Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің өзіндік грамматикалық ерекшеліктерін олардың семантикалық құрылымы арқылы зерттеу, мәнмәтіндік өзіндік грамматикалық ерекшеліктерін сипаттау
Кіріспе
ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық негіздері
1.2 Фразеологизмдердің қолданыстық және контекстік семантикасындағы ерекшеліктер
2 Құрылымдары паремиологиялық және паремиологиялық емес семантикалы фразеологизмдер
2.1 Паремиофразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдары және қалыптасу заңдылықтары
2.2 Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарының констекстік өзгерістерінің лингвистикалық сипаты
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық негіздері
1.2 Фразеологизмдердің қолданыстық және контекстік семантикасындағы ерекшеліктер
2 Құрылымдары паремиологиялық және паремиологиялық емес семантикалы фразеологизмдер
2.1 Паремиофразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдары және қалыптасу заңдылықтары
2.2 Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарының констекстік өзгерістерінің лингвистикалық сипаты
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қазақ тілінің құнарлы қорына жататын, көркем сөз бен шешендік өнерінің қайнар бұлағы болып саналатын тұрақты тіркестердің бір саласы – фразеологимдер деп аталатын сөйлем құрылымды тобы фразеологизмдердің және қолданыстық табиғатына тән көптеген өзіндік семантикалық және грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік, сонымен қатар мәнмәтіндік) табиғатымен, ерекшеліктерімен көзге түседі. Тіліміздегі сан алуан мыңдап саналатын, мақал-мәтелдер қатарына жататын фразеологизмдер міндетті түрде тіл байлығын құрап, сөздермен, тұрақты тіркестермен жарыса қатар қолданылады. Мақал-мәтелдерде өзіндік грамматикалық және семантикалық қасиет бар. Мақал-мәтелдерді зерттеушілер ерекшеліктеріне қарай, фразеологизмдермен ортақ тілдік ерекшеліктеріне, белгілеріне, қасиеттері мен табиғаттарына қарап, оларды фразеологияның зерттеу обьектісінің қатарына жатқызады. Мақал-мәтелдер тілімізде фразеологизмдер тәрізді, халқымыздың рухани, мәдени өмірі мен салт-дәстүрі, наным-сенімі, дүниетанымы негізінде туындап, көркем сөздің кең қолданылатын бейнелі де әсерлі құралына, сөз мағынасы мен мәніне эмоциналды-экспрессивті рең беріп рең беріп тұратын тұлғасына айналған тілдік құбылыс. Оның көптеген сыры этнолингвистикалық факторларға да байланысты. Мақал-мәтелдеодің пайда болуы тек тіл заңдылығына ғана емес, сонымен қатар аталған тілдік бірліктерге тән қасиеттерге қатысты.
Қандай фразеологиялық оралым болмасын бастапқы кезде еркін сөз тіркесі немесе сөйлем болғандығы белгілі. Даму процесінде әр түрлі жолдармен, әр түрлі себептерге байланысты еркін сөз тіркестері әр түрлі тілдік категорияға өтіп отырған. Мысалы, лексикалану процесінің нәтижесінде еркін сөз тіркестері – күрделі сөздер категориясына, фразеологиялану процесінде еркін сөз тіркестері – фразеологиялық оралымдарға, ал грамматикалану процесі нәтижесінде басқа да синтаксистік тұрақты сөз тіркестерінің категорияларына өтеді. Фразеологиялық оралымдар сөз тіркесі тұрпатында да, сөйлем тұрпатында болып келгенімен, фразеологиялық оралымдардың о бастағы негізі еркін синтаксистік тұлғалар болғандығы мәлім.
Қандай фразеологиялық оралым болмасын бастапқы кезде еркін сөз тіркесі немесе сөйлем болғандығы белгілі. Даму процесінде әр түрлі жолдармен, әр түрлі себептерге байланысты еркін сөз тіркестері әр түрлі тілдік категорияға өтіп отырған. Мысалы, лексикалану процесінің нәтижесінде еркін сөз тіркестері – күрделі сөздер категориясына, фразеологиялану процесінде еркін сөз тіркестері – фразеологиялық оралымдарға, ал грамматикалану процесі нәтижесінде басқа да синтаксистік тұрақты сөз тіркестерінің категорияларына өтеді. Фразеологиялық оралымдар сөз тіркесі тұрпатында да, сөйлем тұрпатында болып келгенімен, фразеологиялық оралымдардың о бастағы негізі еркін синтаксистік тұлғалар болғандығы мәлім.
1 Байтелиев А.Ә. Қазақ тілі фразеологизмдерінің тілдік табиғатына тән белгілер. – Тараз институты. Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. 11 мамыр 2005.
2 Садықбеков Р.А. Сөздің лексикалық мағынасы және қолданысы. – тараз институты. Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. 11 мамыр 2005.
3 Байтелиев А.Ә. Тілдердің типологиялық құрылымы туралы. – Әулиеата университеті. Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция жинағы, Тараз, 2007.
4 Махмудов Н. Эллипсис в узбекском языке. АКД. Ташкент, 1993.
5 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1988.
6 Исаев С. Қазақ тілі. – Алматы, 1983.
7 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 2003.
8 Балли Ш. Французская стилистистика. М., НЛ, Москва, 1961.
9 Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002.
10 Қайырбаева Қ. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. КДА., Алматы, 1997.
11 Гачаев Г.Д. Национальные образы мира. – М., 1998.
12 Сатенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. – Алматы, ДДА, 1997.
13 Қайдаров Ә.Т., Өмірбекова Б. Түр-түс атаулары. Алматы, 1986.
14 Бодықова А., Құлмұратова С. Кәне қолжазба сыры. – Тараз институты. Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. 11 мамыр 2005.
15 Байтелиев А. Қазақ тілі фразеологизмдері мен мақал – мәтелдеріндегі архаизмдер. – ҚР-ның 10 жылдығына арналған 3-ші ғылыми конференцияның материалдары. ТарМУ – 2001.
16 Байтелиев А. Жамбыл шығармаларындағы фразеологизмдер және сөз табы. – «Жамбылтану: деректер мен дәйектер» атты ғылыми – практикалық конференция еңбекктері. ТарМПИ, 2006.
17 Байтелиев А. Абай тілі фразеологиясы және тілдік норма. – «Халықаралық ғылыми – теориялық еонференция материалдары». ТарМУ және Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ-ң Тараз институты, 2006.
18 Жас Алаш. «Морфологиялық таным». 22 наурыз 2003. №35, 36.
19 Проблемы устыйивость и вариантность фразеологических единиц. –Материалы межвузовского симпозиума. Тульский Г.ПИ, ноябрь, 1968.
20 Шанский Н.М. Фразеология современнного русского языка. М.,1969.
21 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндерме сөздік. Алматы, 1998.
22 Kat J.J., Fodor J.A. The Structure of Semantic Theory. «Language», 39, No, 2, 1973.
23 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени негіздері. Алматы: Ғылым, 1998.
24 Пермяков Г.Л. К вопросу о структуре паремиологического исследования по фольклору. М., 1975.
25 Арутюнова Н.Д. Ненармативные явления и язык. Язык и логическая теория. М., 1987.
26 Дандис А. О структуре пословицы. Паремиологичкский сборник. М., 1978.
27 Байтелиев А. Мақал – мәтелдердің семантикалық құрылымы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» Журналы. №1, 2005ж. 52-57б.
28 Байтелиев А. Паремиологиялық коммуникативтік фразеологизмдердің семантикалық табиғаты. – ТарМПИ Хабаршысы. Ғылыми-педагогикалық журнал. №1, 2005ж., 86 – 65б.
29 Байтелиев А. Мақал – мәтел емес коммуникативтік фразеологизмдердің мәнмәтіндік қолданысы. – «Орталық Азия және Қазақстан: түркі өркениетінің бастауы». Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның еңбектері. 25-26 мамыр 2006ж. ТарМПИ, Тараз 2006ж., 146-152б.
30 Уфимцова А.А. Опыт изучения лексики как системы ( на материале английского языка). М., 1992.
31 Ройвензон Л.Н. Фразеологизация как лингвистическое явление. «Труды Самаркандского университета». Новая серия. №113, 1961.
32 Горелик Ц.С. Адъективные совосочетания в современном английском языке. М., 1987.
33 Кунин А.В. Некоторые вопросы английской фразеологии. – В кн.: Англо – русский фразеологический словарь. М., 1984.
34 Русско – английский словарь. Под общим руководством проф. А.И.Смирницкого. М., «Русский язык»., 1989.
35 Мюллер В.К. Англо – русский словарь. М., «Русский язык»., 1989.
36 Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Лексикология английского языка. Москва. «Дрофа», 2000.
37 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1998.
38 Литвиново П.П. Англо – русский наиболее употребительных фразеологических выражений. – М., Яхонт, 2001 – 400с.
39 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2001. – 192б.
40 Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі. – Алматы: Мұрагер. 2005. – 176бб
41 Байтелиев А. Қазақ тіліндегі зат есім (субсантив) номинативтік фразеологизмдердің морфологиялық құрылымы. – «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, №3, 2005. 42-48б.
42 Сатенова С. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі идиомалар мен фразеологиялық единицалар. – ҚР құқықтық реформасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференцияның материалдары. Алматы, 1995. 320-325б.
43 Байтелиев А. Қазақ тілі фразеологизмдерінің тілдік табиғатына тән белгілер. – Жинақ: «Жоғары мектепте кәсіптік білім берудің тәжірибесі, өзекті мәселелері және даму үрдістері». Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. «Тараз» институты, 11.05.2005ж. 3-5б.
44 Сатенова С. Қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркестердің бір тобы жөнінде. – ҚР ҒМ- ҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1997. №2. 50-60б.
45 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы, 1987. -251 бет.
46 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. -304б.
47 Копыленко М.М. Основа этнолингвистика. – Алматы: Евразия, 1995. 175с.
48 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А., 1977, 589 – 621 беттер: «Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы».
49 Муратов С.Н. Устойчивые словосочетания в тюрских языках. М., 1961.
50 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1974. 49-81, 177-188б
51 Байтелиев А., Бодықова А. Қазаргі қазақ тілінің фразеологиясы мен паремиологиясы және аударма. Тараз, 1997.
52 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. А., 1996.
53 Болғанбаев Ә., Қалиев. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы . А., 1999.
54 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы. А., 1998.
55 Аханов К. «Тіл білімінің негіздері». А., 1978, 169-181-беттер.
56 Байтелиев А. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. Монография. Тараз, 2001, 245б.
57 Қазақтың мақал – мәтелі. Алматы, 1980.
58 Қожахметова Х.Қ., Жайсаңова Р.Е., Қожахметова Ш.О. Қазақша – орысша фразеологиялық сөздік. Алматы, 1988.
59 Кайдар Абдуали. Тысяча метких и образных выражений ( Казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями). Астана, «Білге», 2003.
60 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2001. – 192б.
61 Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки ( Заметки по общей теории клише). – Москва: Наука, 1970. 238с.
62 Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі. – Алматы: Мұрагер, 2005. – 176б.
63 Сатенова С. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі идиомдар мен фразеологиялың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференцияның материалдары. – алматы, 1995. 320-325б.
64 Байтелиев А. Қазақ тіліндегі коммуникативтік фразеологизмдердің семантикалық құрылымы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №12, 2004ж., 52-58б.
65 Әшенұлы А. Мақал – мәтелдердің семантикалық құрылымы. «қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №1, 2005ж., 52-57б.
66 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы, 1987. 251-б.
2 Садықбеков Р.А. Сөздің лексикалық мағынасы және қолданысы. – тараз институты. Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. 11 мамыр 2005.
3 Байтелиев А.Ә. Тілдердің типологиялық құрылымы туралы. – Әулиеата университеті. Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция жинағы, Тараз, 2007.
4 Махмудов Н. Эллипсис в узбекском языке. АКД. Ташкент, 1993.
5 Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің лексикологиясы. – Алматы, 1988.
6 Исаев С. Қазақ тілі. – Алматы, 1983.
7 Қалиев Ғ., Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. – Алматы, 2003.
8 Балли Ш. Французская стилистистика. М., НЛ, Москва, 1961.
9 Қазақ грамматикасы. – Астана, 2002.
10 Қайырбаева Қ. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. КДА., Алматы, 1997.
11 Гачаев Г.Д. Национальные образы мира. – М., 1998.
12 Сатенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. – Алматы, ДДА, 1997.
13 Қайдаров Ә.Т., Өмірбекова Б. Түр-түс атаулары. Алматы, 1986.
14 Бодықова А., Құлмұратова С. Кәне қолжазба сыры. – Тараз институты. Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференция материалдары. 11 мамыр 2005.
15 Байтелиев А. Қазақ тілі фразеологизмдері мен мақал – мәтелдеріндегі архаизмдер. – ҚР-ның 10 жылдығына арналған 3-ші ғылыми конференцияның материалдары. ТарМУ – 2001.
16 Байтелиев А. Жамбыл шығармаларындағы фразеологизмдер және сөз табы. – «Жамбылтану: деректер мен дәйектер» атты ғылыми – практикалық конференция еңбекктері. ТарМПИ, 2006.
17 Байтелиев А. Абай тілі фразеологиясы және тілдік норма. – «Халықаралық ғылыми – теориялық еонференция материалдары». ТарМУ және Қ.А.Яссауи атындағы ХҚТУ-ң Тараз институты, 2006.
18 Жас Алаш. «Морфологиялық таным». 22 наурыз 2003. №35, 36.
19 Проблемы устыйивость и вариантность фразеологических единиц. –Материалы межвузовского симпозиума. Тульский Г.ПИ, ноябрь, 1968.
20 Шанский Н.М. Фразеология современнного русского языка. М.,1969.
21 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық түсіндерме сөздік. Алматы, 1998.
22 Kat J.J., Fodor J.A. The Structure of Semantic Theory. «Language», 39, No, 2, 1973.
23 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық – мәдени негіздері. Алматы: Ғылым, 1998.
24 Пермяков Г.Л. К вопросу о структуре паремиологического исследования по фольклору. М., 1975.
25 Арутюнова Н.Д. Ненармативные явления и язык. Язык и логическая теория. М., 1987.
26 Дандис А. О структуре пословицы. Паремиологичкский сборник. М., 1978.
27 Байтелиев А. Мақал – мәтелдердің семантикалық құрылымы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» Журналы. №1, 2005ж. 52-57б.
28 Байтелиев А. Паремиологиялық коммуникативтік фразеологизмдердің семантикалық табиғаты. – ТарМПИ Хабаршысы. Ғылыми-педагогикалық журнал. №1, 2005ж., 86 – 65б.
29 Байтелиев А. Мақал – мәтел емес коммуникативтік фразеологизмдердің мәнмәтіндік қолданысы. – «Орталық Азия және Қазақстан: түркі өркениетінің бастауы». Халықаралық ғылыми – практикалық конференцияның еңбектері. 25-26 мамыр 2006ж. ТарМПИ, Тараз 2006ж., 146-152б.
30 Уфимцова А.А. Опыт изучения лексики как системы ( на материале английского языка). М., 1992.
31 Ройвензон Л.Н. Фразеологизация как лингвистическое явление. «Труды Самаркандского университета». Новая серия. №113, 1961.
32 Горелик Ц.С. Адъективные совосочетания в современном английском языке. М., 1987.
33 Кунин А.В. Некоторые вопросы английской фразеологии. – В кн.: Англо – русский фразеологический словарь. М., 1984.
34 Русско – английский словарь. Под общим руководством проф. А.И.Смирницкого. М., «Русский язык»., 1989.
35 Мюллер В.К. Англо – русский словарь. М., «Русский язык»., 1989.
36 Антрушина Г.Б., Афанасьева О.В., Лексикология английского языка. Москва. «Дрофа», 2000.
37 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1998.
38 Литвиново П.П. Англо – русский наиболее употребительных фразеологических выражений. – М., Яхонт, 2001 – 400с.
39 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2001. – 192б.
40 Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі. – Алматы: Мұрагер. 2005. – 176бб
41 Байтелиев А. Қазақ тіліндегі зат есім (субсантив) номинативтік фразеологизмдердің морфологиялық құрылымы. – «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, №3, 2005. 42-48б.
42 Сатенова С. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі идиомалар мен фразеологиялық единицалар. – ҚР құқықтық реформасының өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференцияның материалдары. Алматы, 1995. 320-325б.
43 Байтелиев А. Қазақ тілі фразеологизмдерінің тілдік табиғатына тән белгілер. – Жинақ: «Жоғары мектепте кәсіптік білім берудің тәжірибесі, өзекті мәселелері және даму үрдістері». Республикалық ғылыми – тәжірибелік конференцияның материалдары. «Тараз» институты, 11.05.2005ж. 3-5б.
44 Сатенова С. Қазақ тіліндегі фразеологиялық тіркестердің бір тобы жөнінде. – ҚР ҒМ- ҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы. 1997. №2. 50-60б.
45 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы, 1987. -251 бет.
46 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998. -304б.
47 Копыленко М.М. Основа этнолингвистика. – Алматы: Евразия, 1995. 175с.
48 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А., 1977, 589 – 621 беттер: «Қазақ тілінің фразеологизмдері туралы».
49 Муратов С.Н. Устойчивые словосочетания в тюрских языках. М., 1961.
50 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А., 1974. 49-81, 177-188б
51 Байтелиев А., Бодықова А. Қазаргі қазақ тілінің фразеологиясы мен паремиологиясы және аударма. Тараз, 1997.
52 Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. А., 1996.
53 Болғанбаев Ә., Қалиев. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы . А., 1999.
54 Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы. А., 1998.
55 Аханов К. «Тіл білімінің негіздері». А., 1978, 169-181-беттер.
56 Байтелиев А. Қазіргі қазақ тілінің фразеологиясы. Монография. Тараз, 2001, 245б.
57 Қазақтың мақал – мәтелі. Алматы, 1980.
58 Қожахметова Х.Қ., Жайсаңова Р.Е., Қожахметова Ш.О. Қазақша – орысша фразеологиялық сөздік. Алматы, 1988.
59 Кайдар Абдуали. Тысяча метких и образных выражений ( Казахско-русский фразеологический словарь с этнолингвистическими пояснениями). Астана, «Білге», 2003.
60 Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің сөздігі. – Алматы: Сөздік – Словарь, 2001. – 192б.
61 Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки ( Заметки по общей теории клише). – Москва: Наука, 1970. 238с.
62 Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі. – Алматы: Мұрагер, 2005. – 176б.
63 Сатенова С. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі идиомдар мен фразеологиялың өзекті мәселелері. Республикалық ғылыми – теориялық конференцияның материалдары. – алматы, 1995. 320-325б.
64 Байтелиев А. Қазақ тіліндегі коммуникативтік фразеологизмдердің семантикалық құрылымы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №12, 2004ж., 52-58б.
65 Әшенұлы А. Мақал – мәтелдердің семантикалық құрылымы. «қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №1, 2005ж., 52-57б.
66 Кеңесбаев І. Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер. – Алматы, 1987. 251-б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық
негіздері
1.2 Фразеологизмдердің қолданыстық және контекстік семантикасындағы
ерекшеліктер
2 Құрылымдары паремиологиялық және паремиологиялық емес семантикалы
фразеологизмдер
2.1 Паремиофразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдары және қалыптасу
заңдылықтары
2.2 Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарының констекстік
өзгерістерінің лингвистикалық сипаты
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің құнарлы қорына жататын, көркем сөз бен шешендік өнерінің
қайнар бұлағы болып саналатын тұрақты тіркестердің бір саласы –
фразеологимдер деп аталатын сөйлем құрылымды тобы фразеологизмдердің және
қолданыстық табиғатына тән көптеген өзіндік семантикалық және грамматикалық
(морфологиялық және синтаксистік, сонымен қатар мәнмәтіндік) табиғатымен,
ерекшеліктерімен көзге түседі. Тіліміздегі сан алуан мыңдап саналатын,
мақал-мәтелдер қатарына жататын фразеологизмдер міндетті түрде тіл байлығын
құрап, сөздермен, тұрақты тіркестермен жарыса қатар қолданылады. Мақал-
мәтелдерде өзіндік грамматикалық және семантикалық қасиет бар. Мақал-
мәтелдерді зерттеушілер ерекшеліктеріне қарай, фразеологизмдермен ортақ
тілдік ерекшеліктеріне, белгілеріне, қасиеттері мен табиғаттарына қарап,
оларды фразеологияның зерттеу обьектісінің қатарына жатқызады. Мақал-
мәтелдер тілімізде фразеологизмдер тәрізді, халқымыздың рухани, мәдени
өмірі мен салт-дәстүрі, наным-сенімі, дүниетанымы негізінде туындап, көркем
сөздің кең қолданылатын бейнелі де әсерлі құралына, сөз мағынасы мен мәніне
эмоциналды-экспрессивті рең беріп рең беріп тұратын тұлғасына айналған
тілдік құбылыс. Оның көптеген сыры этнолингвистикалық факторларға да
байланысты. Мақал-мәтелдеодің пайда болуы тек тіл заңдылығына ғана емес,
сонымен қатар аталған тілдік бірліктерге тән қасиеттерге қатысты.
Қандай фразеологиялық оралым болмасын бастапқы кезде еркін сөз
тіркесі немесе сөйлем болғандығы белгілі. Даму процесінде әр түрлі
жолдармен, әр түрлі себептерге байланысты еркін сөз тіркестері әр түрлі
тілдік категорияға өтіп отырған. Мысалы, лексикалану процесінің нәтижесінде
еркін сөз тіркестері – күрделі сөздер категориясына, фразеологиялану
процесінде еркін сөз тіркестері – фразеологиялық оралымдарға, ал
грамматикалану процесі нәтижесінде басқа да синтаксистік тұрақты сөз
тіркестерінің категорияларына өтеді. Фразеологиялық оралымдар сөз тіркесі
тұрпатында да, сөйлем тұрпатында болып келгенімен, фразеологиялық
оралымдардың о бастағы негізі еркін синтаксистік тұлғалар болғандығы мәлім.
Фразеологизмдердің түп төркіні әріге кетеді. Өз тарихы, қалыптасу
жолы, ұлттық ерекшелігі бар фразеологизмдер тіл ішінде өз заңдылықтарына
сәйкес өмір сүретін айрықша тілдік категориялар болып табылады. Әр
фразеологизмдердің пайда болу, шығу негізі бар, қалыптасу жолдары мен
тәсілдері бар. Енді соларға тоқталайық. Қазақ тіліндегі фразеологиялық
оралымдардың әр түрлі семантикалық топтарының (тұтастық, бірлік, тізбек,
сөйлемше) өз жасалу жолдары бар. Олардың жасалуына, қалыптасуына,
фразеологиялық қасиетке ие болуына алуан түрлі құбылыстар, ұғымдар мен
түсініктер негіз болған.
1. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл иесі – халақтың басында болған
әдет-ғұрып, шындығына сай туған сан-салалы фразеологиялық оралымдар
әлеуметтік, шаруашылық, діни т.б. факторлар негізінде пайда болған. Олардың
құрылым жағынан қалыптасуында, мағына жағынан үйлесуінде тиянақты тәртіп,
нақты жүйе бар. Бұл – өзінен-өзі түсінікті жағдай. Өйткені бұл
фразеологизмдер әлеуметтік әлеуметтік жағдайға жанасып, өз заманының
талабына лайық туып қалыптасқан я жаңа сипатына өткен. Олар талай дәуірден
елес беретін, жұртшылықкәдесін өтеп отырған фразеологизмдер. Мысалы: жеті
нан құдайы; жетісін беру; тоқымқағар; өлі-тірісін беру; сүндет тойы; шілде
күзет; кемпір өлді; ат шаптыру; ақсарбас айту; алдынан өту; ауыз бастырық;
ауыз тию; байғазы сұрау; барымта алу; бата сұрау; құран түсіру; батырдан
сауға, мергеннен сыралғы; беташар т.б. Әдет-ғұрыпты, тұрмысты сипаттайтын
осындай фразеологизмдердің құрамына, ішкі және сыртқы тұрпатына, мағына-
мазмұнына, өзгертіп-түрленуіне қатысты айырым белгілері мен ерекшеліктері
бар, мәні құрылымдық, семасиологиялық, контекстік, парадигмалық
заңдылықтарға да тікелей қатысты. Осыған байланысты зерттеуде жалпы
фразеологизмдерден мақал-мәтелдерді фразеологизмнің саласы ретінде
қарастыруымыздың басты мақсаты – олардың табиғатына тән өзіндік
семантикалық, грамматикалық және мәнмәтіндік ерекшеліктері мен
заңдылықтарын аша түсу, теориялық негіздерін айқындау болып табылады.
Мақал-мәтелдер, фразеологизмдер барлық тілдерге тән құбылыс. Түркі
тілдері фразеологиясы бойынша жарты ғасыр беделінде жүргізіліп келе жатқан
жан-жақты зерттеулер бұл құбылыстардың сан алуан түрлерін, тұлғалық,
мағыналық типтерін анықтауда. Алайда мақал-мәтелдердің грамматикалық,
семантикалық, мәнмәтіндік ерекшеліктерін арнайы зерттеу көп емес. Сондықтан
да зерттеу жұмысымызда сөз етіп отырған мақал-мәтелдеодің грамматикалық
семантика – семасиологиялық табиғатын анықтау мәселесінің ғылыми –
практикалық мәні, өзектілігі, ең алдымен, нақты зерттеу обьектісі ретінде
зерттелуі болса, екіншіден, фразеология ғылымы үшін де аз да болса айтар
жаңалығына байланысты деп білеміз. Жұмыста фразеологизмдердің, мақал-
мәтелдердің семантикалық, семасиологиялық құрылымын талдай отырып, олардың
семантикалық ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөлінді.
Тақырыптың жалпы қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің өздеріне ғана тән
грамматикалық және қолданыстық ерекшеліктерін анықтау мақсатына арналуы –
оның өзектілігін көрсетеді, өйткені мақал-мәтелдердің семасиологиялық және
грамматикалық жағының арнайы зерттелуі тақырыптың сонылығы, және де мақал-
мәтелдердің семасиологиялық жақтан өзгерістерге түсу мүмкіндіктерін,
синтаксистік жақтан қызметтерін талдау да жұмыстың өзектілігін қуаттайды.
2. Жұмыстың мақсаты. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің өзіндік
грамматикалық ерекшеліктерін олардың семантикалық құрылымы арқылы зерттеу,
мәнмәтіндік өзіндік грамматикалық ерекшеліктерін сипаттау – жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерді
шешу қарастырылды:
- Мақал- мәтелдердің фразеологизм ретінде зерттелу жайына қысқаша тоқталу;
- Мақал-мәтел – фразеологизмдермен мақал-мәтел емес коммуникативтік
фразеологизмдердің қасиеттеріне тоқталу; Олардың грамматикалық,
семантикалық ерекшеліктерін нақты мысалдармен салыстыра отырып,
семантикалық топтарын анықтау, туынды ауыс мағынаға өту тәсілдерін анықтау;
- Мақал-мәтелдердің номинативтік фразеологизмдермен ұқсас және өзгеше
жақтарын көрсету;
- Мақал-мәтелдердің қолданылу ерекшеліктерін сипаттау.
3. Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мен теориялық маңызы. Мақал-мәтелдердің
грамматикалық табиғаты бұрын арнайы зерттелген жоқ, зерттеу жұмыстарында
азды-көпті сөз болғанымен, бұл мәселе түбегейлі шешілген емес. Осы
тұрғыдан, пайдаланылған көптеген мақал-мәтелдердің, олардың сөйлем,
мәнмәтін құрамында қолданылуына байланысты жинақталған мысалдармен мақал-
мәтелдердің грамматикалық ерекшеліктерін айқындап, қолданыс аясын ашу жұмыс
жаңалығы болып табылады. Морфологиялық жақтан өзгеріске түсетін мақал-мәтел
құрамындағы сөздер сипаты, немесе өзгеріссіз мәнмәтін я сөйлем құрамына
енетін мақал-мәтелдің сипатын семантиклық және грамматикалық тұрғыдан
дәлелдеу де жұмыс жаңалығының қатарына жатады.
4. Зерттеудің практикалық мәні. Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындарында
өтілетін лексикология, фразеология, мәтінді лингвистикалық талдау, басқа
тіл білімі пәндері бойынша лекцияларда, арнайы курстар мен семинарларда
пайдалануға болады. Білімгерлердің өзіндік жұмыстарына, курстық және
дипломдық жұмыстарына теория жүзінде көмек бола алады.
5. Тақырыптың зерттеу деңгейі. Зерттеулерде фразеологиялық құрылымдардың
семасиологиялық, семантикалық қалыптасу заңдылықтарына жеке талдаулар
жасалынғанымен, оның лингвистикалық заңдары, мән-мазмұны, өзгеріске түсу
жолдары, астарлы семантикасының негізінде қалыптасу негіздері арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан диссертацияда фразеологизмдердің,
соның ішінде паремиофразеологизмдердің семаиологиялық ерекшеліктеріне
талдау жасалып, арнай зерттеу обьектісі болып отыр.
6. Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері
ретінде түсіндірме, фразеологиялық, паремиологиялық, аударма, этимологиялық
және т.б. сөздіктер кеңінен пайдаланылды. Фразеологизмдердің, мақал-
мәтелдердің семасиологиялық құрылымдарының түр-түрін, олардың семантикалық
табиғатын, қолданыстық, мәнмәтіндік семасиологиясын анықтау үшін әр түрлі
жазушылардың, сөздіктердің материалдары пайдаланылды.
7. Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияда ұсынылған
тұжырымдар – ғылыми мақалада жарияланды, зерттеу жұмысының теориялық
мәселелері мен ғылыми жаңалық – тұжырымдары Тараз Мемлекеттік педагогикалық
институты Қазақ тілі кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
8. Зерттеудің базасы. Жұмыста пайдаланылған мысалдар көркем әдеби
шығармалардан, арнайы мақал – мәтелдер сөздіктерінен алынды. Мақал-
мәтелдерді түсіндіру барысында, семантикасын ашуда түсіндірме,
фразеологиялық, паремиологиялық, этимологиялық сөздіктер, энциклопедиялар
пайдаланылды.
9. Зерттеудің нысаны. Қазақ фразеологизмдердің семасиологиялық
құрылымдарын тұрақты тіркестер ішіндегі предикативтік құрылымда
паремиологиялық және паремиологиялық емес бірліктердің семантикалық
аспектісі мен құрылымы зерттеу нысанына жатады.
10. Зерттеу пәні. Зерттеу негізіне қазақ фразеологизмдері, соның ішінде
паеремиологиялық бірліктер, олардың семасиологиялық құрылымдары,
семантикалық жақтан қалыптасу және қолданыстағы семасиологиялық өзгерістері
алынды.
11. Зерттеудің ғылыми болжамы. Фразеологизмдердің паремиологиялық және
мақал-мәтел емес топтарының семасиологиялық құрылымдарының семантикалық,
контекстік жақтан қалыптасу жолдарын белгілеу, оларға себеп болатын
лингвистикалық, экстралингвистикалық, интралингвистика- лық факторларды
нақтылау – зерттеу болжамы болып табылады.
12. Зерттеудің міндеттері. Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарына
талдау жасау арқылы фразеологизмдер жүйесіндегі семантикалық, жасалымдық
заңдылықтарын анықтау барысында мынадай міндеттерді айқындау қарастырылды:
- фразеологиялық бірліктердің құрылымдарының семасиологиялық жақтан даму
және қалыптасу заңдылықтарын талдау, негіздерін анықтау;
- фразеологиялық семасиологияның семантикалық тұрғыдан дамуының
лингвистикалық факторларын, метафоралық, метонимиялық, мағына ауысудың
басқа да тәсілдерін ашу;
- фразеологизмдердің, соның ішінде, мақал-мәтелдердің әртүрлі
семасиологиялық құрылымда қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы,
контекстік басқа бірліктермен байланысу жолдарын анықтау.
13. Зерттеудің әдіснамалық – теориялық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық –
теориялық негізін фразеология теориясының қалыптасу тарихында қолданысқа
енген теориялық тұжырымдар, зерттеу тарихында сұрыпталып қолданбалы,
теориялық мәселелерді анықтауда кеңінен пайдаланылып жүрген Ш.Балли,
В.В.Виноградов, І.Кеңесбаев, К.Аханов сияқты жалпы фразеология теориясын
негізін қалаушылардың теориялық еңбектері, шетел фразеологиясындағы
фразеологиялық теорияға арналған А.Кунин, И.Чернышева, Н.Назарян, В.Телия,
Н.Амосова және басқа ғалымдар еңбектері құрайды. Негізінен қазақ
фразеологиясындағы соңғы жылдардағы нәтижелі жаңалық болып табылатын
диссертациялық зерттеулер тұжырымдары пайдаланылды.
14. Зерттеудің құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тараушадан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Карл Райзич 1839 жылы латын тілінің лексияларында сөздер мағынасын
дербес ғылым ретінде қарастыруды ұсынды және оны семасиология деп атады.
Дәстүрлі семасиологияда тілдік бірліктердің мағыналық жағын қарастыратын
тіл білімінің бір саласы. Семасиологияның қарамағына: а) тілдік
бірліктердің мағыналық құрылысы; ә) лексикалық мағыналардың түрлері; б)
тілдік бірліктердің мағыналық жақтан даму заңдылықтары мен себептері және
е) мағынаның өзгеру түрлері енеді.
Сөз-тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу обьектісінің бірі,
бірақ әр сала оның бір қырын ғана өз заңдылықтары негізінде сөз етеді.
Сөз, фразеологизм – мағына мен дыбыстардың бірлігі. Дыбысталусыз
сөзде, фразеологизмде болмайтыны сияқты, мағынасыз сөз де, мағыналы
сөздердің тіркесінсіз фразеологизм де болмайды. Содан барып, әрбір сөз,
әрбір фразеологизм белгілі бір заттың, құбылыстың я жағдайдың атауы.
Сөздер бір дыбысты да, дыбыстар тіркесінен де құралатын болса,
фразеологизмдер ең кемі екі толық мағыналы сөзден құралады, белгілі бір
ұғымның атауы ретінде қолданылатын кешенді құбылыс. Сондықтан
семасиологиялық тұрғыдан әрбір фразеологизм – құрамындағы сөздердің
семантикалы жақтан үйлесімі, тіркесі, даму заңдылықтары бойынша тұрақталып,
қалыптасқан бірліктер.
Семасиологияның құрылымы жағынан әрбір фразеологизм семантикалық
заңдылықтардың нәтижесінде мағыналарының дамуы барысында астарлы бірнеше
өткен деген анықтама беретін лингвистер бар. Бұл заңдылыққа сәйкес тіл
белгілі бір құрылымы және қызметі бар біртұтас жүйелі құбылыс ретінде өмір
сүреді. Тілдің құрылымы тілдік қатынастардың үлгісі дегенді білдіреді де,
тілдік жүйенің қаңқасын жасайды. Тілдік құрылымның элементтері бір-бірімен
қарым-қатынасқа түсіп, әрқайсысы жүйелі түрде өмір сүреді.
Тілдік жүйе рет-ретімен орналасып ұйымдасқан біртұтас құбылыс. Ал
тілдік құрылым біртұтас тілдің құрамындағы әр тектес тілдік элементтердің
арақатынасынан және бірлігінен тұрады. Жүйе өзара шарттас, өзара байланысты
біртектес элементтердің бірлігі болса, ол өзіне тән айырықша құрылымы бар
кіші жүйелердің жиынтығы түрінде ұғынылады.
Жалпы теория бойынша жеке тілдік деңгейдің элементтері біркелкі болуы
тиіс. Төменгі деңгей элементі өзінен жоғарғы деңгейдің құрамына енуі қажет,
кез келген деңгей элементі ірі элементтердің бөлшектенуі нәтижесінде
анықталады және кез келген деңгей элементі тілдік таңба болуы тиіс. Демек,
әр тектес (біркелкі емес) элементтер бүтін тілдік жүйені құрайды. Осы
тұрғыдан келгенде, тілдің әрбір элементі, немесе әрбір тұлғасы, өзіндік
қасиетіне орай үш түрлі: парадигматикалық, синтагматикалық және иерархиялық
қатынасқа түсе алады [1].
Фразеологизмдердің тілдік табиғатын, аумағын және шегін анықтау тілдік
элемент, тілдік деңгей, тілдік жүйе және тілдік құрылым мәселелерімен
байланысты шешіледі, өйткені фразеологияның зерттеу объектісін анықтау осы
аталған тілдік құбылыстардың мәнімен тығыз байланысты анықталады. Осы
категориялардың негізінде анықталатын тілдік тұлғалардың негізгі белгілері
фразеологизмдердің бойынан да табылады. Олардың (тілдік тұлғалардың)
қасиеттері мыналар:
а) қайсыбір мән-мағынаны білдіреді немесе оны білдіруге және анықтауға
қатысады;
ә) белгілі бір объект ретінде жеке тұлға бола алады және бөлшектерге
бөлінеді;
б) дайын күйінде қолданылады;
в) синтагмалық және парадигмалық қасиеттерімен қатынастарға түседі;
г) өз деңгейі арқылы тілдік жүйеге енеді;
д) басқа тілдік деңгей тұлғаларына немесе сөйлеу тұлғаларына қатысты
олармен иерархиялық қатынаста болады;
е) өзін құрастырушы элементтерімен салыстырғанда, әрбір күрделі тұлға
жаңа сападағы жүйе болып табылады. Әрине фонеманың, морфеманың және сөздің
тілдің негізгі тұлғалары екендігіне ешқандай дау жоқ, өйткені тілдік жүйе
жалпы түрде осы тұлғалардың көмегімен сипатталады және анықталады.
Сондықтан олардың негізгі қасиеттерін басқа тілдік тұлғаларға да тән деп
есептеуге болады. Осы жеті белгіге жауап бере алатындықтан, көпшілік
ғалымдар фразеологизмдерді тілдік тұлғалар қатарына жатқызады [1,3].
Өзінің грамматикалық құрылысы жағынан фразеологизмдердің еркін сөз
тіркестерінен және сөйлемдерден айырмашылығы жоқ. Фразеологизмдерді
мағынасының сапасы тұрғысынан тілдік тұлға емес дей алмаймыз, өйткені олар
морфема, сөз сияқты тілдік тұлғаларды сипаттайтын, оларға тән белгілердің
біразына ие. Фразеологизмдер қайсыбір мағынаны білдіреді; сөйлеу барысында
өзгешеленіп тұрады; дайын күйінде қолданылады; басқа деңгей элементтерінің
құрамына өзінің тұрақты құрамымен еніп, иерархиялық қатынасқа түседі;
құрамы мен құрылымының тұтастығымен жеке деңгейді құрайды; фразеологизмдер
жалпы тілдік жүйеге өз деңгейі арқылы енеді деп есептеуге болады [3].
Сөйлем – қызметтегі тілдің және сонымен қатар тілдің, тіл қатынасының
соңғы нәтижесі. Қатынас құралы ретіндегі тілді сөйлем құрылымынан
кездестіреміз. Сөйлемнен және оның бөліктерінен тілдік тұлғалардың бәрін
және тілдік тұлғаларға тән қасиеттердің барлығын кездестіре аламыз [2;4].
Тілдік тұлға ретіндегі фразеологизмдердің өздеріне тән табиғатын
оларды еркін сөз тіркестеріне, сөзге және күрделі сөзге салыстырып,
қарастырайық.
Фразеологизмдердің шегін анықтау мәселелесіне тоқталғанымызда даулы
мәселелердің бірі болып, оларға шектес күрделі единицалар тобы көлденең
тұрады, оның себебі шектес тұлғалар (мысалы: күрделі сөздер, еркін сөз
тіркестерінің топтары, күрделі терминдер мен атаулар, еркін түрде тіркескен
сөйлем түріндегі оралымдар т.б.) фразеологизмдерге ұқсастық жақтарымен
жақын келеді. Мысалы, күрделі терминдер мен атаулар шындық өмірдегі жаңа
құбылыстарға ат беріп, айдар тағудан келіп туған, олар тура мағынада
номинация қызметін атқарады [7].
Көптеген неологизмдер, барлық термин-сөздер, термин-сөз тіркестері
барлық тілдерде негізінен белгілі уақытта жасалынып, дайын қолданылады.
Ш.Балли: Тіл-тілде сөз тіркесі тұтас тұлға болып ең жоғарғы дәрежеде
тұтасқанда ғана тілдік единица бола алады - дейді. Тілде идиомалар,
фразалар, мақал-мателдер, қанатты сөздер, авторлық афоризмдер, күрделі
сөздердің әр түрлі топтары өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны
жағынан өте бай болып келеді. Мұндай оралымдар адамдардың ой-сезімін,
арақатынасын, өмір танымын білдіреді. Дайын қолданылатын мұндай тұрақты
түрде қолданылатын оралымдардың бәрі бірдей фразеологизм емес. Сөз
тіркестері болып келетін жаңа ғылыми құрамды терминдердің фразеологиялық
тіркестерге тіпті қатысы жоқ - дейді Б.А.Ларин. Фразеологизмдерге шектес
тұлғалардың көпшілігі: соқыр ішек, сасық күзең, таз тырна, сабау құйрық,
сарыбауыр, тараққұйрық, тауықкөз, темірқазық, үкікөз т.б. сияқты күрделі
сөздер; ақ аю, ақ бидай, асам ет, асау ат, асыл тас, ашық жиналыс, ақ
орамал, қызыл көйлек, жазық дала, жылы бөлме т.б. сияқты еркін
синтаксиситік сөз тіркестері болып келеді (мысалдардың сөздіктердегі
орфографиясы сақталды). Сондай-ақ сөйлем құрылымындағы фразеологиялық емес
оралдымдар да көптеген қасиеттерімен фразеологизмдерге ұқсайды. Шектеулі
тіркескіштік, лексикалану, гармматикалану және фразеологиялану құбылыстары
сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің әр түрлі тұлғаларға өтуін
қамтамасыз етеді. Лексикалану процесінде жаңа сөздер, тұрақты тұлғалар,
ал фразеологиядану процесі нәтижесінде тұрақты сөз тіркестері туып отырады
- дейді Л.И.Ройзензон. Бұл пікірді құптауға болады. Фразеологимздерге
шектес тұлғалар күрделі сөздер мен еркін сөз тіркестері өздері білдіретін
заттың және құбылыстың ұғымымен тікелей байланысты, атау ретінде тура
номинативті мағынада жұмсалады. Күрделі терминдер жай термин сөздер сияқты
қызмет атқарады. Если словосочетание становится обозначением единого
целостного понятия, оно хотя и продолжает сохранять форму словосочетания,
но по сути своей становится единым словом, - дейді Н.И.Троицкий. Тіл-тілде
осы сияқты бір бүтін ұғымның атауы болып келетін тұлғалар көптеп кездеседі.
Ал, В.В.Виноградов грамматикалық көзқарас тұрғысынан железная дорога,
мелкая сошка, втереть очки және т.б. сияқты оралымдарды сөз деп танымау
керек..., в которых данный целый комплекс словосочетания остается
неизменным, безформенным дейді.
Қай тілді алмайық, ешбір нақтылы бір идеяны, ұғымды барлық уақытта
дербес сөзбен немесе түбірлік элементпен атауға құдыретсіз болып келеді.
Адам баласына қоршаған ортада, қоғамның даму барысында танылып болмаған
алуан түрлі заттар мен құбылыстар, олардың бір-бірімен қатынасы біртіндеп
танылып отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстар тілде сөзбен аталуы
қажіттілігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейтіні сияқты, жеке дербес
сөздермен де барлық уақытта атала бермейді. Мысалы, мынадай тіркестер
немесе атаулар: темір жол, кәмелеттік аттестат, ит шана, еңбек кітапшасы,
күн тәртібі, ашық хат, қос аяқ, ас қазан, ат дорба, атан өгіз, ашамай
сүйек, бел орақ, қоян от, қой желке тағы басқа күрделі сөздер тіркес
құрылымды болғанымен, атау ретінде қолданылады. [5]
Синтаксистік байланыста айтылып, мағыналық топ болып тұратын сөз
тіркестері түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, көбінесе екі
немесе одан да көп сөздердің тіркесіп келуі арқылы жасалады. Сөз тіркестері
мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара байланыста, бірлікте
болатын, толық мғыналы, кемінде екі сөздің тіркесі түрінде байланысады. Сөз
бен сөз тіркесі тек мағына жағынан емес, сонымен қатар грамматикалық
қасиетерімен де бір-бірімен байланысты. Сөз тіркестері сөйлеу процесінде,
коммуникация кезінде, сөйлемнің құрамында жасалады. Фразеологизмдердің
ішінде синтаксистік сөз тіркестері мен сөйлемдер құрылымдас, солардың
үлгісі бойынша жасалғандары да ұшыраса береді, мұны мына мысалдардан көруге
болады: күміс көмей - күміс қасық, қалың қол - қалың кітап, ашық ауыз -ашық
есік, ала аяқ - ала сиыр, шикі өкпе - шикі ас, қысқа жіп көрмеуге келмейді,
демнің арасында, дозақтан өтіп келгендей, ерінбеген арыстанның аузындағысын
алады, жүрек қыжылдады, әлін білмеген әлек т.б. Еркін сөз тіркестері мен
фразеологизмдер құрылымы жағынан ұқсас келгенімен, олардың арасында да
түбірлі айырмашылықтар жатыр [4,13].
Өзара мағыналық байланыста бола алатын сөздер ғана, тілде солай
айтылып, үйреншікті болған сөздер ғана, бір-бірімен барлық уақытта алуан
түрлі тіркеске енеді, мысалы: қол сағат, ағаш көпір, тас жол, асау ат, асыл
зат, асығыс іс, ағаш үй, ақ қар, кең бөлме, білімді адам т.б. сияқты
тіркестердегі сыңарларды бір-бірімен күштеп тіркестірмей қолданамыз.
Анықтауыштық қатынастағы сын есімдер мен зат есімдер, зат есімдер мен зат
есімдер тобын немесе басқа да сөз таптарына қатысты сөздерден тіркескен
алуан түрлі еркін сөз тіркестерін жасай беруге болады. Олардың лексикалық
мағыналарының ерекшеліктеріне сәйкес, сөз тіркестерінің де анықтауыштық
және басқа мағыналары әр алуан болады, мысалы, заттың түсін: ақ лақ, боз
ат, тарғыл сиыр, бурыл тай, ескі үй, мөлдір бұлақ, қара шаш, көк шөп, қызыл
гүл; заттың көлемдік сапасын: тар үй, кең бөлме, үлкен қайрақ, терең көл,
кең шапан; заттың ішкі қасиетін: жақсы кісі; заттың табиғи күйін: қалың
қарағай, жақсы жолдас, асау ат; қимыл, іс-әрекет және оған қатысты сапа мен
белгілерді: сөз айту, жауап қайтару, қолын шапалақтау, тамақ ішу, ауылға
барып-қайту, бетіне су бүрку, қолын ыстық сумен жуу т.б. сапаларды
білдіреді. Сын есімдер әр түрлі мағынада жұмсалып, кез келген зат есіммен,
және керісінше, зат есімдер мен зат есімдер де тіркесе береді. Барлық сын
есімдердің зат есімдермен тіркесу қабілеті бірдей емес. Етістік, үстеу, сан
есім сияқты сөз таптарына қатысты сөздер қабыса, меңгеріле, матаса
байланысқан сөз тіркестерінің әр түрлі үлгілерінде қолданылып, көптеген
еркін сөз тіркестерінің фразеологизмдерге ұқсас топтарын жасайды [6,44].
Фразеологизмдерді синонимдес сөзбен ауыстыру мүмкін болмаған жағдайда,
оларды сөз тіркестерімен ғана беретін жағдай да кездеседі. Мысалы, қыршын
жас - өрімдей жас, ал егер жас деп қана қойсақ мағына толық берілмеген
болар еді, бұл тіркестің мағынасы өрімдей жас деген сөз тіркесімен
беріледі де, фразеологиялық оралым екендігі көрініп тұрады.
Фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестері синтаксистік сөз тіркесі және
сөйлем құрылымында болатындықтан да бір-біріне ұқсас болып келеді, дербес
сөз бен көмекші сөздің тіркесі фразеологиялық тіркесті де, еркін сөз
тіркесін де жасай алмайтындығы сияқты дербес сөз бен көмекші сөздің
тіркесінен күрделі сөз де жасалынбайды. Еркін сөз тіркестері мен
фразеологизмдердің құрамындағы сыңарларының орналасуы, форма қабылдауы,
грамматикалық құрылысы жағынан айырмашылықтары жоқ, мысалы: бітеу жара
(фразеологизм) және ашық жара (еркін сөз тіркесі) тіркесінде соңғы сыңарлар
ғана парадигмалық өзгеріске түседі. Еркін сөз тіркестерінің атрибутивті
мағынасында және басқа көптеген тіркес үлгілерінде сыңарларының орындарын
ауыстыру мүмкін емес. Сыңарлардың арасында синтасистік қатынастар
фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерінде бірдей деген ұғым, бұл жерде,
әрине, тумауы керек [7,91].
Фразеологизмдер тілдік тұлға болғандықтан, дайын күйінде алынып
қолданылатындығы белгілі, ал еркін сөз тіркестері сөйлеу әрекетінде жаңадан
жасалады, анығырақ айтқанда еркін сөз тіркестері номинативтік
сипатқа бұрыннан жасалынып қойған, даяр тұрған единицалар ретінде емес,
сөздердің тілдің грамматикалық заңдары бойынша тіркесуі арқылы ие болады.
Бірақ, осындай заңдарға орай жасалынса, сөздер кез келген сөздермен тіркес
құрай бермейтін болса, оларды күштеп бір-біріне таңып тіркестіру мүмкін
болмаса, онда еркін сөз тіркестері де сөйлем жасауға дайын тобымен енеді.
Өмір тәжірибеміздің арқасында шыңдық болмыстағы заттар мен құбылыстардың,
табиғат пен жануарлар дүниесінің ұғымдарына қатысты түр-түс, қарым-қатынас,
сан-сапа, ерекшеліктер мен қасиеттер тұрақты күйінде санамыздан орын алған
да, соған орай тұрақты белгілердің көрінісі ретінде өмір сүретін сөздер де
бір-бірімен берік байланыста әбден қалыптасқан, мысалы, тілімізде: кәрі
кемпір, жас адам, ақ қар, көк мұз, қызыл мата т.б. тәрізді тіркестер оңай,
өзінен-өзі орамға келе кететін еркін сөз тіркестері. Мұнан, бұлар тұрақты
сөз тіркестері деуден аулақпыз, біз олардың тек фразеологиялық тіркестерге
ұқсас жақтарын көрсетуді мақсат тұттық.
Қазақ тілінде фразеологизмдер мен оның ішінде есімді фразеологиялық
оралымдар мен атрибутивті сөз тіркестерінің бір-бірінен құрылысы жағынан
да, түрленуі жағынан да айырмашылығы күнгүрт. Еркін сөз тіркестері нақты
сыңарларға ажыратылатын, мүшеленетін тіркес бола отырып, мағыналық және
құрылымдық бүтіндігі жағынан фразеологиялық тіркестерге белгілі дәрежеде
ұқсас болып келеді. Фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерін ұқсас ететін
көріністің бірі оларды құраушы сыңарлары болып табылады. Мысалы, еркін сөз
тіркестерін фразеологизмдерге ұқсас ететін көріністер олардың құрылысының
тіліміздегі грамматикалық үлгілерге тұрпат-тұлғасы жағынан сәйкес келуі,
сондықтан құрылымы жағынан ұқсас фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерін
бір-бірінен ажырату үшін, біріншіден, олардың құрамының ерекшеліктеріне,
екіншіден, тұрақтылық белгілеріне, үшіншіден, құрылымдық-тұтастық
белгілеріне сүйену қажет. Әрине, бірінші кезекте фразеологизмдер мен еркін
сөз тіркестерінің мағыналары ескеріледі [12,34].
Еркін сөз тіркестерінің ішінде өте-мөте көп кездесетіні субстантив,
адъектив, етістік және адвербиял мағыналы үлгілері, сол сияқты
фразеологизмдердің ішінде де молынан ұшырасатыны мағынасы жағынан осы
аталған сөз таптарына қатысты фразеологизмдер. Фразеологизмдер мен еркін
сөз тіркестерін құраушы сыңарлар және олардың арасындағы тәуелді байланыс
тұрғысынан олар бірдей емес. Сөздің мағына жағынан жандана түсетін жері -
сөз тіркесі, одан кейін сөйлем, сөздің өмірі сөз тіркесі мен сөйлемнің
құрамында, демек, сөздердің өмір сүру дағдысы бір-бірімен тіркесу, емін
еркін тіркесу дығдысы бар. Кез келген бір сөз табына қатысты сөзді кез
келген басқа бір сөз табына қатысты сөзбен, мысалы, зат есімді кез келген
зат есіммен, немесе етістікпен, емін еркін тіркестіре беруге болмайды [9].
Сөз затты, құбылысты, қимылды, іс-әрекетті және т.б. ұғымдарды атағанда,
оларды бір-біріне қатынассыз, жеке дара күйінде атайды. Өзара мағыналық
байланысы жоқ сөздер тіркес құрауға күштесек те көнбейді, мысалы: білдей
жігіт, білдей өгіз, буаз қой т.б. деп айтуға болады да, білдей ағаш, білдей
тауық, буаз әйел т.б. деп тіркестіру мүмкін емес. Тіркескен сөздер әрі
мағыналық, әрі синтаксистік байланыста жұмсалса ғана, айтылған ой
тыңдаушыға барынша анық болады, мысалы: саяз су, сәнді киім, мәндес сөз,
тегіс жер, имек мұрын, келте жіп, зор сенім, зұлым жау, ұлы мақсат, қызық
әңгіме, оқыған жігіт, жасырын сауда, таныс адам, қара сұр, қызыл ала, таға
шығу, мал суару т.б. тіркестерінде әрбір сөз өз теңін тауып, мағыналық та,
синтаксистік те байланыста тіркесіп тұр, айтылған ой түсінікті. Ал, егер
тіркестің сыңары жасанды түрде күшпен тіркестірілсе, олардың бір-бірімен
басы қосылмай, бытырап жатқан сөздер тізбегі болып қана қала береді.
Мысалы: қасқыр ішік, түлкі ішік, күзен ішік, бұлғын ішік деп айтуға болады
да, ал қой ішік, ешкі ішік, қасқыр тон, зұлым дос, қысыр сөйлем, тау мұрын
деп айтуға болмайды. Еркін сөз тіркестерінің сыңарларының біреуі ыңғайына
қарай басқа бір сөздермен тіркесуге және ыңғайына қарай әрі мағыналық, әрі
грамматикалық (синтаксистік) байланысқа түсуге қабілетті болады. Олар басқа
сөздермен ауыстырып қолдануға икемді, бірақ ол жағдайда да тіркесетін
сөздер арасында мағыналық үйлесімділік болуы тиіс.
Фразеологизмдер қалай болса солай өзгертуге көнбейді, тұрақты қалпын
сақтайды, тұтасқан күйінде даяр тұрған тіркестер ретінде қолданылады,
сөйлемдегі басқа сөздермен бір я бірнеше сыңары арқылы ғана байланысқа
түседі. Еркін сөз тіркестерінің сыңарлары өзара қаншалықты байланысты, бірі
екіншісіне қаншалықты тәуелді болғанымен, олар қалай да болмасын, дербестік
қасиетін сақтап, басқа да көптеген тіркестер құрамында еркін қолданыла
береді. Ал фразелогизмдердің құрамындағы сыңарлар сол құрамда тұрып, сол
құрам үшін қажет болады да, сол тіркестегі мағынасымен басқа тіркестерде
қолданылмайды, грамматикалық дербестігі бұл құрамда қандай болса, басқа
құрамда (мысалы, еркін тіркестер құрамында) басқаша және жан-жақты болуы
мүмкін, ал мағынасы жағынан жан-жақты бола алмайды. Демек, фразеологизм
құрамындағы сыңарлар бірімен-бірі тұрақты семантикалық тәуелділікте болады
да, тек сол құрам үшін дербестігін сақтайды, ал еркін сөз тіркестерінің
сыңарлары дербестік қасиетін тіркестен тыс тұрып та сақтай алады.
Фразеологизмдердің сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынастар біржола
жоғалған деу дұрыс емес, ондай қатынастар әлсіреген немесе көмескіленген
де, ішкі фразеологиялық байланысқа, яғни ішкі фразеологиялық мағыналық
байланысқа айналған [17,39].
Көптеген сөз тіркестері үлгілері сыңарларының тұтаса байланысқандық
белгісі мен басқа да белгілері оларды фразеологиялық оралымдарға
жақындатады, осының нәтижесінде оралымдарды кейде қай топқа, еркін тіркеске
немесе фразеологиялық тіркеске жатқызу қиын соғады. Оның себебі, лексикалық
тіркесімділікке сай, өте аз сөзбен (тіпті бір сөзбен) тіркесіп келіп, еркін
сөз тіркесін жасайтын сөздер де бар екендігінен, мысалы: тарғыл сиыр, жағал
ешкі, асам ет, шынайы махаббат, ыстық сүйіспеншілік, түлкі бөрік, тайпалған
жорға т.б. мысалдар осыған дәлел, себебі жағал сөзі тек ешкі сөзімен ғана
тіркеседі, сол сияқты тарғыл, асам, шынайы және т.б. аталған тіркестегі
сөздер осы құрамда ғана кездеседі. Кейбір қатыстық сын есімдерді бөлек-
бөлек алғанда, олардың зат есімдермен тіркесу қабілеті онша мол емес,
туынды сын есімдер көбінесе белгілі бір зат есімдермен ғана тіркесе алады
(әйгелі адам, талапты жас, шіңкілдек дауыс, меншікті салмақ т.б.).
Фразеологизмдерді көбінесе жеке адамдардың ықпалынан туған оралымдардан
айыру да қиындық туғызады, мысалы, фразеологизмдер: ақпа надан - наданның
наданы, ақ саусақ - жұмысқа саусақ ұшын бермейтін адам, ақ тілек - жақсы
тілек, бір қайнауы ішінде - пісуі жетпеген, басы шатасты -қателесті, кірпік
қаққанша - лезде, қарға адым жер - жақын маңай, басынан құсы кетті - бағы
тайды т.б.; еркін сөз тіркестері: асқақ сезім, жақсы үлгі, терең сезім,
аяулы сезім, зор үлес, көрікті сурет, көркем тіл, асын ішті, аяғын аспанға
көтерді, басын қасыды т.б. тәрізді көркем әдебиетте белгілі бір ғана
сапаны, белгілі бір қасиетті әсірелеп, көркемдеп көрсету мақсатында, жалпы
көпшіліктің тұрақты қолдануында жоқ орамдарды фразеологизмдерге ұқсатып
қолдана береді. Мұндағы мақсат - тіркестің мазмұнын көрікті етіп әсірелеу,
мысалы: жалынды жас, сұлу сөз, әсем өмір, уыз ұйқы, ұлы ақын, заңғардай
зәулім, жұмақ жұрт, ыстық сүйіспеншілік, асау толқын, асау жүрек және т.б.
қолдан жасалынған тіркестер. Мұндай жағдайда фразеологизмдер мен еркін сөз
тіркестерінің қолданылу аясын таяныш еткен дұрыс. Егер сөз тіркесі еркін
синтаксистік тіркес болса, ондай тіркестер көпшілікке бірдей анық, белгілі
бола алмайды және ондай тіркес сөздіктер мен түсіндірме әдебиеттерде
қамтылмайды, бірақ фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерінің шегі
анықталмағандығы себепті, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (20) олар
араласып кеткен. Мысалы, қыстырма сөз - сөйлемдегі ойға айтылу тәсіліне
біреудің көзқарасын білдіретін сөз, қысыр сөз - босқа уақыт алатын пайдасыз
әңгіме т.б. сияқты тұлғалар фразеологиялық тіркес таңбасының астында
берілген. Шын мәнінде алдыңғы мысал күрделі термин де, ал кейнгі тіркес
фразеологиялық оралым. Мысалы, сөздікте берілген сабақты етістік, өздік
етіс, сабақтас құрамалас тағы басқа тіркестер фразеологизмдерге жатпайды.
Сол сөздікте: сәскелік ас, сауын сиыр, сонымен бірге - сонымен қатар, сор
тұз -бос, борпылдақ тұз; мынадай тұлғалар да: ханзада - хан тұқымы,
итжанды, көзқұлақ - сақшы т.б. сияқтылар фразеологиялық тіркес деп
берілген. Бұлар фразеологизмдер емес, олар- күрделі сөздер.
Фразеологиялық оралым мағынасының тұрақтылығы оның құрамының
тұрақтылығымен байланысты. Олардың шығу тегі - сөз тіркестері мен
сөйлемдердің грамматикалық үлгісі бола тұрып, олар қазіргі даму кезеңінде
белгілі бір үлгіге қатыссыз тұлғаға айналған. Мағына есепке алынбаса,
фразеологизм мен оған ұқсас тілдік тұлғалардың бір-бірінен айырым белгілері
анықталмайды, сол себепті тілдік тұлғаларды бір-бірінен ажыратуда, және де
тілдік тұлғаларды құрамды оралымдардан (қанатты сөздерден, афоризмдерден,
әр түрлі нақылдардан) ажырату кезінде мағына бірінші кезекте есепке алынып
отыруы керек. Фразеологиялық қаиеттің негізі сөздердің тіркестерінің
лексикалық тұтастығында, мұндай семантикалық процесте тұтас тұлғаның
мағынасы компоненттердің мағынасынан тууын тоқтатады деген пікір дау
туғызады, өйткені барлық фразеологиялық тіркестер идиомалық мағына бере
бермейді. Негізінен фразеологизмдердің мағынасы сыңарлардың мағынасымен
астарласып жатады. Жалпы теория бойынша фразеологизмдердің меншікті
мағынасы олардың компоненттерінің біреуінің немесе бірнешеуінің
семантикалық жақтан дамуы нәтижесінде пайда болады. Мысалы: өлі сүйек
-ыңжық, шүйке бас - жас әйел мағынасында, тік бақай - икемсіз, кәрі тақыс
-әккі т.б. тіркестерінің мағынасы тікелей сыңарлардың мағынасынан
тумағанымен, олармен астарлас, ал: дөң мінез -мінезі шәлкес, жуан жұдырық -
озбыр т.б. фразеологизмдерінің мағынасы қайсыбір дәрежеде сыңарлардың
мағынасымен байланысты болғанымен, бүтін тіркестің мағынасына белгілі бір
астарлы мән беріп тұр; ата мұра - атадан қалған байлық, ата жау - әріден
келе жатқан жау, атақ құмар - мансапқор, арам ниет - бұзық, ара ағайын -
ортақ туыс т.б. тіркестеріндегі тұтас мағына сыңарлардың мағыналарына өте-
мөте жақын, сыңарлардың біруінің мағыналық жақтан дамуының нәтижесі тұтас
фразеологизмнің мағынасынан көрініп тұр, өйткені фразеологизмнің мағынасы
өзін құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен байланысты [26,74].
Фразеологизмнің құрамының тұрақтылығы - оның лексикалық құрамының
толық тұрақтылығын сақтауы, өзгермеуі. Фразеологизмнің құрамының,
мағынасының тұрақтылығы - құраушы сыңарларының тура және туынды
мағыналарының қоян-қолтық араласуының жемісі. Белгілі құрам фразеологиялық
тіркесті анықтай алады. Тілдегі сөздер жеке дара күйінде емес, бір-бірімен
өзара мағыналық байланыста өмір сүреді, олардың өзара мағыналық қарым-
қатынасы мен байланысы олардың мағыналарының өзгеруіне, мағыналық жақтан
дамуына ұйытқы болады. Құрамның сыңарлары (сөздің дыбыстық жамылғышы өзінің
мағыналық мазмұнынан бөлініп кетпейтіні және оның негізгі қызметі осы
мазмұнды білдіру екендігі сияқты) бүтін құрам беретін мағынадан тыс өмір
сүрмейді. Мағына жоқ жерде дыбысталу өздігінен сөз бола алмайды. Барлық
фразеологизмдердің сыңарлары тек жай ғана астарлы мағынаны білдіріп қана
тынбайды, олар бүтін фразеологизмнің мағынасымен байланысты болады. Астарлы
мағына да мағына бар жерден туады, мағына жоқ жерде астарлы мағына да жоқ,
бүтіннің мағынасы жеке сыңарлардың мағынасының дамуының жемісі, мысалы ми
сөзі тек көк сыңарымен келіп, ақылы жоқ, мисыз деген фразеологиялық
мағына жасаған, көк сөзінің мағынасы тіркес үшін өте-мөте қажет,
тіркестің семантикалық жақтан дамып, фразеологиялық мағынаға ие болуына
әсер еткен сыңар - көк сөзі.
Фразеологизмдер тура да, ауыспалы да мағынасында қатар қолданылмайды,
олардың жеке сыңарлары да басқа сыңарларсыз тұрып, бүтін тіркестің
мағынасын жасай алмайды. Фразеологиялық тіркестің құрамындағы сөздердің
дербес тұрып өз мағынасын өрістете алмауынан, оларды бүтін тіркес мағынасы
үшін мағынасыз деуге болмайды. Мысалы, сылдыр су (сұйық) тіркесінің
түгелдей метафоралық ауыс мағынаға ие болуына сылдыр да, сұйық та ат
салысқан, фразеологизм үшін екеуі де қажет. Сыңарлардың негізіндегі толық
немесе жартылай астарлы мағына фразеологизмдердің мағынасы үшін қажетті
белгі болып табылады.
Еркін сөз тіркестерінің мағынасы тікелей өздерін құрасырушы сөздердің
мағынасынан туады, тіркестегі сыңарлар дербес мағыналарын тіркестен тыс
тұрып та алуан түрлі өрістетуге икемді, бірақ ондай еркіндіктің өзі белгілі
дәрежеге шектеулі, ондай шектеулілік фразеологизмдердің жан-жақты
тұрақтылығынан мүлдем өзгеше. Мысалы: әккі өгіз, әділ сөз, ауыр жүк, әзір
ас т.б. еркін сөз тіркестерінде мағына еркіндігін де байқаймыз. Кейбір
фразеологизмдер парадигмалық өзгерістерге мүлдем икемсіз, енді біреулері
жартылай ие, яғни фразеологизм құрамындағы бір сыңар мәнмәтінмен немесе
басқа сөздермен байланыста өзгеріп түрленеді де, басқа сыңарлар өзгеріп
түрленуге икемсіз болады. Мысалы: сылдыр су фразеологизмін сылдыр суға,
сылдыр судың, сылдыр судан деп өзгертуге тіпті болмайды; көк жұлын (жүдеу)
фразеологизміне жасалған қайсыбір өзгере оларды фразеологиялық тіркес
болудан қалдырады. Қарағым-ау, соқыр тиыным жоқ, жерден қазайын ба?
(Б.Майлин) деген сөйлемде соқыр тиын фразеологизмнінің тек соңғы сыңары
ғана байланысқа түсіп тұр, қайсыбір түрленетін, өзгеретін сыңары бар
фразеологиялық тіркес өзі қатысты сөз табының парадигмаларын түгелдей
қабылдамаса да, біразын қабылдауға икемді болады, яғни мұндай қасиет
фразеологизмдерде шектеулі болады. Фразеологизмдердің құрамында тұрып әр
түрлі өзгеріске ие болатын сыңарларды тіркестен тыс тұрған түрімен
салыстырсақ, олар фразеологизмнен тыс тұрып дербес түрде қолданылатын сөзге
қарағанда морфологиялық жақтан да шектеулі болады. Фразеологизмдердің бүтін
мағынасы мен құрамы парадигмалық өзгерістің белгілі бір формасында
өзгеріске түскенімен, тұрақтылығын сақтаса, оның құрамының морфологиялық
жақтан өзгеріп түрленуінің шегі фразеологиялық мағынаның өзгеру шегіне
дейін ғана орын алады. Демек, фразеологизмнің құрамындағы өзгеріс оның
мағынасына нұқсан келтірсе, ол өзгеріс фразеологиялық нормаға сай болмай
шығады [27,53].
Фразеологизмдердің сыңарлары, мысалы: көк жұлын - жүдеу; жаралы жүрек -
қайғылы адам; кәрі құлақ - көп жасаған; көбік ауыз - мылжың; қуыс кеуде -
епсіз т.б. фразеологизмдеріндегі алдыңғы сыңарлар соңғы сыңарлардың
анықтауышы емес, олардың сынын да, сапасын да, белгісін де тікелей білдіріп
тұрған жоқ. Ал, мынадай еркін сөз тіркестерінде: қараңғы түн, барша жұрт,
жазық дала, жүйрік ат, адал дос, биік тау, бақытты адам, темір күрек, жаяу
жарыс, жас бала, темір пеш, ұзақ жол т.б. тіркестердің алдыңғы сыңарлары
өзінен кейінгі сыңарлардың анықтауышы. Мұндай сөз тіркестерінің әрқайсысын
мүшелеп, олардың құрамындағы анықтауышы сөздерді басқа сөздермен ауыстыруға
болады. Синтаксистік сөз тіркестері белгілі бір үлгілер (модельдер),
формулалар бойынша сөйлеу кезінде жасалған [54,114], - дейді К.Аханов.
Әрбір сөз тіркесінің діңгек (ұйытқы) сыңары болады. Тіркес құрамындағы
сыңарлар ыңғайына қарай басқа бір сыңарлармен ауыстырыла алады, бүтін
тіркестің әрбір мүшесі жеке-жеке сөйлем мүшесінің қызметін атқаруға
мүмкіндігі бар, ал сыңарларының ауыстырылуынан сөз тіркесінің грамматикалық
табиғаты өзгермейді, еркін сөз тіркестерінің үлгісінде ұйытқы сөздің
мағынасы немесе мағыналары байланысқа түседі. Еркін сөз тіркестері діңгек
сыңарларына, ұйытқы сөзіне қарай есімді, етістікті, адъективті, сан есімді,
үстеулер қатысқан т.б. құрылымдық түрлерге топтасады. Бірақ еркін сөз
тіркестері белгілі бір сөз табына қатысты болмайды, ал фразеологизмдердің
құрамында діңгек, ұйытқы сыңар болмайтындықтан, оларды белгілі бір сөз
табына телуде олардың тұтас фразеологиялық мағынасы ескеріледі.
Фразеологизмдерді сөз таптарына зат есім мағыналы (субстантив), сын есім
мағыналы (адъектив), етістік мағыналы, үстеу (адвербиял) мағыналы деп қана
топтауға болады. Фразеологизмдердің мағынасы сөз таптарының мағынасына
жуық, жақын болуы тұрғысынан сөз таптарына қатысты болады. Грамматикалық
діңгек сөзінің көмегімен фразеологиялық тіркестер белгілі бір сөз табына
телінеді деген пікір даулы, өйткені фразеологиялық оралым бір бүтін
мағынаға ие, сонымен қатар сөйлемнің бір ғана қызметін діңгек
(грамматикалық ұйытқы) сөзі көмегімен атқармайды, керісінше бойындағы
мағынасының қайсыбір сөз табына жуықтығымен, қатыстылығымн атқарады.
Мысалы: кер миық (кербез, сәнқой) тіркесі басқа сөздермен тіркескенде де,
өзгеріп түрленуде де сын есім түрінде болады (кер миық адам, кер миықтау,
өте кер миық), яғни сын есім қасиетіне бүтін тіркестің мағынасы сүйеніш
болып тұр. Жасалған өзгеріс ол мағынаны бұзып тұрған жоқ. Сол сияқты жуан
жұдырық - озбыр; жұмсақ көңіл - көңілшек; басына қамшы үйірді -өктемдік
жасады; екі езуі екі құлағында - қуанышты т.б. фразеологизмдердің
мағынасына назар аударсақ, тек бүтін тіркестің мағынасы ғана белгілі бір
сөз табының мағынасымен жақындығын көреміз. Әрине, бастапқы еркін тіркес
кезінде бұлардың бір сыңарының діңгек сөз қызметін атқарғаны белгілі. Мына
фразеологизмдер: бас қайғы - мұң, ашық ауыз - сыр сақтай алмайтын адам,
буынсыз тіл - шешен, домалақ арыз - арызшының атынсыз жазылған хат, жағалай
ел - көпке мәлім жұрт т.б. зат есім категорияларын қабылдап сипатталады,
мысалы: бас қайғысымен, буынсыз тілді, буынсыз тілмен, буынсыз тілге,
буынсыз тілден т.б. деп, зат есім тәрізді түрлендіреміз. Фразеологиялық
оралымның қандай бір сөз табының категориясына грамматикалық діңгек сөзі
негізінде топтасады деген пікірдің бұл жерде негізі жоқ, өйткені
фразеологизмдердің тұтас мағынасы оны құраушы сыңарлардың мағыналарынан
тікелей тумайды, және де діңгек сөз негізінде де фразеологизмнің тұтас
мағынасы тікелей тумайды. Мысалы, қас пен көздің арасында - лезде, бармағын
тістеу - өкіну, өкшесін жалтырату - кету, төбе шашы тік тұру - үрейлену,
қолдың саласындай - біркелкі, әдемі т.б. фразеологизмдерінін құрамында
грамматикалық діңгек сөз мүлдем байқалып тұрған жоқ, керісінше халық
анасында бұлардың фразеологиялық бүтін мағынасы сақталған да, олар осы
мағынасы негізінде дайын күйінде қолданылады және грамматикалық тұрғыдан
бұл мағыналары оларды сөз таптарына топтастыруға негіз болады.
Фразеологизм сөйлемде басқа сөздермен байланысу барысында өзі қатысты
сөз табының категориялық байланысу формаларына, тіркесу ерекшеліктеріне сай
қызмет атқарады, мысалы: көк ми фразеологизмі адам сөзімен бірге келіп,
оның анықтаушы қызметін атқарады. Жатып ішер арам тамақтарды қуып шығайық
арамыздан! деген сөйлеміндегі арам тамақ зат есім түрінде, ал жатып
ішер оның анықтаушы (сын есім) мағынасында тұр. Фразеологиялық тіркестер
белгілі бір грамматикалық категорияларға да ие болып келеді, мысалы,
етістікті мәндегі фразеологизмдерге етістіктің категориялары тән болады.
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық
негіздері
Жалпы фразеологизмдердің мағынасының құрылымдық элменеттері туралы сөз
болғанда негізінен, төмендегі мағына элементтерін сөз еткен жөн. Олар: а)
денотаттық мағына бөлшегі; ә) сигнификаттық мағына бөлшегі; б) эмоциялық
мағына бөлшегі және в) тілдің ішкі құрылымымен байланысты мағына бөлшегі.
Себебі фразеологизм шындық дүниедегі заттармен, құбылыстармен байланысып
қоймастан, адамдардың, қоғамдық ортадағы құбылыстар қызметімен, көп қырлы
тұрмыс жағдайларымен, ынтасымен адамзаттың, оны қоршаған ортаның барлық
өмірін, құбылыстарды қамтиды. Сондықтан да фразеологизм мағынасында
сөйлеушінің жасына, өмір тәжірибесіне, жағдайға, тіпті ұлттық
ерекшеліктеріне, жасына, психологиялық жағдайына, менталитетіне байланысты
мағыналық элементтердің болуы мүмкін.
Фразеологизмнің метафоралы, мотономиялы, синонимдік, антонимдік және
т.б. қасиеттері мағынамен тікелей байланысты. Денотаттық, сигнификаттық,
эмоциялық, парадигмалық, синтагмалық мағыналардан барып туындайтын
мағыналардың негізінде фразеологизм мағынасы ауыс мағынаға ұласып
қалыптасады. Осы семасиологиялық негіздердің нәтижесінде фразеологизмдің
белгілері анықталады.
Мағына тұтастығы белгісі. Тілдің негізгі тұлғасын (сөзді) және сонымен
қатар синтаксистік сананың басты единицасы (сөз тіркестерін) – ФО-мен қатар
қойып зерттеу, оның тілдік нақты белгілерін анықтауға көмектеседі. ФО-н
беретін мағынасы жеке өзіне тән, тұтас мағына да, ол құраушы сыңарлардың
мағынасымен және сөздердің тіркесу қабілеті туралы мәселемен тығыз
байланысты. ФО-р осы тұрғыдан сөздерге арақатысты болса және олармаен
кейбір белгілерімен жақындасса, енді бір белгілерімен олардан алшақтайды.
ФО-р мен сөздер атқаратын қызметі, мағыналық байланыстағы (синонимия, көп
мағыналық, антонимия т.б.) тұрғысынан арақатысты, бірақ мұндай
арақатыстылық белгілі мөлшерде шектеулі болып келеді. Сөздердің
функционалдық өрісінің кеңдігі – олардың тілдегі жан-жақты қабілеті. Бір
жағынан, сөз қолдану процесінде морфема қызметін (сөз тудыруда және
сөздерді біріктіріп сөз жасауға), екінші жағынан, сөз – коммуникативтік
единица, яғни сөйлем қызметін, атқаруға қабілеттілігі. Сөздің осындай көп
қызмет атқаруға икемділігі тіл құрылысында орталық (негізгі) тұлға
болуынан. Сөздер негізінен фонетикалық (фонемалық құрамда) және
морфематикалық (морфемалық құрамда) тұлға, тілдің номинативтік екі жақты
элементі тұрғысынан – лексикалық тұлға. ФО-р морфемалардың тіркесінен
жасалмайды, олар сөздердің тіркесінен жасалады. ФО-ды құраушы сыңарлар –
сөздер өздерінің ФО-н құрамындағы мағыналарын тіркестен тыс тұрып
өрістетуге икемді болмағанымен, осы тіркес үшін мағыналы мүшелер – сөздер
болып табылады. Ал олардың мағынасының ерекшелігі сол, оның мағынасы,
біріншіден, құраушы сыңарлардың мағыналарынан туады, сыңарлардың
мағыналарынан туады дегенде, бір бүтіннің (тіркестің) мағынасы сыңарлар
мағыналарымен тікелей немесе жанамалай байланыста болады дегенді түсіну
қажет, мысалы: қалың ой, қам көңіл, қиғаш қас, ірі қара, тамырына балта
шапты, құлқынына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық
негіздері
1.2 Фразеологизмдердің қолданыстық және контекстік семантикасындағы
ерекшеліктер
2 Құрылымдары паремиологиялық және паремиологиялық емес семантикалы
фразеологизмдер
2.1 Паремиофразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдары және қалыптасу
заңдылықтары
2.2 Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарының констекстік
өзгерістерінің лингвистикалық сипаты
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Қазақ тілінің құнарлы қорына жататын, көркем сөз бен шешендік өнерінің
қайнар бұлағы болып саналатын тұрақты тіркестердің бір саласы –
фразеологимдер деп аталатын сөйлем құрылымды тобы фразеологизмдердің және
қолданыстық табиғатына тән көптеген өзіндік семантикалық және грамматикалық
(морфологиялық және синтаксистік, сонымен қатар мәнмәтіндік) табиғатымен,
ерекшеліктерімен көзге түседі. Тіліміздегі сан алуан мыңдап саналатын,
мақал-мәтелдер қатарына жататын фразеологизмдер міндетті түрде тіл байлығын
құрап, сөздермен, тұрақты тіркестермен жарыса қатар қолданылады. Мақал-
мәтелдерде өзіндік грамматикалық және семантикалық қасиет бар. Мақал-
мәтелдерді зерттеушілер ерекшеліктеріне қарай, фразеологизмдермен ортақ
тілдік ерекшеліктеріне, белгілеріне, қасиеттері мен табиғаттарына қарап,
оларды фразеологияның зерттеу обьектісінің қатарына жатқызады. Мақал-
мәтелдер тілімізде фразеологизмдер тәрізді, халқымыздың рухани, мәдени
өмірі мен салт-дәстүрі, наным-сенімі, дүниетанымы негізінде туындап, көркем
сөздің кең қолданылатын бейнелі де әсерлі құралына, сөз мағынасы мен мәніне
эмоциналды-экспрессивті рең беріп рең беріп тұратын тұлғасына айналған
тілдік құбылыс. Оның көптеген сыры этнолингвистикалық факторларға да
байланысты. Мақал-мәтелдеодің пайда болуы тек тіл заңдылығына ғана емес,
сонымен қатар аталған тілдік бірліктерге тән қасиеттерге қатысты.
Қандай фразеологиялық оралым болмасын бастапқы кезде еркін сөз
тіркесі немесе сөйлем болғандығы белгілі. Даму процесінде әр түрлі
жолдармен, әр түрлі себептерге байланысты еркін сөз тіркестері әр түрлі
тілдік категорияға өтіп отырған. Мысалы, лексикалану процесінің нәтижесінде
еркін сөз тіркестері – күрделі сөздер категориясына, фразеологиялану
процесінде еркін сөз тіркестері – фразеологиялық оралымдарға, ал
грамматикалану процесі нәтижесінде басқа да синтаксистік тұрақты сөз
тіркестерінің категорияларына өтеді. Фразеологиялық оралымдар сөз тіркесі
тұрпатында да, сөйлем тұрпатында болып келгенімен, фразеологиялық
оралымдардың о бастағы негізі еркін синтаксистік тұлғалар болғандығы мәлім.
Фразеологизмдердің түп төркіні әріге кетеді. Өз тарихы, қалыптасу
жолы, ұлттық ерекшелігі бар фразеологизмдер тіл ішінде өз заңдылықтарына
сәйкес өмір сүретін айрықша тілдік категориялар болып табылады. Әр
фразеологизмдердің пайда болу, шығу негізі бар, қалыптасу жолдары мен
тәсілдері бар. Енді соларға тоқталайық. Қазақ тіліндегі фразеологиялық
оралымдардың әр түрлі семантикалық топтарының (тұтастық, бірлік, тізбек,
сөйлемше) өз жасалу жолдары бар. Олардың жасалуына, қалыптасуына,
фразеологиялық қасиетке ие болуына алуан түрлі құбылыстар, ұғымдар мен
түсініктер негіз болған.
1. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл иесі – халақтың басында болған
әдет-ғұрып, шындығына сай туған сан-салалы фразеологиялық оралымдар
әлеуметтік, шаруашылық, діни т.б. факторлар негізінде пайда болған. Олардың
құрылым жағынан қалыптасуында, мағына жағынан үйлесуінде тиянақты тәртіп,
нақты жүйе бар. Бұл – өзінен-өзі түсінікті жағдай. Өйткені бұл
фразеологизмдер әлеуметтік әлеуметтік жағдайға жанасып, өз заманының
талабына лайық туып қалыптасқан я жаңа сипатына өткен. Олар талай дәуірден
елес беретін, жұртшылықкәдесін өтеп отырған фразеологизмдер. Мысалы: жеті
нан құдайы; жетісін беру; тоқымқағар; өлі-тірісін беру; сүндет тойы; шілде
күзет; кемпір өлді; ат шаптыру; ақсарбас айту; алдынан өту; ауыз бастырық;
ауыз тию; байғазы сұрау; барымта алу; бата сұрау; құран түсіру; батырдан
сауға, мергеннен сыралғы; беташар т.б. Әдет-ғұрыпты, тұрмысты сипаттайтын
осындай фразеологизмдердің құрамына, ішкі және сыртқы тұрпатына, мағына-
мазмұнына, өзгертіп-түрленуіне қатысты айырым белгілері мен ерекшеліктері
бар, мәні құрылымдық, семасиологиялық, контекстік, парадигмалық
заңдылықтарға да тікелей қатысты. Осыған байланысты зерттеуде жалпы
фразеологизмдерден мақал-мәтелдерді фразеологизмнің саласы ретінде
қарастыруымыздың басты мақсаты – олардың табиғатына тән өзіндік
семантикалық, грамматикалық және мәнмәтіндік ерекшеліктері мен
заңдылықтарын аша түсу, теориялық негіздерін айқындау болып табылады.
Мақал-мәтелдер, фразеологизмдер барлық тілдерге тән құбылыс. Түркі
тілдері фразеологиясы бойынша жарты ғасыр беделінде жүргізіліп келе жатқан
жан-жақты зерттеулер бұл құбылыстардың сан алуан түрлерін, тұлғалық,
мағыналық типтерін анықтауда. Алайда мақал-мәтелдердің грамматикалық,
семантикалық, мәнмәтіндік ерекшеліктерін арнайы зерттеу көп емес. Сондықтан
да зерттеу жұмысымызда сөз етіп отырған мақал-мәтелдеодің грамматикалық
семантика – семасиологиялық табиғатын анықтау мәселесінің ғылыми –
практикалық мәні, өзектілігі, ең алдымен, нақты зерттеу обьектісі ретінде
зерттелуі болса, екіншіден, фразеология ғылымы үшін де аз да болса айтар
жаңалығына байланысты деп білеміз. Жұмыста фразеологизмдердің, мақал-
мәтелдердің семантикалық, семасиологиялық құрылымын талдай отырып, олардың
семантикалық ерекшеліктеріне айрықша көңіл бөлінді.
Тақырыптың жалпы қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің өздеріне ғана тән
грамматикалық және қолданыстық ерекшеліктерін анықтау мақсатына арналуы –
оның өзектілігін көрсетеді, өйткені мақал-мәтелдердің семасиологиялық және
грамматикалық жағының арнайы зерттелуі тақырыптың сонылығы, және де мақал-
мәтелдердің семасиологиялық жақтан өзгерістерге түсу мүмкіндіктерін,
синтаксистік жақтан қызметтерін талдау да жұмыстың өзектілігін қуаттайды.
2. Жұмыстың мақсаты. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің өзіндік
грамматикалық ерекшеліктерін олардың семантикалық құрылымы арқылы зерттеу,
мәнмәтіндік өзіндік грамматикалық ерекшеліктерін сипаттау – жұмыстың
негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай мәселелерді
шешу қарастырылды:
- Мақал- мәтелдердің фразеологизм ретінде зерттелу жайына қысқаша тоқталу;
- Мақал-мәтел – фразеологизмдермен мақал-мәтел емес коммуникативтік
фразеологизмдердің қасиеттеріне тоқталу; Олардың грамматикалық,
семантикалық ерекшеліктерін нақты мысалдармен салыстыра отырып,
семантикалық топтарын анықтау, туынды ауыс мағынаға өту тәсілдерін анықтау;
- Мақал-мәтелдердің номинативтік фразеологизмдермен ұқсас және өзгеше
жақтарын көрсету;
- Мақал-мәтелдердің қолданылу ерекшеліктерін сипаттау.
3. Зерттеудің ғылыми жаңалықтары мен теориялық маңызы. Мақал-мәтелдердің
грамматикалық табиғаты бұрын арнайы зерттелген жоқ, зерттеу жұмыстарында
азды-көпті сөз болғанымен, бұл мәселе түбегейлі шешілген емес. Осы
тұрғыдан, пайдаланылған көптеген мақал-мәтелдердің, олардың сөйлем,
мәнмәтін құрамында қолданылуына байланысты жинақталған мысалдармен мақал-
мәтелдердің грамматикалық ерекшеліктерін айқындап, қолданыс аясын ашу жұмыс
жаңалығы болып табылады. Морфологиялық жақтан өзгеріске түсетін мақал-мәтел
құрамындағы сөздер сипаты, немесе өзгеріссіз мәнмәтін я сөйлем құрамына
енетін мақал-мәтелдің сипатын семантиклық және грамматикалық тұрғыдан
дәлелдеу де жұмыс жаңалығының қатарына жатады.
4. Зерттеудің практикалық мәні. Жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындарында
өтілетін лексикология, фразеология, мәтінді лингвистикалық талдау, басқа
тіл білімі пәндері бойынша лекцияларда, арнайы курстар мен семинарларда
пайдалануға болады. Білімгерлердің өзіндік жұмыстарына, курстық және
дипломдық жұмыстарына теория жүзінде көмек бола алады.
5. Тақырыптың зерттеу деңгейі. Зерттеулерде фразеологиялық құрылымдардың
семасиологиялық, семантикалық қалыптасу заңдылықтарына жеке талдаулар
жасалынғанымен, оның лингвистикалық заңдары, мән-мазмұны, өзгеріске түсу
жолдары, астарлы семантикасының негізінде қалыптасу негіздері арнайы
зерттеу нысаны болған емес. Сондықтан диссертацияда фразеологизмдердің,
соның ішінде паремиофразеологизмдердің семаиологиялық ерекшеліктеріне
талдау жасалып, арнай зерттеу обьектісі болып отыр.
6. Зерттеу жұмысының дереккөздері. Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері
ретінде түсіндірме, фразеологиялық, паремиологиялық, аударма, этимологиялық
және т.б. сөздіктер кеңінен пайдаланылды. Фразеологизмдердің, мақал-
мәтелдердің семасиологиялық құрылымдарының түр-түрін, олардың семантикалық
табиғатын, қолданыстық, мәнмәтіндік семасиологиясын анықтау үшін әр түрлі
жазушылардың, сөздіктердің материалдары пайдаланылды.
7. Зерттеу жұмысының мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияда ұсынылған
тұжырымдар – ғылыми мақалада жарияланды, зерттеу жұмысының теориялық
мәселелері мен ғылыми жаңалық – тұжырымдары Тараз Мемлекеттік педагогикалық
институты Қазақ тілі кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды.
8. Зерттеудің базасы. Жұмыста пайдаланылған мысалдар көркем әдеби
шығармалардан, арнайы мақал – мәтелдер сөздіктерінен алынды. Мақал-
мәтелдерді түсіндіру барысында, семантикасын ашуда түсіндірме,
фразеологиялық, паремиологиялық, этимологиялық сөздіктер, энциклопедиялар
пайдаланылды.
9. Зерттеудің нысаны. Қазақ фразеологизмдердің семасиологиялық
құрылымдарын тұрақты тіркестер ішіндегі предикативтік құрылымда
паремиологиялық және паремиологиялық емес бірліктердің семантикалық
аспектісі мен құрылымы зерттеу нысанына жатады.
10. Зерттеу пәні. Зерттеу негізіне қазақ фразеологизмдері, соның ішінде
паеремиологиялық бірліктер, олардың семасиологиялық құрылымдары,
семантикалық жақтан қалыптасу және қолданыстағы семасиологиялық өзгерістері
алынды.
11. Зерттеудің ғылыми болжамы. Фразеологизмдердің паремиологиялық және
мақал-мәтел емес топтарының семасиологиялық құрылымдарының семантикалық,
контекстік жақтан қалыптасу жолдарын белгілеу, оларға себеп болатын
лингвистикалық, экстралингвистикалық, интралингвистика- лық факторларды
нақтылау – зерттеу болжамы болып табылады.
12. Зерттеудің міндеттері. Фразеологизмдердің семасиологиялық құрылымдарына
талдау жасау арқылы фразеологизмдер жүйесіндегі семантикалық, жасалымдық
заңдылықтарын анықтау барысында мынадай міндеттерді айқындау қарастырылды:
- фразеологиялық бірліктердің құрылымдарының семасиологиялық жақтан даму
және қалыптасу заңдылықтарын талдау, негіздерін анықтау;
- фразеологиялық семасиологияның семантикалық тұрғыдан дамуының
лингвистикалық факторларын, метафоралық, метонимиялық, мағына ауысудың
басқа да тәсілдерін ашу;
- фразеологизмдердің, соның ішінде, мақал-мәтелдердің әртүрлі
семасиологиялық құрылымда қалыптасуына әсер ететін ішкі және сыртқы,
контекстік басқа бірліктермен байланысу жолдарын анықтау.
13. Зерттеудің әдіснамалық – теориялық негіздері. Зерттеудің әдіснамалық –
теориялық негізін фразеология теориясының қалыптасу тарихында қолданысқа
енген теориялық тұжырымдар, зерттеу тарихында сұрыпталып қолданбалы,
теориялық мәселелерді анықтауда кеңінен пайдаланылып жүрген Ш.Балли,
В.В.Виноградов, І.Кеңесбаев, К.Аханов сияқты жалпы фразеология теориясын
негізін қалаушылардың теориялық еңбектері, шетел фразеологиясындағы
фразеологиялық теорияға арналған А.Кунин, И.Чернышева, Н.Назарян, В.Телия,
Н.Амосова және басқа ғалымдар еңбектері құрайды. Негізінен қазақ
фразеологиясындағы соңғы жылдардағы нәтижелі жаңалық болып табылатын
диссертациялық зерттеулер тұжырымдары пайдаланылды.
14. Зерттеудің құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, төрт тараушадан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ СЕМАСИОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМДАРЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ
Карл Райзич 1839 жылы латын тілінің лексияларында сөздер мағынасын
дербес ғылым ретінде қарастыруды ұсынды және оны семасиология деп атады.
Дәстүрлі семасиологияда тілдік бірліктердің мағыналық жағын қарастыратын
тіл білімінің бір саласы. Семасиологияның қарамағына: а) тілдік
бірліктердің мағыналық құрылысы; ә) лексикалық мағыналардың түрлері; б)
тілдік бірліктердің мағыналық жақтан даму заңдылықтары мен себептері және
е) мағынаның өзгеру түрлері енеді.
Сөз-тіл білімінің барлық саласының негізгі зерттеу обьектісінің бірі,
бірақ әр сала оның бір қырын ғана өз заңдылықтары негізінде сөз етеді.
Сөз, фразеологизм – мағына мен дыбыстардың бірлігі. Дыбысталусыз
сөзде, фразеологизмде болмайтыны сияқты, мағынасыз сөз де, мағыналы
сөздердің тіркесінсіз фразеологизм де болмайды. Содан барып, әрбір сөз,
әрбір фразеологизм белгілі бір заттың, құбылыстың я жағдайдың атауы.
Сөздер бір дыбысты да, дыбыстар тіркесінен де құралатын болса,
фразеологизмдер ең кемі екі толық мағыналы сөзден құралады, белгілі бір
ұғымның атауы ретінде қолданылатын кешенді құбылыс. Сондықтан
семасиологиялық тұрғыдан әрбір фразеологизм – құрамындағы сөздердің
семантикалы жақтан үйлесімі, тіркесі, даму заңдылықтары бойынша тұрақталып,
қалыптасқан бірліктер.
Семасиологияның құрылымы жағынан әрбір фразеологизм семантикалық
заңдылықтардың нәтижесінде мағыналарының дамуы барысында астарлы бірнеше
өткен деген анықтама беретін лингвистер бар. Бұл заңдылыққа сәйкес тіл
белгілі бір құрылымы және қызметі бар біртұтас жүйелі құбылыс ретінде өмір
сүреді. Тілдің құрылымы тілдік қатынастардың үлгісі дегенді білдіреді де,
тілдік жүйенің қаңқасын жасайды. Тілдік құрылымның элементтері бір-бірімен
қарым-қатынасқа түсіп, әрқайсысы жүйелі түрде өмір сүреді.
Тілдік жүйе рет-ретімен орналасып ұйымдасқан біртұтас құбылыс. Ал
тілдік құрылым біртұтас тілдің құрамындағы әр тектес тілдік элементтердің
арақатынасынан және бірлігінен тұрады. Жүйе өзара шарттас, өзара байланысты
біртектес элементтердің бірлігі болса, ол өзіне тән айырықша құрылымы бар
кіші жүйелердің жиынтығы түрінде ұғынылады.
Жалпы теория бойынша жеке тілдік деңгейдің элементтері біркелкі болуы
тиіс. Төменгі деңгей элементі өзінен жоғарғы деңгейдің құрамына енуі қажет,
кез келген деңгей элементі ірі элементтердің бөлшектенуі нәтижесінде
анықталады және кез келген деңгей элементі тілдік таңба болуы тиіс. Демек,
әр тектес (біркелкі емес) элементтер бүтін тілдік жүйені құрайды. Осы
тұрғыдан келгенде, тілдің әрбір элементі, немесе әрбір тұлғасы, өзіндік
қасиетіне орай үш түрлі: парадигматикалық, синтагматикалық және иерархиялық
қатынасқа түсе алады [1].
Фразеологизмдердің тілдік табиғатын, аумағын және шегін анықтау тілдік
элемент, тілдік деңгей, тілдік жүйе және тілдік құрылым мәселелерімен
байланысты шешіледі, өйткені фразеологияның зерттеу объектісін анықтау осы
аталған тілдік құбылыстардың мәнімен тығыз байланысты анықталады. Осы
категориялардың негізінде анықталатын тілдік тұлғалардың негізгі белгілері
фразеологизмдердің бойынан да табылады. Олардың (тілдік тұлғалардың)
қасиеттері мыналар:
а) қайсыбір мән-мағынаны білдіреді немесе оны білдіруге және анықтауға
қатысады;
ә) белгілі бір объект ретінде жеке тұлға бола алады және бөлшектерге
бөлінеді;
б) дайын күйінде қолданылады;
в) синтагмалық және парадигмалық қасиеттерімен қатынастарға түседі;
г) өз деңгейі арқылы тілдік жүйеге енеді;
д) басқа тілдік деңгей тұлғаларына немесе сөйлеу тұлғаларына қатысты
олармен иерархиялық қатынаста болады;
е) өзін құрастырушы элементтерімен салыстырғанда, әрбір күрделі тұлға
жаңа сападағы жүйе болып табылады. Әрине фонеманың, морфеманың және сөздің
тілдің негізгі тұлғалары екендігіне ешқандай дау жоқ, өйткені тілдік жүйе
жалпы түрде осы тұлғалардың көмегімен сипатталады және анықталады.
Сондықтан олардың негізгі қасиеттерін басқа тілдік тұлғаларға да тән деп
есептеуге болады. Осы жеті белгіге жауап бере алатындықтан, көпшілік
ғалымдар фразеологизмдерді тілдік тұлғалар қатарына жатқызады [1,3].
Өзінің грамматикалық құрылысы жағынан фразеологизмдердің еркін сөз
тіркестерінен және сөйлемдерден айырмашылығы жоқ. Фразеологизмдерді
мағынасының сапасы тұрғысынан тілдік тұлға емес дей алмаймыз, өйткені олар
морфема, сөз сияқты тілдік тұлғаларды сипаттайтын, оларға тән белгілердің
біразына ие. Фразеологизмдер қайсыбір мағынаны білдіреді; сөйлеу барысында
өзгешеленіп тұрады; дайын күйінде қолданылады; басқа деңгей элементтерінің
құрамына өзінің тұрақты құрамымен еніп, иерархиялық қатынасқа түседі;
құрамы мен құрылымының тұтастығымен жеке деңгейді құрайды; фразеологизмдер
жалпы тілдік жүйеге өз деңгейі арқылы енеді деп есептеуге болады [3].
Сөйлем – қызметтегі тілдің және сонымен қатар тілдің, тіл қатынасының
соңғы нәтижесі. Қатынас құралы ретіндегі тілді сөйлем құрылымынан
кездестіреміз. Сөйлемнен және оның бөліктерінен тілдік тұлғалардың бәрін
және тілдік тұлғаларға тән қасиеттердің барлығын кездестіре аламыз [2;4].
Тілдік тұлға ретіндегі фразеологизмдердің өздеріне тән табиғатын
оларды еркін сөз тіркестеріне, сөзге және күрделі сөзге салыстырып,
қарастырайық.
Фразеологизмдердің шегін анықтау мәселелесіне тоқталғанымызда даулы
мәселелердің бірі болып, оларға шектес күрделі единицалар тобы көлденең
тұрады, оның себебі шектес тұлғалар (мысалы: күрделі сөздер, еркін сөз
тіркестерінің топтары, күрделі терминдер мен атаулар, еркін түрде тіркескен
сөйлем түріндегі оралымдар т.б.) фразеологизмдерге ұқсастық жақтарымен
жақын келеді. Мысалы, күрделі терминдер мен атаулар шындық өмірдегі жаңа
құбылыстарға ат беріп, айдар тағудан келіп туған, олар тура мағынада
номинация қызметін атқарады [7].
Көптеген неологизмдер, барлық термин-сөздер, термин-сөз тіркестері
барлық тілдерде негізінен белгілі уақытта жасалынып, дайын қолданылады.
Ш.Балли: Тіл-тілде сөз тіркесі тұтас тұлға болып ең жоғарғы дәрежеде
тұтасқанда ғана тілдік единица бола алады - дейді. Тілде идиомалар,
фразалар, мақал-мателдер, қанатты сөздер, авторлық афоризмдер, күрделі
сөздердің әр түрлі топтары өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны
жағынан өте бай болып келеді. Мұндай оралымдар адамдардың ой-сезімін,
арақатынасын, өмір танымын білдіреді. Дайын қолданылатын мұндай тұрақты
түрде қолданылатын оралымдардың бәрі бірдей фразеологизм емес. Сөз
тіркестері болып келетін жаңа ғылыми құрамды терминдердің фразеологиялық
тіркестерге тіпті қатысы жоқ - дейді Б.А.Ларин. Фразеологизмдерге шектес
тұлғалардың көпшілігі: соқыр ішек, сасық күзең, таз тырна, сабау құйрық,
сарыбауыр, тараққұйрық, тауықкөз, темірқазық, үкікөз т.б. сияқты күрделі
сөздер; ақ аю, ақ бидай, асам ет, асау ат, асыл тас, ашық жиналыс, ақ
орамал, қызыл көйлек, жазық дала, жылы бөлме т.б. сияқты еркін
синтаксиситік сөз тіркестері болып келеді (мысалдардың сөздіктердегі
орфографиясы сақталды). Сондай-ақ сөйлем құрылымындағы фразеологиялық емес
оралдымдар да көптеген қасиеттерімен фразеологизмдерге ұқсайды. Шектеулі
тіркескіштік, лексикалану, гармматикалану және фразеологиялану құбылыстары
сөз тіркестерінің немесе сөйлемдердің әр түрлі тұлғаларға өтуін
қамтамасыз етеді. Лексикалану процесінде жаңа сөздер, тұрақты тұлғалар,
ал фразеологиядану процесі нәтижесінде тұрақты сөз тіркестері туып отырады
- дейді Л.И.Ройзензон. Бұл пікірді құптауға болады. Фразеологимздерге
шектес тұлғалар күрделі сөздер мен еркін сөз тіркестері өздері білдіретін
заттың және құбылыстың ұғымымен тікелей байланысты, атау ретінде тура
номинативті мағынада жұмсалады. Күрделі терминдер жай термин сөздер сияқты
қызмет атқарады. Если словосочетание становится обозначением единого
целостного понятия, оно хотя и продолжает сохранять форму словосочетания,
но по сути своей становится единым словом, - дейді Н.И.Троицкий. Тіл-тілде
осы сияқты бір бүтін ұғымның атауы болып келетін тұлғалар көптеп кездеседі.
Ал, В.В.Виноградов грамматикалық көзқарас тұрғысынан железная дорога,
мелкая сошка, втереть очки және т.б. сияқты оралымдарды сөз деп танымау
керек..., в которых данный целый комплекс словосочетания остается
неизменным, безформенным дейді.
Қай тілді алмайық, ешбір нақтылы бір идеяны, ұғымды барлық уақытта
дербес сөзбен немесе түбірлік элементпен атауға құдыретсіз болып келеді.
Адам баласына қоршаған ортада, қоғамның даму барысында танылып болмаған
алуан түрлі заттар мен құбылыстар, олардың бір-бірімен қатынасы біртіндеп
танылып отырады. Жаңадан танылған заттар мен құбылыстар тілде сөзбен аталуы
қажіттілігі әр уақытта жаңа сөздерді тудыра бермейтіні сияқты, жеке дербес
сөздермен де барлық уақытта атала бермейді. Мысалы, мынадай тіркестер
немесе атаулар: темір жол, кәмелеттік аттестат, ит шана, еңбек кітапшасы,
күн тәртібі, ашық хат, қос аяқ, ас қазан, ат дорба, атан өгіз, ашамай
сүйек, бел орақ, қоян от, қой желке тағы басқа күрделі сөздер тіркес
құрылымды болғанымен, атау ретінде қолданылады. [5]
Синтаксистік байланыста айтылып, мағыналық топ болып тұратын сөз
тіркестері түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, көбінесе екі
немесе одан да көп сөздердің тіркесіп келуі арқылы жасалады. Сөз тіркестері
мағыналық жақтан да, грамматикалық жақтан да өзара байланыста, бірлікте
болатын, толық мғыналы, кемінде екі сөздің тіркесі түрінде байланысады. Сөз
бен сөз тіркесі тек мағына жағынан емес, сонымен қатар грамматикалық
қасиетерімен де бір-бірімен байланысты. Сөз тіркестері сөйлеу процесінде,
коммуникация кезінде, сөйлемнің құрамында жасалады. Фразеологизмдердің
ішінде синтаксистік сөз тіркестері мен сөйлемдер құрылымдас, солардың
үлгісі бойынша жасалғандары да ұшыраса береді, мұны мына мысалдардан көруге
болады: күміс көмей - күміс қасық, қалың қол - қалың кітап, ашық ауыз -ашық
есік, ала аяқ - ала сиыр, шикі өкпе - шикі ас, қысқа жіп көрмеуге келмейді,
демнің арасында, дозақтан өтіп келгендей, ерінбеген арыстанның аузындағысын
алады, жүрек қыжылдады, әлін білмеген әлек т.б. Еркін сөз тіркестері мен
фразеологизмдер құрылымы жағынан ұқсас келгенімен, олардың арасында да
түбірлі айырмашылықтар жатыр [4,13].
Өзара мағыналық байланыста бола алатын сөздер ғана, тілде солай
айтылып, үйреншікті болған сөздер ғана, бір-бірімен барлық уақытта алуан
түрлі тіркеске енеді, мысалы: қол сағат, ағаш көпір, тас жол, асау ат, асыл
зат, асығыс іс, ағаш үй, ақ қар, кең бөлме, білімді адам т.б. сияқты
тіркестердегі сыңарларды бір-бірімен күштеп тіркестірмей қолданамыз.
Анықтауыштық қатынастағы сын есімдер мен зат есімдер, зат есімдер мен зат
есімдер тобын немесе басқа да сөз таптарына қатысты сөздерден тіркескен
алуан түрлі еркін сөз тіркестерін жасай беруге болады. Олардың лексикалық
мағыналарының ерекшеліктеріне сәйкес, сөз тіркестерінің де анықтауыштық
және басқа мағыналары әр алуан болады, мысалы, заттың түсін: ақ лақ, боз
ат, тарғыл сиыр, бурыл тай, ескі үй, мөлдір бұлақ, қара шаш, көк шөп, қызыл
гүл; заттың көлемдік сапасын: тар үй, кең бөлме, үлкен қайрақ, терең көл,
кең шапан; заттың ішкі қасиетін: жақсы кісі; заттың табиғи күйін: қалың
қарағай, жақсы жолдас, асау ат; қимыл, іс-әрекет және оған қатысты сапа мен
белгілерді: сөз айту, жауап қайтару, қолын шапалақтау, тамақ ішу, ауылға
барып-қайту, бетіне су бүрку, қолын ыстық сумен жуу т.б. сапаларды
білдіреді. Сын есімдер әр түрлі мағынада жұмсалып, кез келген зат есіммен,
және керісінше, зат есімдер мен зат есімдер де тіркесе береді. Барлық сын
есімдердің зат есімдермен тіркесу қабілеті бірдей емес. Етістік, үстеу, сан
есім сияқты сөз таптарына қатысты сөздер қабыса, меңгеріле, матаса
байланысқан сөз тіркестерінің әр түрлі үлгілерінде қолданылып, көптеген
еркін сөз тіркестерінің фразеологизмдерге ұқсас топтарын жасайды [6,44].
Фразеологизмдерді синонимдес сөзбен ауыстыру мүмкін болмаған жағдайда,
оларды сөз тіркестерімен ғана беретін жағдай да кездеседі. Мысалы, қыршын
жас - өрімдей жас, ал егер жас деп қана қойсақ мағына толық берілмеген
болар еді, бұл тіркестің мағынасы өрімдей жас деген сөз тіркесімен
беріледі де, фразеологиялық оралым екендігі көрініп тұрады.
Фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестері синтаксистік сөз тіркесі және
сөйлем құрылымында болатындықтан да бір-біріне ұқсас болып келеді, дербес
сөз бен көмекші сөздің тіркесі фразеологиялық тіркесті де, еркін сөз
тіркесін де жасай алмайтындығы сияқты дербес сөз бен көмекші сөздің
тіркесінен күрделі сөз де жасалынбайды. Еркін сөз тіркестері мен
фразеологизмдердің құрамындағы сыңарларының орналасуы, форма қабылдауы,
грамматикалық құрылысы жағынан айырмашылықтары жоқ, мысалы: бітеу жара
(фразеологизм) және ашық жара (еркін сөз тіркесі) тіркесінде соңғы сыңарлар
ғана парадигмалық өзгеріске түседі. Еркін сөз тіркестерінің атрибутивті
мағынасында және басқа көптеген тіркес үлгілерінде сыңарларының орындарын
ауыстыру мүмкін емес. Сыңарлардың арасында синтасистік қатынастар
фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерінде бірдей деген ұғым, бұл жерде,
әрине, тумауы керек [7,91].
Фразеологизмдер тілдік тұлға болғандықтан, дайын күйінде алынып
қолданылатындығы белгілі, ал еркін сөз тіркестері сөйлеу әрекетінде жаңадан
жасалады, анығырақ айтқанда еркін сөз тіркестері номинативтік
сипатқа бұрыннан жасалынып қойған, даяр тұрған единицалар ретінде емес,
сөздердің тілдің грамматикалық заңдары бойынша тіркесуі арқылы ие болады.
Бірақ, осындай заңдарға орай жасалынса, сөздер кез келген сөздермен тіркес
құрай бермейтін болса, оларды күштеп бір-біріне таңып тіркестіру мүмкін
болмаса, онда еркін сөз тіркестері де сөйлем жасауға дайын тобымен енеді.
Өмір тәжірибеміздің арқасында шыңдық болмыстағы заттар мен құбылыстардың,
табиғат пен жануарлар дүниесінің ұғымдарына қатысты түр-түс, қарым-қатынас,
сан-сапа, ерекшеліктер мен қасиеттер тұрақты күйінде санамыздан орын алған
да, соған орай тұрақты белгілердің көрінісі ретінде өмір сүретін сөздер де
бір-бірімен берік байланыста әбден қалыптасқан, мысалы, тілімізде: кәрі
кемпір, жас адам, ақ қар, көк мұз, қызыл мата т.б. тәрізді тіркестер оңай,
өзінен-өзі орамға келе кететін еркін сөз тіркестері. Мұнан, бұлар тұрақты
сөз тіркестері деуден аулақпыз, біз олардың тек фразеологиялық тіркестерге
ұқсас жақтарын көрсетуді мақсат тұттық.
Қазақ тілінде фразеологизмдер мен оның ішінде есімді фразеологиялық
оралымдар мен атрибутивті сөз тіркестерінің бір-бірінен құрылысы жағынан
да, түрленуі жағынан да айырмашылығы күнгүрт. Еркін сөз тіркестері нақты
сыңарларға ажыратылатын, мүшеленетін тіркес бола отырып, мағыналық және
құрылымдық бүтіндігі жағынан фразеологиялық тіркестерге белгілі дәрежеде
ұқсас болып келеді. Фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерін ұқсас ететін
көріністің бірі оларды құраушы сыңарлары болып табылады. Мысалы, еркін сөз
тіркестерін фразеологизмдерге ұқсас ететін көріністер олардың құрылысының
тіліміздегі грамматикалық үлгілерге тұрпат-тұлғасы жағынан сәйкес келуі,
сондықтан құрылымы жағынан ұқсас фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерін
бір-бірінен ажырату үшін, біріншіден, олардың құрамының ерекшеліктеріне,
екіншіден, тұрақтылық белгілеріне, үшіншіден, құрылымдық-тұтастық
белгілеріне сүйену қажет. Әрине, бірінші кезекте фразеологизмдер мен еркін
сөз тіркестерінің мағыналары ескеріледі [12,34].
Еркін сөз тіркестерінің ішінде өте-мөте көп кездесетіні субстантив,
адъектив, етістік және адвербиял мағыналы үлгілері, сол сияқты
фразеологизмдердің ішінде де молынан ұшырасатыны мағынасы жағынан осы
аталған сөз таптарына қатысты фразеологизмдер. Фразеологизмдер мен еркін
сөз тіркестерін құраушы сыңарлар және олардың арасындағы тәуелді байланыс
тұрғысынан олар бірдей емес. Сөздің мағына жағынан жандана түсетін жері -
сөз тіркесі, одан кейін сөйлем, сөздің өмірі сөз тіркесі мен сөйлемнің
құрамында, демек, сөздердің өмір сүру дағдысы бір-бірімен тіркесу, емін
еркін тіркесу дығдысы бар. Кез келген бір сөз табына қатысты сөзді кез
келген басқа бір сөз табына қатысты сөзбен, мысалы, зат есімді кез келген
зат есіммен, немесе етістікпен, емін еркін тіркестіре беруге болмайды [9].
Сөз затты, құбылысты, қимылды, іс-әрекетті және т.б. ұғымдарды атағанда,
оларды бір-біріне қатынассыз, жеке дара күйінде атайды. Өзара мағыналық
байланысы жоқ сөздер тіркес құрауға күштесек те көнбейді, мысалы: білдей
жігіт, білдей өгіз, буаз қой т.б. деп айтуға болады да, білдей ағаш, білдей
тауық, буаз әйел т.б. деп тіркестіру мүмкін емес. Тіркескен сөздер әрі
мағыналық, әрі синтаксистік байланыста жұмсалса ғана, айтылған ой
тыңдаушыға барынша анық болады, мысалы: саяз су, сәнді киім, мәндес сөз,
тегіс жер, имек мұрын, келте жіп, зор сенім, зұлым жау, ұлы мақсат, қызық
әңгіме, оқыған жігіт, жасырын сауда, таныс адам, қара сұр, қызыл ала, таға
шығу, мал суару т.б. тіркестерінде әрбір сөз өз теңін тауып, мағыналық та,
синтаксистік те байланыста тіркесіп тұр, айтылған ой түсінікті. Ал, егер
тіркестің сыңары жасанды түрде күшпен тіркестірілсе, олардың бір-бірімен
басы қосылмай, бытырап жатқан сөздер тізбегі болып қана қала береді.
Мысалы: қасқыр ішік, түлкі ішік, күзен ішік, бұлғын ішік деп айтуға болады
да, ал қой ішік, ешкі ішік, қасқыр тон, зұлым дос, қысыр сөйлем, тау мұрын
деп айтуға болмайды. Еркін сөз тіркестерінің сыңарларының біреуі ыңғайына
қарай басқа бір сөздермен тіркесуге және ыңғайына қарай әрі мағыналық, әрі
грамматикалық (синтаксистік) байланысқа түсуге қабілетті болады. Олар басқа
сөздермен ауыстырып қолдануға икемді, бірақ ол жағдайда да тіркесетін
сөздер арасында мағыналық үйлесімділік болуы тиіс.
Фразеологизмдер қалай болса солай өзгертуге көнбейді, тұрақты қалпын
сақтайды, тұтасқан күйінде даяр тұрған тіркестер ретінде қолданылады,
сөйлемдегі басқа сөздермен бір я бірнеше сыңары арқылы ғана байланысқа
түседі. Еркін сөз тіркестерінің сыңарлары өзара қаншалықты байланысты, бірі
екіншісіне қаншалықты тәуелді болғанымен, олар қалай да болмасын, дербестік
қасиетін сақтап, басқа да көптеген тіркестер құрамында еркін қолданыла
береді. Ал фразелогизмдердің құрамындағы сыңарлар сол құрамда тұрып, сол
құрам үшін қажет болады да, сол тіркестегі мағынасымен басқа тіркестерде
қолданылмайды, грамматикалық дербестігі бұл құрамда қандай болса, басқа
құрамда (мысалы, еркін тіркестер құрамында) басқаша және жан-жақты болуы
мүмкін, ал мағынасы жағынан жан-жақты бола алмайды. Демек, фразеологизм
құрамындағы сыңарлар бірімен-бірі тұрақты семантикалық тәуелділікте болады
да, тек сол құрам үшін дербестігін сақтайды, ал еркін сөз тіркестерінің
сыңарлары дербестік қасиетін тіркестен тыс тұрып та сақтай алады.
Фразеологизмдердің сыңарлары арасындағы синтаксистік қатынастар біржола
жоғалған деу дұрыс емес, ондай қатынастар әлсіреген немесе көмескіленген
де, ішкі фразеологиялық байланысқа, яғни ішкі фразеологиялық мағыналық
байланысқа айналған [17,39].
Көптеген сөз тіркестері үлгілері сыңарларының тұтаса байланысқандық
белгісі мен басқа да белгілері оларды фразеологиялық оралымдарға
жақындатады, осының нәтижесінде оралымдарды кейде қай топқа, еркін тіркеске
немесе фразеологиялық тіркеске жатқызу қиын соғады. Оның себебі, лексикалық
тіркесімділікке сай, өте аз сөзбен (тіпті бір сөзбен) тіркесіп келіп, еркін
сөз тіркесін жасайтын сөздер де бар екендігінен, мысалы: тарғыл сиыр, жағал
ешкі, асам ет, шынайы махаббат, ыстық сүйіспеншілік, түлкі бөрік, тайпалған
жорға т.б. мысалдар осыған дәлел, себебі жағал сөзі тек ешкі сөзімен ғана
тіркеседі, сол сияқты тарғыл, асам, шынайы және т.б. аталған тіркестегі
сөздер осы құрамда ғана кездеседі. Кейбір қатыстық сын есімдерді бөлек-
бөлек алғанда, олардың зат есімдермен тіркесу қабілеті онша мол емес,
туынды сын есімдер көбінесе белгілі бір зат есімдермен ғана тіркесе алады
(әйгелі адам, талапты жас, шіңкілдек дауыс, меншікті салмақ т.б.).
Фразеологизмдерді көбінесе жеке адамдардың ықпалынан туған оралымдардан
айыру да қиындық туғызады, мысалы, фразеологизмдер: ақпа надан - наданның
наданы, ақ саусақ - жұмысқа саусақ ұшын бермейтін адам, ақ тілек - жақсы
тілек, бір қайнауы ішінде - пісуі жетпеген, басы шатасты -қателесті, кірпік
қаққанша - лезде, қарға адым жер - жақын маңай, басынан құсы кетті - бағы
тайды т.б.; еркін сөз тіркестері: асқақ сезім, жақсы үлгі, терең сезім,
аяулы сезім, зор үлес, көрікті сурет, көркем тіл, асын ішті, аяғын аспанға
көтерді, басын қасыды т.б. тәрізді көркем әдебиетте белгілі бір ғана
сапаны, белгілі бір қасиетті әсірелеп, көркемдеп көрсету мақсатында, жалпы
көпшіліктің тұрақты қолдануында жоқ орамдарды фразеологизмдерге ұқсатып
қолдана береді. Мұндағы мақсат - тіркестің мазмұнын көрікті етіп әсірелеу,
мысалы: жалынды жас, сұлу сөз, әсем өмір, уыз ұйқы, ұлы ақын, заңғардай
зәулім, жұмақ жұрт, ыстық сүйіспеншілік, асау толқын, асау жүрек және т.б.
қолдан жасалынған тіркестер. Мұндай жағдайда фразеологизмдер мен еркін сөз
тіркестерінің қолданылу аясын таяныш еткен дұрыс. Егер сөз тіркесі еркін
синтаксистік тіркес болса, ондай тіркестер көпшілікке бірдей анық, белгілі
бола алмайды және ондай тіркес сөздіктер мен түсіндірме әдебиеттерде
қамтылмайды, бірақ фразеологизмдер мен еркін сөз тіркестерінің шегі
анықталмағандығы себепті, Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде (20) олар
араласып кеткен. Мысалы, қыстырма сөз - сөйлемдегі ойға айтылу тәсіліне
біреудің көзқарасын білдіретін сөз, қысыр сөз - босқа уақыт алатын пайдасыз
әңгіме т.б. сияқты тұлғалар фразеологиялық тіркес таңбасының астында
берілген. Шын мәнінде алдыңғы мысал күрделі термин де, ал кейнгі тіркес
фразеологиялық оралым. Мысалы, сөздікте берілген сабақты етістік, өздік
етіс, сабақтас құрамалас тағы басқа тіркестер фразеологизмдерге жатпайды.
Сол сөздікте: сәскелік ас, сауын сиыр, сонымен бірге - сонымен қатар, сор
тұз -бос, борпылдақ тұз; мынадай тұлғалар да: ханзада - хан тұқымы,
итжанды, көзқұлақ - сақшы т.б. сияқтылар фразеологиялық тіркес деп
берілген. Бұлар фразеологизмдер емес, олар- күрделі сөздер.
Фразеологиялық оралым мағынасының тұрақтылығы оның құрамының
тұрақтылығымен байланысты. Олардың шығу тегі - сөз тіркестері мен
сөйлемдердің грамматикалық үлгісі бола тұрып, олар қазіргі даму кезеңінде
белгілі бір үлгіге қатыссыз тұлғаға айналған. Мағына есепке алынбаса,
фразеологизм мен оған ұқсас тілдік тұлғалардың бір-бірінен айырым белгілері
анықталмайды, сол себепті тілдік тұлғаларды бір-бірінен ажыратуда, және де
тілдік тұлғаларды құрамды оралымдардан (қанатты сөздерден, афоризмдерден,
әр түрлі нақылдардан) ажырату кезінде мағына бірінші кезекте есепке алынып
отыруы керек. Фразеологиялық қаиеттің негізі сөздердің тіркестерінің
лексикалық тұтастығында, мұндай семантикалық процесте тұтас тұлғаның
мағынасы компоненттердің мағынасынан тууын тоқтатады деген пікір дау
туғызады, өйткені барлық фразеологиялық тіркестер идиомалық мағына бере
бермейді. Негізінен фразеологизмдердің мағынасы сыңарлардың мағынасымен
астарласып жатады. Жалпы теория бойынша фразеологизмдердің меншікті
мағынасы олардың компоненттерінің біреуінің немесе бірнешеуінің
семантикалық жақтан дамуы нәтижесінде пайда болады. Мысалы: өлі сүйек
-ыңжық, шүйке бас - жас әйел мағынасында, тік бақай - икемсіз, кәрі тақыс
-әккі т.б. тіркестерінің мағынасы тікелей сыңарлардың мағынасынан
тумағанымен, олармен астарлас, ал: дөң мінез -мінезі шәлкес, жуан жұдырық -
озбыр т.б. фразеологизмдерінің мағынасы қайсыбір дәрежеде сыңарлардың
мағынасымен байланысты болғанымен, бүтін тіркестің мағынасына белгілі бір
астарлы мән беріп тұр; ата мұра - атадан қалған байлық, ата жау - әріден
келе жатқан жау, атақ құмар - мансапқор, арам ниет - бұзық, ара ағайын -
ортақ туыс т.б. тіркестеріндегі тұтас мағына сыңарлардың мағыналарына өте-
мөте жақын, сыңарлардың біруінің мағыналық жақтан дамуының нәтижесі тұтас
фразеологизмнің мағынасынан көрініп тұр, өйткені фразеологизмнің мағынасы
өзін құрастырушы сыңарлардың мағыналарымен байланысты [26,74].
Фразеологизмнің құрамының тұрақтылығы - оның лексикалық құрамының
толық тұрақтылығын сақтауы, өзгермеуі. Фразеологизмнің құрамының,
мағынасының тұрақтылығы - құраушы сыңарларының тура және туынды
мағыналарының қоян-қолтық араласуының жемісі. Белгілі құрам фразеологиялық
тіркесті анықтай алады. Тілдегі сөздер жеке дара күйінде емес, бір-бірімен
өзара мағыналық байланыста өмір сүреді, олардың өзара мағыналық қарым-
қатынасы мен байланысы олардың мағыналарының өзгеруіне, мағыналық жақтан
дамуына ұйытқы болады. Құрамның сыңарлары (сөздің дыбыстық жамылғышы өзінің
мағыналық мазмұнынан бөлініп кетпейтіні және оның негізгі қызметі осы
мазмұнды білдіру екендігі сияқты) бүтін құрам беретін мағынадан тыс өмір
сүрмейді. Мағына жоқ жерде дыбысталу өздігінен сөз бола алмайды. Барлық
фразеологизмдердің сыңарлары тек жай ғана астарлы мағынаны білдіріп қана
тынбайды, олар бүтін фразеологизмнің мағынасымен байланысты болады. Астарлы
мағына да мағына бар жерден туады, мағына жоқ жерде астарлы мағына да жоқ,
бүтіннің мағынасы жеке сыңарлардың мағынасының дамуының жемісі, мысалы ми
сөзі тек көк сыңарымен келіп, ақылы жоқ, мисыз деген фразеологиялық
мағына жасаған, көк сөзінің мағынасы тіркес үшін өте-мөте қажет,
тіркестің семантикалық жақтан дамып, фразеологиялық мағынаға ие болуына
әсер еткен сыңар - көк сөзі.
Фразеологизмдер тура да, ауыспалы да мағынасында қатар қолданылмайды,
олардың жеке сыңарлары да басқа сыңарларсыз тұрып, бүтін тіркестің
мағынасын жасай алмайды. Фразеологиялық тіркестің құрамындағы сөздердің
дербес тұрып өз мағынасын өрістете алмауынан, оларды бүтін тіркес мағынасы
үшін мағынасыз деуге болмайды. Мысалы, сылдыр су (сұйық) тіркесінің
түгелдей метафоралық ауыс мағынаға ие болуына сылдыр да, сұйық та ат
салысқан, фразеологизм үшін екеуі де қажет. Сыңарлардың негізіндегі толық
немесе жартылай астарлы мағына фразеологизмдердің мағынасы үшін қажетті
белгі болып табылады.
Еркін сөз тіркестерінің мағынасы тікелей өздерін құрасырушы сөздердің
мағынасынан туады, тіркестегі сыңарлар дербес мағыналарын тіркестен тыс
тұрып та алуан түрлі өрістетуге икемді, бірақ ондай еркіндіктің өзі белгілі
дәрежеге шектеулі, ондай шектеулілік фразеологизмдердің жан-жақты
тұрақтылығынан мүлдем өзгеше. Мысалы: әккі өгіз, әділ сөз, ауыр жүк, әзір
ас т.б. еркін сөз тіркестерінде мағына еркіндігін де байқаймыз. Кейбір
фразеологизмдер парадигмалық өзгерістерге мүлдем икемсіз, енді біреулері
жартылай ие, яғни фразеологизм құрамындағы бір сыңар мәнмәтінмен немесе
басқа сөздермен байланыста өзгеріп түрленеді де, басқа сыңарлар өзгеріп
түрленуге икемсіз болады. Мысалы: сылдыр су фразеологизмін сылдыр суға,
сылдыр судың, сылдыр судан деп өзгертуге тіпті болмайды; көк жұлын (жүдеу)
фразеологизміне жасалған қайсыбір өзгере оларды фразеологиялық тіркес
болудан қалдырады. Қарағым-ау, соқыр тиыным жоқ, жерден қазайын ба?
(Б.Майлин) деген сөйлемде соқыр тиын фразеологизмнінің тек соңғы сыңары
ғана байланысқа түсіп тұр, қайсыбір түрленетін, өзгеретін сыңары бар
фразеологиялық тіркес өзі қатысты сөз табының парадигмаларын түгелдей
қабылдамаса да, біразын қабылдауға икемді болады, яғни мұндай қасиет
фразеологизмдерде шектеулі болады. Фразеологизмдердің құрамында тұрып әр
түрлі өзгеріске ие болатын сыңарларды тіркестен тыс тұрған түрімен
салыстырсақ, олар фразеологизмнен тыс тұрып дербес түрде қолданылатын сөзге
қарағанда морфологиялық жақтан да шектеулі болады. Фразеологизмдердің бүтін
мағынасы мен құрамы парадигмалық өзгерістің белгілі бір формасында
өзгеріске түскенімен, тұрақтылығын сақтаса, оның құрамының морфологиялық
жақтан өзгеріп түрленуінің шегі фразеологиялық мағынаның өзгеру шегіне
дейін ғана орын алады. Демек, фразеологизмнің құрамындағы өзгеріс оның
мағынасына нұқсан келтірсе, ол өзгеріс фразеологиялық нормаға сай болмай
шығады [27,53].
Фразеологизмдердің сыңарлары, мысалы: көк жұлын - жүдеу; жаралы жүрек -
қайғылы адам; кәрі құлақ - көп жасаған; көбік ауыз - мылжың; қуыс кеуде -
епсіз т.б. фразеологизмдеріндегі алдыңғы сыңарлар соңғы сыңарлардың
анықтауышы емес, олардың сынын да, сапасын да, белгісін де тікелей білдіріп
тұрған жоқ. Ал, мынадай еркін сөз тіркестерінде: қараңғы түн, барша жұрт,
жазық дала, жүйрік ат, адал дос, биік тау, бақытты адам, темір күрек, жаяу
жарыс, жас бала, темір пеш, ұзақ жол т.б. тіркестердің алдыңғы сыңарлары
өзінен кейінгі сыңарлардың анықтауышы. Мұндай сөз тіркестерінің әрқайсысын
мүшелеп, олардың құрамындағы анықтауышы сөздерді басқа сөздермен ауыстыруға
болады. Синтаксистік сөз тіркестері белгілі бір үлгілер (модельдер),
формулалар бойынша сөйлеу кезінде жасалған [54,114], - дейді К.Аханов.
Әрбір сөз тіркесінің діңгек (ұйытқы) сыңары болады. Тіркес құрамындағы
сыңарлар ыңғайына қарай басқа бір сыңарлармен ауыстырыла алады, бүтін
тіркестің әрбір мүшесі жеке-жеке сөйлем мүшесінің қызметін атқаруға
мүмкіндігі бар, ал сыңарларының ауыстырылуынан сөз тіркесінің грамматикалық
табиғаты өзгермейді, еркін сөз тіркестерінің үлгісінде ұйытқы сөздің
мағынасы немесе мағыналары байланысқа түседі. Еркін сөз тіркестері діңгек
сыңарларына, ұйытқы сөзіне қарай есімді, етістікті, адъективті, сан есімді,
үстеулер қатысқан т.б. құрылымдық түрлерге топтасады. Бірақ еркін сөз
тіркестері белгілі бір сөз табына қатысты болмайды, ал фразеологизмдердің
құрамында діңгек, ұйытқы сыңар болмайтындықтан, оларды белгілі бір сөз
табына телуде олардың тұтас фразеологиялық мағынасы ескеріледі.
Фразеологизмдерді сөз таптарына зат есім мағыналы (субстантив), сын есім
мағыналы (адъектив), етістік мағыналы, үстеу (адвербиял) мағыналы деп қана
топтауға болады. Фразеологизмдердің мағынасы сөз таптарының мағынасына
жуық, жақын болуы тұрғысынан сөз таптарына қатысты болады. Грамматикалық
діңгек сөзінің көмегімен фразеологиялық тіркестер белгілі бір сөз табына
телінеді деген пікір даулы, өйткені фразеологиялық оралым бір бүтін
мағынаға ие, сонымен қатар сөйлемнің бір ғана қызметін діңгек
(грамматикалық ұйытқы) сөзі көмегімен атқармайды, керісінше бойындағы
мағынасының қайсыбір сөз табына жуықтығымен, қатыстылығымн атқарады.
Мысалы: кер миық (кербез, сәнқой) тіркесі басқа сөздермен тіркескенде де,
өзгеріп түрленуде де сын есім түрінде болады (кер миық адам, кер миықтау,
өте кер миық), яғни сын есім қасиетіне бүтін тіркестің мағынасы сүйеніш
болып тұр. Жасалған өзгеріс ол мағынаны бұзып тұрған жоқ. Сол сияқты жуан
жұдырық - озбыр; жұмсақ көңіл - көңілшек; басына қамшы үйірді -өктемдік
жасады; екі езуі екі құлағында - қуанышты т.б. фразеологизмдердің
мағынасына назар аударсақ, тек бүтін тіркестің мағынасы ғана белгілі бір
сөз табының мағынасымен жақындығын көреміз. Әрине, бастапқы еркін тіркес
кезінде бұлардың бір сыңарының діңгек сөз қызметін атқарғаны белгілі. Мына
фразеологизмдер: бас қайғы - мұң, ашық ауыз - сыр сақтай алмайтын адам,
буынсыз тіл - шешен, домалақ арыз - арызшының атынсыз жазылған хат, жағалай
ел - көпке мәлім жұрт т.б. зат есім категорияларын қабылдап сипатталады,
мысалы: бас қайғысымен, буынсыз тілді, буынсыз тілмен, буынсыз тілге,
буынсыз тілден т.б. деп, зат есім тәрізді түрлендіреміз. Фразеологиялық
оралымның қандай бір сөз табының категориясына грамматикалық діңгек сөзі
негізінде топтасады деген пікірдің бұл жерде негізі жоқ, өйткені
фразеологизмдердің тұтас мағынасы оны құраушы сыңарлардың мағыналарынан
тікелей тумайды, және де діңгек сөз негізінде де фразеологизмнің тұтас
мағынасы тікелей тумайды. Мысалы, қас пен көздің арасында - лезде, бармағын
тістеу - өкіну, өкшесін жалтырату - кету, төбе шашы тік тұру - үрейлену,
қолдың саласындай - біркелкі, әдемі т.б. фразеологизмдерінін құрамында
грамматикалық діңгек сөз мүлдем байқалып тұрған жоқ, керісінше халық
анасында бұлардың фразеологиялық бүтін мағынасы сақталған да, олар осы
мағынасы негізінде дайын күйінде қолданылады және грамматикалық тұрғыдан
бұл мағыналары оларды сөз таптарына топтастыруға негіз болады.
Фразеологизм сөйлемде басқа сөздермен байланысу барысында өзі қатысты
сөз табының категориялық байланысу формаларына, тіркесу ерекшеліктеріне сай
қызмет атқарады, мысалы: көк ми фразеологизмі адам сөзімен бірге келіп,
оның анықтаушы қызметін атқарады. Жатып ішер арам тамақтарды қуып шығайық
арамыздан! деген сөйлеміндегі арам тамақ зат есім түрінде, ал жатып
ішер оның анықтаушы (сын есім) мағынасында тұр. Фразеологиялық тіркестер
белгілі бір грамматикалық категорияларға да ие болып келеді, мысалы,
етістікті мәндегі фразеологизмдерге етістіктің категориялары тән болады.
1.1 Фразеологизмдердің семантикалық белгілерінің семасиологиялық
негіздері
Жалпы фразеологизмдердің мағынасының құрылымдық элменеттері туралы сөз
болғанда негізінен, төмендегі мағына элементтерін сөз еткен жөн. Олар: а)
денотаттық мағына бөлшегі; ә) сигнификаттық мағына бөлшегі; б) эмоциялық
мағына бөлшегі және в) тілдің ішкі құрылымымен байланысты мағына бөлшегі.
Себебі фразеологизм шындық дүниедегі заттармен, құбылыстармен байланысып
қоймастан, адамдардың, қоғамдық ортадағы құбылыстар қызметімен, көп қырлы
тұрмыс жағдайларымен, ынтасымен адамзаттың, оны қоршаған ортаның барлық
өмірін, құбылыстарды қамтиды. Сондықтан да фразеологизм мағынасында
сөйлеушінің жасына, өмір тәжірибесіне, жағдайға, тіпті ұлттық
ерекшеліктеріне, жасына, психологиялық жағдайына, менталитетіне байланысты
мағыналық элементтердің болуы мүмкін.
Фразеологизмнің метафоралы, мотономиялы, синонимдік, антонимдік және
т.б. қасиеттері мағынамен тікелей байланысты. Денотаттық, сигнификаттық,
эмоциялық, парадигмалық, синтагмалық мағыналардан барып туындайтын
мағыналардың негізінде фразеологизм мағынасы ауыс мағынаға ұласып
қалыптасады. Осы семасиологиялық негіздердің нәтижесінде фразеологизмдің
белгілері анықталады.
Мағына тұтастығы белгісі. Тілдің негізгі тұлғасын (сөзді) және сонымен
қатар синтаксистік сананың басты единицасы (сөз тіркестерін) – ФО-мен қатар
қойып зерттеу, оның тілдік нақты белгілерін анықтауға көмектеседі. ФО-н
беретін мағынасы жеке өзіне тән, тұтас мағына да, ол құраушы сыңарлардың
мағынасымен және сөздердің тіркесу қабілеті туралы мәселемен тығыз
байланысты. ФО-р осы тұрғыдан сөздерге арақатысты болса және олармаен
кейбір белгілерімен жақындасса, енді бір белгілерімен олардан алшақтайды.
ФО-р мен сөздер атқаратын қызметі, мағыналық байланыстағы (синонимия, көп
мағыналық, антонимия т.б.) тұрғысынан арақатысты, бірақ мұндай
арақатыстылық белгілі мөлшерде шектеулі болып келеді. Сөздердің
функционалдық өрісінің кеңдігі – олардың тілдегі жан-жақты қабілеті. Бір
жағынан, сөз қолдану процесінде морфема қызметін (сөз тудыруда және
сөздерді біріктіріп сөз жасауға), екінші жағынан, сөз – коммуникативтік
единица, яғни сөйлем қызметін, атқаруға қабілеттілігі. Сөздің осындай көп
қызмет атқаруға икемділігі тіл құрылысында орталық (негізгі) тұлға
болуынан. Сөздер негізінен фонетикалық (фонемалық құрамда) және
морфематикалық (морфемалық құрамда) тұлға, тілдің номинативтік екі жақты
элементі тұрғысынан – лексикалық тұлға. ФО-р морфемалардың тіркесінен
жасалмайды, олар сөздердің тіркесінен жасалады. ФО-ды құраушы сыңарлар –
сөздер өздерінің ФО-н құрамындағы мағыналарын тіркестен тыс тұрып
өрістетуге икемді болмағанымен, осы тіркес үшін мағыналы мүшелер – сөздер
болып табылады. Ал олардың мағынасының ерекшелігі сол, оның мағынасы,
біріншіден, құраушы сыңарлардың мағыналарынан туады, сыңарлардың
мағыналарынан туады дегенде, бір бүтіннің (тіркестің) мағынасы сыңарлар
мағыналарымен тікелей немесе жанамалай байланыста болады дегенді түсіну
қажет, мысалы: қалың ой, қам көңіл, қиғаш қас, ірі қара, тамырына балта
шапты, құлқынына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz