөлген.
Т.А.Ткаченко айтуы бойынша, фонемалық қабылдауды дамыту сөздің буындық
құрылымына және сөйлеудің барлық фонетикалық жағының қалыптасуына жағымды
әсер етеді.
Фонемалық қабылдау жеткілікті құрылмай, оны жоғарғы баспалдағы –
дыбыстық талдаудың құрылуы мүмкін емес. Дыбыстық талдау – бұл түрлі дыбыс
компоненттерін ойша құрама элементтерге бөлу операциясы: буынды және сөзді,
дыбысты байланыстыру.
Р.Е.Левина айтуы бойынша, сөйлеу дамымауын түзетуде фонемалық
қабылдау және дыбыстық талдау маңызды орын алады.
Р.М.Боксис, Р.Е.Левина, Н.Х.Швачкин, Я.Ф.Чистович, А.Р.Лурия
есептеуінше, естіген дыбыстың артикуляциясы бұзылғанда, түрлі деңгейде оның
қабылдауы да нашарлауы мүмкін.
Балалардың фонемалық есту дамуының деңгейі дыбыстық талдауды меңгеруіне
әсер етеді. Фонемалық қабылдау дамымауының деңгейі әр түрлі болады. Оның
келесі деңгейін бөлуге болады:
1. біріншілік деңгей. Фонемалық қабылдау біріншілік бұзылған. Дыбыстық
талдауды меңгеру және дыбыстық талдау әрекетінің деңгейі жеткіліксіз
қалыптасқан.
2. екіншілік деңгей. Фонемалық қабылдау екіншілік бұзылған. Сөйлеу
ағзасының анатомиялық кемшілік салдарынан сөздік кинестезия бұзылысы
байқалады. Қалыпты есту-сөйлеу өзара әрекеті, сөйлеу дамуының маңызды
механизмі бұзылған.
Балалардағы дыбыс шығарудың бұзылу сипаты фонемалық қабылдау дамуының
төменгі деңгейін көрсетеді. Олар оқығанды мұқият тыңдап отырып, берілген
дыбыс немесе буынды айтқанда қол көтеруге қиналады. Осындай қиындықтар
логопедтің артынан жұп дыбысты буынды қайталағанда, өзінше сөз таңдағанда,
сөздегі бастапқы дыбысты бөлуде, берілген дыбысқа сурет таңдауда кездеседі.
Баланың III деңгейдегі жалпы тіл кемістігінде бірнеше жағдай
анықталды:
- айтылуы бұзылған дыбысты талдау қиындығы;
- түрлі фонетикалық топқа жататын артикуляциясы құрылған дыбысты
ажырата алмау;
- дыбыстың сөздегі болуын немесе бірізділігін анықтай алмау.
Баланың мектепке баруы – оның дамуының әлеуметтік жағдайын өзгертетін
өмірдегі маңызды кезеңі. Баланы 1-ші сыныпқа берер кезде міндетті түрде
дайындау керек. Ең алдымен 7- жасар бала сауатты сөзді, толық дамыған
сөйлеуді, білім, ептілік, дағды, жалпы түрдегі мектепке дейінгі мекемеде
дайындық топтың білгілі бір программа көлемін меңгеруі маңызды. Бала -
бақша білім беру жүйесінің бірінші сатысы болып табылады және балаларды
мектепке дайындауда маңызды қызмет атқарады.
Көптеген жалпы білім беру бала-бақшаларда логопедиялық топтар бар,
онда логопед пен тәрбиеші көмек көрсетеді. Балалардың сөйлеуін түзеп қана
қоймай, есте сақтау, назар, ойлау, жалпы және ұсақ моториканы дамытады,
сауаттылыққа және математикаға оқытады.
Жетекші ғалымдар (Р.Е.Левина, Н.А.Никашина, Г.А.Каше, Л.Ф.Спирова,
Г.Е.Чирнина, И.К.Колпоковская, А.В.Ястребова және т.б.) баланың сөйлеу тілі
даму деңгейі мен оның сауаттылықты меңгеру мүмкіндігі арасында тіке
байланыс бар екенін дәлелдеді.
Сауаттылыққа оқытуда қиындық тудыратын балалармен педагогикалық
жұмыстың негізгі бір тапсырмасы, оларда психологиялық дайындықты,
жеткілікті жалпы даму деңгейін және ақыл-ой мүмкіндіктерін қалыптастыру.
Қазіргі сауаттылыққа оқыту әдістемесінде жалпы қабылданған жағдай, ол
сөздің дыбыстық жағымен тәжірибелік танысу-оқуды меңгерудегі қажетті
алғышарт, ал кейін дыбыстың әріптік принцип бойынша құрылған жазу, яғни
тілдік жазуды меңгереді.
Психологтар, педагогтар, лингвистер (Д.Б.Эльконин, А.Р.Лурия,
Д.Н.Богоявленский, Ф.А.Сохина, А.Г.Тамбовцева, Г.А.Туманова және т.б.)
қатарының зерттеулері дыбысталған сөздің фонетикалық ерекшелігін түсіну
баланың жалпы сөйлеу дамуына – грамматикалық құрылымды, сөздікті,
артикуляция және дикцияны меңгеруіне әсер ететінін дәлелдеді. Сөйлеу
бұзылысы бар бала мектепке келгенде тек фонетикалық таза сөйлеуді,
грамматикалық сауаттылықты, лексика жағынан толық дамуды меңгеріп қана
қоймай, сонымен бірге оқи алуы да керек.
Баладағы оқу дағдысы сөйлеу дыбыстарының буын мен сөздің қосылуын
меңгергеннен кейін қалыптасады. Белгілі психолог Д.Б.Элькониннің ойынша,
оқу- сөздің графикасы бойынша дыбыстық формасын қайта жасау (әріптік
модель). К.Д.Ушинский, сөздің дыбыстық – буындық құрылымын түсінген адам
ғана, түсініп жаза және оқи алады, - деп белгіледі.
Егер де біз баланы жазбаша сөйлеуді (оқу және жазу) тез жеңіл меңгерсін
десек, әрі қатені болдырмас үшін, баланы дыбыстық талдау және жинақтауға
оқыту керек.
Өз кезегінде дыбыстық талдау және жинақтау қазақ тілінің әр дыбысын
тұрақты фонемалық қабылдауына негізделуі керек. Фонемалық қабылдауды және
фонематикалық естуді көптеген қазіргі зерттеушілердің ойынша, сөйлеу
дыбыстарын қабылдау және айыру мүмкіндігі деп атау қалыптасқан.
Бұл мүмкіндік балаларда біртіндеп, табиғи даму процесінде қалыптасады.
Жаңадан туылған 2-4 апталық бала кез келген дыбысқа реакция білдіре
бастайды, 7-11 айда сөзге үн қатады, бірақ оның заттық мағынасына емес, тек
интонационды жағына ғана. Бұл – сөйлеудің фонемаға дейінгі кезеңі деп
аталады.
Бірінші өмір жылының соңына қарай (Н.Х.Швачкина бойынша) сөз қарым-
қатынас құралы ретінде қызмет ете бастайды, тілдік құрал сипатын иеленеді,
бала оның дыбыстық қалпына жауап қайтара бастайды.
Алдағы фонемалық даму үнемі баланың артикуляциялық мүмкіндігін баса оза
отырып, қарқынды дамиды, ол сөйлеудің толық дамуына негіз болады.
(Н.Н.Гвоздев). Н.Х.Швачкин белгілеуі бойынша, 2 жастағы бала ана тілінде
барлық дыбыстарын фонемалық қабылдауын қолданады.
Жетілмеген фонемалық қабылдау, бір жағынан, балалық дыбыс шығару
құрылымына кері әсер етсе, екінші жағынан, тежейді, дыбыстық анализ
дағдысының қалыптасуын қиындатады, онсыз толық оқу және жазу мүмкін емес.
Дұрыс сөйлеудің қалыптасуы баланың сөйлеу дыбыстарын талдау және
жинақтау мүмкіндігіне байланысты, демек, тілдің феномасын қабылдауды
қамтамасыз ететін белгілі феноматикалық есту дамуының деңгейіне байланысты.
Сөйлеу дыбыстарын феномалық қабылдау қабықшаға келіп түсетін есту және
кинестетикалық тітіркену ара қатысында пайда болады. Біртіндеп бұл
тітіркенулер дифференцияланады, сөйтіп жеке фонеманың бөлінуіне негіз
болады. Бұл кезде маңызды орынды анализдік-синтездік әрекет формасы алады,
соған орай балалар бір фонеманың белгісін жинақтаса, енді біреусі
екіншісінен айырады.
Анализдік-синтездік әрекет көмегі арқылы балалар өзінің жетілмеген
сөзін үлкендердің сөзімен салыстырады, дыбыс шығаруды қалыптастыру жүреді.
Талдау және жинақтау жеткіліксіздігі толық сөйлеу дамуында байқалады. Бірақ
та, біріншілік фонемалық естудің бар болуы күнделікті қарым-қатынасқа
жеткілікті болғанмен, оқу және жазуды меңгеруде жеткіліксіз. А.Н.Гвоздев,
В.И.Бельтюков, Н.Х.Швачкин, Г.М.Лямина дәлелдеуі бойынша, фонемалық естудің
ең жоғарғы формасын дамыту қажет, ол арқылы балалар сөзді дыбыстарға
бөледі және сөздегі дыбыс қатарын анықтайды, яғни сөздің құрылымына
дыбыстық талдау жасайды.
Д.Б.Эльконин сөздің дыбыстық құрылымын талдаудың арнайы әрекетін
фонемалық қабылдау деп атады. Сауаттылыққа оқытумен байланысты бұл
әрекеттер арнайы оқыту процесінде қалыптасады, бұл кезде балаларды дыбыстық
талдау құралына оқытады. Фонемалық есту және фонемалық қабылдауды дамыту
оқу және жазу дағдысын меңгеруде маңызды орын алады.
Сауаттылыққа оқыту дайындығы баланың анализдік-синтездік әрекетінің
жеткілікті даму деңгейімен бекітіледі, яғни талдау, салыстыру, жинақтау
және тілдік материалды жалпылау ептілігі.
2.Тіл кемістігі бар мектепке дейінгі жастағы балалармен жүргізілетін
түзете-дамыту жұмыстар
Тілді тексеру баланың қоршаған орта туралы түсінігін, байланыстырып
сөйлеу қабілетін, тәртібін тексеріп анықтау мақсатымен жүргізілетін
әңгімеден басталады. Әңгіме барысында бала қалай жауап қайтаратындығын, бір
сөзбен, сөйлеммен, жауабы мағынасы жағынан қаншалықты дұрыс, сөздер мен
сөйлемдерді қалай байланыстыратындығын, грамматикалық және фонетикалық
тұрғыдан бақылайды, белгілейді. Әңгіме тақырыбы қарапайым және балаларға
таныс; сұрақтар түсінікті, нақты қойылуы тиіс.
Тілдік дамуды тексерудің келесідей түрлері бар:
1. байланыстырып сөйлеу;
2. сөздік қоры;
3. тілдің грамматикалық сауатылығы;
4. дыбыстылауы, фонетикалық қабылдау мен буындық құрылымы.
5. артикуляциялық аппаратының қозғалмалығының сақталуы анықталады.
Мектепке дейінгі жастағы жалпы тіл кемістігі бар (III деңгейдегі)
балаларды оқыту жүйесіне дыбыс шығаруды түзету, фонемалық қабылдауды
қалыптастыру, сауаттылыққа оқытуға дайындау кіреді (Т.Б.Филичева,
Г.В.Туманова, Г.А.Каше). Түзетіп оқыту берілген жас кезеңіндегі баланың
белгілі бір қоршаған әлем туралы және сәйкес сөздік көлемін меңгеруді
қарастырады. Логопед пен тәрбиеші түзете оқытуды бірге жүргізе отырып,
сөйлеудің дыбыстық жағын меңгеру процесінің заңдылығын ескеру қажет.
Түзетіп оқытудың үш кезеңін қарастыру қажет:
1 дайындық кезеңі - дыбыстық талдау және фонематикалық қабылдауды дамыту
мақсатында сақталған және жеңіл артикуляциядағы дыбыстарды анықтау [а],
[о], [у], [ы], [э], [м], [и], [п], [т], [к], [х], [ф], [в], [й], [б], [д],
[г],. Балаларда бұл дыбыстар сөйлеу кезінде анық емес, әлсіз
артикуляциямен, ([к]- [х], [в]- [б], т.б.) өзара шатастырумен көрінеді
немесе жоқ дыбыстардың орнын басу болып табылады, ол фонема құру процесінің
аяқталмағанын дәлелдейді. Артикуляцияны нақтылау, фонематикалық қабылдауды
дамыту және сөздің дыбыстық құрамын талдау және жинақтауға дайындық сабағын
логопедтен фронталды сабақтарда және міндетті түрде бүкіл топ дұрыс айтатын
дыбысқа сабақ жүргізіледі. Логопед фронталды сабаққа осы уақытқа дейін
түзелген дыбыстарды бірізділікпен енгізуі тиіс.
2 дифференциациялау кезеңі – алғашқы сәтте әр дұрыс айтылған дыбыс есту
бойынша барлық артикуляциялық және акустикалық жақын дыбыстармен
салыстырылады. Сөздің дыбыстық буындық құрамын талдау және сөйлемнің
түсініктілігі тәуелді дауысты дыбыс дифференциациясын анықтауға және оның
анық айтылуына назар аударылады. Артикуляцияны меңгергеннен кейін сөйлеу
дыбыстарын өзара алмастырушы жұптар дифференциацияланады.
3 кезеңі – дыбыстық талдау мен жинақтаудың қалыптасуы:
а) түсініктерді қалыптастыру және оларды түсіндіретін терминдерді меңгеру
(сөз, сөйлем, буын, дыбыс, дауысты және дауыссыз, қатты, жуан және жіңішке
дыбыстар);
ә) сөздегі дыбыс саны мен сөздегі буындар туралы түсінікті қалыптастыру;
в) дауысты дыбыс артикуляциясының [у], [а], [и], анықтау, айтылу дағдысы
негізінде сөздің бірінші дауысты дыбысын бөлу, яғни талдаудың ең жеңіл
формасы қалыптастырылады;
г) сөзді буынға бөлу дағдысын қалыптастыру; сызба бойынша сөзге буындық
талдау жасауға үйрету;
д) буынға кері талдау және жинақтау жасау;
е) дауыссыз дыбыс артикуляциясын анықтау, сөздегі соңғы дауыссыз дыбысты
ерекшелеу;
ж) сөздегі бастапқы дауыссыз дыбысты бөлу;
з) дауыссыз дыбыстан кейін келетін дауысты дыбыс екпінін анықтау;
и) буынға талдау және жинақтау;
к) буын және дыбыс белгіленген сызба бойынша екі буынды сөге және үш
дыбыстан құралған бір буынды сөзге толық дыбыстық-буындық талдау жасау;
қ) айтылуы жазылуынан ажырамайтын үш буынды сөзге, екі буынды бітеу сөзге,
құрамында дауыссыздың қосарланып келетін сөзге толық дыбыстық- буындық
талдау және жинақтаужасау;
л) дыбысты ауыстыру тәсілімен сөз құрау: тау-тал;
м) әріптермен танысу, әріптерді буынға және сөзге біріктіру;
н) сөзге толық дыбыстық-әріптік-буындық талдау жасау.
Фонематикалық қабылдау мен фонематикалық қабілетті дамыту.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысын келесі кезеңдерге бөлуге
болады:
1 кезең – тілдік емес дыбыстармен танысу.
2 кезең – бірдей дыбыс, сөз, сөйлем материалдарында дауыстың тембрін,
күшін, биіктігін ажырату.
3 кезең – дыбыстық құрамы жағынан жақын сөзді ажырату.
4 кезең – буындардың дифференциациясы.
5 кезең – фонемалардың дифференциациясы.
6 кезең – қарапайым дыбыстық талдау дағдысын дамыту.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысы есту назарын және
естіп есте сақтауды дамытудан бастайды. Қоршаған ортаның сөйлеуін тыңдай
алмауы дұрыс емес дыбыс шығарудың бір себебі. Бала өзінің сөзін басқаның
сөзімен салыстыра алуы қажет және өзінің сөйлеуін басқаруы керек.
Фонематикалық қабылдауды қалыптастыру жұмысы ең алдымен сөйлеуге жатпайтын
дыбыстармен іске асырылады. Ойын барысында балалар сөйлеу дыбыстарының,
сөздің, дауыстың биіктігін, күшін және тембрін ажыратуды үйренулері керек.
Дыбыстыдұрыс шығару бойынша жүргізілетін жұмыстар
Логопед пен тәрбиешінің жұмысы дыбыс шығаруда түзету және
қалыптастыру оны қабылдау, ұйымдастыру және ұзақтығы бойынша әр түрлі. Ол
түрлі білімділікті, ептілікті, дағдыны талап етеді. Негізгі ерекшелігін
қарастырайық:
Логопед:
1. Логопед сөйлеу бұзылысын түзейді.
2. Логопед дыбыс бұзылуының сипатына байыланысты дұрыс емес немесе мүлдем
жоқ артикуляция аппаратының қозғалыс ағзаларын өңдейді және жаттықтырады.
3. Логопед керек дыбыстың артикуляциясын өңдей отырып, дыбысты қояды, бұл
кезде арнайы қабылдаулар мен алдыңғы кезеңде өңделген артикуляциялық
аппарат ағзаның қозғалысы қолданылады.
4. Логопед дыбысты автоматтайды, оны бірізділікпен сөйлеуге енгізеді: буын,
сөз, сөйлем, әңгіме.
Тәрбиеші:
1. Тәрбиеші логопедтің басқаруымен түзету жұмысында белсенді қатысады.
2. Тәрбиеші логопед тапсырмасы бойынша балаларда артикуляциялық аппарат
ағзасынң қалпын және қозғалысын бекітеді.
3. Тәрбиеші логопед қойған дыбыстың айтылуын бекітеді, ол
оның дыбысталуына және артикуляциясына бала назарын аударады, картинкалар
және белгілер қолданылады.
4. Тәрбиеші логопед тапсырмасы программаға сай материал таңдап, жеке
балалармен логопед қойған дыбысты бекітеді.
Фонетико-фонематикалық кемістігі бар мектепке дейінгі балалармен дұрыс
дыбыс шығаруды қалыптастыруға қажетті жағдайлар:
1) бастапқы дыбыс қоюға түрлі фонетикалық топқа жататын дыбыстар қатары
таңдалады;
2) бұл кезде барлық талдағыштар мақсатты ұйымдастырылып, қолданылады.
Кинестетикалық сезінуге сүйену сөйлеудің түсініктілігіне негізделеді;
3) бала сөйлеуіндегі шатасқан дыбыстарды өңдеу кезеңмен іске асырылады
және уақытпен анықталған;
4) барлық жақын дыбыстардың дифференциациясы процесінде қойылған дыбысты
бекіту.
Дыбысты бекіту және автоматизациялау материалы таңдалғанда, ол
жерде бала сөйлеуінде кездесетін кем және шатасқан дыбыстар болмауы керек;
алынған материал сөздіктің анықталуына, кеңейтілуіне, грамматикалық дұрыс
байланыстырып сөйлеуді өңдеуге септігін тигізуі керек.
Лексико-грамматикалық қатардың қалыптастыру мен сөйлеуді дамыту.
Тәрбиеші ерекше жүйе бойынша лексикалық тақырыппен бірге сөйлеуді
дамытуға, қоршаған ортамен таныстыруға сабақтар жүргізеді; балалардың
сөздік қорын белсендіреді және толықтырады, балалармен сөйлесе отырып
сөйлеудің грамматикасының дұрыстығын және дыбыс шығаруды талқылайды.
Логопед фронталды сабақтарда тақырыптарды тұжырымдайды және балалармен
материалды айтуды, дыбыстық талдауды өңдейді, сауаттылық элементіне
оқытады, сонымен қатар балаларды белгілі лексико-грамматикалық категориямен
таныстырады. Логопед тәрбиешінің сөздік қорды кеңейту, анықтау және
белсендіру жұмысын, грамматикалық категорияны меңгертуін, байланыстырып
сөйлеуді дамытуын басқарады. Тәрбиеші жазбаша сабақты ұйымдастыруда және
графикалық дағдыны қалыптастыруда логопедтің методикалық нұсқауына
сүйенеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуда жалпы әдістемеде
оқытудың келесі бағыттары бөлінеді: сөздікті дамыту, грамматикалық дұрыс
сөйлеуді қалыптастыру, ауызша сөйлеуді дамыту. Сөйлеуінде фонетико-
фонематикалық кемістігі бар балалар тобымен осы бағыт бойынша негізгі
жұмысты тәрбиеші жүргізеді. Бірақ та, түзету мақсатында сөйлеуді дамытуға
бағытталған жұмыс көлемінің жалпы мазмұнында баланың меңгеруіне қиындық
тудыратын біраз тарау бөлінеді. Балалар сөздің грамматикалық қатарын құруда
қиналады. Бұл бөлімдер алғашында логопедия сабағында оңай айтылатын
сөздерден өңделеді, кейін тәрбиеші сабағына бекітіледі. (19, 21)
Байланыстырып сөйлеуді дамыту сабағы мазмұнды өзгереді. Қысқа мәтіндер
таңдалып, соның алдында жұмыс жүргізіледі. Сюжетті және бейнелеу әңгімесін
меңгеруге дайындық лексико-грамматикалық қордың жиналу негізінде
қадағалайтын объектісі баланың топтағы болған кезіндегі сөйлеудің
грамматикалық жағын меңгеру және дұрыс сөйлеуді бекіту.
Сонымен, дұрыс сөйлеу дағдысын тәрбиеші бекітеді, ал оны қалыптас-
тырумен логопед айналысады. Тәрбиеші сөздікті кеңейту мен анықтау жұмысын
бастайды және логопедиялық жұмыстың тиімділік базасын орташа отырып
логопедпен бірге жалғастырады. Логопед пен тәрбиеші арасындағы өзара
байланыс тілдік жұмыс кезінде жүзеге асырылады. Жалпы тапсырманы шешуде
бірін-бірі алмастырмайды, әрқайсысына шығармашылық ізденуде еркіндік
беріледі.
Логопедиялық тексеруді кешендік өткізудің технологиясы.
Логопедиялық тексеру қағидаларын – педагогтың өзінің диогностикалық және
коррекциялық іс – әрекетінде негізі теориялық ұстамдарды басшылыққа алуы
деп түсінуі қажет.
Диагностикалық және коррекциялық жұмысты ұштастырудың басты
теориялық негізі. Л.С.Выготский, А.Н.Леонтевьев және Д.Б.Эльконнинің
еңбектерінде қарастырылған компенсаторлық және даму заңдылықтары баланың
дамуының қозғалтқыш күштері туралы ілімдер болып сагналады.
Тексерудің бірнеше қағидалары бар:
1.Жүйелі тексеру қағидасы сөйлеу тіілнің әр түрлі
компаненттерінің;Дыбыстық,фонематик алық,лексикалық лексикалық –
граматикалық жағының жүйелі байланысына негізделген.
2.Кешенді ықпал – Сөйлеу, интеллектуалдық, танымдық іс –әрекетінің
мағұлматтарымен қатар көру,есту,қимыл сферасы, соматикалық жағдайы, жүйке
жүйесінің ерекшеліктерін ескеру болып табылады.
3.Іс әрекеттік қағида.Аталған қағиданың іске асыру - түзету жұмысының
мақсатын, бағытын анықтап түзету тәсілдерін,жұмыс барысында қолданылатын
іс–әркет түрлерін ойлау, оқу, танымдық,анықтауға мүмкіндік береді.
4.Динамикалық тексеру қағидасы- Баланы оқыту процесінде бақылап,Тексеріп
оның потенциалдық мүмкіндіктерін анықтауды көздейді.
5.Онтогенетикалық қағида Тексеру және түзету жұмысын ұйымдастыруда баланың
онтогенезде сойлеу тіілінің психикалық даму заңдылығын ескеру.
6.Сөйлеу тілінің бұзылуын тексеру және түзету жұмыс барысында алынған
мағұлматтарды сапалы талдау қағидасы динамикалық тексеру қағидасымен тыығз
байланысты.Барлық аталған қағидалар өзара тығыз байланысты және бұл
қағидалар түзету жұмысына кеңінен қолданылады.
Дислалия гректің dis –бұзылу, logos сөйлеу деген сөздерінен құралған.
Қазіргі уақытта дислалия дегеніміз есту қабілеті дұрыс және сөйлеу тілі
аппаратының иннервациясы сақталған қалпында сөйлеу тіліндегі дыбыстардың
айтылуының бұзылуы. Этиологиялық себептері бойынша дислалия механикалық
органикалық және функционалдық болып екі түрге
бөлінеді. Механикалық органикалық дислалия дегеніміз сөйлеу тілі
аппаратының сыртқы органикалық, оның сүйегі мен бұлшық еттері құрылысы
ақаулықтарының салдарынан сөйлеу тіліндегі дыбыстарының дұрыс
айтылмауы. Тіл астындағы сіңірдің қысқалығы механикалық дислалияның біршама
жиі кездесетін себептеріне жатады. Бұл ақаулықта тілдің қалыпты деңгейден
нашар қимылдауы себебінен өте қысқа тіл асты желбезегі оның жоғары
көтерілуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа, тілдің ауызға зорға сиып
тұратын өте үлкендігінен, жөнді бұрыла алмауынан да, дыбыс шығарудағы
сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бұзылады. Жақ сүйектері құрылысының
ақаулықтары үстіңгі және астыңғы тістердің ауытқуына себеп болады. Үстіңгі
тістер астыңғы тістермен қабысқанда дәлме-дәл қиюласып түйіскенде тістену
дұрыс болып шығады. Тістенудің ауытқуларының бірнеше түрлері болады. Кемиек
прогнатия – үстіңгі жақ сүйегі алға қатты шығып тұрады. Осының салдарынан
үстіңгі тістер астыңғы тістермен тістенбейді. Опырауыз прогения – астыңғы
жақ сүйегі сойдиып алға шығып кетеді де, қабысқанда үстіңгі тістер астыңғы
тістердің жағына түсіп тұрады. Тістердің қабыспауы – үстіңгі және астыңғы
жақ сүйектеріндегі тістер қабысқанда тістенбей, аралары ашық қалады. Кейбір
жағдайларда тістенбей қалу тек тістердің арасында болады. Азу тістердің
қабыспауы – сол жақтың, оң жақтың және екі жақтың болуы мүмкін. Тістердің
орналасу құрылысы дұрыс болмай, қатарларының бұзылуынан сақаулануы мүмкін.
Мысалы, тістердің арасының алшақтығынан және ретсіздігінен сөйлегенде
тілдің ұшы сыртқа шығып кетіп, сөздің анықтығы бұзылады. Стомотолог –
дәрігерлер арнайы шина қою арқылы тістерді және жақ сүйектерін реттейді.
Сүйегі әлі қатаймаған 5-6 жастағы кезінде қойылған шинаның әсері өте күшті
болады. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына дұрыс қалыптаспаған таңдай
құрылысы да зиян тигізеді. Тар, өте жоғары немесе керісінше аласа, тегіс
таңдай сөйлеу тіліндегі дыбыстардың көпшілігінің дұрыс айтылуына кедергі
келтіреді. Еріннің қалыңдығы, астыңғы еріннің салпиып тұруы, немесе қысқа
әрі қимылдайтын үстіңгі ерін, ерін және ерінтісті дыбыстарының анық
айтылуына кедергі келтіреді. Функционалды дислалия дегеніміз дыбыс шығару
аппаратында ешқандай кемістік болмаса да, сөйлеу тілі дыбыстарының дұрыс
айтылмауы. Басқа сөзбен айтқанда ешқандай органикалық негіз жоқ.
Функционалды дислалияның көп тарауының бір себебі баланың сөйлеу тілін үйде
дұрыс тәрбиелемеуден. Кейде ересектер, баланың былдырлаған сөзін қызық
көріп, ұзақ уақытқа дейін оған өзі де бейімделіп шолжыңдасып сөйлесетін
болады. Қортындысында көп уақытқа дейін баланың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуы кешеуілдеп калады. Баланың сақаулығы
еліктеуден де болуы мүмкін. Қағида бойынша балаға сөйлеу тіліндегі
дыбыстарды әлі дұрыс қалыптаспаған жас баламен әрдайым қатысып, сөйлесіп
жүрудің де зияны тиеді. Бала үйдегі ересек адамдардың сөйлеу тіліндегі
дыбыстардың бұрмалауына жиі еліктейді, балаға әсіресе сөзі түсініксіз, тілі
мүкіс немесе өте жылдам сөйлейтін адамдардың арасында көп болып, сөздерін
тыңдаудың да ерекше зияны тиеді. Балаға үйдегі адамдардың екі тілде сөйлеуі
де кедергі болады. Бала әр тілде сөйлеу кезінде бір тілдің айтылу
ерекшелігінен екінші тілдің айтылу ерекшелігіне жиі ауысып отырады.
Балалардың дыбыс айту кемшіліктері өнегесіз тәрбиенің себебінен де жиі
пайда болады, баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуына жанында
жүретін ересек адамдар мүлде көңіл аудармайды. Сөздегі дыбыстардың
қателігін түзетпейді, өз сөзімен түсінікті етіп анық айтудың үлгісін
көрсетпейді. Басқаша айтқанда баланың сөйлеуге дағдылануның дұрыс
ересектердің жүйелі ықпал жасауы тиіс. Баланың сөйлеу тіліндегі ақаулық
есту қабілетінің жетілмеуінен де болуы мүмкін. Айтылуы бір-біріне ұқсас
дыбыстарды ажыратуда баланың қиналатындығы байқалады. Мысалы: ұяң және
қатаң дауыссыздарды, жіңішке және жуан, ысқырық және ызың дыбыстарды
айтқанда. Қортындысында, дыбыстардың дұрыс айтылуының дамуындағы бұндай
қиыншылықтар ұзақ уақытқа кешігеді. Сонымен бірге дыбыстардың сөйлеу
тіліндегі кемшіліктері, әсіресе сөздердегі алмастырулары мен шатастырулары
уағында фонематикалық есту қабілетінің қалыптасуына зиянын тигізуі мүмкін,
ал егер олай болса, қалған жағдайда, оның салдары жалпы сөйлеу тілінің
толық дамымауына және жазуы мен оқуының бұзылуына себебін тигізетіні
сөзсіз. Сақаулық сонымен қатар дыбыс шығарудағы сөйлеу мүшелері: тілдің,
еріннің, төменгі жақ сүйектерінің нашар қимылдауларынан да болуы мүмкін.
Соның салдарынан бала тілін қалыптағы жағдайда дұрыс ұстап тұра алмайды
немесе қажетті қимылдарды тез арада орын алмастыра алмайды. Дислалия
сонымен бірге есту қабілетінің нашарлығынан да болуы мүмкін. Керең
балалардың 10% -не дейінгілерінің сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуы
бұзылған. Бұндай жағдай ызың мен ысқырық, ұяң және қатаң дауыссыз
дыбыстарды бөлшектеп мүшелегенде байқалады. Дислалияның ауыр және ұзаққа
созылуына баланың ақыл-ойының жеткіліксіз дамуы да себеп болуы мүмкін.
Іштен туа біткен ақыл-ойы кеміс балалардың 55% – тен көпшілігі сөйлеу
тіліндегі дыбыстарды дұрыс айта алмайтындығы белгілі. қатысуын онша керек
етпейтін м,н,т,п дыбыстары сирек бұзылатыны, ал басқа дауыссыз дыбыстардың
кезе келгені жиі бұзылып айтылатындығы байқалады. Әсіресе сөйлеу тілі
мүшелерінің қиын айтылатын р,л тіл дыбыстары, ысқырық (с,з,ц) және ызың
(ш,ж,ч,щ) дыбыстары жиі бұзылады. Әдетте қатаң және ұяң дауыссыздар
сыңарларын мен қоса бірден бұзылады. Мысалы: бала, с,з, дыбыстарын дұрыс
айтпаса, онда олардың жңішке сыңарларының да ақауы болады. Р,л дыбыстарының
ғана жіңішке сыңарлары көбінесе дұрыс айтылады, өйткені бұл дыбыстардың
жіңішке сыңарлары сөйлеу тілі мүшелерінің ыңғайына қарай келіп тұрады.
Баланың сөйлеу тіліндегі дыбыстардың бұзылуы түрліше болады, мысалы, кез
келген бір дыбыс сөз ішінде айтылмай түсіп қалса, ал қайсы бірі оларды
бұрмалап немесе басқа дыбыспен алмастырып айтуы мүмкін. Бұзылудың осы
түрлерін жеке-жеке қарастырып көрейік. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың түсіп
қалуы сөздің басында, ортасында және аяғында кездесуі мүмкін. Мысалы:
ракета-акета, тарақ-таақ, батыр-баты. Сөйлеу тіліндегі дыбыстардың айтылуын
бұрмалаған кезде тіл дыбыстарының жүйесінде болмаған түсініксіз дыбыстарды
шығарады. Мысалы: Р дыбысын айтқанда жұмсақ таңдайдың артқы жағының шеті
дірілідеп, қырылдаған дыбысын немесе кішкентай тіл тербетіліп, көмейден
ырылдаған тұрпайы р дыбысы, тілін шайнап с дыбысын, тілін бұрап езуін
ш дыбысын, еріндерін үрлеп л дыбысын шығарды. Тіл дыбыстарының
жүйесіндегі бір дыбыс екінші дыбыспен алмастырылып айтылады.
Алмастырулардың мынадай түрлері болуы мүмкін:
1 Жасалу жолдары жағынан ұқсас, сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуында
айырмашылығы бар дыбыстар алмастырылады, мысалы тіл артық түзелмелі
(шұғыл) дыбыстарын тіл алды т.д шұғыл дыбыстарына алмастырылады.
(Кәмила – Тәмила, гүл – дүл);
2. Сөйлеу мүшелеріндегі айтылуы ұқсас, жасалу жолдарының айырмашылығы
бар дыбыстар алмастырылады, мысалы, тіл алды с дыбысы тіл алды т
дыбысына алмастырылады. (сабын-табын);
3. Жасалу жолдары ұқсас, ал сөйлеу тілі мүшелерінің әрекеті бойынша
айырмашылығы бар с дыбысына алмастырылады. Мысалы: Самат- фамат
ж.т.б.
4. Сөйлеу тілі мүшелеріндегі айтылуы мен жасалу жолдары ұқсас дыбыстар
дауыстың қатысуымен шығатын дыбыстармен, мысалы, ұяң дыбыстар қатаң
дыбыстармен алмастырылады. (болат-полат, қозы-қосы);
5. Жасалу жолдары ұқсас дыбыстар мен сөйлеу мүшелерінің белсенді
әрекеттері бойынша шығатын дыбыстар жуан және жіңішке белгілерімен
айқындалатын дыбыстармен, мысалы: жіңішке дыбыс жуан дыбыспен, жуан
дыбыс жіңішке дыбыспен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz