Түркістан қаласының тарихы (ХІХ –ХХ ғ.ғ.)

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ 958. 4: 939. 6

Қолжазба құқығында

Ж. З. Абулпатаева

ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХЫ (ХІХ -ХХ ғ. ғ. )

6М020300 - ТАРИХ мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық дәреже алу үшін магистерлік диссертация

ТҮРКІСТАН - 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ . . . 12

Қала мен өңірінің сипаттамасы . . . 12
Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық жағдайы . . . 18
Түркістан Қоқан-Ресей қатынасының шиеленісу жылдарында . . . 28
Ресей қол астына өткеннен кейінгі Түркістан . . . 38

2 ХХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ . . . 49

2. 1ХХ ғ. басындағы Түркістан қаласы . . . 49

2. 2 Кеңестендіру дәуіріндегі Түркістан . . . 53

3ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰСЫНДА ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ . . . 66

3. 1 Түркістан қала халқы егеменділік жағдайында . . . 66

3. 2 Тәуелсіздік тұсында Түркістан қаласының ұлттық құрамы мен білім деңгейі . . . 71

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 76

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 79

Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХІХ-ХХ ғ. ғ. Қокан хандығы карудың күшімен басып алып, ауыр алым-салыктар төлетіп, аяусыз әлеуметтік және ұлттық езгіге ұшыратқан оңтүстік қазактарын, нақты айтқанда Түркістан тұрғындарын енді Ресейдің кару күшімен басып алудағы негізгі мақсатын, сонымен қатар, оның калай жүргендігін және қаламыздың ХХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы мен экономикалық-мәдени дамуын айналымға түскен жаңа құжаттар мен деректер негізінде жаңаша көзқарас тұрғысында көрсету. Сондықтан, осы мәселелерді шешу барысында мынадай міндеттерді назарга алдык:

- Түркістан қаласының тарихындағы қарастырылып отырған ХІХ - ХХ ғ. ғ. кезеңнің жалпы тұстары мен нақты өзгерістерге ұшырауын көрсету;

- ХІХ - ХХ ғ. ғ. Түркістан қаласының экономикалық, мәдени дамуын көрсету;

- Казақстанның оңтүстігін басып алу мақсатын қойған Ресей империясының қокандықтар жағынан жергілікті тұрғындарга жасаған озбырлығын калай пайдаланғандығын аныктау;

- Орталык Азия хандыктары мен Ресей империясы арасындағы текетіреске басқа, батыс европалык және азиялық елдердің қалай қарағанын, кейбірін оған араласуының себептерін анықтау;

- Қокандықтар басып алған казак жерлерін XIX ғ. 40-50 жж. біртіндеп Ресей империясының жаулап ала бастауын және ол жерлерде орыс отарлауының күшею процесін көрсету;

- Ресей мен Қокан хандығының арасындағы Казакстанның онтүстігі үшін текетіресінің патша үкіметінің пайдасына шешілгенін, бұл өңірдің бүкіл казак жері сиякты біржола отарға айналуын накты мысалдар негізінде көрсету;

- Тәуелсіздік тұсындағы қала экономикасы мен мәдениетінің дамуына талдау жасау;

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ХІХ - ХХ ғ. ғ Түркістан қала халқының әлеуметтік- экономикалық, мәдени дамуы зерттелді. Түркістан қаласының саяси және рухани өмірінде алатын орнына тарихи дерек көздері арқылы талдау жасалынды.

Келесі жаңалық д иссертациялық жұмыста пайдаланылған дерек көзіне тікелей байланысты, өйткені оның басым көпшілігі осы жұмыста ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізіліп отыр. Зерттеудің маңызды бір ғылыми жаңалығы - Түркістан қаласы мен Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси өмірінің бұрын жарық көрмеген немесе теріс түсіндірілген оқиғаларды тұңғыш рет ашып көрсетілуі болып табылады. Қазіргі замандағы тұжырымдамалық әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі маңызы кешенді түрде зерттелініп, Түркістан қаласының тарихи рөлі айқындалды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар

- Түркістан қаласы саяси, әлеуметтік - экономикалық және рухани астана ретінде өз орнын жоғалтпады;

- Патшалық Ресейдің үстемдігі кезінде Түркістан қаласының тұрғындарының құрамы күрделі өзгерістерге түсті;

- Патшалық Ресейдің отарлық саясатының қарқын алуына байланысты Түркістан қаласымен оның төңірегіндегі тұрғындардың әлеуметтік құрамында жаңа әлеуметтік топтар бой көрсетті;

- Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі тұрғындардың білім деңгейіне ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы саяси - әлеуметтік өзгерістер өз әсерін тигізді;

- Түркістан өлкесінде кеңестік орнаған алғашқы жылдарда орын алған ашаршылық Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі елді-мекендердегі тұрғындардың санына және табиғи өсіміне кері әсерін тигізді;

- Кеңестік биліктің халық ағарту саласында жүзеге асырған іс-шаралары өңірдің тұрғындары арасында орын алған сауатсыздықты жоюда елеулі рөл атқарды.
- Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-демографиялық дамуында кеңестік биліктің ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, индустрияландыру, халықтарды күштеп қоныс аударту сияқты т. б. іс-шаралары өзіндік терең із қалдырды.

- Бүгінгі таңдағы Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-демографиялық дамуы елімізде жүзегі асырылған әлеуметтік іс-шаралармен тығыз байланысты;

- Түркістан қаласы мен бүкіл аймақтық қоғамдық-саяси және мәдени өміріндегі орны мен тарихи рөліне объективті баға берілді.

Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың барысында алынған нәтижелер мен тұжырымдарды Отан тарихының ХІХ ғ. соңы - ХХ ғ. тарихына арналған ғылыми зерттеулерде және оқу құралдарында пайдалануға болады. Сол сияқты жоғары оқу орындарының тарих, филология, мәдениеттану, дінтану, саясаттану мамандықтарындағы студенттер үшін таңдау курсы ретінде ұсынуға болады.

Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация мазмұнындағы негізгі нәтижелер мен тұжырымдар ҚР Білім және ғылым министрлігінің БҒМ Бақылау комитеті бекіткен тізімге сай 1 ғылыми басылымда, 2 республикалық ғылыми-практикалық конференциялардың жинақтарында жарық көрді.

1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ

1. 1 Қала мен өңірінің сипаттамасы

2000 жылы дүние жүзі көлемінде Түркістан қаласының 1500 жылдығы аталып өтті. Он бес ғасырлық тарихы бар бұл қаланың өткеніне көз салсақ, қаншама қилы - қилы кезеңдерді, оқиғаларды бастан кешірген. Бүкіл Түркістан өңірін дүбірлетіп, сонау шар тарапқа жетіп жатқан сол оқиғалардың бірін білсек, мыңын әлі білмейміз.

Берісін айтсақ, XII ғасырға дейін Шауһар, XV ғасырдың соңына дейін Иассы қаласы деп аталған Түркістан XVII ғасырдың басынан қазақ хандарының астанасы болды. Түркістан - қалаcсының іргесі б. з. 500 жылы қаланып, түркі халықтарының орталығы болып келеді.

Археологтар Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын дәлелдеп отыр. Түркістан қаласының айналасындағы аймақта тас дәуірі ескерткіштері - Шоқтас, Қосқорған - бұл өңірде әуелгі адам кем дегенде 550 мың жыл бұрын мекен еткеннін көрсетеді. Б. з. б. 2-мың-жылдықтан бастап Түркістан қаласы төңірегінде Қазақстанның басқа да өңіріңдегідей Андронов мәдениетін жасаушылар тұрған.

Түркістанның ежелгі аты - Иасы. Археологтар ертедегі Иасының орны қазіргі Күлтөбеге сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. VII-XII ғасырларда Түркістан төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады. IX ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. Бұл өңірге 809-819 жылдар аралығында Хорасан билеушісі әл-Манун, X ғасырдың соңында саманилік билеуші Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. XII ғасырдың 1-ширегінде қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Иасы өлкенің орталығына айналды. Қожа Ахмет Иасауи осында келіп қоныс тепкен кезде атақ-даңққа бөленді. Қожа Ахмет Иасауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірі басына мазар тұрғызылды. Ол қасиетті орын деген атқа ие болды. Қаланың Ұлы Жібек Жолының бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географиялық жағдайдың қолайлылығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі, сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті. Иасы қаласы туралы деректер XIII ғасырда жарық көрген Киракос Гандзакенцидің \"Армения тарихы\" атты еңбегінде кездеседі. Бұл еңбекте Иасы қаласы Асон деген атаумен берілген. Иасы атауы XIV ғасырдан бастап тарихи шығармалардың беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд-Дин Әли Йездидің хабарларына қарағанда, 1388 жылы Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік тайпаларының қасиетті мекеніне айналған Қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды. Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін Қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаһристан, рабад қалыптасты. XV ғасырдың 1-жартысында Шараф әд-Дин Әли Йезди Иасыны шағын елді мекен болды деп атап корсетсе, ал XVI ғасырда Рузбехан Исфахани \"Михманна-ме-и Бұхари\" атты шығармасында Иасыны былайша суреттейді: \"Аса қасиетті Қожаның сағанасы орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер, Түркістан аймағының орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы заттар жеткізіледі де, сол жерде оларды сату басталады. Сондықтан ол көпестердің тең-тең жүктерін шешіп, саяхатшылар тобын әр елге аттандыратын орын болды\". XV-XVII ғасырларда зираттың төңірегіне ақсүйектер күмбездері салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан Бегім (XV ғ. ), Есім хан (XVII ғ. ) күмбездері ерекше маңызды болды. 1579 жылы Иасы қ. Ақназар ханның иелігіне айналды. Түркістан Есім ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол кезден бастап Иасы қаласы Түркістан деп атала бастады.

Түркістанды 1785 жылы қазақтардан Бұхара билеушісі Мир - Масум шах Мурад тартып алса, 1799 жылы Ташкент билеушісі Жүніс қожа басып алып, ол өлгеннен кейін қайтадан Бұхара хандығына өтті. Ақырында 1815 жылдың жазында Бұхара әмірі Хайдардың қол астына Қоқан ханы Омар тартып алды. Осындай бір қолдан екінші қолға өту, соның барысында талауға түсудің салдарынан Түркістан қаласы, оның өңіріндегі елді мекендер қатты күйзелді.

Біздің әңгіме еткелі отырғанымыз - Түркістан қаласы мен оның өңірінің сан - салалы үлкен тарихының бір кезеңі ғана. Ал бұл кезең әлі күнге дейін толық зерттеліп, арнайы еңбек жарияланған емес. Оның тарихын зерттеу соңғы кездерге дейін қажау өріп келген еліміздің сонау кезеңдегі тарихын зерттеу екендігі сөзсіз.

Зерттей қарасақ, XIX ғасырдың ортасына қарай Түркістан өңірінде көптеген ірі елді мекендер, бекініс қамалдар болды. Соның ішінде Базарлық, Қарашақ, Шубанақ, Ұрандай, Шаға, Құрлақ, Ташанақ сияқты елді мекендер қаламен іргелес жатса, Иқан, Қарнақ, Өгізтау, Сауран, Отырар елді мекендері алды жиырма арты алпыс шақырым арыда болды. Ал Шелек, Жаңақорған, Шолаққорған, Созақ сияқты елді мекендер мен бекіністер жүз-жүз елу шақырымдай алыста жатты. Ал Сырдың арғы бетінде табиғатының өзіндік кереметі бар, кең жайлау, сахара жатты. Ескі Сейхундария бойындағы керіліп жатқан кең дала - осы өңір қазақтардың қашаннан бергі жайылымы.

XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Қала үшін бұхаралық және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды [27] . Бұл тұста Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған болатын, мұны пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді өз хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.

Қоқан ханы Әлім 1808-1810 жылдар аралығында Сайрам, Шымкент қалалары мен оларға жақын аймақты басып алды [28] . 1819 жылы Ұлы жүздің негізіг бөлігі мен Түркістан қаласы да Қоқан ханының қол астына өтті [29] .

1819-1864 ж. ж. Түркістан Қоқан қол астына қарады. Сол кезеңде Түркістан қаласының аумағы 70 га жуық болды. Оны балшықтан соғылған қамал қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған [30] . Ресей империясы мен Қоқан хандығы арасындағы Казақстанның оңтүстік өңірі үшін текетірестің басталуы қарсаңында қоқандықтардың бұл өңірді түгелдей дерлік бағындырған, енді өзінің басқыншылык әрекетін үш бағытта жүргізуді ойлады.

Расында, Бұқара әмірі мен Хиуа ханына қарағанда өз күшінің басым екенін, Ресей мен Қытайдың бүл өңірге жақын арада келе алмайтындығын сезінген Қоқан ханы бүл ойын іске асыруда әзірше өзіне қарсы келетін күшті бақталастың жоқ екенін түсінді. Бұл кездегі Қоқан хандығының күшейгені сонша, онымен каншама елдердің аягын тартатын Қытай мен Ресей сияқты үлкен империялардың өзі де есептескен [31] .

Қоқан ханы Омар 1815 жылдың ерте көктемінде тұтқиылдан шабуыл жасап, жарты мыңдық әскерімен Түркістанды басып алды. Қаланы қоқандықтардың басып алуын В. Наливкин толық суретеп жазады: «1815 жылдың жазында Омар Түркістан қаласына келіп, оны басып алады және бүкіл Орта Азия бойынша қасиет тұтатын кесенеге зиарат етеді. Қаланы соғыссыз және аса шығынсыз алған соң тонайды» [32] . Түркістан билеушісі қаланы тастап Бұқараға қашты. Омар қалада бірнеше күн болды. Қожа Ахмет Иасауи мазарына зиарат жасап, 70 қойды құрбандыққа шалып, кесенедегі барлық қызметші, шырақшы, дінбасыларына сыйлық үлестірді. Сонаң соң Ташкентке қайтар алдында Түркістан уәлаятының әкімі етіп Шейх-и-Бадалды тағайындады. Омар әскерлері Каратау жоталарынан ары асып, Бетпакдала, Мойынқүм өңіріндегі қазақ руларын бағындырды. Стратегиялық манызы бар жерлердегі бұрынғы қорғандарды жөндетіп, кажетті деген жерлерге жаңаларын салдырды. Сонын бірі -Шолакқорған бекінісі еді [33] . Ал Орынбордан Жетісуга қарай өтетін керуен жолындагы ертеден келе жатқан Созак бекінісі күшейтілді. 1818 жылы Ақмешіт бекінісі салынып [34], Арал теңізіне жетті.

XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік аудандарында Қоқан және Хиуа феодалдары үстемдік етті.

Сайрам, Шымкент, Түркістан қалалары, Талас аймағы, Ташкент қаласы мен Арыс өзені аралығында қазақ көшпелілері Қоқан ханының билігінде болды. Сырдарияның төменгі ағысы және Арал бойындағы қазақ көшпелілері Хиуа хандығына бағынды.

Хиуа мен Қоқан хандықтары жаулап алған Қазақстан аумағында қатаң феодалдық қанау жүйесі орнатылды. Хиуа және Қоқан отрядтары қазақ ауылдарына жиі шабуыл жасап, малдарын әкетті, еркектерін өлтірді, әйелдерін күң етті.

Қоқандықтардың қазақтарға түрлі салықтар салуы қарапайым адамдарға үлкен ауыртпалық түсіріп, ішкі әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халық ішінде кедейлердің көбеюіне әкеліп соқты. Қоқандықтар билік жүргізген тұстағы ауыр жағдайлар елдің есінде қатты сақталып қалды. Ол туралы Ш. Уәлиханов: “Қазақтардың арасында "әзірейіл барда жаным бар деме, қоқандақтар барда малым бар деме" - деген мәтел пайда болды”, - деп көрсетеді. Қазақ халқы қоқан билігіне қарсы наразылықтар көрсетіп отырды. 1810 ж. Ташкент өңірінде тұратын қазақтар салық төлеуден бас тартты. Қоқан ханы Әлім бек қарсылық көрсеткендерді тыныштандыруға және Сайрам, Ташкент, Түркістанды бағыныру үшін 12 мың әскер жіберді. Қоқандықтардың қолына түскен төңіректегі қазақтар тонаушылыққа ұшырады. Қоқандықтар Түркістанды басып алуы кезінде оның билеушісі Тоқай Төре Бұхараға қашуға мәжбүр болды. Бұхараның әмірі Тоқай Төреге Бұхарадағы соғысқа жарайтын қазақтардан жасақ жинап алуға рұқсат берді. Жасақ жинап жарақтанған Тоқай Төре алдымен Созаққа бекініп, одан кейін Түркістанды қоршауға алды. Оған қарсы қоқандықтар Ташкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрді аттандырды. Олар жолда Тоқай Төреге көмек көрсеткен 1000 отбасынан тұратын қазақ ауылына шабуыл жасап, ауылды тонап, көп пайда түсіріп, адамдарын тұтқындап алып кетті. Түнде Тоқай Төре Созақты тастап қашуға мәжбүр болды. Одан кейін қазақтардың қарсылығы біраз уақыт басылды. Тоқай Төре уақытша Бұхараны паналады, ал кейін ол Бұхара әмірінің балалары билікке таласқан тұста өлтірілді.

Әлім хан тұсында қоқандықтар Ұлы жүзге шабуыл жасап, қазақтың Шымкент, Сайрам қалалары басып алынды. Жау Әулиеата және Түркістан қаласы қорғаушыларын аяусыз жазалады. Қоқан бекіністері көшпелі қазақтарды жазғы жайылымнан бөліп тастады.

1821 ж. Тентек төренің бастауымен қазақтардың Қоқан үстемдігіне қарсы көтеріліс болды. Көтерілісшілердің саны 12 000 дейін жетті. Олар Сайрам, Шымкент, Әулие-Ата қалаларын алып, бірнеше бекіністі қоршады. Көтеріліске Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата төңірегін мекендеген қазақтар қатысты. Көтерілісшілерге қарсы Абул-Қалым-Аталық басқарған әскер жіберілді. Тентек төре әскерін екіге бөлді. Бір бөлігі Тентек төренің басшылығымен Сайрамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді. Ұзаққа созылған қоршаудан кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мәжбүр болды. Тентек төре жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол” салығын, “зекет” төлеуге және Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге келісім берді

Қазақ халқы жат жұрттық құлдыққа көнбеді. Әсіресе, 1821 жылы өткен көтеріліс күшті болды. Оған Түркістан, Шымкент, Әулиеата төңірегінен қазақтар қатысты. Көтерілісті Тентек төре басқарды, оның туы астына 12 мың көтерілісші жиналды. Олар Сайрамды алып, оны өздерінің тірек бекеті етті. Көтеріліс ауқымынан Қоқан ханының үрейі ұшты. Омар хан тез шаралар қабылдауы тиіс болды. Көтерілісшілерге қарсы Абулқалық - Аталық басқаруымен мол әскер жіберілді. Қоқан отрядтарының жақындап қалғанын білген Тентек төре көтерілісшілерді екіге бөлді. Бір бөлігі Сайрам бекінісіне орналасты, екіншісі Шымкент бекінісіне жайғасты. Тек ұзақ және серпінді қорғана отырып қана, көтерілісшілер оз шептерін тастап кетті. Кейбір қазақ феодалдарының сатқындығы көтерілісті жеңіліске ұшыратты. Қоқан феодалдары көтерілісті аяусыз басты, жүздеген ауылдарды тонады, мыңдаған шаруаларды өлтірді.

Қокан билеушілері басып алган жерлерге алгашкы кезден-ақ қазақтар мен қырғыздарга өзінің каталдыған танытты. Осыған байланысты казактар наразылықтарын білдіре бастады [35] . Ақырында, 1821 жылы Тентек төре (шын аты Рүстем Аспандиярүлы) бастаған казақтардың баскөтеруі үлкен көтеріліске ұласты. Көтерілістің орталығы он жылдан астам қанау көрген Шымкент және Сайрам қалаларының төңірегінде болды [36] . Оған қатысқандардың саны барған сайын өсіп, 12 мың адамға дейін жеткен [37] . 1821 жылғы Тентек төре бастаған қазақ қолдарының Түркістанды азат етпек болған әрекеті сәтсіз аяқталды [38] . Қала ұзақ уақытқа қоқандықтардың иелігіне өтті.

Отаршылдарға карсы жүргізілген оңтүстік казақтарының бұл көтерілісі жеңілгенмен қоқандықтарға карсы алғашкы ірі бас көтеруі болды. 1821 жылғы Тентек төре бастаған көтеріліс азаттық сипатында болды. Көтерілістің жеңіліске ұшырауына қарамай, қазақ шаруалары Қоқан езгісіне қарсы күресін жалғастыра берді.

Қоқан хандығы казақ жерінен оңтүстігінде бір жағы Сыр бойымен Ресей империясының шекарасына тірелсе, екінші жағынан да Алатау етегімен шығысқа қарай жүріп отырып, Күйік асуынан асып, ескі Тараз орнына жақындады. Жол-жөнекей қазақ ауылдарын кырып-жойып сол жерлерге баскарып отыру үшін өзінің сенімді адамдарын қойды. Шамамен, 1827 жылы Мұхаммед Әлі ханның бұйрығы бойынша шығыс бағытындағы сенімді Әулиеата бекінісі салынды [39] . Осыдан кейін шығысқа карай жылжып, Құлан, Меркіні алып, іргелес жатқан қырғыздардың солтүстік жағындагы біраз жерлерін де басып алды. Жетісуға карай жылжуды шапшандата түскісі келген еді, бірақ алдынан орыс бекіністері салынып жатқандықтан одан әрі ілгері қарай жылжуын тоқтатуға мәжбүр болды. Дегенмен, бұл кез Қоқан хандығының мейлінше күшейіп, кемеліне келген дәуірі болды.

Қоқан хандығы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдыктарында қазақ жерінің онтүстігін жаулауда негізінен мынадай максат койды: сол кездегі жергілікті феодалдардың және жеке өзінің мүддесі болып отырған иеліктін жерін көбейту, байлыкты өсіру, сондай-ак ел ішіндегі кейбір тұраксыздыктарды жою жаңа жерлерді жаулал алу аркылы шаруалардың наразылығына тойтарыс беру.

Қокан хандығының бұл саясаты ел ішіндегі жағдайды біраз тұрактандырды. Хандық шекарасын кеңейту аркылы көптеген сенімсіз билеушілерді де алыстағы аймакка жер аударып, өзінің кауіпсіздігін сактандырды. Қокан хандығының казак жеріне жүргізген жаулау соғыстары тонаушылык сипат алып, енді олар казак жерінен өтетін керуендерді бақылауға мүмкіндік алды. Бұл мақсатты іске асыру үшін қазақтар арасындағы бұрыннан келе жаткан ру-ру, тайпа-тайпа арасындағы барымталыкты пайдаланды.

Сөйтіп, Қоқан хандығы бүкіл қазақ даласының онтүстігінің едәуір жерін басын алды. Қокан хандығының жері солтүстік батысында да, солтүстігінде де, солтүстік-шығысында да Ресеймен шектесті. Бұл Ресей мен Қокан хандығының казак жері үшін қарама-қайшылықтың басталуына алып келді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.