Түркістан қаласының тарихы (ХІХ –ХХ ғ.ғ.)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.САЯСИ ТАРИХЫ ... ... 12
1.1 Қала мен өңірінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Түркістан Қоқан.Ресей қатынасының шиеленісу жылдарында ... ... ... ... ... 28
1.4 Ресей қол астына өткеннен кейінгі Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2 ХХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.САЯСИ ТАРИХЫ ... ... ..49
2.1ХХ ғ. басындағы Түркістан қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Кеңестендіру дәуіріндегі Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰСЫНДА ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Түркістан қала халқы егеменділік жағдайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Тәуелсіздік тұсында Түркістан қаласының ұлттық құрамы мен білім деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.САЯСИ ТАРИХЫ ... ... 12
1.1 Қала мен өңірінің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2 Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік.экономикалық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Түркістан Қоқан.Ресей қатынасының шиеленісу жылдарында ... ... ... ... ... 28
1.4 Ресей қол астына өткеннен кейінгі Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2 ХХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.САЯСИ ТАРИХЫ ... ... ..49
2.1ХХ ғ. басындағы Түркістан қаласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
2.2 Кеңестендіру дәуіріндегі Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰСЫНДА ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
3.1 Түркістан қала халқы егеменділік жағдайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 66
3.2 Тәуелсіздік тұсында Түркістан қаласының ұлттық құрамы мен білім деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...79
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХІХ-ХХ ғ.ғ. Қокан хандығы карудың күшімен басып алып, ауыр алым-салыктар төлетіп, аяусыз әлеуметтік және ұлттық езгіге ұшыратқан оңтүстік қазактарын, нақты айтқанда Түркістан тұрғындарын енді Ресейдің кару күшімен басып алудағы негізгі мақсатын, сонымен қатар, оның калай жүргендігін және қаламыздың ХХ ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы мен экономикалық-мәдени дамуын айналымға түскен жаңа құжаттар мен деректер негізінде жаңаша көзқарас тұрғысында көрсету. Сондықтан, осы мәселелерді шешу барысында мынадай міндеттерді назарга алдык:
- Түркістан қаласының тарихындағы қарастырылып отырған ХІХ – ХХ ғ.ғ. кезеңнің жалпы тұстары мен нақты өзгерістерге ұшырауын көрсету;
- ХІХ – ХХ ғ.ғ. Түркістан қаласының экономикалық, мәдени дамуын көрсету;
- Казақстанның оңтүстігін басып алу мақсатын қойған Ресей империясының қокандықтар жағынан жергілікті тұрғындарга жасаған озбырлығын калай пайдаланғандығын аныктау;
- Орталык Азия хандыктары мен Ресей империясы арасындағы текетіреске басқа, батыс европалык және азиялық елдердің қалай қарағанын, кейбірін оған араласуының себептерін анықтау;
- Қокандықтар басып алған казак жерлерін XIX ғ. 40-50 жж. біртіндеп Ресей империясының жаулап ала бастауын және ол жерлерде орыс отарлауының күшею процесін көрсету;
- Ресей мен Қокан хандығының арасындағы Казакстанның онтүстігі үшін текетіресінің патша үкіметінің пайдасына шешілгенін, бұл өңірдің бүкіл казак жері сиякты біржола отарға айналуын накты мысалдар негізінде көрсету;
- Тәуелсіздік тұсындағы қала экономикасы мен мәдениетінің дамуына талдау жасау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ХІХ - ХХ ғ.ғ Түркістан қала халқының әлеуметтік- экономикалық, мәдени дамуы зерттелді. Түркістан қаласының саяси және рухани өмірінде алатын орнына тарихи дерек көздері арқылы талдау жасалынды.
Келесі жаңалық диссертациялық жұмыста пайдаланылған дерек көзіне тікелей байланысты, өйткені оның басым көпшілігі осы жұмыста ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізіліп отыр. Зерттеудің маңызды бір ғылыми жаңалығы - Түркістан қаласы мен Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси өмірінің бұрын жарық көрмеген немесе теріс түсіндірілген оқиғаларды тұңғыш рет ашып көрсетілуі болып табылады. Қазіргі замандағы тұжырымдамалық әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі маңызы кешенді түрде зерттелініп, Түркістан қаласының тарихи рөлі айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- Түркістан қаласы саяси, әлеуметтік – экономикалық және рухани астана ретінде өз орнын жоғалтпады;
- Патшалық Ресейдің үстемдігі кезінде Түркістан қаласының тұрғындарының құрамы күрделі өзгерістерге түсті;
- Патшалық Ресейдің отарлық саясатының қарқын алуына байланысты Түркістан қаласымен оның төңірегіндегі тұрғындардың әлеуметтік құрамында жаңа әлеуметтік топтар бой көрсетті;
- Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі тұрғындардың білім деңгейіне ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өзгерістер өз әсерін тигізді;
- Түркістан өлкесінде кеңестік орнаған алғашқы жылдарда орын алған ашаршылық Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі елді-мекендердегі тұрғындардың санына және табиғи өсіміне кері әсерін тигізді;
- Кеңестік биліктің халық ағарту саласында жүзеге асырған іс-шаралары өңірдің тұрғындары арасында орын алған сауатсыздықты жоюда елеулі рөл атқарды.
- Түркістан қаласының тарихындағы қарастырылып отырған ХІХ – ХХ ғ.ғ. кезеңнің жалпы тұстары мен нақты өзгерістерге ұшырауын көрсету;
- ХІХ – ХХ ғ.ғ. Түркістан қаласының экономикалық, мәдени дамуын көрсету;
- Казақстанның оңтүстігін басып алу мақсатын қойған Ресей империясының қокандықтар жағынан жергілікті тұрғындарга жасаған озбырлығын калай пайдаланғандығын аныктау;
- Орталык Азия хандыктары мен Ресей империясы арасындағы текетіреске басқа, батыс европалык және азиялық елдердің қалай қарағанын, кейбірін оған араласуының себептерін анықтау;
- Қокандықтар басып алған казак жерлерін XIX ғ. 40-50 жж. біртіндеп Ресей империясының жаулап ала бастауын және ол жерлерде орыс отарлауының күшею процесін көрсету;
- Ресей мен Қокан хандығының арасындағы Казакстанның онтүстігі үшін текетіресінің патша үкіметінің пайдасына шешілгенін, бұл өңірдің бүкіл казак жері сиякты біржола отарға айналуын накты мысалдар негізінде көрсету;
- Тәуелсіздік тұсындағы қала экономикасы мен мәдениетінің дамуына талдау жасау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ХІХ - ХХ ғ.ғ Түркістан қала халқының әлеуметтік- экономикалық, мәдени дамуы зерттелді. Түркістан қаласының саяси және рухани өмірінде алатын орнына тарихи дерек көздері арқылы талдау жасалынды.
Келесі жаңалық диссертациялық жұмыста пайдаланылған дерек көзіне тікелей байланысты, өйткені оның басым көпшілігі осы жұмыста ғылыми айналымға тұңғыш рет енгізіліп отыр. Зерттеудің маңызды бір ғылыми жаңалығы - Түркістан қаласы мен Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси өмірінің бұрын жарық көрмеген немесе теріс түсіндірілген оқиғаларды тұңғыш рет ашып көрсетілуі болып табылады. Қазіргі замандағы тұжырымдамалық әлеуметтік-экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі маңызы кешенді түрде зерттелініп, Түркістан қаласының тарихи рөлі айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- Түркістан қаласы саяси, әлеуметтік – экономикалық және рухани астана ретінде өз орнын жоғалтпады;
- Патшалық Ресейдің үстемдігі кезінде Түркістан қаласының тұрғындарының құрамы күрделі өзгерістерге түсті;
- Патшалық Ресейдің отарлық саясатының қарқын алуына байланысты Түркістан қаласымен оның төңірегіндегі тұрғындардың әлеуметтік құрамында жаңа әлеуметтік топтар бой көрсетті;
- Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі тұрғындардың білім деңгейіне ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өзгерістер өз әсерін тигізді;
- Түркістан өлкесінде кеңестік орнаған алғашқы жылдарда орын алған ашаршылық Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі елді-мекендердегі тұрғындардың санына және табиғи өсіміне кері әсерін тигізді;
- Кеңестік биліктің халық ағарту саласында жүзеге асырған іс-шаралары өңірдің тұрғындары арасында орын алған сауатсыздықты жоюда елеулі рөл атқарды.
1. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. Алматы: Атамүра. 1999, 296 б. (9-6).
2. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы: Санат, 1996, С. 654.
3. Тимковский Е.Ф. Путешествие в Китай через Монголию в 1820 и 1821-1822 гг.Л., 1978, ч.1, С. 317.
4. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. М., 1995. С.377. Путешествия по киргизским степям Туркестанского края.М., 1989, С.257.,
5. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. С. 204.
6. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. СПб., 1868 С.61-65.
7. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
8. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с.
9. Венюков М. Заметки о степных походах в Среднюю Азию. // Военный сборник., 1890 г. N12, С. 513.
10. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
11. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. А., 1998, С.89.
12. Массон М.Е. О постройке мавзолея Ходжа Ахмета. В книге: Загадки древнего Туркестана. А., 2000.
13. Сенигова Т.Н. Керамика городища Туркестан из верхного строительного горизонта (ХVІІ-ХVIIІ вв.) //Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата, 1978. С.171-187.
14. Бурнашева Р.З. Клады медных монет из г.Туркестана //Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969, с.58-68.
15. Ерзакович Л.Б., Нурмуханбетов Б., Ордабаев А. Подземное погребальное сооружение в Туркестане //Археологические исследования в Отыраре. Алма-Ата, 1977. С.59-72.;
16. Смагулов Е. А. Новые археологические данные к исторической топографии городища Туркестан //Исторические чтения памяти М.П. Грязова. Тезиси докладов. Омск, 1987, С. 166-169.
17. Адильгиреев Б.Х. Исследовательские работы по изучению археологических памятников материальной культуры.А., 1996, С.13; Итенов А.О. Археологические исследования в охранной зоне музея-заповедника "Азрет-Султан" в г.Туркестане. Фрагменты застройки некрополя. Отчет. Алма-Ата, 1993.
18. Шашаев А.К. Исследования городища Чуйтобе. Маргулановские чтения. Тезисы. Петропавловск, 1992. С. 110.
19. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного казахстана и Семиречья (VI начало XII в.). Алма-Ата: Наука, 1986. 256 с.
20. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан (Ерте дүниеден XVI ғасырға дейін). Алматы: Ана тілі, 1995. 176 б.
21. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 52-6.; Смағұлов Е., Григорьев Ф., Итенов О. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана. Алматы: Ғылым, 1998. С.232.
22 Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. 96-6.
23. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
24. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерттеу). Алматы: Рауан, 1995. 233 б.
25. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похороненных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан".
26. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б.
27. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 9-10
28. Казахско-русские отношения в ХVІ- ХVІІІ вв. Сборник документов и материалов. А., 1961. С.315
29. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 47
30. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
31. Китай и соседи в новое и новейшее время. Москва, Наука. 1982, С.454., (203-6.)
32. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1986.
С.215
33. Набиев Р.Н. Ташкентское восстание 1847 гг. и его социально-экономическое последствие. Ташкент. 1950. С.80. (с. 15).
34. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
35. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 185-6.
36. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск,
Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. Ташкент, 1912, С. 204, (с. 184).
37. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в XVII1-XX вв. Алматы: Білім. 1995. С. 290. (с.72).
38. Туркестанские ведомости, 1901, №39, №41
39. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
40. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 118
41. Массон М.Е.Мавзолей Ходжа Ахмеда Ясави. Ташкент, 1930. Мына кітап: История древнего Туркестана, А., 1999. с. 56.
42. Марьяшев А.Н. Мотов Ю.А. Крепостные стены позднесредневекового Туркестана. ИАН КазССР, Сер. общ. Наук. 1982. Вып.1
43. Барьтольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т.3 М., 1965. С.520
43. Северцев Н. Месяц плена у кокандцев. Спб., 1860. Мына кітапта: Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан, 1998. Б.35
44.
45. Бекназаров Р. Оңтустік Қазакстан тарихынын очеркі (XVIII-ХІХ г.ғ). Алматы: "Ғылым", 1976. 329 б.;
45. Әскери отарлау: салық жүйесі. //Казак тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24 бб.
46. Бакшилов С.К. Взаимоотношения Казахстана с ханствами Средней Азии в первой половине XIX в. Автореф. дисс.на соискание учен. степ. канд. ист. Наук. Москва, 1951, 27 с.
47. Мәшімбаев С. Патшалык Рессйдін отарлык саясаты. Алматы, "Санат", 1994, 136 б.
48. Хамраев А. К. К вопросу о земельно-водных отношениях в Бухарском ханстве в ХІХ веке. Ташкент. 1978 г
49. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в XVIII-XX вв. Алматы: Білім. 1995. С.290, (сс.74-75).
50. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
51. Зиманов С. Общественный строй казахов в первой половине XIX в. Алма-Ата, 1958, 23 с. (158 с).
52. Тетеревников А.Н. Очерки внутренней торговли киргизской степи. Л., 1967, 22-26 с. (159 с).
53. Әскери отарлау: салық жүйесі. //Қазақ тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24
54. Аманжолов Қ. Түркі халыктарының тарихы Алматы, Білім-1999. 130 б. (Б.326).
55. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
56. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ -начала XX в. Изд. Академии наук КазССР, Алма-Ата, 1963, 90 с. (С. 407).
57. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
58. Пичулин П. Вторжение кокандцев в Алатауский округ в 1861 г. // Военный сборник. 1872, N5, с.512.
59. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
60. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, с. 406
61. Түркістан. Ұлттық энциклопедия. А., 2003. с.262
62. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 185-6.
63. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, С. 406, с.262
64. Түркістан жинагы. 10-т., 312-п.
65. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской... с.204.
66. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, С. 406, с.62 69. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 165-6.
67. Сярковский Г. Воспоминания походов 1864-1865 гт. Военный сборник. 1891. N2, 378-6.
68. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с. Б. 60
69. «По горам и степям Средней Азии. Путевые заметки. От укрепления Джулека до города Туркестана . Туркестанские ведомости. Том 297. С.633
70. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 158-6.
71. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1967-1914 гг. Алма-Ата, 1965, С.345, с.34.
72. Кенесары Ахмет султан. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, Жалын, 1992, 48 б., 34-6.
73. XIX гасырдың ортасындағы Оңтүстік Казакстан: ішкі және сырткы жағдайы. Алматы, 2003, 220б.
74. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
75. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
76. ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 59- іс, 8-п.
77 ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 63- іс, 1-п.
78 ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 33- іс, 7-п.
79 ҚРОММ., 119 – қ, 1 –т, 278- іс, 3-п.
80 Сайфулмаликова С. Бұхарлық еврейлер: саны, әлеуметтік-экономикалық жағдайы (ХІХ ғ.екніші жартысы – ХХ ғ. басы) // Абай атындағы ҚазҰПУдың тарих факультеті және оның педагогикалық, ғылыми кадрларды дайындаудағы рөлі: тарихы мен бүгіні. Университет аралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. 11 желтоқсан 2009 жыл. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, «Өлке» баспасы, 2009. 472 б.
81 Әскери отарлау: салық жүйесі. //Қазақ тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24 бб.
82 Туркестанский сборник. 112-т.,101-п.
83. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
84 ҚРОММ., 145 – қ, 1 –т, 38- іс, 52-п.
85. Набиев Ф. Из истории ликвидации разрухи в сельском хозяйстве Туркестана. (1918-1920 г) // Общественные науки в Узбекстане: 1985, № 10, с. 23
86 ҚРОММ., 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 6-п.
87. ҚРОММ., 119 – қ, 1 –т, 227- іс, 47-п.
88 Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. СПб., 1868 С.61-65.
89. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. М.,
90 Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
91 Движение Алаш: сборник материалов судебных процессов над алашевцами. Трех томник. Алматы, 2011 С346 -347
92 Всесоюзная перепись населения. 1926 г. ЦСУ СССР. М., 1928. -Том 25. – С. 180.
93. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы патшалық Ресейдің салык саясаты. Ғыл. конф. жинағы. Алматы, Қазақпарат, 2002., 89 -92 66
94. Патшалық Ресейдін салық жүйесіндегі бекіністердін мәні мен мақсаты. Ғылыми конференция жинагы. Алматы. Қазақпарат, 2002, 21-23 б.б.
95 Мажитов С.Ф. Формирование исторического сознания в Республике Казахстан: реалии и перспективы // Современное состояние и перспективы развития иторической науки Казахстана и России. – Алматы, 2008. – С. 10-29.
96 Өмірбекұлы Ж. Түркістан қаласы және облыстың ауыл тұрғындарының саны мен білім деңгейіндегі өзгерістер (1999-2009 жж.) // Еуразия Орталығы. – 2010. - №2-3. – 185-189-бб.
97 Елемесова А. Национальный состав населения Республики Казахстан // Экономика и статистика. - 2002. - №3. С. 99-100.
98 Өмірбекұлы Ж. Түркістан қаласы және ауыл тұрғындарының әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер // Казахстан и глобальные вызовы современности: материалы научно-практической конференции (г. Алматы, 19 мая 2010 г.) / Отв. ред.
Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК. 2010. – 52-60-бб.
99 Садовская Е.Ю. Миграция в Казахстан на рубеже XXI века: основные тенденции и перспективы. – Алматы, - 2001. С. 175-176.
100 Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
2. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы: Санат, 1996, С. 654.
3. Тимковский Е.Ф. Путешествие в Китай через Монголию в 1820 и 1821-1822 гг.Л., 1978, ч.1, С. 317.
4. Макшеев А.И. Исторический обзор Туркестана и наступательного движения в него русских. М., 1995. С.377. Путешествия по киргизским степям Туркестанского края.М., 1989, С.257.,
5. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск, Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. С. 204.
6. Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. СПб., 1868 С.61-65.
7. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1886.
8. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с.
9. Венюков М. Заметки о степных походах в Среднюю Азию. // Военный сборник., 1890 г. N12, С. 513.
10. Диваев Ә. Тарту. А., 1992, 206 б.
11. Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. А., 1998, С.89.
12. Массон М.Е. О постройке мавзолея Ходжа Ахмета. В книге: Загадки древнего Туркестана. А., 2000.
13. Сенигова Т.Н. Керамика городища Туркестан из верхного строительного горизонта (ХVІІ-ХVIIІ вв.) //Археологические памятники Казахстана. Алма-Ата, 1978. С.171-187.
14. Бурнашева Р.З. Клады медных монет из г.Туркестана //Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969, с.58-68.
15. Ерзакович Л.Б., Нурмуханбетов Б., Ордабаев А. Подземное погребальное сооружение в Туркестане //Археологические исследования в Отыраре. Алма-Ата, 1977. С.59-72.;
16. Смагулов Е. А. Новые археологические данные к исторической топографии городища Туркестан //Исторические чтения памяти М.П. Грязова. Тезиси докладов. Омск, 1987, С. 166-169.
17. Адильгиреев Б.Х. Исследовательские работы по изучению археологических памятников материальной культуры.А., 1996, С.13; Итенов А.О. Археологические исследования в охранной зоне музея-заповедника "Азрет-Султан" в г.Туркестане. Фрагменты застройки некрополя. Отчет. Алма-Ата, 1993.
18. Шашаев А.К. Исследования городища Чуйтобе. Маргулановские чтения. Тезисы. Петропавловск, 1992. С. 110.
19. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного казахстана и Семиречья (VI начало XII в.). Алма-Ата: Наука, 1986. 256 с.
20. Жолдасбайұлы С. Ежелгі және орта ғасырдағы Қазақстан (Ерте дүниеден XVI ғасырға дейін). Алматы: Ана тілі, 1995. 176 б.
21. Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан: Мұра, 1998. 52-6.; Смағұлов Е., Григорьев Ф., Итенов О. Очерки по истории и археологии средневекового Туркестана. Алматы: Ғылым, 1998. С.232.
22 Тұяқбаев М. Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар. Алматы, 2000. 96-6.
23. Туяқбаева Б.Т. Эпиграфический декор архитектурного комплекса Ахмеда Ясави. Алма-Ата: Өнер, 1989. 176 с.
24. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары (тарихи-филологиялық зерттеу). Алматы: Рауан, 1995. 233 б.
25. Ерофеева И.В. Краткие исторические сведения о казахских ханах умерших и похороненных в г.Туркестане (ХVП-ХVІІІ вв.). Архив музея "Азрет Султан".
26. Қожа Мұқтар. Иассы-Түркістан тарихы. Ерте заманнан XVIII ғасырдың аяғына дейін. Алматы: Қазақпарат, 2000. 44 б.
27. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 9-10
28. Казахско-русские отношения в ХVІ- ХVІІІ вв. Сборник документов и материалов. А., 1961. С.315
29. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 47
30. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
31. Китай и соседи в новое и новейшее время. Москва, Наука. 1982, С.454., (203-6.)
32. Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. Казань, 1986.
С.215
33. Набиев Р.Н. Ташкентское восстание 1847 гг. и его социально-экономическое последствие. Ташкент. 1950. С.80. (с. 15).
34. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
35. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 185-6.
36. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской области. Казалинск,
Перовск, Туркестан, Аулие-Ата и Чимкент. Ташкент, 1912, С. 204, (с. 184).
37. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в XVII1-XX вв. Алматы: Білім. 1995. С. 290. (с.72).
38. Туркестанские ведомости, 1901, №39, №41
39. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
40. История Казахской ССР в 5-ти томах, т.3, с. 118
41. Массон М.Е.Мавзолей Ходжа Ахмеда Ясави. Ташкент, 1930. Мына кітап: История древнего Туркестана, А., 1999. с. 56.
42. Марьяшев А.Н. Мотов Ю.А. Крепостные стены позднесредневекового Туркестана. ИАН КазССР, Сер. общ. Наук. 1982. Вып.1
43. Барьтольд В.В. К истории орошения Туркестана. Соч. Т.3 М., 1965. С.520
43. Северцев Н. Месяц плена у кокандцев. Спб., 1860. Мына кітапта: Смағұлов Е., Тұяқбаев М. Түркістанның ортағасырлық тарихы. Түркістан, 1998. Б.35
44.
45. Бекназаров Р. Оңтустік Қазакстан тарихынын очеркі (XVIII-ХІХ г.ғ). Алматы: "Ғылым", 1976. 329 б.;
45. Әскери отарлау: салық жүйесі. //Казак тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24 бб.
46. Бакшилов С.К. Взаимоотношения Казахстана с ханствами Средней Азии в первой половине XIX в. Автореф. дисс.на соискание учен. степ. канд. ист. Наук. Москва, 1951, 27 с.
47. Мәшімбаев С. Патшалык Рессйдін отарлык саясаты. Алматы, "Санат", 1994, 136 б.
48. Хамраев А. К. К вопросу о земельно-водных отношениях в Бухарском ханстве в ХІХ веке. Ташкент. 1978 г
49. Мадуанов С. Взаимоотношения казахов с другими соседними народами Центральной Азии в XVIII-XX вв. Алматы: Білім. 1995. С.290, (сс.74-75).
50. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
51. Зиманов С. Общественный строй казахов в первой половине XIX в. Алма-Ата, 1958, 23 с. (158 с).
52. Тетеревников А.Н. Очерки внутренней торговли киргизской степи. Л., 1967, 22-26 с. (159 с).
53. Әскери отарлау: салық жүйесі. //Қазақ тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24
54. Аманжолов Қ. Түркі халыктарының тарихы Алматы, Білім-1999. 130 б. (Б.326).
55. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
56. Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХІХ -начала XX в. Изд. Академии наук КазССР, Алма-Ата, 1963, 90 с. (С. 407).
57. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
58. Пичулин П. Вторжение кокандцев в Алатауский округ в 1861 г. // Военный сборник. 1872, N5, с.512.
59. Жолдасов Б. Ресей- Қоқан текетіресі. А., 2005
60. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, с. 406
61. Түркістан. Ұлттық энциклопедия. А., 2003. с.262
62. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 185-6.
63. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, С. 406, с.262
64. Түркістан жинагы. 10-т., 312-п.
65. Добросмыслов А.И. Города Сыр-Дарьинской... с.204.
66. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии. М.: Наука. 1974, С. 406, с.62 69. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 165-6.
67. Сярковский Г. Воспоминания походов 1864-1865 гт. Военный сборник. 1891. N2, 378-6.
68. Ахмет Кенесарин. Султаны Кенесары и Сыздык. Алматы, Жалын, 1992, -144 с. Б. 60
69. «По горам и степям Средней Азии. Путевые заметки. От укрепления Джулека до города Туркестана . Туркестанские ведомости. Том 297. С.633
70. Казақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдык 3-том. Алматы: Ғылым, 1982, 158-6.
71. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1967-1914 гг. Алма-Ата, 1965, С.345, с.34.
72. Кенесары Ахмет султан. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, Жалын, 1992, 48 б., 34-6.
73. XIX гасырдың ортасындағы Оңтүстік Казакстан: ішкі және сырткы жағдайы. Алматы, 2003, 220б.
74. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
75. Сулейменов Б.С., Басин В. Я. Казахстан в составе России в XVlII-началс XX вв. Изд. Каз ССР., Алма-Ата., 1981 . С. 223.
76. ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 59- іс, 8-п.
77 ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 63- іс, 1-п.
78 ҚРОММ., 119 – қ, 2 –т, 33- іс, 7-п.
79 ҚРОММ., 119 – қ, 1 –т, 278- іс, 3-п.
80 Сайфулмаликова С. Бұхарлық еврейлер: саны, әлеуметтік-экономикалық жағдайы (ХІХ ғ.екніші жартысы – ХХ ғ. басы) // Абай атындағы ҚазҰПУдың тарих факультеті және оның педагогикалық, ғылыми кадрларды дайындаудағы рөлі: тарихы мен бүгіні. Университет аралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. 11 желтоқсан 2009 жыл. Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, «Өлке» баспасы, 2009. 472 б.
81 Әскери отарлау: салық жүйесі. //Қазақ тарихы. Алматы. 2003 N 4. 20-24 бб.
82 Туркестанский сборник. 112-т.,101-п.
83. Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
84 ҚРОММ., 145 – қ, 1 –т, 38- іс, 52-п.
85. Набиев Ф. Из истории ликвидации разрухи в сельском хозяйстве Туркестана. (1918-1920 г) // Общественные науки в Узбекстане: 1985, № 10, с. 23
86 ҚРОММ., 145 – қ, 1 –т, 5- іс, 6-п.
87. ҚРОММ., 119 – қ, 1 –т, 227- іс, 47-п.
88 Пашино П.И. Туркестанский край в 1866 г. СПб., 1868 С.61-65.
89. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. М.,
90 Оңтүстік Қазақстан. Энциклопедия. Алматы. 2005. Б.503
91 Движение Алаш: сборник материалов судебных процессов над алашевцами. Трех томник. Алматы, 2011 С346 -347
92 Всесоюзная перепись населения. 1926 г. ЦСУ СССР. М., 1928. -Том 25. – С. 180.
93. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы патшалық Ресейдің салык саясаты. Ғыл. конф. жинағы. Алматы, Қазақпарат, 2002., 89 -92 66
94. Патшалық Ресейдін салық жүйесіндегі бекіністердін мәні мен мақсаты. Ғылыми конференция жинагы. Алматы. Қазақпарат, 2002, 21-23 б.б.
95 Мажитов С.Ф. Формирование исторического сознания в Республике Казахстан: реалии и перспективы // Современное состояние и перспективы развития иторической науки Казахстана и России. – Алматы, 2008. – С. 10-29.
96 Өмірбекұлы Ж. Түркістан қаласы және облыстың ауыл тұрғындарының саны мен білім деңгейіндегі өзгерістер (1999-2009 жж.) // Еуразия Орталығы. – 2010. - №2-3. – 185-189-бб.
97 Елемесова А. Национальный состав населения Республики Казахстан // Экономика и статистика. - 2002. - №3. С. 99-100.
98 Өмірбекұлы Ж. Түркістан қаласы және ауыл тұрғындарының әлеуметтік құрылымындағы өзгерістер // Казахстан и глобальные вызовы современности: материалы научно-практической конференции (г. Алматы, 19 мая 2010 г.) / Отв. ред.
Б.К. Султанов. – Алматы: КИСИ при Президенте РК. 2010. – 52-60-бб.
99 Садовская Е.Ю. Миграция в Казахстан на рубеже XXI века: основные тенденции и перспективы. – Алматы, - 2001. С. 175-176.
100 Шерхан Мұртаза, Рашид Ыбыраев. Киелі Түркістан // Егеменді Қазақстан, 1994, 15 қыркүйек, 3 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 958.4: 939.6
Қолжазба құқығында
Ж.З.Абулпатаева
ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХЫ (ХІХ –ХХ ғ.ғ.)
6М020300 – ТАРИХ мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ ... ... 12
1. Қала мен өңірінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...12
2. Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Түркістан Қоқан-Ресей қатынасының шиеленісу
жылдарында ... ... ... ... ... 28
4. Ресей қол астына өткеннен кейінгі
Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2 ХХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ ... ... ..49
2.1ХХ ғ. басындағы Түркістан қаласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Кеңестендіру дәуіріндегі Түркістан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰСЫНДА ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...66
3.1 Түркістан қала халқы егеменділік
жағдайында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 66
3.2 Тәуелсіздік тұсында Түркістан қаласының ұлттық құрамы мен білім
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 9
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХІХ-ХХ ғ.ғ. Қокан
хандығы карудың күшімен басып алып, ауыр алым-салыктар төлетіп, аяусыз
әлеуметтік және ұлттық езгіге ұшыратқан оңтүстік қазактарын, нақты айтқанда
Түркістан тұрғындарын енді Ресейдің кару күшімен басып алудағы негізгі
мақсатын, сонымен қатар, оның калай жүргендігін және қаламыздың ХХ
ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы мен экономикалық-мәдени дамуын айналымға
түскен жаңа құжаттар мен деректер негізінде жаңаша көзқарас тұрғысында
көрсету. Сондықтан, осы мәселелерді шешу барысында мынадай міндеттерді
назарга алдык:
- Түркістан қаласының тарихындағы қарастырылып отырған ХІХ – ХХ ғ.ғ.
кезеңнің жалпы тұстары мен нақты өзгерістерге ұшырауын көрсету;
- ХІХ – ХХ ғ.ғ. Түркістан қаласының экономикалық, мәдени дамуын көрсету;
- Казақстанның оңтүстігін басып алу мақсатын қойған Ресей империясының
қокандықтар жағынан жергілікті тұрғындарга жасаған озбырлығын калай
пайдаланғандығын аныктау;
- Орталык Азия хандыктары мен Ресей империясы арасындағы текетіреске
басқа, батыс европалык және азиялық елдердің қалай қарағанын, кейбірін оған
араласуының себептерін анықтау;
- Қокандықтар басып алған казак жерлерін XIX ғ. 40-50 жж. біртіндеп Ресей
империясының жаулап ала бастауын және ол жерлерде орыс отарлауының күшею
процесін көрсету;
- Ресей мен Қокан хандығының арасындағы Казакстанның онтүстігі үшін
текетіресінің патша үкіметінің пайдасына шешілгенін, бұл өңірдің бүкіл
казак жері сиякты біржола отарға айналуын накты мысалдар негізінде көрсету;
- Тәуелсіздік тұсындағы қала экономикасы мен мәдениетінің дамуына талдау
жасау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ХІХ - ХХ ғ.ғ Түркістан қала халқының
әлеуметтік- экономикалық, мәдени дамуы зерттелді. Түркістан қаласының саяси
және рухани өмірінде алатын орнына тарихи дерек көздері арқылы талдау
жасалынды.
Келесі жаңалық диссертациялық жұмыста пайдаланылған дерек көзіне
тікелей байланысты, өйткені оның басым көпшілігі осы жұмыста ғылыми
айналымға тұңғыш рет енгізіліп отыр. Зерттеудің маңызды бір ғылыми жаңалығы
- Түркістан қаласы мен Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси өмірінің бұрын
жарық көрмеген немесе теріс түсіндірілген оқиғаларды тұңғыш рет ашып
көрсетілуі болып табылады. Қазіргі замандағы тұжырымдамалық әлеуметтік-
экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі маңызы кешенді түрде
зерттелініп, Түркістан қаласының тарихи рөлі айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- Түркістан қаласы саяси, әлеуметтік – экономикалық және рухани
астана ретінде өз орнын жоғалтпады;
- Патшалық Ресейдің үстемдігі кезінде Түркістан қаласының
тұрғындарының құрамы күрделі өзгерістерге түсті;
- Патшалық Ресейдің отарлық саясатының қарқын алуына байланысты
Түркістан қаласымен оның төңірегіндегі тұрғындардың әлеуметтік құрамында
жаңа әлеуметтік топтар бой көрсетті;
- Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі тұрғындардың білім деңгейіне
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өзгерістер өз
әсерін тигізді;
- Түркістан өлкесінде кеңестік орнаған алғашқы жылдарда орын алған
ашаршылық Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі елді-мекендердегі
тұрғындардың санына және табиғи өсіміне кері әсерін тигізді;
- Кеңестік биліктің халық ағарту саласында жүзеге асырған іс-шаралары
өңірдің тұрғындары арасында орын алған сауатсыздықты жоюда елеулі рөл
атқарды.
- Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-демографиялық
дамуында кеңестік биліктің ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, индустрияландыру,
халықтарды күштеп қоныс аударту сияқты т.б. іс-шаралары өзіндік терең із
қалдырды.
- Бүгінгі таңдағы Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-
демографиялық дамуы елімізде жүзегі асырылған әлеуметтік іс-шаралармен
тығыз байланысты;
- Түркістан қаласы мен бүкіл аймақтық қоғамдық-саяси және мәдени
өміріндегі орны мен тарихи рөліне объективті баға берілді.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдарды Отан тарихының ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ.
тарихына арналған ғылыми зерттеулерде және оқу құралдарында пайдалануға
болады. Сол сияқты жоғары оқу орындарының тарих, филология, мәдениеттану,
дінтану, саясаттану мамандықтарындағы студенттер үшін таңдау курсы ретінде
ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация мазмұнындағы негізгі
нәтижелер мен тұжырымдар ҚР Білім және ғылым министрлігінің БҒМ Бақылау
комитеті бекіткен тізімге сай 1 ғылыми басылымда, 2 республикалық ғылыми-
практикалық конференциялардың жинақтарында жарық көрді.
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ
1.1 Қала мен өңірінің сипаттамасы
2000 жылы дүние жүзі көлемінде Түркістан қаласының 1500 жылдығы аталып
өтті. Он бес ғасырлық тарихы бар бұл қаланың өткеніне көз салсақ, қаншама
қилы – қилы кезеңдерді, оқиғаларды бастан кешірген. Бүкіл Түркістан өңірін
дүбірлетіп, сонау шар тарапқа жетіп жатқан сол оқиғалардың бірін білсек,
мыңын әлі білмейміз.
Берісін айтсақ, XII ғасырға дейін Шауһар, XV ғасырдың соңына дейін
Иассы қаласы деп аталған Түркістан XVII ғасырдың басынан қазақ хандарының
астанасы болды. Түркістан – қалаcсының іргесі б.з. 500 жылы қаланып, түркі
халықтарының орталығы болып келеді.
Археологтар Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын дәлелдеп отыр.
Түркістан қаласының айналасындағы аймақта тас дәуірі ескерткіштері -
Шоқтас, Қосқорған - бұл өңірде әуелгі адам кем дегенде 550 мың жыл бұрын
мекен еткеннін көрсетеді. Б. з. б. 2-мың-жылдықтан бастап Түркістан қаласы
төңірегінде Қазақстанның басқа да өңіріңдегідей Андронов мәдениетін
жасаушылар тұрған.
Түркістанның ежелгі аты - Иасы. Археологтар ертедегі Иасының орны
қазіргі Күлтөбеге сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. VII-XII ғасырларда
Түркістан төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады.
IX ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. Бұл өңірге 809-819
жылдар аралығында Хорасан билеушісі әл-Манун, X ғасырдың соңында саманилік
билеуші Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. XII ғасырдың 1-ширегінде
қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Иасы өлкенің орталығына
айналды. Қожа Ахмет Иасауи осында келіп қоныс тепкен кезде атақ-даңққа
бөленді. Қожа Ахмет Иасауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірі басына мазар
тұрғызылды. Ол қасиетті орын деген атқа ие болды. Қаланың Ұлы Жібек Жолының
бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географиялық
жағдайдың қолайлылығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі,
сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті. Иасы қаласы
туралы деректер XIII ғасырда жарық көрген Киракос Гандзакенцидің \"Армения
тарихы\" атты еңбегінде кездеседі. Бұл еңбекте Иасы қаласы Асон деген
атаумен берілген. Иасы атауы XIV ғасырдан бастап тарихи шығармалардың
беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд-Дин Әли Йездидің хабарларына
қарағанда, 1388 жылы Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік
тайпаларының қасиетті мекеніне айналған Қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды.
Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін
Қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия
ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаһристан, рабад қалыптасты. XV
ғасырдың 1-жартысында Шараф әд-Дин Әли Йезди Иасыны шағын елді мекен болды
деп атап корсетсе, ал XVI ғасырда Рузбехан Исфахани \"Михманна-ме-и
Бұхари\" атты шығармасында Иасыны былайша суреттейді: \"Аса қасиетті
Қожаның сағанасы орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер,
Түркістан аймағының орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы
заттар жеткізіледі де, сол жерде оларды сату басталады. Сондықтан ол
көпестердің тең-тең жүктерін шешіп, саяхатшылар тобын әр елге аттандыратын
орын болды\". XV-XVII ғасырларда зираттың төңірегіне ақсүйектер күмбездері
салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан Бегім (XV ғ.), Есім хан (XVII ғ.)
күмбездері ерекше маңызды болды. 1579 жылы Иасы қ. Ақназар ханның иелігіне
айналды. Түркістан Есім ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол
кезден бастап Иасы қаласы Түркістан деп атала бастады.
Түркістанды 1785 жылы қазақтардан Бұхара билеушісі Мир – Масум шах
Мурад тартып алса, 1799 жылы Ташкент билеушісі Жүніс қожа басып алып, ол
өлгеннен кейін қайтадан Бұхара хандығына өтті. Ақырында 1815 жылдың жазында
Бұхара әмірі Хайдардың қол астына Қоқан ханы Омар тартып алды. Осындай бір
қолдан екінші қолға өту, соның барысында талауға түсудің салдарынан
Түркістан қаласы, оның өңіріндегі елді мекендер қатты күйзелді.
Біздің әңгіме еткелі отырғанымыз – Түркістан қаласы мен оның өңірінің
сан – салалы үлкен тарихының бір кезеңі ғана. Ал бұл кезең әлі күнге дейін
толық зерттеліп, арнайы еңбек жарияланған емес. Оның тарихын зерттеу соңғы
кездерге дейін қажау өріп келген еліміздің сонау кезеңдегі тарихын зерттеу
екендігі сөзсіз.
Зерттей қарасақ, XIX ғасырдың ортасына қарай Түркістан өңірінде
көптеген ірі елді мекендер, бекініс қамалдар болды. Соның ішінде Базарлық,
Қарашақ, Шубанақ, Ұрандай, Шаға, Құрлақ, Ташанақ сияқты елді мекендер
қаламен іргелес жатса, Иқан, Қарнақ, Өгізтау, Сауран, Отырар елді мекендері
алды жиырма арты алпыс шақырым арыда болды. Ал Шелек, Жаңақорған,
Шолаққорған, Созақ сияқты елді мекендер мен бекіністер жүз-жүз елу
шақырымдай алыста жатты. Ал Сырдың арғы бетінде табиғатының өзіндік
кереметі бар, кең жайлау, сахара жатты. Ескі Сейхундария бойындағы керіліп
жатқан кең дала – осы өңір қазақтардың қашаннан бергі жайылымы.
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Қала үшін бұхаралық
және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды [27]. Бұл тұста
Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған болатын, мұны
пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді өз
хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
Қоқан ханы Әлім 1808-1810 жылдар аралығында Сайрам, Шымкент қалалары
мен оларға жақын аймақты басып алды [28]. 1819 жылы Ұлы жүздің негізіг
бөлігі мен Түркістан қаласы да Қоқан ханының қол астына өтті [29].
1819-1864 ж.ж. Түркістан Қоқан қол астына қарады. Сол кезеңде
Түркістан қаласының аумағы 70 га жуық болды. Оны балшықтан соғылған қамал
қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған [30]. Ресей империясы
мен Қоқан хандығы арасындағы Казақстанның оңтүстік өңірі үшін текетірестің
басталуы қарсаңында қоқандықтардың бұл өңірді түгелдей дерлік бағындырған,
енді өзінің басқыншылык әрекетін үш бағытта жүргізуді ойлады.
Расында, Бұқара әмірі мен Хиуа ханына қарағанда өз күшінің басым
екенін, Ресей мен Қытайдың бүл өңірге жақын арада келе алмайтындығын
сезінген Қоқан ханы бүл ойын іске асыруда әзірше өзіне қарсы келетін күшті
бақталастың жоқ екенін түсінді. Бұл кездегі Қоқан хандығының күшейгені
сонша, онымен каншама елдердің аягын тартатын Қытай мен Ресей сияқты үлкен
империялардың өзі де есептескен [31].
Қоқан ханы Омар 1815 жылдың ерте көктемінде тұтқиылдан шабуыл жасап,
жарты мыңдық әскерімен Түркістанды басып алды. Қаланы қоқандықтардың басып
алуын В.Наливкин толық суретеп жазады: 1815 жылдың жазында Омар Түркістан
қаласына келіп, оны басып алады және бүкіл Орта Азия бойынша қасиет тұтатын
кесенеге зиарат етеді. Қаланы соғыссыз және аса шығынсыз алған соң тонайды
[32]. Түркістан билеушісі қаланы тастап Бұқараға қашты. Омар қалада бірнеше
күн болды. Қожа Ахмет Иасауи мазарына зиарат жасап, 70 қойды құрбандыққа
шалып, кесенедегі барлық қызметші, шырақшы, дінбасыларына сыйлық үлестірді.
Сонаң соң Ташкентке қайтар алдында Түркістан уәлаятының әкімі етіп Шейх-и-
Бадалды тағайындады. Омар әскерлері Каратау жоталарынан ары асып,
Бетпакдала, Мойынқүм өңіріндегі қазақ руларын бағындырды. Стратегиялық
манызы бар жерлердегі бұрынғы қорғандарды жөндетіп, кажетті деген жерлерге
жаңаларын салдырды. Сонын бірі -Шолакқорған бекінісі еді [33]. Ал
Орынбордан Жетісуга қарай өтетін керуен жолындагы ертеден келе жатқан Созак
бекінісі күшейтілді. 1818 жылы Ақмешіт бекінісі салынып [34], Арал теңізіне
жетті.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Қоқан және Хиуа феодалдары үстемдік етті.
Сайрам, Шымкент, Түркістан қалалары, Талас аймағы, Ташкент қаласы мен
Арыс өзені аралығында қазақ көшпелілері Қоқан ханының билігінде болды.
Сырдарияның төменгі ағысы және Арал бойындағы қазақ көшпелілері Хиуа
хандығына бағынды.
Хиуа мен Қоқан хандықтары жаулап алған Қазақстан аумағында қатаң
феодалдық қанау жүйесі орнатылды. Хиуа және Қоқан отрядтары қазақ
ауылдарына жиі шабуыл жасап, малдарын әкетті, еркектерін өлтірді, әйелдерін
күң етті.
Қоқандықтардың қазақтарға түрлі салықтар салуы қарапайым адамдарға
үлкен ауыртпалық түсіріп, ішкі әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халық
ішінде кедейлердің көбеюіне әкеліп соқты. Қоқандықтар билік жүргізген
тұстағы ауыр жағдайлар елдің есінде қатты сақталып қалды. Ол туралы
Ш.Уәлиханов: “Қазақтардың арасында "әзірейіл барда жаным бар деме,
қоқандақтар барда малым бар деме" - деген мәтел пайда болды”,- деп
көрсетеді. Қазақ халқы қоқан билігіне қарсы наразылықтар көрсетіп отырды.
1810 ж. Ташкент өңірінде тұратын қазақтар салық төлеуден бас тартты. Қоқан
ханы Әлім бек қарсылық көрсеткендерді тыныштандыруға және Сайрам, Ташкент,
Түркістанды бағыныру үшін 12 мың әскер жіберді. Қоқандықтардың қолына
түскен төңіректегі қазақтар тонаушылыққа ұшырады. Қоқандықтар Түркістанды
басып алуы кезінде оның билеушісі Тоқай Төре Бұхараға қашуға мәжбүр болды.
Бұхараның әмірі Тоқай Төреге Бұхарадағы соғысқа жарайтын қазақтардан жасақ
жинап алуға рұқсат берді. Жасақ жинап жарақтанған Тоқай Төре алдымен
Созаққа бекініп, одан кейін Түркістанды қоршауға алды. Оған қарсы
қоқандықтар Ташкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрді аттандырды. Олар
жолда Тоқай Төреге көмек көрсеткен 1000 отбасынан тұратын қазақ ауылына
шабуыл жасап, ауылды тонап, көп пайда түсіріп, адамдарын тұтқындап алып
кетті. Түнде Тоқай Төре Созақты тастап қашуға мәжбүр болды. Одан кейін
қазақтардың қарсылығы біраз уақыт басылды. Тоқай Төре уақытша Бұхараны
паналады, ал кейін ол Бұхара әмірінің балалары билікке таласқан тұста
өлтірілді.
Әлім хан тұсында қоқандықтар Ұлы жүзге шабуыл жасап, қазақтың Шымкент,
Сайрам қалалары басып алынды. Жау Әулиеата және Түркістан қаласы
қорғаушыларын аяусыз жазалады. Қоқан бекіністері көшпелі қазақтарды жазғы
жайылымнан бөліп тастады.
1821 ж. Тентек төренің бастауымен қазақтардың Қоқан үстемдігіне қарсы
көтеріліс болды. Көтерілісшілердің саны 12 000 дейін жетті. Олар Сайрам,
Шымкент, Әулие-Ата қалаларын алып, бірнеше бекіністі қоршады. Көтеріліске
Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата төңірегін мекендеген қазақтар
қатысты. Көтерілісшілерге қарсы Абул-Қалым-Аталық басқарған әскер
жіберілді. Тентек төре әскерін екіге бөлді. Бір бөлігі Тентек төренің
басшылығымен Сайрамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді. Ұзаққа созылған
қоршаудан кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мәжбүр болды. Тентек төре
жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол” салығын, “зекет”
төлеуге және Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге келісім берді
Қазақ халқы жат жұрттық құлдыққа көнбеді. Әсіресе, 1821 жылы өткен
көтеріліс күшті болды. Оған Түркістан, Шымкент, Әулиеата төңірегінен
қазақтар қатысты. Көтерілісті Тентек төре басқарды, оның туы астына 12 мың
көтерілісші жиналды. Олар Сайрамды алып, оны өздерінің тірек бекеті етті.
Көтеріліс ауқымынан Қоқан ханының үрейі ұшты. Омар хан тез шаралар
қабылдауы тиіс болды. Көтерілісшілерге қарсы Абулқалық - Аталық басқаруымен
мол әскер жіберілді. Қоқан отрядтарының жақындап қалғанын білген Тентек
төре көтерілісшілерді екіге бөлді. Бір бөлігі Сайрам бекінісіне орналасты,
екіншісі Шымкент бекінісіне жайғасты. Тек ұзақ және серпінді қорғана отырып
қана, көтерілісшілер оз шептерін тастап кетті. Кейбір қазақ феодалдарының
сатқындығы көтерілісті жеңіліске ұшыратты. Қоқан феодалдары көтерілісті
аяусыз басты, жүздеген ауылдарды тонады, мыңдаған шаруаларды өлтірді.
Қокан билеушілері басып алган жерлерге алгашкы кезден-ақ қазақтар мен
қырғыздарга өзінің каталдыған танытты. Осыған байланысты казактар
наразылықтарын білдіре бастады [35]. Ақырында, 1821 жылы Тентек төре (шын
аты Рүстем Аспандиярүлы) бастаған казақтардың баскөтеруі үлкен көтеріліске
ұласты. Көтерілістің орталығы он жылдан астам қанау көрген Шымкент және
Сайрам қалаларының төңірегінде болды [36]. Оған қатысқандардың саны барған
сайын өсіп, 12 мың адамға дейін жеткен [37]. 1821 жылғы Тентек төре
бастаған қазақ қолдарының Түркістанды азат етпек болған әрекеті сәтсіз
аяқталды [38]. Қала ұзақ уақытқа қоқандықтардың иелігіне өтті.
Отаршылдарға карсы жүргізілген оңтүстік казақтарының бұл көтерілісі
жеңілгенмен қоқандықтарға карсы алғашкы ірі бас көтеруі болды. 1821 жылғы
Тентек төре бастаған көтеріліс азаттық сипатында болды. Көтерілістің
жеңіліске ұшырауына қарамай, қазақ шаруалары Қоқан езгісіне қарсы күресін
жалғастыра берді.
Қоқан хандығы казақ жерінен оңтүстігінде бір жағы Сыр бойымен Ресей
империясының шекарасына тірелсе, екінші жағынан да Алатау етегімен шығысқа
қарай жүріп отырып, Күйік асуынан асып, ескі Тараз орнына жақындады. Жол-
жөнекей қазақ ауылдарын кырып-жойып сол жерлерге баскарып отыру үшін өзінің
сенімді адамдарын қойды. Шамамен, 1827 жылы Мұхаммед Әлі ханның бұйрығы
бойынша шығыс бағытындағы сенімді Әулиеата бекінісі салынды [39]. Осыдан
кейін шығысқа карай жылжып, Құлан, Меркіні алып, іргелес жатқан
қырғыздардың солтүстік жағындагы біраз жерлерін де басып алды. Жетісуға
карай жылжуды шапшандата түскісі келген еді, бірақ алдынан орыс бекіністері
салынып жатқандықтан одан әрі ілгері қарай жылжуын тоқтатуға мәжбүр болды.
Дегенмен, бұл кез Қоқан хандығының мейлінше күшейіп, кемеліне келген дәуірі
болды.
Қоқан хандығы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдыктарында қазақ жерінің
онтүстігін жаулауда негізінен мынадай максат койды: сол кездегі жергілікті
феодалдардың және жеке өзінің мүддесі болып отырған иеліктін жерін көбейту,
байлыкты өсіру, сондай-ак ел ішіндегі кейбір тұраксыздыктарды жою жаңа
жерлерді жаулал алу аркылы шаруалардың наразылығына тойтарыс беру.
Қокан хандығының бұл саясаты ел ішіндегі жағдайды біраз тұрактандырды.
Хандық шекарасын кеңейту аркылы көптеген сенімсіз билеушілерді де алыстағы
аймакка жер аударып, өзінің кауіпсіздігін сактандырды. Қокан хандығының
казак жеріне жүргізген жаулау соғыстары тонаушылык сипат алып, енді олар
казак жерінен өтетін керуендерді бақылауға мүмкіндік алды. Бұл мақсатты
іске асыру үшін қазақтар арасындағы бұрыннан келе жаткан ру-ру, тайпа-тайпа
арасындағы барымталыкты пайдаланды.
Сөйтіп, Қоқан хандығы бүкіл қазақ даласының онтүстігінің едәуір жерін
басын алды. Қокан хандығының жері солтүстік батысында да, солтүстігінде де,
солтүстік-шығысында да Ресеймен шектесті. Бұл Ресей мен Қокан хандығының
казак жері үшін қарама-қайшылықтың басталуына алып келді.
Оңтүстіктегі қазак жері үшін Ресей мен Қокан арасында карама-
кайшылыктың басталу карсаңында бұл өңірге тағы бір Орталык Азия хандығы көз
тіккен болатын. Ол Хиуа хандығы еді. 1806-1825 жылдары тақта отырған Хиуа
ханы Мұхаммед Рахим 1812, 1816 және 1820 жылдары көрші жаткан Сыр бойындағы
казақ ауылдарына шабуылдар жасады. Солардың ішінде 1820 жылғы шапқыншылық
ерекше болды. 10 мың әскермен келген Хиуа әскерлері екі мыңға жуык қазақ
ауылдарын шауып, түгін калдырмай талап, адамдарын кырып-жойып кетті. Одан
кейін 1825-1842 жылдары такка отырған Аллакұл қазақ халкына деген бұл
зұлымдық саясатты одан әрі жалғастырды. Атап айтсак, оның бұйрығы бойынша
1831 жылы 400 казак, бауыздалып тасталынды, жүздеген балалар мен жас
әйелдері тұткындалып Хиуага алып барылды да, одан кейін олар кұлдықка
сатылып кетті.
Қоқан хандығы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдыктарында қазақ жерінің
онтүстігін жаулауда негізінен мынадай максат койды: сол кездегі жергілікті
феодалдардың және жеке өзінің мүддесі болып отырған иеліктін жерін көбейту,
байлыкты өсіру, сондай-ак ел ішіндегі кейбір тұраксыздыктарды жою жаңа
жерлерді жаулал алу аркылы шаруалардың наразылығына тойтарыс беру.
Түркістанды қоқандықтардың басып алуы Сырдың аралға құяр сағасына
дейнгі қазақ жерлерінің қоқан иелігіне айналуына негіз болды [40].
Сырдарияның оң жағалауындағы керуен жолдарының бойына қоқан феодалдары
Жаңақорған, Жүлек, Ақмешіт, Шилікқорған, Қосқорған және басқа қорғандарды
салды. Созақ бекінісі мүлде қайта құрылды.
Қоқан хандығы да Хиуа, Бұқара хандықтары сияқты артта қалған феодалдық
құрылыстағы мемлекет болатын, оны да ішкі өзара бақталастық қырқытсар және
көршілермен жүргізген үздіксіз соғыс ішінен жегідей жеуде бастады.
1846 жылы Түркістан әкімі Қанат-Шах Қоқан хандығынан бөлініп шықпақ
болды. Ташкент билеушісі Әзіз Парванашы Түркістанға қарай әскерімен жылжып
қаланы екі рет қоршауға алды. Екінші қорғау бірнеше айға созылды. Қала
орталығы – цитадель- онда орналасқан Ахмет Иасауи кесенесі, айналасындағы
құрылыстармен қоса қолдан жасаған су тасқыны әсерінен су ішінде қалды [41].
Нәтижесінде Әзіз Парванашы қаланы басып алды да өз гарнизонын осында
қалдырып Ташкентке қарай қозғалды. Жолда ол қаладағы билікті өзінің қас
адамы Мұлла –хан- бектің алып қойғанын есітіп, Түркістанға қайта оралды да
қаланы өз билігіне өткізді.
Жазба деректердің мәліметтерін картографиялық материалдар мен
археологиялық зерттеулердің Түркістан қорған қабырғалары жайлы нәтижелері
де қауаттайды [42].
1.2 Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы
ХІХ ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің тарихы бүкіл оңтүстік
қазақтарының тарихымен тығыз байланыста болды. Қала халқының санында,
олардың әлеуметтік-экономикалық дамуында ірі өзгерістер орын алды.
Түркістан қаласының аумағы кеңейе бастады, бекініс маңында жаңа көшелер
пайда болып, оның құрылысы мен тұрмыстық жағдайы ескі қаладан мүлдем
өзгеше еді. Қала - шахристан, бекініс, және қала шеті етіп бөлінді. Қала
ұзындығы 3 км дуалмен қоршалған, 12 мұнара, 5 қақпа болған. Барлық көшелер
беініске алып келетін. Үйлерде жылыту пештері болмады. Қаланы суару үшін
Сыр бойынан су алынып, 12 арық жүйесі арқылы қалаға тартылған. Ауыз су тек
құдықтардан алынған.
ХІХ ғасырдың басымен салыстырғанда ортасына жақын қала халқының саны
күрт өседі [43]. Мұны Қоқан хандығының колонизациялық саясатымен
түсіндіруге болатын. Қоқан әскери гарнизоны орналасқан жерлерге Орта
Азиядан қарапайым халық ағылып көшіп келе бастайтын. Бұлар Әулие-ата, Мерке
және т.б. қайтадан қалпына келтірген бекіністерге де, көне заманнан келе
жаьқан егіншілік оазистеріне де тұрақтап қала беретін.
Түркістан қаласының негізгі тұрғындары болып сауда адамдары, қол
өнершілер және егіншілер саналады. Қалалықтар басқа да Қоқан қалалары халқы
сияқты айрбасқап негізделген ішкі саудамен және қолөнермен кең түрде
айналысты. Қолөнер кәсіпшілігі ұсақ шеберханалардан тұратын, олар
жергілікті ауыл шаруашылығы өнімдерін ғана өңдеумен айналысты және бұл
тұрғын халықтың сұранысын толық қанағаттандыра алған жоқ. Сыртқы сауда
тиісті дәрежесінде дамыды деуге болады. Қоқан хандығы сыртқы сауда
рыногының Батыс Монголиямен, Шығыс Түркістанмен, Бұхарамен, Хиуамен және
Ресеймен тығыз байланыс орнатты.
XIX гасырдын ортасына карай Орта Азия хандыктарын жақын жаткан
Оңтүстік өңірдің астығына, малына деген сұраныс күшейді. Осы өңірдегі
казактарды Қокан, Хиуа саудагерлері кіре тартуға жалдау, жол көрсетушілік
тіпгі керуен басы да болды Себебі, керуен басы кұрметті ғана іс емес
сонымен қатар орасан зор табыс көзі де болды.
Бұл өңір қазақтары үнемі тұзга зәру болгандыктан, Шу өзенінің жакын
жеріндегі Тұздытау, Сорлыкөлге немесе Талас бойындағы Биліккөлге жіберіліл,
одан тұз алып кайтатын.
Түркістан каласының өзінде Қокан билігінің соңғы жылдарында 391 дүкен
болса, оның 140-ы керуен сарайларының маңында орналаскан. 1863 жылы бұл
каладан Бұхара саудагерлерінің өзі ғана 240 мың сомның малдарын сатып
алған.
Сауданың өсуіне баска да жағдайлар әсер етті. Атап айтканда, салыктың
заттай емес, акшалай берілуін талап ете бастағаннан кейін казақтар еріксіз
базарға барып, сауда-саттык жасап ақша табуға мәжбур болды. Оның үстіне,
Қоқан билеуінің басталуынан кейін Орта Азия хандықтарының бұл өңірдің
астығы мен малына деген сұранысы бұрынғыдан өсті.
XIX ғ. екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңіріне капиталистік
қатынастардың енуіне байланысты мал шаруашылығы тауарлы сипат алды. Жаңа
байлар малды тек өз қажеттіліктері үшін ғана емес, рынок үшін де өсіре
бастады. Бай саудагерлер жәрмеңкелермен байланысты болып, өз шаруашылығын
рынок қажеттіліктеріне бейімдей бастады. Саудада қой және жылқы малына
деген сұраныс өте жоғары болды. Ұсақ мал саудасының облыста ең басты үш
нүктесі болған, олар: Түркістан қаласы, Әулиеата қаласы және Меркі ауылы.
Бұл базарларға Жетісу және Семей облыстарындағы, Қытайдағы жәрмеңкелерден
сатып алынған ұсақ малдар Балхаш өзені арқылы айдалған. Бұл жерден ұсақ
малдың бір бөлігі Түркістан қаласына, ал қалған бөлігі Меркі аулы, Әулиеата
және Шымкент қаласына жіберген, Меркі, Әулиеатадан қойларды үйір-үйірімен
Ферғанаға жіберген.
Түркістандық қазақы қой барлық кезде қойдың басқа түрлерінен 35-40 %-
ға, ал семізі - 50%-ға қымбат болған.
Қазақстандағы сауданың бастапқы түрі айырбас сауда, екінші түрі
жәрмеңкелер, үшіншісі стационарлы (тұрақты) сауда болды. Айырбас сауданың:
арнайы айырбас орындарда жүргізілген сауда, керуен сауда, тасымал сауда
секілді түрлері болды. Сыр өңірінде алғашқы айырбас сарайлары XIX ғасырдың
ортасында Перовск және Қазалы форттарында ашылды. Айырбас сауданың келесі
түрі керуен саудасы болды, азиялық және орыс көпестер қазақ даласында сауда
жасау үшін, көлемі әр түрлі керуендерді жасақтады, үлкен керуендер бірнеше
жүз түйеден, тіпті 1,5-2 мың түйеден тұрды. Бұл керуендердің негізгі
баратын жерлері ірі қалалардағы айырбас сарайлар болды. Жол жөнекей
керуендер далалы аудандарда қазақтың көшпелі халқымен сауда жасады. Үлкен
керуендердің тауарларының 110 бөлігі жолда айырбасталды. Ортаазиялық
көпестер өз тауарларын қазақтардың малына және мал шаруашылығының
өнімдеріне айырбастады. Оларды қалған тауарлармен қоса айырбас сарайларда
Ресей көпестеріне өткізді. Айырбас сауданың келесі түрі, тасымалдаушы сауда
қазақ жерінде өте кең таралды, тіпті ең алыс жатқан аймақтарды қамтыды.
Тасымал саудасына тән ерекшелік – мұнда ақшалай есеп және сауда
бәсекесінің болмауы, сауданың тауарды мал басымен немесе оның өнімімен
бағалау арқылы жүргізілуі. Тасымалдаушы сауда салықсыз, еркін сауда ретінде
жүргізілді. Тасымалдаушы айырбас саудада негізінде, көпестер жергілікті
халыққа сапасыз тауарды өте жоғары бағамен сатуға мүмкіндік алды.
Нәтижесінде саудагерлер байлыққа кенеліп, халық тоналды. Тасымалдаушы
айырбас сауда негізінен алыпсатарлардың қолында шоғырланды. Алыпсатарлық,
даланың шалғай аудандарында тұратын тұрғындардың сауда орталықтарына жиі
баратын мүмкіндіктерінің жоқтығынан туындады. Тауарларды қарызға беру,
көпестер үшін өте тиімді болды. Өнеркәсіптік тауарларды қойға қарызға
бере отырып, көпестер оның бағасын қатты көтерді, керісінше қазақтардың
малы мен шикізатының бағасын өте төмен бағаға бағалады. Тасымалдаушы
айырбас сауданың сұранысты толық қамтамасыз ете алмауы, тауар сапасының
төмендігі және таңдау мүмкіндігінің жоқтығы, өлкеге енген тауар-ақша
қатынастары талаптарына жауап бере алмауы – аталған сауда түрінің біртіндеп
әлсіреуіне алып келді. Осы себептерге байланысты, сауданың тасымалдауышы
айрбас түрі баяулап, өлкеде жәрмеңке саудасы белсенді түрде дами бастады.
Жәрмеңкелер - Қазақстанның экономикалық дамуының айқындаушы
факторларының құрамдас бөлігі болды. XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
басында орын алған, жәрмеңкелер санының артуы және олардың айналымының
жылдам қарқынмен өсуіне қарамастан жәрмеңкелік сауда, сауда айналымдағы
біріншілікті неғұрлым жоғары ұйымдастырылған сауда түріне – ірі бөлшек
саудасымен айналысатын дүкендер, көтерме қоймалар және т.б. өсіп келе
жатқан ішкі және сыртқы рыноктың талаптарына жауап беретін сауда орындары
түріндегі тұрақты (стационарлы) сауда түріне жол берді.
Сырттан келетін таурларды айырбастау үшін саудагерлер әдеттегідей жаз
және күз айларында айналысты. Тұрақты сауда нүктелердің тағы бір түрі –
жайма базарлар мен ашық алаңда орналасқан базарлар болды. Қазақстанның
ішкі саудасы XIX ғасырдың ортасына дейін негізінен ортаазиялық
саудагерлердің қолында болды. Ресейге қосылғаннан кейін, отарлы үкіметтің
қолдауымен оларды орыс көпестері ығыстырып, үстемдікке ие болды. XIX ғ.
екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңіріне капиталистік қатынастардың
енуіне байланысты мал шаруашылығы тауарлы сипат алды.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің шекаралық аудандарында, қалалық
жерлерінде Ресей империясына қосылған алғашқы жылдардың өзінде сауда
ақшалай сипатта болды, ал далалық аудандардағы ішкі сауда көбіне айырбас
сипатта болды. Бұл кезеңдері қазақтардың өздері арнайы ақша басып
шығармаған, саудада орыс рубльі, ортаазиялық хандықтардың ақша бірліктері
(қоқандық, бұхарлық, хиуалық: ділдә, теңге, пұл және т.б.) қолданылды.
Уақыт өте келе, өлкеге капиталистік қатынастардың, тауар-ақша
қатынастарының енуіне байланысты ішкі саудада айырбас сауданың маңызы
төмендеп, сауда көбіне ақшалай сипатта жүргізіле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей империясына, ортаазиялық
хандықтарға (Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс аудандарына географиялық жағынан
жақындығы, оның сыртқы сауда саясатындағы ролін анықтады, орыс үкіметінің
саяси және экономикалық позицияларының күшеюіне ықпал етті. Ресейдің
Қазақстанға қатысты экономикалық саясаты XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX
ғасырдың бойында, орыстардың Азия территориясын отарлауы мен игеруі кезінде
қалыптасты. XIX ғасырдың ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін
кәсіпорындарының шикізат пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы
Қазақстан территориясында сенімді сауда жүйесін құруды талап етті.
ХІХ ғ. екінші ширегінен бастап Түркістан қаласымен сауда 1827-1837
жылдары - 10,53 млн.рубль, 1840-1850 – 15,73 млн.рубльді құрады [44].
Қоқан кезінде, қаланың мұсылман әлеміндегі діни орталықтардың бірі
ретіндегі маңызы сақталды. Бұл Қоқан хандығының өзі басып алған жерлерге
жүргізген саясатының жемісі еді, олар қазақтар мен қырғыздар арасында да
исламның позицияларын кұшейтуге тырысты. Әулие-Ата, Шымкент, Сайрам және
т.б, елді мекендерге мешіттер, медреселер салынып, мазарлар қалпына
келтірілді. Далалық жерлерде Ферганалық ишандар басқаратын мүридтік оқып-
үйрену жүй есі жолға қойылды. Барлық қоқандық хандар Ахмет Иасауи
кесенесіне берілген вакуфтық грамотаның әулиеге 1838-1839 ж.ж. Мұхаммед Әлі
хан да арнайы келіп зиарат етіп кетті. Бұл кезең Оңтүстік Қазақстанда
исламның ықпалының күшеюімен ерекшеленеді, бұл құбылыс қалалықтардың
өмірінің түрлі жақтарымен көрініс берді. Олардың күнделікті өмірі түрлі
діни әдет-ғұрыптар мен жоралғыларды қатаң ұстау, өткізу, атқару істеріне
толы болды.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлердің халқын қатаң езгіге салды. Қокан
билеушілері оңтүстік өңір қазақтарын Бұхара хандығынан тартып алганнан
бастап-ақ салыктың астына алды. Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар
төлеп ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс болды.
Олар осы жердегі отырыкшы шаруашылыктардан салыкты заттай емес,
акшалай ала бастады. Бір ғана хан салығына бұл өңірден жылына алынган салык
4000 ділләга жетті. Мысалға, Түркістан аймағындағы тұрғындар осындай бір
хан алымының есебіне 35.000 койга дейін төлеген [45]. Сонымен бірге мұнда
астык егетін шаруашылыктардан салыкты ақшалай да алды. Онын төлемі жылына
50 мын пұтка жетті. Салыктың баска түрлері де енгізілді. Мәселен, керуенге
салынатын салык 1500 діллә, Сырдариядагы Үшкайык өткелінен өткені үшін
1500 діллә, базарга келгені үшін 400 діллэ алды. Мұның үстіне осындағы
Дулат, Жалайыр тайпаларынын қазақтарынан олар баскада салықтармен қатар тек
ханға арнап косымша әр жүз койдан бір қой, әр елу жылкыдан зекет алды.
Мәселен, Шымкент аймағының өзі күміс ақшамен 50 мыңнан 80 мын сомға дейін
төлем беріп отырған. Оңтүстік өңір астыкка ғана бай емес, бау-бакша, жүзім,
жонышқа, баска да дакылдар егілетіндіктен олардан да салык алынды. Ондай
салык "танап" делінді. Жалпы, бұдан баска да салыктар түрі болды, солардың
бірі көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларынан алынатын салык
"зекет" түрінде болған, оның мөлшері малдың санына, немесе олардың бағасыпа
акшаға шаққандағы 40 тан бірі болған. Бірак ол сөз жүзінде болып, іс
жүзінде жиырмадан біріне дейін жеткен. Мысалы, Шымкент аймағындағы рулардан
жиналган зекеттің мөлшері: Бестамғалыдан - 8000 - 10000 кой, Сіргелілен -
6000-8000, Сикымнан - 2000-2500. Шымырдан - 2000-2500, Жаныстан - 2000 кои,
барлығы 20000-25000 койға дейін жиналатын [46]. Түркістан
аймағына зекеттің есебіне деп 30000 дейін қой жиналатын болган. 1862 жылы
Сырдарияны бойлап көшіп мал баққан қазақтардан 13.531 теңге, ал бүкіл Қокан
хандығы қоласытындағы қазақтардан 197.500 теңге зекет алынған. Мысалға,
Шымкент өлкесі казактарынан қокандықгардың казынасына ең кем дегенде жылына
6000 сом газа пайда түсіп отырған [47]. Зекет сатылған малдың белгілі бір
санынан алынатын сауда салығы ретінде де жүргізілген. Қокан хандығына
базарға сатылган мал үшін де, жеке шаруашылыкта болған мал үшін де салық
алынып отырған.
Ресми түрде заңдастырылған осы сияқгы негізгі алымдарға коса
өрескелдікпен алынатын салықтар қатарына жоғарыда көрсетілген хан алымы да
енеді. Жерді өндеп, егін еккен дикандардың Қокан хандығына төлейтін салығы
харадж бойынша өнімнің оннан бір, бестен бір және үштен бір бөлігі
алынатын. Мұнымен қоймай, ағаш кесуге, шөпшек жинауга құқықты болу үшін де
салық төлеген оның үстіне мешіт салығы, кәпірлерге карсы салық — "газават"
деген болган. Ол ол ма, Қоканнын сонғы ханы Худояр (1845-1852 жж) піскенге
дейін тікенді отынга жинауға тиым салған арнаулы заңды шығарган [48].
Казактардан алынатын салыктың саны мен көлемі жыл сайын арта берді XIX
гасырдың 30-40 жылдарында халык төлейтін салык түрі 32-ге жетсе, 50-60
жылдары олар бірнеше есе өскен.
Салыктың көп тараған түрі зекет болды. Ол мынадай жолмен жиналды.
Зекет жинаушылар ең алдымен нөкерлерімен бір ауылды аралап шығатын болған.
Қазақтар артық қойларын баска жакка айдап кетпесін деп олар әр ауылга алдын-
ала екі-үш жансызын койып отырған. Сөйтіп олар қазақ ауылдарынан кұнан
койлар мен ең жаксы деген саулықтарды сұрыптап алып отырған. Зекет жинау
кезінде зекет жинаушылар мен билерден бастап, солардың қастарына еріп
жүрген нөкерлері мен ауылдың атқа мінер старшындарына дейін тегін олжаға
кенелген. Егер зекет жинаушылар ұрлык жасаған болса, онысын нөкерлерімен
бөліскен.
Бұл кезде зекет пен харадждан соң егінші казактарға катты бататыны,
ауыр еңбек азабы еді. Олар билеушілердің жайылымдары мен егін алқаптарын
кутуге міндетті болған. Әр жанүядан бір адам айдың бір аптасын осындай
жұмыспен өткізіп, жылына 6 рет билеушілердін қорғаны мен атқорасын тазалап,
олардың кабырғаларын жөндеп жанартып отырған. Жолдарды жөндеу, суландыру
жүйелерін жүргізу, арыктарды тазалау міндетін де қазақтар атқарған. Сөйтіп,
олар жыл он екі ай ауыр еңбектен қол жазбай, бел шешпеген. Олар бар жұмысты
өз кұралдарымен атқарып, тамағы да өздерінен болған, енбектеріне ақы
берілмеген. Оның үстіне, соғыс бола калса, әрбір ересек қазақ қару-
жарағымен, өз атымен келіп әскерге қосылуға міндетті еді.
Кокан билеп-төстеушілері мен оларға сыбайлас қазақ шонжарларының
талабы ауыр болғандығы сонша, жергілікті халық өз жерлерін тастап, орыс
шекарасына карай ығысуга мәжбүр болды. Мысалға, Қокандыктар мен
Хиуалыктардың зорлық-зомбылығына шыдамай 1848 жылы Арал камалының өзінен
гана 1865 үй көшіп кеткен [49].
Салық жинаушылар тиісті малмен қоса өздерінін жеке пайдалары үшін
дүние алған, сый-сияпат жасауға мәжбүр еткен [50]. Сөйтіп, Онтүстік
оңіріндегі қазақтардың Қокан билеушілеріне малдан — зекет, астықтан —
харафи салыктарын төлеуі, олардың мөлшерінің барған сайын артуы егіншілік
мәдениетінің өркендеуіне нұскан келтіруімен катар, астық шықпай калған, мал
жұтка ұшырап қиындық туып өздерін әрен асырап отырған қазақ ауылдарын катты
күйзелтті. Бір-біріне көмек көрсету, колдауға шамасы келмейтін онтүстік
қазақтарын басып алғанда қоқандықтар жергілікті халыктарға қаталдық
көрсетіп қана қоймай, қазақ ауылдарын тонап, тіпті Ресей карамағындагы
қазақтардың мал -мүлкін талап әкетіп отырган.
Казактарға байланысты осындай жабайы, тонаушылық саясат Қокан хандығы
тарапынан ерекше қатал әрі ұзақ уақыт жүргізілді. Белгісіз бір автордын
мәліметтеріне қарағанда, хандыктың осындай жолмен жиналған жылдык түсімі
29.166.900 сом болған [51].
Мұндай озбырлык Хиуа хандығының іс-әрекетіне де тән болды. Хиуа
жерінде елшілікте болған подполковник Г.И.Данилевский көшпелі қазақтардан
ғана жиналатын салык мөлшерінің Хиуа ханы Аллакұлга (1825-1845 жж) І
миллион сом пайда беретіндігін, ал жыл сайынғы олжа 3 миллионга жеткендігі
туралы хабарлайды [52].
Сондай-ак, қазақтар қашанда егін көлемін ұлғайтып отырған және
көптеген жылдар бойы жақсы өнім алған. Мысалыға алатын болсак, осы кез
шамасында тек Сыр өңірінде ғана 10 мындай қазақ шаруасы егіншілікпен
айналысты. Толык емес мәліметтерге қарағанда, XIX гасырдын 60-жылдары
Сырдария бойында таза егіншілікпен 8.827 отбасы айналысып, 346.688 десятина
жерге тары, 10.694 десятинага арпа, 10.488 дссятинаға бидай жоне 34.688
десятина жерге сұлы еккен. Сырдария қазақтарын баскарушы Осмоловский мен
оның бірінші жәрдемшісі Карамышевтың пікірінше, бір үйде орта есеппен екі
жұмыскер бар деп есептегенде, барлық егіншілердің саны 16.700 адам га
жеткен, олар 110 мың десятина жерге егін егіп, 481.450 пұт өнім алган [53].
XIX гасырдын ортасына карай Орта Азия хандыктарын жақын жаткан
Оңтүстік өңірдің астығына, малына деген сұраныс күшейді. Осы өңірдегі
казактарды Қокан, Хиуа саудагерлері кіре тартуға жалдау, жол көрсетушілік
тіпгі керуен басы да болды Себебі, керуен басы кұрметті ғана іс емес
сонымен қатар орасан зор табыс көзі де болды.
Бұл өңір қазақтары үнемі тұзга зәру болгандыктан, Шу өзенінің жакын
жеріндегі Тұздытау, Сорлыкөлге немесе Талас бойындағы Биліккөлге жіберіліл,
одан тұз алып кайтатын.
Түркістан каласының өзінде Қокан билігінің соңғы жылдарында 391 дүкен
болса, оның 140-ы керуен сарайларының маңында орналаскан. 1863 жылы бұл
каладан Бухара саудагерлерінің өзі ғана 240 мың сомның малдарын сатып алған
.
Сауданың өсуіне баска да жағдайлар әсер етті. Атап айтканда салыктың
заттай емес, акшалай берілуін талап ете бастағаннан кейін казақтар еріксіз
базарға барып, сауда-саттык жасап ақша табуға мәжбур болды. Оның үстіне,
Қоқан билеуінің басталуынан кейін Орта Азия хандықтарының бұл өңірдің
астығы мен малына деген сұранысы бұрынғыдан өсті.
Қокан хандығында салық жинау барысында қаншама заңсыздыктарға жол
берілгені туралы 1840 жылы осы хандықка келген бір орыс былай деп жазған
екен: "Қокан хандығында зекет жинаудың барысында зорлықтың жасалатыны
соншама, ондағы қырғыздар (казактар) бұған жылына малының жиырмадан бір
бөлігінен аз бермейтін шығар... салық жинаушылар әр алуан жолмен күш
көрсетіп, заңды салық үстіне өз пайдасына сый-сияпат беруге де мәжбүр
етеді" [54]. Міне, осыдан көргеніміздей қокандыктардың казақ шаруаларынан
зекет жинауы үстем тап үшін пайда табудың көзі болған.
Салык та көп жиналған. Мысалға алатын болсақ, тек Шымкент өңірінің өзі
ғана күміс ақшаға есептегенде жылына 50 мыңнан 80 мың сомға дейін салық
төлеп отырған [55].
Бірқатар есептеулерге байланысты Орта Азияда айдалган жердің өлшемі
"танап" болғаны мәлім. Бұл шамамен десятинаның сегізден бір бөлігіне тең.
Сонда салынатын салык егістік жердің әрбір танабына бидай өнімінің 12
ширегі немесе 78 фунты болып келетін, ал әрбір қоска үштен беске дейін
батпаннан немесе үш жарымнан 52 пұтка дейін келетін.
Орта Азияга тараған жалпы өлшем мөлшері бойынша харвар сегіз батпан
(10 пүт) мөлшерінде болған. Осыған қарай әрбір танаптан 20 пұттан, ал әрбір
костан 300-600 пұтка дейін өнім жиналуы керек болған. Шариғат бойынша,
харадж үлесіне өнімнің оннан бір мөлшері тиюі керек. Бірақ Қокан өкіметі
суармалы жерлерде егістік өнімінің бестен бірін, ал тәлімі жерлерден
жетіден бірін алып отырған. Міне, осындай жолмен әрбір қоста 40 пұттан 70
пұтка дейін дән жиналады екен. Мысалға, мұндай қостар Түркістан ауданында
2000-ға дейін болган. Сондай-ақ, Түркістан ауданында хан салығы жер
өнімінен де алынатын - 50 мың пұт астық, 300 сомға жететін ұсақ өнімдер
мен жоңышқа. Керуендерге салынатын 1800 ділдә, Сырдариянын Үшкайык
өткелінен өткізілгеніне 1500 ділдә, базар салығы 400 ділдә болып, барлык
сомасы 115 мың сомға дейін жеткен. Ал Түркістан өңірінде зекттің есебінен
30 мың бас қойга дейін жиналған. Қокан хандары тіпті жұтта кырылган малға
да зекғт салған әрбір 5 түйеге 1 ісек зекет, әрбір ірі қара малдың
бағасының 2,5 пайызы, әр жылқыға 1 тенгеден, әр койдан жарты теңгеден зекет
алынса, бай, қуатты қазақтардан 10 жылкыға дейін байпұл салығы алынған
[56].
Жер салыгына "Саман пулы" да жаткан. Егін салығы хан жігіттерінің
пайдасына алынған да, коныстар мен үй басына түсетін салық делдалдар үшін
жиналған. Салықты есептеу және оны жинау тәртібі мынадай жолмен
жүргізілген: серкер бастаған арнайы комиссия белгіленген. Оның құрамына су
ақсақалы (мұраб) муфти-егістік жерді, түскен өнімді өлшейтін адам кірді.
Салық мөлшері "дәптер" деп аталатын арнайы кітапшаға жазылды да, соның
негізінде салық жинау жүргізілді. Жергілікті салық жинау аппараты уәлаяттың
басты қожалары - әкімдерінен, қарамағында салык жинайтын дуанбектері,
серкерлері бар ірі аудандардын бектерінен құрылды.
Кокан хандығы коластындағы казақтар ішінде жоғарыда көрсеткендей
қолөнермен айналысатындардан да зекет салығы алынды. Зекет мынадай жолмен
жиналған. Малды көбірек түсіру үшін салық жинаушылар қазақ ауылдарына
алдымен өзінін нөкерлерін жіберген де, малды түгел қораға камауга мәжбүр
еткен. Ауылга келген салық жинаушылар малды шығарғанда олардын ішіндегі ең
семіз кұнан қойларын іріктеп алып калып отырған. Одан соң зекетке жиналған
мал хан иелеріне жөнелтітіп, салық жинаушылар өздерінің ойына келген зорлық
ісі одан әрі жалғастыра беретін болған.
Салык алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 958.4: 939.6
Қолжазба құқығында
Ж.З.Абулпатаева
ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХЫ (ХІХ –ХХ ғ.ғ.)
6М020300 – ТАРИХ мамандығы бойынша тарих ғылымдарының магистрі академиялық
дәреже алу үшін магистерлік диссертация
ТҮРКІСТАН – 2012
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ ... ... 12
1. Қала мен өңірінің
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...12
2. Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
3. Түркістан Қоқан-Ресей қатынасының шиеленісу
жылдарында ... ... ... ... ... 28
4. Ресей қол астына өткеннен кейінгі
Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2 ХХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ ... ... ..49
2.1ХХ ғ. басындағы Түркістан қаласы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2 Кеңестендіру дәуіріндегі Түркістан
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3ТӘУЕЛСІЗДІК ТҰСЫНДА ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...66
3.1 Түркістан қала халқы егеменділік
жағдайында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 66
3.2 Тәуелсіздік тұсында Түркістан қаласының ұлттық құрамы мен білім
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 9
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты ХІХ-ХХ ғ.ғ. Қокан
хандығы карудың күшімен басып алып, ауыр алым-салыктар төлетіп, аяусыз
әлеуметтік және ұлттық езгіге ұшыратқан оңтүстік қазактарын, нақты айтқанда
Түркістан тұрғындарын енді Ресейдің кару күшімен басып алудағы негізгі
мақсатын, сонымен қатар, оның калай жүргендігін және қаламыздың ХХ
ғасырдағы әлеуметтік-саяси жағдайы мен экономикалық-мәдени дамуын айналымға
түскен жаңа құжаттар мен деректер негізінде жаңаша көзқарас тұрғысында
көрсету. Сондықтан, осы мәселелерді шешу барысында мынадай міндеттерді
назарга алдык:
- Түркістан қаласының тарихындағы қарастырылып отырған ХІХ – ХХ ғ.ғ.
кезеңнің жалпы тұстары мен нақты өзгерістерге ұшырауын көрсету;
- ХІХ – ХХ ғ.ғ. Түркістан қаласының экономикалық, мәдени дамуын көрсету;
- Казақстанның оңтүстігін басып алу мақсатын қойған Ресей империясының
қокандықтар жағынан жергілікті тұрғындарга жасаған озбырлығын калай
пайдаланғандығын аныктау;
- Орталык Азия хандыктары мен Ресей империясы арасындағы текетіреске
басқа, батыс европалык және азиялық елдердің қалай қарағанын, кейбірін оған
араласуының себептерін анықтау;
- Қокандықтар басып алған казак жерлерін XIX ғ. 40-50 жж. біртіндеп Ресей
империясының жаулап ала бастауын және ол жерлерде орыс отарлауының күшею
процесін көрсету;
- Ресей мен Қокан хандығының арасындағы Казакстанның онтүстігі үшін
текетіресінің патша үкіметінің пайдасына шешілгенін, бұл өңірдің бүкіл
казак жері сиякты біржола отарға айналуын накты мысалдар негізінде көрсету;
- Тәуелсіздік тұсындағы қала экономикасы мен мәдениетінің дамуына талдау
жасау;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы ХІХ - ХХ ғ.ғ Түркістан қала халқының
әлеуметтік- экономикалық, мәдени дамуы зерттелді. Түркістан қаласының саяси
және рухани өмірінде алатын орнына тарихи дерек көздері арқылы талдау
жасалынды.
Келесі жаңалық диссертациялық жұмыста пайдаланылған дерек көзіне
тікелей байланысты, өйткені оның басым көпшілігі осы жұмыста ғылыми
айналымға тұңғыш рет енгізіліп отыр. Зерттеудің маңызды бір ғылыми жаңалығы
- Түркістан қаласы мен Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси өмірінің бұрын
жарық көрмеген немесе теріс түсіндірілген оқиғаларды тұңғыш рет ашып
көрсетілуі болып табылады. Қазіргі замандағы тұжырымдамалық әлеуметтік-
экономикалық, саяси, мәдени, рухани өміріндегі маңызы кешенді түрде
зерттелініп, Түркістан қаласының тарихи рөлі айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар
- Түркістан қаласы саяси, әлеуметтік – экономикалық және рухани
астана ретінде өз орнын жоғалтпады;
- Патшалық Ресейдің үстемдігі кезінде Түркістан қаласының
тұрғындарының құрамы күрделі өзгерістерге түсті;
- Патшалық Ресейдің отарлық саясатының қарқын алуына байланысты
Түркістан қаласымен оның төңірегіндегі тұрғындардың әлеуметтік құрамында
жаңа әлеуметтік топтар бой көрсетті;
- Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі тұрғындардың білім деңгейіне
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасыр басындағы саяси-әлеуметтік өзгерістер өз
әсерін тигізді;
- Түркістан өлкесінде кеңестік орнаған алғашқы жылдарда орын алған
ашаршылық Түркістан қаласы мен оның төңірегіндегі елді-мекендердегі
тұрғындардың санына және табиғи өсіміне кері әсерін тигізді;
- Кеңестік биліктің халық ағарту саласында жүзеге асырған іс-шаралары
өңірдің тұрғындары арасында орын алған сауатсыздықты жоюда елеулі рөл
атқарды.
- Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-демографиялық
дамуында кеңестік биліктің ауыл шаруашылығын ұжымдастыру, индустрияландыру,
халықтарды күштеп қоныс аударту сияқты т.б. іс-шаралары өзіндік терең із
қалдырды.
- Бүгінгі таңдағы Түркістан қаласы мен оның төңірегінің әлеуметтік-
демографиялық дамуы елімізде жүзегі асырылған әлеуметтік іс-шаралармен
тығыз байланысты;
- Түркістан қаласы мен бүкіл аймақтық қоғамдық-саяси және мәдени
өміріндегі орны мен тарихи рөліне объективті баға берілді.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Диссертациялық жұмыстың барысында
алынған нәтижелер мен тұжырымдарды Отан тарихының ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ.
тарихына арналған ғылыми зерттеулерде және оқу құралдарында пайдалануға
болады. Сол сияқты жоғары оқу орындарының тарих, филология, мәдениеттану,
дінтану, саясаттану мамандықтарындағы студенттер үшін таңдау курсы ретінде
ұсынуға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертация мазмұнындағы негізгі
нәтижелер мен тұжырымдар ҚР Білім және ғылым министрлігінің БҒМ Бақылау
комитеті бекіткен тізімге сай 1 ғылыми басылымда, 2 республикалық ғылыми-
практикалық конференциялардың жинақтарында жарық көрді.
1 ХІХ ғ. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ТАРИХЫ
1.1 Қала мен өңірінің сипаттамасы
2000 жылы дүние жүзі көлемінде Түркістан қаласының 1500 жылдығы аталып
өтті. Он бес ғасырлық тарихы бар бұл қаланың өткеніне көз салсақ, қаншама
қилы – қилы кезеңдерді, оқиғаларды бастан кешірген. Бүкіл Түркістан өңірін
дүбірлетіп, сонау шар тарапқа жетіп жатқан сол оқиғалардың бірін білсек,
мыңын әлі білмейміз.
Берісін айтсақ, XII ғасырға дейін Шауһар, XV ғасырдың соңына дейін
Иассы қаласы деп аталған Түркістан XVII ғасырдың басынан қазақ хандарының
астанасы болды. Түркістан – қалаcсының іргесі б.з. 500 жылы қаланып, түркі
халықтарының орталығы болып келеді.
Археологтар Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын дәлелдеп отыр.
Түркістан қаласының айналасындағы аймақта тас дәуірі ескерткіштері -
Шоқтас, Қосқорған - бұл өңірде әуелгі адам кем дегенде 550 мың жыл бұрын
мекен еткеннін көрсетеді. Б. з. б. 2-мың-жылдықтан бастап Түркістан қаласы
төңірегінде Қазақстанның басқа да өңіріңдегідей Андронов мәдениетін
жасаушылар тұрған.
Түркістанның ежелгі аты - Иасы. Археологтар ертедегі Иасының орны
қазіргі Күлтөбеге сәйкес келетінін дәлелдеп отыр. VII-XII ғасырларда
Түркістан төңірегі Шауғар өңірі атанған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады.
IX ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. Бұл өңірге 809-819
жылдар аралығында Хорасан билеушісі әл-Манун, X ғасырдың соңында саманилік
билеуші Наср жаулаушылық жорықтар жасаған. XII ғасырдың 1-ширегінде
қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Иасы өлкенің орталығына
айналды. Қожа Ахмет Иасауи осында келіп қоныс тепкен кезде атақ-даңққа
бөленді. Қожа Ахмет Иасауи қайтыс болғаннан кейін оның қабірі басына мазар
тұрғызылды. Ол қасиетті орын деген атқа ие болды. Қаланың Ұлы Жібек Жолының
бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, географиялық
жағдайдың қолайлылығы, сонымен бірге адамдардың мазарға тәуәп етуі,
сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті. Иасы қаласы
туралы деректер XIII ғасырда жарық көрген Киракос Гандзакенцидің \"Армения
тарихы\" атты еңбегінде кездеседі. Бұл еңбекте Иасы қаласы Асон деген
атаумен берілген. Иасы атауы XIV ғасырдан бастап тарихи шығармалардың
беттерінде жиі көріне бастады. Шараф әд-Дин Әли Йездидің хабарларына
қарағанда, 1388 жылы Иасыны Тоқтамыстың әскерлері талқандап, түрік
тайпаларының қасиетті мекеніне айналған Қожа Ахмет Иасауи мазарын тонайды.
Әмір Темір Тоқтамысты талқандағаннан кейін жаулап алған олжаның бір бөлігін
Қожа Ахмет Иасауи кесенесін салуға жұмсайды. Иасы орта ғасырларда Орта Азия
ғимараттары үрдісі бойынша дамыды: қамал, шаһристан, рабад қалыптасты. XV
ғасырдың 1-жартысында Шараф әд-Дин Әли Йезди Иасыны шағын елді мекен болды
деп атап корсетсе, ал XVI ғасырда Рузбехан Исфахани \"Михманна-ме-и
Бұхари\" атты шығармасында Иасыны былайша суреттейді: \"Аса қасиетті
Қожаның сағанасы орналасқан Иасы қаласы өрісі кең әрі құнарлы жер,
Түркістан аймағының орталығы. Иасы қаласына тауарлар мен қымбат бағалы
заттар жеткізіледі де, сол жерде оларды сату басталады. Сондықтан ол
көпестердің тең-тең жүктерін шешіп, саяхатшылар тобын әр елге аттандыратын
орын болды\". XV-XVII ғасырларда зираттың төңірегіне ақсүйектер күмбездері
салынып, олардың ішінде Рабиға Сұлтан Бегім (XV ғ.), Есім хан (XVII ғ.)
күмбездері ерекше маңызды болды. 1579 жылы Иасы қ. Ақназар ханның иелігіне
айналды. Түркістан Есім ханнан бастап Қазақ хандығының орталығы болды. Сол
кезден бастап Иасы қаласы Түркістан деп атала бастады.
Түркістанды 1785 жылы қазақтардан Бұхара билеушісі Мир – Масум шах
Мурад тартып алса, 1799 жылы Ташкент билеушісі Жүніс қожа басып алып, ол
өлгеннен кейін қайтадан Бұхара хандығына өтті. Ақырында 1815 жылдың жазында
Бұхара әмірі Хайдардың қол астына Қоқан ханы Омар тартып алды. Осындай бір
қолдан екінші қолға өту, соның барысында талауға түсудің салдарынан
Түркістан қаласы, оның өңіріндегі елді мекендер қатты күйзелді.
Біздің әңгіме еткелі отырғанымыз – Түркістан қаласы мен оның өңірінің
сан – салалы үлкен тарихының бір кезеңі ғана. Ал бұл кезең әлі күнге дейін
толық зерттеліп, арнайы еңбек жарияланған емес. Оның тарихын зерттеу соңғы
кездерге дейін қажау өріп келген еліміздің сонау кезеңдегі тарихын зерттеу
екендігі сөзсіз.
Зерттей қарасақ, XIX ғасырдың ортасына қарай Түркістан өңірінде
көптеген ірі елді мекендер, бекініс қамалдар болды. Соның ішінде Базарлық,
Қарашақ, Шубанақ, Ұрандай, Шаға, Құрлақ, Ташанақ сияқты елді мекендер
қаламен іргелес жатса, Иқан, Қарнақ, Өгізтау, Сауран, Отырар елді мекендері
алды жиырма арты алпыс шақырым арыда болды. Ал Шелек, Жаңақорған,
Шолаққорған, Созақ сияқты елді мекендер мен бекіністер жүз-жүз елу
шақырымдай алыста жатты. Ал Сырдың арғы бетінде табиғатының өзіндік
кереметі бар, кең жайлау, сахара жатты. Ескі Сейхундария бойындағы керіліп
жатқан кең дала – осы өңір қазақтардың қашаннан бергі жайылымы.
XIX ғ. басында Түркістан Бұхара хандығына қарады. Қала үшін бұхаралық
және қоқандық билеушілер арасында күрес басталды [27]. Бұл тұста
Қазақстанның оңтүстігі әлі Ресейге қосыла қоймаған болатын, мұны
пайдаланған Бұхара, Хиуа және Қоқан билеушілері бұл жерлерді өз
хандықтарына қосып алу үшін қырқысқа түсті. Әсіресе Қоқан хандығы
Қазақстанның оңтүстігіне ие болу үшін ештеңеден аянған жоқ.
Қоқан ханы Әлім 1808-1810 жылдар аралығында Сайрам, Шымкент қалалары
мен оларға жақын аймақты басып алды [28]. 1819 жылы Ұлы жүздің негізіг
бөлігі мен Түркістан қаласы да Қоқан ханының қол астына өтті [29].
1819-1864 ж.ж. Түркістан Қоқан қол астына қарады. Сол кезеңде
Түркістан қаласының аумағы 70 га жуық болды. Оны балшықтан соғылған қамал
қоршап тұрды. Қабырғада 12 мұнара мен 4 қақпа болған [30]. Ресей империясы
мен Қоқан хандығы арасындағы Казақстанның оңтүстік өңірі үшін текетірестің
басталуы қарсаңында қоқандықтардың бұл өңірді түгелдей дерлік бағындырған,
енді өзінің басқыншылык әрекетін үш бағытта жүргізуді ойлады.
Расында, Бұқара әмірі мен Хиуа ханына қарағанда өз күшінің басым
екенін, Ресей мен Қытайдың бүл өңірге жақын арада келе алмайтындығын
сезінген Қоқан ханы бүл ойын іске асыруда әзірше өзіне қарсы келетін күшті
бақталастың жоқ екенін түсінді. Бұл кездегі Қоқан хандығының күшейгені
сонша, онымен каншама елдердің аягын тартатын Қытай мен Ресей сияқты үлкен
империялардың өзі де есептескен [31].
Қоқан ханы Омар 1815 жылдың ерте көктемінде тұтқиылдан шабуыл жасап,
жарты мыңдық әскерімен Түркістанды басып алды. Қаланы қоқандықтардың басып
алуын В.Наливкин толық суретеп жазады: 1815 жылдың жазында Омар Түркістан
қаласына келіп, оны басып алады және бүкіл Орта Азия бойынша қасиет тұтатын
кесенеге зиарат етеді. Қаланы соғыссыз және аса шығынсыз алған соң тонайды
[32]. Түркістан билеушісі қаланы тастап Бұқараға қашты. Омар қалада бірнеше
күн болды. Қожа Ахмет Иасауи мазарына зиарат жасап, 70 қойды құрбандыққа
шалып, кесенедегі барлық қызметші, шырақшы, дінбасыларына сыйлық үлестірді.
Сонаң соң Ташкентке қайтар алдында Түркістан уәлаятының әкімі етіп Шейх-и-
Бадалды тағайындады. Омар әскерлері Каратау жоталарынан ары асып,
Бетпакдала, Мойынқүм өңіріндегі қазақ руларын бағындырды. Стратегиялық
манызы бар жерлердегі бұрынғы қорғандарды жөндетіп, кажетті деген жерлерге
жаңаларын салдырды. Сонын бірі -Шолакқорған бекінісі еді [33]. Ал
Орынбордан Жетісуга қарай өтетін керуен жолындагы ертеден келе жатқан Созак
бекінісі күшейтілді. 1818 жылы Ақмешіт бекінісі салынып [34], Арал теңізіне
жетті.
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстанның оңтүстік аудандарында
Қоқан және Хиуа феодалдары үстемдік етті.
Сайрам, Шымкент, Түркістан қалалары, Талас аймағы, Ташкент қаласы мен
Арыс өзені аралығында қазақ көшпелілері Қоқан ханының билігінде болды.
Сырдарияның төменгі ағысы және Арал бойындағы қазақ көшпелілері Хиуа
хандығына бағынды.
Хиуа мен Қоқан хандықтары жаулап алған Қазақстан аумағында қатаң
феодалдық қанау жүйесі орнатылды. Хиуа және Қоқан отрядтары қазақ
ауылдарына жиі шабуыл жасап, малдарын әкетті, еркектерін өлтірді, әйелдерін
күң етті.
Қоқандықтардың қазақтарға түрлі салықтар салуы қарапайым адамдарға
үлкен ауыртпалық түсіріп, ішкі әлеуметтік қайшылықтарды тереңдетіп, халық
ішінде кедейлердің көбеюіне әкеліп соқты. Қоқандықтар билік жүргізген
тұстағы ауыр жағдайлар елдің есінде қатты сақталып қалды. Ол туралы
Ш.Уәлиханов: “Қазақтардың арасында "әзірейіл барда жаным бар деме,
қоқандақтар барда малым бар деме" - деген мәтел пайда болды”,- деп
көрсетеді. Қазақ халқы қоқан билігіне қарсы наразылықтар көрсетіп отырды.
1810 ж. Ташкент өңірінде тұратын қазақтар салық төлеуден бас тартты. Қоқан
ханы Әлім бек қарсылық көрсеткендерді тыныштандыруға және Сайрам, Ташкент,
Түркістанды бағыныру үшін 12 мың әскер жіберді. Қоқандықтардың қолына
түскен төңіректегі қазақтар тонаушылыққа ұшырады. Қоқандықтар Түркістанды
басып алуы кезінде оның билеушісі Тоқай Төре Бұхараға қашуға мәжбүр болды.
Бұхараның әмірі Тоқай Төреге Бұхарадағы соғысқа жарайтын қазақтардан жасақ
жинап алуға рұқсат берді. Жасақ жинап жарақтанған Тоқай Төре алдымен
Созаққа бекініп, одан кейін Түркістанды қоршауға алды. Оған қарсы
қоқандықтар Ташкенттен 300 жауынгермен Базар бахадүрді аттандырды. Олар
жолда Тоқай Төреге көмек көрсеткен 1000 отбасынан тұратын қазақ ауылына
шабуыл жасап, ауылды тонап, көп пайда түсіріп, адамдарын тұтқындап алып
кетті. Түнде Тоқай Төре Созақты тастап қашуға мәжбүр болды. Одан кейін
қазақтардың қарсылығы біраз уақыт басылды. Тоқай Төре уақытша Бұхараны
паналады, ал кейін ол Бұхара әмірінің балалары билікке таласқан тұста
өлтірілді.
Әлім хан тұсында қоқандықтар Ұлы жүзге шабуыл жасап, қазақтың Шымкент,
Сайрам қалалары басып алынды. Жау Әулиеата және Түркістан қаласы
қорғаушыларын аяусыз жазалады. Қоқан бекіністері көшпелі қазақтарды жазғы
жайылымнан бөліп тастады.
1821 ж. Тентек төренің бастауымен қазақтардың Қоқан үстемдігіне қарсы
көтеріліс болды. Көтерілісшілердің саны 12 000 дейін жетті. Олар Сайрам,
Шымкент, Әулие-Ата қалаларын алып, бірнеше бекіністі қоршады. Көтеріліске
Түркістан, Шымкент, Сайрам, Әулие-Ата төңірегін мекендеген қазақтар
қатысты. Көтерілісшілерге қарсы Абул-Қалым-Аталық басқарған әскер
жіберілді. Тентек төре әскерін екіге бөлді. Бір бөлігі Тентек төренің
басшылығымен Сайрамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді. Ұзаққа созылған
қоршаудан кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мәжбүр болды. Тентек төре
жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол” салығын, “зекет”
төлеуге және Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге келісім берді
Қазақ халқы жат жұрттық құлдыққа көнбеді. Әсіресе, 1821 жылы өткен
көтеріліс күшті болды. Оған Түркістан, Шымкент, Әулиеата төңірегінен
қазақтар қатысты. Көтерілісті Тентек төре басқарды, оның туы астына 12 мың
көтерілісші жиналды. Олар Сайрамды алып, оны өздерінің тірек бекеті етті.
Көтеріліс ауқымынан Қоқан ханының үрейі ұшты. Омар хан тез шаралар
қабылдауы тиіс болды. Көтерілісшілерге қарсы Абулқалық - Аталық басқаруымен
мол әскер жіберілді. Қоқан отрядтарының жақындап қалғанын білген Тентек
төре көтерілісшілерді екіге бөлді. Бір бөлігі Сайрам бекінісіне орналасты,
екіншісі Шымкент бекінісіне жайғасты. Тек ұзақ және серпінді қорғана отырып
қана, көтерілісшілер оз шептерін тастап кетті. Кейбір қазақ феодалдарының
сатқындығы көтерілісті жеңіліске ұшыратты. Қоқан феодалдары көтерілісті
аяусыз басты, жүздеген ауылдарды тонады, мыңдаған шаруаларды өлтірді.
Қокан билеушілері басып алган жерлерге алгашкы кезден-ақ қазақтар мен
қырғыздарга өзінің каталдыған танытты. Осыған байланысты казактар
наразылықтарын білдіре бастады [35]. Ақырында, 1821 жылы Тентек төре (шын
аты Рүстем Аспандиярүлы) бастаған казақтардың баскөтеруі үлкен көтеріліске
ұласты. Көтерілістің орталығы он жылдан астам қанау көрген Шымкент және
Сайрам қалаларының төңірегінде болды [36]. Оған қатысқандардың саны барған
сайын өсіп, 12 мың адамға дейін жеткен [37]. 1821 жылғы Тентек төре
бастаған қазақ қолдарының Түркістанды азат етпек болған әрекеті сәтсіз
аяқталды [38]. Қала ұзақ уақытқа қоқандықтардың иелігіне өтті.
Отаршылдарға карсы жүргізілген оңтүстік казақтарының бұл көтерілісі
жеңілгенмен қоқандықтарға карсы алғашкы ірі бас көтеруі болды. 1821 жылғы
Тентек төре бастаған көтеріліс азаттық сипатында болды. Көтерілістің
жеңіліске ұшырауына қарамай, қазақ шаруалары Қоқан езгісіне қарсы күресін
жалғастыра берді.
Қоқан хандығы казақ жерінен оңтүстігінде бір жағы Сыр бойымен Ресей
империясының шекарасына тірелсе, екінші жағынан да Алатау етегімен шығысқа
қарай жүріп отырып, Күйік асуынан асып, ескі Тараз орнына жақындады. Жол-
жөнекей қазақ ауылдарын кырып-жойып сол жерлерге баскарып отыру үшін өзінің
сенімді адамдарын қойды. Шамамен, 1827 жылы Мұхаммед Әлі ханның бұйрығы
бойынша шығыс бағытындағы сенімді Әулиеата бекінісі салынды [39]. Осыдан
кейін шығысқа карай жылжып, Құлан, Меркіні алып, іргелес жатқан
қырғыздардың солтүстік жағындагы біраз жерлерін де басып алды. Жетісуға
карай жылжуды шапшандата түскісі келген еді, бірақ алдынан орыс бекіністері
салынып жатқандықтан одан әрі ілгері қарай жылжуын тоқтатуға мәжбүр болды.
Дегенмен, бұл кез Қоқан хандығының мейлінше күшейіп, кемеліне келген дәуірі
болды.
Қоқан хандығы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдыктарында қазақ жерінің
онтүстігін жаулауда негізінен мынадай максат койды: сол кездегі жергілікті
феодалдардың және жеке өзінің мүддесі болып отырған иеліктін жерін көбейту,
байлыкты өсіру, сондай-ак ел ішіндегі кейбір тұраксыздыктарды жою жаңа
жерлерді жаулал алу аркылы шаруалардың наразылығына тойтарыс беру.
Қокан хандығының бұл саясаты ел ішіндегі жағдайды біраз тұрактандырды.
Хандық шекарасын кеңейту аркылы көптеген сенімсіз билеушілерді де алыстағы
аймакка жер аударып, өзінің кауіпсіздігін сактандырды. Қокан хандығының
казак жеріне жүргізген жаулау соғыстары тонаушылык сипат алып, енді олар
казак жерінен өтетін керуендерді бақылауға мүмкіндік алды. Бұл мақсатты
іске асыру үшін қазақтар арасындағы бұрыннан келе жаткан ру-ру, тайпа-тайпа
арасындағы барымталыкты пайдаланды.
Сөйтіп, Қоқан хандығы бүкіл қазақ даласының онтүстігінің едәуір жерін
басын алды. Қокан хандығының жері солтүстік батысында да, солтүстігінде де,
солтүстік-шығысында да Ресеймен шектесті. Бұл Ресей мен Қокан хандығының
казак жері үшін қарама-қайшылықтың басталуына алып келді.
Оңтүстіктегі қазак жері үшін Ресей мен Қокан арасында карама-
кайшылыктың басталу карсаңында бұл өңірге тағы бір Орталык Азия хандығы көз
тіккен болатын. Ол Хиуа хандығы еді. 1806-1825 жылдары тақта отырған Хиуа
ханы Мұхаммед Рахим 1812, 1816 және 1820 жылдары көрші жаткан Сыр бойындағы
казақ ауылдарына шабуылдар жасады. Солардың ішінде 1820 жылғы шапқыншылық
ерекше болды. 10 мың әскермен келген Хиуа әскерлері екі мыңға жуык қазақ
ауылдарын шауып, түгін калдырмай талап, адамдарын кырып-жойып кетті. Одан
кейін 1825-1842 жылдары такка отырған Аллакұл қазақ халкына деген бұл
зұлымдық саясатты одан әрі жалғастырды. Атап айтсак, оның бұйрығы бойынша
1831 жылы 400 казак, бауыздалып тасталынды, жүздеген балалар мен жас
әйелдері тұткындалып Хиуага алып барылды да, одан кейін олар кұлдықка
сатылып кетті.
Қоқан хандығы ХІХ ғасырдың алғашқы он жылдыктарында қазақ жерінің
онтүстігін жаулауда негізінен мынадай максат койды: сол кездегі жергілікті
феодалдардың және жеке өзінің мүддесі болып отырған иеліктін жерін көбейту,
байлыкты өсіру, сондай-ак ел ішіндегі кейбір тұраксыздыктарды жою жаңа
жерлерді жаулал алу аркылы шаруалардың наразылығына тойтарыс беру.
Түркістанды қоқандықтардың басып алуы Сырдың аралға құяр сағасына
дейнгі қазақ жерлерінің қоқан иелігіне айналуына негіз болды [40].
Сырдарияның оң жағалауындағы керуен жолдарының бойына қоқан феодалдары
Жаңақорған, Жүлек, Ақмешіт, Шилікқорған, Қосқорған және басқа қорғандарды
салды. Созақ бекінісі мүлде қайта құрылды.
Қоқан хандығы да Хиуа, Бұқара хандықтары сияқты артта қалған феодалдық
құрылыстағы мемлекет болатын, оны да ішкі өзара бақталастық қырқытсар және
көршілермен жүргізген үздіксіз соғыс ішінен жегідей жеуде бастады.
1846 жылы Түркістан әкімі Қанат-Шах Қоқан хандығынан бөлініп шықпақ
болды. Ташкент билеушісі Әзіз Парванашы Түркістанға қарай әскерімен жылжып
қаланы екі рет қоршауға алды. Екінші қорғау бірнеше айға созылды. Қала
орталығы – цитадель- онда орналасқан Ахмет Иасауи кесенесі, айналасындағы
құрылыстармен қоса қолдан жасаған су тасқыны әсерінен су ішінде қалды [41].
Нәтижесінде Әзіз Парванашы қаланы басып алды да өз гарнизонын осында
қалдырып Ташкентке қарай қозғалды. Жолда ол қаладағы билікті өзінің қас
адамы Мұлла –хан- бектің алып қойғанын есітіп, Түркістанға қайта оралды да
қаланы өз билігіне өткізді.
Жазба деректердің мәліметтерін картографиялық материалдар мен
археологиялық зерттеулердің Түркістан қорған қабырғалары жайлы нәтижелері
де қауаттайды [42].
1.2 Қоқан қоластындағы Түркістан тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық
жағдайы
ХІХ ғасырдың ортасындағы Түркістан өңірінің тарихы бүкіл оңтүстік
қазақтарының тарихымен тығыз байланыста болды. Қала халқының санында,
олардың әлеуметтік-экономикалық дамуында ірі өзгерістер орын алды.
Түркістан қаласының аумағы кеңейе бастады, бекініс маңында жаңа көшелер
пайда болып, оның құрылысы мен тұрмыстық жағдайы ескі қаладан мүлдем
өзгеше еді. Қала - шахристан, бекініс, және қала шеті етіп бөлінді. Қала
ұзындығы 3 км дуалмен қоршалған, 12 мұнара, 5 қақпа болған. Барлық көшелер
беініске алып келетін. Үйлерде жылыту пештері болмады. Қаланы суару үшін
Сыр бойынан су алынып, 12 арық жүйесі арқылы қалаға тартылған. Ауыз су тек
құдықтардан алынған.
ХІХ ғасырдың басымен салыстырғанда ортасына жақын қала халқының саны
күрт өседі [43]. Мұны Қоқан хандығының колонизациялық саясатымен
түсіндіруге болатын. Қоқан әскери гарнизоны орналасқан жерлерге Орта
Азиядан қарапайым халық ағылып көшіп келе бастайтын. Бұлар Әулие-ата, Мерке
және т.б. қайтадан қалпына келтірген бекіністерге де, көне заманнан келе
жаьқан егіншілік оазистеріне де тұрақтап қала беретін.
Түркістан қаласының негізгі тұрғындары болып сауда адамдары, қол
өнершілер және егіншілер саналады. Қалалықтар басқа да Қоқан қалалары халқы
сияқты айрбасқап негізделген ішкі саудамен және қолөнермен кең түрде
айналысты. Қолөнер кәсіпшілігі ұсақ шеберханалардан тұратын, олар
жергілікті ауыл шаруашылығы өнімдерін ғана өңдеумен айналысты және бұл
тұрғын халықтың сұранысын толық қанағаттандыра алған жоқ. Сыртқы сауда
тиісті дәрежесінде дамыды деуге болады. Қоқан хандығы сыртқы сауда
рыногының Батыс Монголиямен, Шығыс Түркістанмен, Бұхарамен, Хиуамен және
Ресеймен тығыз байланыс орнатты.
XIX гасырдын ортасына карай Орта Азия хандыктарын жақын жаткан
Оңтүстік өңірдің астығына, малына деген сұраныс күшейді. Осы өңірдегі
казактарды Қокан, Хиуа саудагерлері кіре тартуға жалдау, жол көрсетушілік
тіпгі керуен басы да болды Себебі, керуен басы кұрметті ғана іс емес
сонымен қатар орасан зор табыс көзі де болды.
Бұл өңір қазақтары үнемі тұзга зәру болгандыктан, Шу өзенінің жакын
жеріндегі Тұздытау, Сорлыкөлге немесе Талас бойындағы Биліккөлге жіберіліл,
одан тұз алып кайтатын.
Түркістан каласының өзінде Қокан билігінің соңғы жылдарында 391 дүкен
болса, оның 140-ы керуен сарайларының маңында орналаскан. 1863 жылы бұл
каладан Бұхара саудагерлерінің өзі ғана 240 мың сомның малдарын сатып
алған.
Сауданың өсуіне баска да жағдайлар әсер етті. Атап айтканда, салыктың
заттай емес, акшалай берілуін талап ете бастағаннан кейін казақтар еріксіз
базарға барып, сауда-саттык жасап ақша табуға мәжбур болды. Оның үстіне,
Қоқан билеуінің басталуынан кейін Орта Азия хандықтарының бұл өңірдің
астығы мен малына деген сұранысы бұрынғыдан өсті.
XIX ғ. екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңіріне капиталистік
қатынастардың енуіне байланысты мал шаруашылығы тауарлы сипат алды. Жаңа
байлар малды тек өз қажеттіліктері үшін ғана емес, рынок үшін де өсіре
бастады. Бай саудагерлер жәрмеңкелермен байланысты болып, өз шаруашылығын
рынок қажеттіліктеріне бейімдей бастады. Саудада қой және жылқы малына
деген сұраныс өте жоғары болды. Ұсақ мал саудасының облыста ең басты үш
нүктесі болған, олар: Түркістан қаласы, Әулиеата қаласы және Меркі ауылы.
Бұл базарларға Жетісу және Семей облыстарындағы, Қытайдағы жәрмеңкелерден
сатып алынған ұсақ малдар Балхаш өзені арқылы айдалған. Бұл жерден ұсақ
малдың бір бөлігі Түркістан қаласына, ал қалған бөлігі Меркі аулы, Әулиеата
және Шымкент қаласына жіберген, Меркі, Әулиеатадан қойларды үйір-үйірімен
Ферғанаға жіберген.
Түркістандық қазақы қой барлық кезде қойдың басқа түрлерінен 35-40 %-
ға, ал семізі - 50%-ға қымбат болған.
Қазақстандағы сауданың бастапқы түрі айырбас сауда, екінші түрі
жәрмеңкелер, үшіншісі стационарлы (тұрақты) сауда болды. Айырбас сауданың:
арнайы айырбас орындарда жүргізілген сауда, керуен сауда, тасымал сауда
секілді түрлері болды. Сыр өңірінде алғашқы айырбас сарайлары XIX ғасырдың
ортасында Перовск және Қазалы форттарында ашылды. Айырбас сауданың келесі
түрі керуен саудасы болды, азиялық және орыс көпестер қазақ даласында сауда
жасау үшін, көлемі әр түрлі керуендерді жасақтады, үлкен керуендер бірнеше
жүз түйеден, тіпті 1,5-2 мың түйеден тұрды. Бұл керуендердің негізгі
баратын жерлері ірі қалалардағы айырбас сарайлар болды. Жол жөнекей
керуендер далалы аудандарда қазақтың көшпелі халқымен сауда жасады. Үлкен
керуендердің тауарларының 110 бөлігі жолда айырбасталды. Ортаазиялық
көпестер өз тауарларын қазақтардың малына және мал шаруашылығының
өнімдеріне айырбастады. Оларды қалған тауарлармен қоса айырбас сарайларда
Ресей көпестеріне өткізді. Айырбас сауданың келесі түрі, тасымалдаушы сауда
қазақ жерінде өте кең таралды, тіпті ең алыс жатқан аймақтарды қамтыды.
Тасымал саудасына тән ерекшелік – мұнда ақшалай есеп және сауда
бәсекесінің болмауы, сауданың тауарды мал басымен немесе оның өнімімен
бағалау арқылы жүргізілуі. Тасымалдаушы сауда салықсыз, еркін сауда ретінде
жүргізілді. Тасымалдаушы айырбас саудада негізінде, көпестер жергілікті
халыққа сапасыз тауарды өте жоғары бағамен сатуға мүмкіндік алды.
Нәтижесінде саудагерлер байлыққа кенеліп, халық тоналды. Тасымалдаушы
айырбас сауда негізінен алыпсатарлардың қолында шоғырланды. Алыпсатарлық,
даланың шалғай аудандарында тұратын тұрғындардың сауда орталықтарына жиі
баратын мүмкіндіктерінің жоқтығынан туындады. Тауарларды қарызға беру,
көпестер үшін өте тиімді болды. Өнеркәсіптік тауарларды қойға қарызға
бере отырып, көпестер оның бағасын қатты көтерді, керісінше қазақтардың
малы мен шикізатының бағасын өте төмен бағаға бағалады. Тасымалдаушы
айырбас сауданың сұранысты толық қамтамасыз ете алмауы, тауар сапасының
төмендігі және таңдау мүмкіндігінің жоқтығы, өлкеге енген тауар-ақша
қатынастары талаптарына жауап бере алмауы – аталған сауда түрінің біртіндеп
әлсіреуіне алып келді. Осы себептерге байланысты, сауданың тасымалдауышы
айрбас түрі баяулап, өлкеде жәрмеңке саудасы белсенді түрде дами бастады.
Жәрмеңкелер - Қазақстанның экономикалық дамуының айқындаушы
факторларының құрамдас бөлігі болды. XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
басында орын алған, жәрмеңкелер санының артуы және олардың айналымының
жылдам қарқынмен өсуіне қарамастан жәрмеңкелік сауда, сауда айналымдағы
біріншілікті неғұрлым жоғары ұйымдастырылған сауда түріне – ірі бөлшек
саудасымен айналысатын дүкендер, көтерме қоймалар және т.б. өсіп келе
жатқан ішкі және сыртқы рыноктың талаптарына жауап беретін сауда орындары
түріндегі тұрақты (стационарлы) сауда түріне жол берді.
Сырттан келетін таурларды айырбастау үшін саудагерлер әдеттегідей жаз
және күз айларында айналысты. Тұрақты сауда нүктелердің тағы бір түрі –
жайма базарлар мен ашық алаңда орналасқан базарлар болды. Қазақстанның
ішкі саудасы XIX ғасырдың ортасына дейін негізінен ортаазиялық
саудагерлердің қолында болды. Ресейге қосылғаннан кейін, отарлы үкіметтің
қолдауымен оларды орыс көпестері ығыстырып, үстемдікке ие болды. XIX ғ.
екінші жартысында Қазақстанның оңтүстік өңіріне капиталистік қатынастардың
енуіне байланысты мал шаруашылығы тауарлы сипат алды.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің шекаралық аудандарында, қалалық
жерлерінде Ресей империясына қосылған алғашқы жылдардың өзінде сауда
ақшалай сипатта болды, ал далалық аудандардағы ішкі сауда көбіне айырбас
сипатта болды. Бұл кезеңдері қазақтардың өздері арнайы ақша басып
шығармаған, саудада орыс рубльі, ортаазиялық хандықтардың ақша бірліктері
(қоқандық, бұхарлық, хиуалық: ділдә, теңге, пұл және т.б.) қолданылды.
Уақыт өте келе, өлкеге капиталистік қатынастардың, тауар-ақша
қатынастарының енуіне байланысты ішкі саудада айырбас сауданың маңызы
төмендеп, сауда көбіне ақшалай сипатта жүргізіле бастады.
Қазақстанның оңтүстік өлкесінің Ресей империясына, ортаазиялық
хандықтарға (Бұхар, Хиуа), Қытайдың батыс аудандарына географиялық жағынан
жақындығы, оның сыртқы сауда саясатындағы ролін анықтады, орыс үкіметінің
саяси және экономикалық позицияларының күшеюіне ықпал етті. Ресейдің
Қазақстанға қатысты экономикалық саясаты XVIII ғ. екінші жартысы мен XIX
ғасырдың бойында, орыстардың Азия территориясын отарлауы мен игеруі кезінде
қалыптасты. XIX ғасырдың ортасынан бастап, Ресей текстильді және өңдейтін
кәсіпорындарының шикізат пен өткізу рыногына деген қажеттіліктерінің артуы
Қазақстан территориясында сенімді сауда жүйесін құруды талап етті.
ХІХ ғ. екінші ширегінен бастап Түркістан қаласымен сауда 1827-1837
жылдары - 10,53 млн.рубль, 1840-1850 – 15,73 млн.рубльді құрады [44].
Қоқан кезінде, қаланың мұсылман әлеміндегі діни орталықтардың бірі
ретіндегі маңызы сақталды. Бұл Қоқан хандығының өзі басып алған жерлерге
жүргізген саясатының жемісі еді, олар қазақтар мен қырғыздар арасында да
исламның позицияларын кұшейтуге тырысты. Әулие-Ата, Шымкент, Сайрам және
т.б, елді мекендерге мешіттер, медреселер салынып, мазарлар қалпына
келтірілді. Далалық жерлерде Ферганалық ишандар басқаратын мүридтік оқып-
үйрену жүй есі жолға қойылды. Барлық қоқандық хандар Ахмет Иасауи
кесенесіне берілген вакуфтық грамотаның әулиеге 1838-1839 ж.ж. Мұхаммед Әлі
хан да арнайы келіп зиарат етіп кетті. Бұл кезең Оңтүстік Қазақстанда
исламның ықпалының күшеюімен ерекшеленеді, бұл құбылыс қалалықтардың
өмірінің түрлі жақтарымен көрініс берді. Олардың күнделікті өмірі түрлі
діни әдет-ғұрыптар мен жоралғыларды қатаң ұстау, өткізу, атқару істеріне
толы болды.
Қоқан мемлекеті басып алған жерлердің халқын қатаң езгіге салды. Қокан
билеушілері оңтүстік өңір қазақтарын Бұхара хандығынан тартып алганнан
бастап-ақ салыктың астына алды. Жергілікті тұрғындар көптеген салықтар
төлеп ақысыз жұмыстар атқаруға тиіс болды.
Олар осы жердегі отырыкшы шаруашылыктардан салыкты заттай емес,
акшалай ала бастады. Бір ғана хан салығына бұл өңірден жылына алынган салык
4000 ділләга жетті. Мысалға, Түркістан аймағындағы тұрғындар осындай бір
хан алымының есебіне 35.000 койга дейін төлеген [45]. Сонымен бірге мұнда
астык егетін шаруашылыктардан салыкты ақшалай да алды. Онын төлемі жылына
50 мын пұтка жетті. Салыктың баска түрлері де енгізілді. Мәселен, керуенге
салынатын салык 1500 діллә, Сырдариядагы Үшкайык өткелінен өткені үшін
1500 діллә, базарга келгені үшін 400 діллэ алды. Мұның үстіне осындағы
Дулат, Жалайыр тайпаларынын қазақтарынан олар баскада салықтармен қатар тек
ханға арнап косымша әр жүз койдан бір қой, әр елу жылкыдан зекет алды.
Мәселен, Шымкент аймағының өзі күміс ақшамен 50 мыңнан 80 мын сомға дейін
төлем беріп отырған. Оңтүстік өңір астыкка ғана бай емес, бау-бакша, жүзім,
жонышқа, баска да дакылдар егілетіндіктен олардан да салык алынды. Ондай
салык "танап" делінді. Жалпы, бұдан баска да салыктар түрі болды, солардың
бірі көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларынан алынатын салык
"зекет" түрінде болған, оның мөлшері малдың санына, немесе олардың бағасыпа
акшаға шаққандағы 40 тан бірі болған. Бірак ол сөз жүзінде болып, іс
жүзінде жиырмадан біріне дейін жеткен. Мысалы, Шымкент аймағындағы рулардан
жиналган зекеттің мөлшері: Бестамғалыдан - 8000 - 10000 кой, Сіргелілен -
6000-8000, Сикымнан - 2000-2500. Шымырдан - 2000-2500, Жаныстан - 2000 кои,
барлығы 20000-25000 койға дейін жиналатын [46]. Түркістан
аймағына зекеттің есебіне деп 30000 дейін қой жиналатын болган. 1862 жылы
Сырдарияны бойлап көшіп мал баққан қазақтардан 13.531 теңге, ал бүкіл Қокан
хандығы қоласытындағы қазақтардан 197.500 теңге зекет алынған. Мысалға,
Шымкент өлкесі казактарынан қокандықгардың казынасына ең кем дегенде жылына
6000 сом газа пайда түсіп отырған [47]. Зекет сатылған малдың белгілі бір
санынан алынатын сауда салығы ретінде де жүргізілген. Қокан хандығына
базарға сатылган мал үшін де, жеке шаруашылыкта болған мал үшін де салық
алынып отырған.
Ресми түрде заңдастырылған осы сияқгы негізгі алымдарға коса
өрескелдікпен алынатын салықтар қатарына жоғарыда көрсетілген хан алымы да
енеді. Жерді өндеп, егін еккен дикандардың Қокан хандығына төлейтін салығы
харадж бойынша өнімнің оннан бір, бестен бір және үштен бір бөлігі
алынатын. Мұнымен қоймай, ағаш кесуге, шөпшек жинауга құқықты болу үшін де
салық төлеген оның үстіне мешіт салығы, кәпірлерге карсы салық — "газават"
деген болган. Ол ол ма, Қоканнын сонғы ханы Худояр (1845-1852 жж) піскенге
дейін тікенді отынга жинауға тиым салған арнаулы заңды шығарган [48].
Казактардан алынатын салыктың саны мен көлемі жыл сайын арта берді XIX
гасырдың 30-40 жылдарында халык төлейтін салык түрі 32-ге жетсе, 50-60
жылдары олар бірнеше есе өскен.
Салыктың көп тараған түрі зекет болды. Ол мынадай жолмен жиналды.
Зекет жинаушылар ең алдымен нөкерлерімен бір ауылды аралап шығатын болған.
Қазақтар артық қойларын баска жакка айдап кетпесін деп олар әр ауылга алдын-
ала екі-үш жансызын койып отырған. Сөйтіп олар қазақ ауылдарынан кұнан
койлар мен ең жаксы деген саулықтарды сұрыптап алып отырған. Зекет жинау
кезінде зекет жинаушылар мен билерден бастап, солардың қастарына еріп
жүрген нөкерлері мен ауылдың атқа мінер старшындарына дейін тегін олжаға
кенелген. Егер зекет жинаушылар ұрлык жасаған болса, онысын нөкерлерімен
бөліскен.
Бұл кезде зекет пен харадждан соң егінші казактарға катты бататыны,
ауыр еңбек азабы еді. Олар билеушілердің жайылымдары мен егін алқаптарын
кутуге міндетті болған. Әр жанүядан бір адам айдың бір аптасын осындай
жұмыспен өткізіп, жылына 6 рет билеушілердін қорғаны мен атқорасын тазалап,
олардың кабырғаларын жөндеп жанартып отырған. Жолдарды жөндеу, суландыру
жүйелерін жүргізу, арыктарды тазалау міндетін де қазақтар атқарған. Сөйтіп,
олар жыл он екі ай ауыр еңбектен қол жазбай, бел шешпеген. Олар бар жұмысты
өз кұралдарымен атқарып, тамағы да өздерінен болған, енбектеріне ақы
берілмеген. Оның үстіне, соғыс бола калса, әрбір ересек қазақ қару-
жарағымен, өз атымен келіп әскерге қосылуға міндетті еді.
Кокан билеп-төстеушілері мен оларға сыбайлас қазақ шонжарларының
талабы ауыр болғандығы сонша, жергілікті халық өз жерлерін тастап, орыс
шекарасына карай ығысуга мәжбүр болды. Мысалға, Қокандыктар мен
Хиуалыктардың зорлық-зомбылығына шыдамай 1848 жылы Арал камалының өзінен
гана 1865 үй көшіп кеткен [49].
Салық жинаушылар тиісті малмен қоса өздерінін жеке пайдалары үшін
дүние алған, сый-сияпат жасауға мәжбүр еткен [50]. Сөйтіп, Онтүстік
оңіріндегі қазақтардың Қокан билеушілеріне малдан — зекет, астықтан —
харафи салыктарын төлеуі, олардың мөлшерінің барған сайын артуы егіншілік
мәдениетінің өркендеуіне нұскан келтіруімен катар, астық шықпай калған, мал
жұтка ұшырап қиындық туып өздерін әрен асырап отырған қазақ ауылдарын катты
күйзелтті. Бір-біріне көмек көрсету, колдауға шамасы келмейтін онтүстік
қазақтарын басып алғанда қоқандықтар жергілікті халыктарға қаталдық
көрсетіп қана қоймай, қазақ ауылдарын тонап, тіпті Ресей карамағындагы
қазақтардың мал -мүлкін талап әкетіп отырган.
Казактарға байланысты осындай жабайы, тонаушылық саясат Қокан хандығы
тарапынан ерекше қатал әрі ұзақ уақыт жүргізілді. Белгісіз бір автордын
мәліметтеріне қарағанда, хандыктың осындай жолмен жиналған жылдык түсімі
29.166.900 сом болған [51].
Мұндай озбырлык Хиуа хандығының іс-әрекетіне де тән болды. Хиуа
жерінде елшілікте болған подполковник Г.И.Данилевский көшпелі қазақтардан
ғана жиналатын салык мөлшерінің Хиуа ханы Аллакұлга (1825-1845 жж) І
миллион сом пайда беретіндігін, ал жыл сайынғы олжа 3 миллионга жеткендігі
туралы хабарлайды [52].
Сондай-ак, қазақтар қашанда егін көлемін ұлғайтып отырған және
көптеген жылдар бойы жақсы өнім алған. Мысалыға алатын болсак, осы кез
шамасында тек Сыр өңірінде ғана 10 мындай қазақ шаруасы егіншілікпен
айналысты. Толык емес мәліметтерге қарағанда, XIX гасырдын 60-жылдары
Сырдария бойында таза егіншілікпен 8.827 отбасы айналысып, 346.688 десятина
жерге тары, 10.694 десятинага арпа, 10.488 дссятинаға бидай жоне 34.688
десятина жерге сұлы еккен. Сырдария қазақтарын баскарушы Осмоловский мен
оның бірінші жәрдемшісі Карамышевтың пікірінше, бір үйде орта есеппен екі
жұмыскер бар деп есептегенде, барлық егіншілердің саны 16.700 адам га
жеткен, олар 110 мың десятина жерге егін егіп, 481.450 пұт өнім алган [53].
XIX гасырдын ортасына карай Орта Азия хандыктарын жақын жаткан
Оңтүстік өңірдің астығына, малына деген сұраныс күшейді. Осы өңірдегі
казактарды Қокан, Хиуа саудагерлері кіре тартуға жалдау, жол көрсетушілік
тіпгі керуен басы да болды Себебі, керуен басы кұрметті ғана іс емес
сонымен қатар орасан зор табыс көзі де болды.
Бұл өңір қазақтары үнемі тұзга зәру болгандыктан, Шу өзенінің жакын
жеріндегі Тұздытау, Сорлыкөлге немесе Талас бойындағы Биліккөлге жіберіліл,
одан тұз алып кайтатын.
Түркістан каласының өзінде Қокан билігінің соңғы жылдарында 391 дүкен
болса, оның 140-ы керуен сарайларының маңында орналаскан. 1863 жылы бұл
каладан Бухара саудагерлерінің өзі ғана 240 мың сомның малдарын сатып алған
.
Сауданың өсуіне баска да жағдайлар әсер етті. Атап айтканда салыктың
заттай емес, акшалай берілуін талап ете бастағаннан кейін казақтар еріксіз
базарға барып, сауда-саттык жасап ақша табуға мәжбур болды. Оның үстіне,
Қоқан билеуінің басталуынан кейін Орта Азия хандықтарының бұл өңірдің
астығы мен малына деген сұранысы бұрынғыдан өсті.
Қокан хандығында салық жинау барысында қаншама заңсыздыктарға жол
берілгені туралы 1840 жылы осы хандықка келген бір орыс былай деп жазған
екен: "Қокан хандығында зекет жинаудың барысында зорлықтың жасалатыны
соншама, ондағы қырғыздар (казактар) бұған жылына малының жиырмадан бір
бөлігінен аз бермейтін шығар... салық жинаушылар әр алуан жолмен күш
көрсетіп, заңды салық үстіне өз пайдасына сый-сияпат беруге де мәжбүр
етеді" [54]. Міне, осыдан көргеніміздей қокандыктардың казақ шаруаларынан
зекет жинауы үстем тап үшін пайда табудың көзі болған.
Салык та көп жиналған. Мысалға алатын болсақ, тек Шымкент өңірінің өзі
ғана күміс ақшаға есептегенде жылына 50 мыңнан 80 мың сомға дейін салық
төлеп отырған [55].
Бірқатар есептеулерге байланысты Орта Азияда айдалган жердің өлшемі
"танап" болғаны мәлім. Бұл шамамен десятинаның сегізден бір бөлігіне тең.
Сонда салынатын салык егістік жердің әрбір танабына бидай өнімінің 12
ширегі немесе 78 фунты болып келетін, ал әрбір қоска үштен беске дейін
батпаннан немесе үш жарымнан 52 пұтка дейін келетін.
Орта Азияга тараған жалпы өлшем мөлшері бойынша харвар сегіз батпан
(10 пүт) мөлшерінде болған. Осыған қарай әрбір танаптан 20 пұттан, ал әрбір
костан 300-600 пұтка дейін өнім жиналуы керек болған. Шариғат бойынша,
харадж үлесіне өнімнің оннан бір мөлшері тиюі керек. Бірақ Қокан өкіметі
суармалы жерлерде егістік өнімінің бестен бірін, ал тәлімі жерлерден
жетіден бірін алып отырған. Міне, осындай жолмен әрбір қоста 40 пұттан 70
пұтка дейін дән жиналады екен. Мысалға, мұндай қостар Түркістан ауданында
2000-ға дейін болган. Сондай-ақ, Түркістан ауданында хан салығы жер
өнімінен де алынатын - 50 мың пұт астық, 300 сомға жететін ұсақ өнімдер
мен жоңышқа. Керуендерге салынатын 1800 ділдә, Сырдариянын Үшкайык
өткелінен өткізілгеніне 1500 ділдә, базар салығы 400 ділдә болып, барлык
сомасы 115 мың сомға дейін жеткен. Ал Түркістан өңірінде зекттің есебінен
30 мың бас қойга дейін жиналған. Қокан хандары тіпті жұтта кырылган малға
да зекғт салған әрбір 5 түйеге 1 ісек зекет, әрбір ірі қара малдың
бағасының 2,5 пайызы, әр жылқыға 1 тенгеден, әр койдан жарты теңгеден зекет
алынса, бай, қуатты қазақтардан 10 жылкыға дейін байпұл салығы алынған
[56].
Жер салыгына "Саман пулы" да жаткан. Егін салығы хан жігіттерінің
пайдасына алынған да, коныстар мен үй басына түсетін салық делдалдар үшін
жиналған. Салықты есептеу және оны жинау тәртібі мынадай жолмен
жүргізілген: серкер бастаған арнайы комиссия белгіленген. Оның құрамына су
ақсақалы (мұраб) муфти-егістік жерді, түскен өнімді өлшейтін адам кірді.
Салық мөлшері "дәптер" деп аталатын арнайы кітапшаға жазылды да, соның
негізінде салық жинау жүргізілді. Жергілікті салық жинау аппараты уәлаяттың
басты қожалары - әкімдерінен, қарамағында салык жинайтын дуанбектері,
серкерлері бар ірі аудандардын бектерінен құрылды.
Кокан хандығы коластындағы казақтар ішінде жоғарыда көрсеткендей
қолөнермен айналысатындардан да зекет салығы алынды. Зекет мынадай жолмен
жиналған. Малды көбірек түсіру үшін салық жинаушылар қазақ ауылдарына
алдымен өзінін нөкерлерін жіберген де, малды түгел қораға камауга мәжбүр
еткен. Ауылга келген салық жинаушылар малды шығарғанда олардын ішіндегі ең
семіз кұнан қойларын іріктеп алып калып отырған. Одан соң зекетке жиналған
мал хан иелеріне жөнелтітіп, салық жинаушылар өздерінің ойына келген зорлық
ісі одан әрі жалғастыра беретін болған.
Салык алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz