Атом энергетикасы: бүгіні мен болашағы
1. АТОМ ЭНЕРГЕТИКАСЫ: БҮГІНІ МЕН БОЛАШАҒЫ
2. САРЫТАУДАҒЫ ЕҢБЕК САРЫНЫ НЕМЕСЕ ЕЛІМІЗДІҢ ӨЗ ЦЕМЕНТІНІҢ ЕРТЕҢІ ҚАНДАЙ?
3. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТI ЖЇЗЕГЕ АСЫРУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
4. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТКЕ ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
5. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ТЇРЛЕРI БОЙЫНША ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
6. ЖЕРДI ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
2. САРЫТАУДАҒЫ ЕҢБЕК САРЫНЫ НЕМЕСЕ ЕЛІМІЗДІҢ ӨЗ ЦЕМЕНТІНІҢ ЕРТЕҢІ ҚАНДАЙ?
3. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТI ЖЇЗЕГЕ АСЫРУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
4. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТКЕ ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
5. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ТЇРЛЕРI БОЙЫНША ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
6. ЖЕРДI ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
Семинарда “Казатомпромға” қарасты “Үлбі металлургия зауыты” АҚ орталық ғылыми зерттеу зертханасы меңгерушісінің технологиялар мен инновациялар жөніндегі орынбасары Серік Қожахметов, компанияның күрделі құрылыс департаментінің бас менед¬жері Серік Дүйсембаев, “Казатомпром” ҰК” АҚ басқармасының жетекші маманы Ерлан Қарабалаев журналистер алдында сөз сөйлеп, ядролық отын циклының (ЯОЦ) ерекшелік¬тері¬мен, уранды өндіру, оны таблеткаға ай¬нал-дыру жұмыстарымен, атом энергетикасының экономикасы және оның даму болашағымен, сондай-ақ Қазақстанда шағын және орта АЭС-тер салуға қызығушылық танытылуының себептерімен түсіндірді.
Мамандардың айтуынша, ядролық отын циклы ядролық энергетикалық реакторларда энергия алуды қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін өндірістік үдерістердің толық тізбегі болып табылады. ЯОЦ-ты шартты түрде үш негізгі сатыға бөлуге болады:
Бастапқы немесе бірінші сатыға ядролық отынды дайындау жұмыстары кіреді. Бұл маңызды әрі жоғары технологиялық үдеріс уран рудасын өндіру, табиғи уранның шала тотығы – тотығын алу, газ түріндегі уран гек¬саф¬торидін алу мен байыту, отын таблеткала¬рын дайындау және оларды атом электр стан¬саларының (АЭС) тамағы болып табылатын жылу бөлетін құрылымға (ЖБҚ) жабдықтаудан тұрады.
ЯОЦ-тың екінші сатысына ядролық отынды электр энергиясын өндіретін реакторда пайдаланылу және пайдалынылған ядролық отынды (ПЯО) АЭС алаңында уақытша сақтау жұмыстары кіреді.
Ал ЯОЦ-тың соңғы үшінші сатысы оның “жабықтығын” немесе “ашықтығын” анық¬тай¬ды. Ашық ЯОЦ жағдайында пайда¬ла¬ныл¬ған отын қайта өңделмейді, ұзақ мерзімге сақ¬тау үшін арнайы сақтау орындарына жібе¬рі¬леді. Ал жабық ЯОЦ жағдайында пайдала¬ныл¬ған отын ПЯО өңдеу зауыттарында қайта өңделеді. Қазіргі кезде елдердің көпшілігінде ашық ЯОЦ іске асырылған. Тек Ресей, Фран¬ция, Ұлыбритания секілді бірқатар елдер өз жер¬лерінде жабық ЯОЦ-ты қолданысқа енгізді.
ЯОЦ өркендеуі әлемдік атом энерге¬ти¬касы¬ның даму қарқынына байланысты. Ал, бол¬жам бойынша әлемдік атом энергетикасының өркендеуіне қазір оңтайлы кезең туып отыр. Саланың жетекші сарапшылары атомдық энергетика “ядролық ренессанс” дәуіріне енді деп есептейді. Бұл үшін қазір барлық алғы¬шарт¬тар жасалған. Біріншіден, Жер тұрғын¬дары¬ның санының өсуіне және әлемдік эко¬номиканың дамуына байланысты энергияға деген сұраныс арта түсуде. Энергия көзіне деген әлемдік сұраныстың қазіргі өсу қарқы¬ны сақталған жағдайда 2030 жылға дейінгі кезеңде электр энергиясына деген сұраныс 50 пайыздан да артады деген болжам жасалуда.
Мамандардың айтуынша, ядролық отын циклы ядролық энергетикалық реакторларда энергия алуды қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін өндірістік үдерістердің толық тізбегі болып табылады. ЯОЦ-ты шартты түрде үш негізгі сатыға бөлуге болады:
Бастапқы немесе бірінші сатыға ядролық отынды дайындау жұмыстары кіреді. Бұл маңызды әрі жоғары технологиялық үдеріс уран рудасын өндіру, табиғи уранның шала тотығы – тотығын алу, газ түріндегі уран гек¬саф¬торидін алу мен байыту, отын таблеткала¬рын дайындау және оларды атом электр стан¬саларының (АЭС) тамағы болып табылатын жылу бөлетін құрылымға (ЖБҚ) жабдықтаудан тұрады.
ЯОЦ-тың екінші сатысына ядролық отынды электр энергиясын өндіретін реакторда пайдаланылу және пайдалынылған ядролық отынды (ПЯО) АЭС алаңында уақытша сақтау жұмыстары кіреді.
Ал ЯОЦ-тың соңғы үшінші сатысы оның “жабықтығын” немесе “ашықтығын” анық¬тай¬ды. Ашық ЯОЦ жағдайында пайда¬ла¬ныл¬ған отын қайта өңделмейді, ұзақ мерзімге сақ¬тау үшін арнайы сақтау орындарына жібе¬рі¬леді. Ал жабық ЯОЦ жағдайында пайдала¬ныл¬ған отын ПЯО өңдеу зауыттарында қайта өңделеді. Қазіргі кезде елдердің көпшілігінде ашық ЯОЦ іске асырылған. Тек Ресей, Фран¬ция, Ұлыбритания секілді бірқатар елдер өз жер¬лерінде жабық ЯОЦ-ты қолданысқа енгізді.
ЯОЦ өркендеуі әлемдік атом энерге¬ти¬касы¬ның даму қарқынына байланысты. Ал, бол¬жам бойынша әлемдік атом энергетикасының өркендеуіне қазір оңтайлы кезең туып отыр. Саланың жетекші сарапшылары атомдық энергетика “ядролық ренессанс” дәуіріне енді деп есептейді. Бұл үшін қазір барлық алғы¬шарт¬тар жасалған. Біріншіден, Жер тұрғын¬дары¬ның санының өсуіне және әлемдік эко¬номиканың дамуына байланысты энергияға деген сұраныс арта түсуде. Энергия көзіне деген әлемдік сұраныстың қазіргі өсу қарқы¬ны сақталған жағдайда 2030 жылға дейінгі кезеңде электр энергиясына деген сұраныс 50 пайыздан да артады деген болжам жасалуда.
2007-04-11:
Атом энергетикасы: бүгіні мен болашағы
Семинарда “Казатомпромға” қарасты “Үлбі металлургия зауыты” АҚ орталық
ғылыми зерттеу зертханасы меңгерушісінің технологиялар мен инновациялар
жөніндегі орынбасары Серік Қожахметов, компанияның күрделі құрылыс
департаментінің бас менеджері Серік Дүйсембаев, “Казатомпром” ҰК” АҚ
басқармасының жетекші маманы Ерлан Қарабалаев журналистер алдында сөз
сөйлеп, ядролық отын циклының (ЯОЦ) ерекшеліктерімен, уранды өндіру, оны
таблеткаға айналдыру жұмыстарымен, атом энергетикасының экономикасы және
оның даму болашағымен, сондай-ақ Қазақстанда шағын және орта АЭС-тер салуға
қызығушылық танытылуының себептерімен түсіндірді.
Мамандардың айтуынша, ядролық отын циклы ядролық энергетикалық
реакторларда энергия алуды қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін
өндірістік үдерістердің толық тізбегі болып табылады. ЯОЦ-ты шартты түрде
үш негізгі сатыға бөлуге болады:
Бастапқы немесе бірінші сатыға ядролық отынды дайындау жұмыстары кіреді.
Бұл маңызды әрі жоғары технологиялық үдеріс уран рудасын өндіру, табиғи
уранның шала тотығы – тотығын алу, газ түріндегі уран гексафторидін алу мен
байыту, отын таблеткаларын дайындау және оларды атом электр стансаларының
(АЭС) тамағы болып табылатын жылу бөлетін құрылымға (ЖБҚ) жабдықтаудан
тұрады.
ЯОЦ-тың екінші сатысына ядролық отынды электр энергиясын өндіретін
реакторда пайдаланылу және пайдалынылған ядролық отынды (ПЯО) АЭС алаңында
уақытша сақтау жұмыстары кіреді.
Ал ЯОЦ-тың соңғы үшінші сатысы оның “жабықтығын” немесе “ашықтығын”
анықтайды. Ашық ЯОЦ жағдайында пайдаланылған отын қайта өңделмейді, ұзақ
мерзімге сақтау үшін арнайы сақтау орындарына жіберіледі. Ал жабық ЯОЦ
жағдайында пайдаланылған отын ПЯО өңдеу зауыттарында қайта өңделеді.
Қазіргі кезде елдердің көпшілігінде ашық ЯОЦ іске асырылған. Тек Ресей,
Франция, Ұлыбритания секілді бірқатар елдер өз жерлерінде жабық ЯОЦ-ты
қолданысқа енгізді.
ЯОЦ өркендеуі әлемдік атом энергетикасының даму қарқынына байланысты. Ал,
болжам бойынша әлемдік атом энергетикасының өркендеуіне қазір оңтайлы кезең
туып отыр. Саланың жетекші сарапшылары атомдық энергетика “ядролық
ренессанс” дәуіріне енді деп есептейді. Бұл үшін қазір барлық алғышарттар
жасалған. Біріншіден, Жер тұрғындарының санының өсуіне және әлемдік
экономиканың дамуына байланысты энергияға деген сұраныс арта түсуде.
Энергия көзіне деген әлемдік сұраныстың қазіргі өсу қарқыны сақталған
жағдайда 2030 жылға дейінгі кезеңде электр энергиясына деген сұраныс 50
пайыздан да артады деген болжам жасалуда.
Сондықтан қазірдің өзінде көптеген ғалымдар мен мамандар адамзатты алдағы
уақытта болуы мүмкін энергетикалық дағдарыстан, сөздің тура мағынасында
алғанда, энергетикалық қуат көзіне деген аштықтан құтқарудың жолын
қарастыруда. Өйткені, отынның органикалық түрінің экономикалық та,
экологиялық та тұрғыдан аса тиімді еместігі жылдар өткен сайын айқындала
түсуде. Мысалы, 2005 жылы мұнайдың әлемдік бағасы 40 пайызға өсті. Сонымен
қатар, органикалық отынды жағудан пайда болатын түрлі газдар қоршаған
ортаға үлкен әсер етіп ғаламдық деңгейде парниктік әсерге және атмосферада
оттегінің азаюына әкелетіндігі белгілі болды.
Осы жағдайларда ядролық энергетика отынның органикалық түрінен алынатын
энергия көзіне шын мәнінде балама бола алады, деп есептейді ядролық
энергетиканы жақтаушылар. Мұның басты себебі – атом энергиясын өндірудің
арзандығы. Әралуан қуат көздерінен алынған энергияның бағаларына жасалған
талдау атом стансасында өндірілген энергияның өзіндік құны көмір немесе газ
стансаларында өндірілген энергиядан төмен екендігін көрсетеді. Атом
энергиясы сондай-ақ экологиялық таза энергия көзі болып табылады. Мысалы,
қуаттылығы 1 ГВт көмір стансасы күн сайын ауаға 50 мың тонна күкірт
тотықтарын, 25 мың тонна азот тотықтарын және жылына 400 тонна улы металдар
шығарады. Қуаты осындай ЖЭС жылына 1500 эшалон көмір пайдаланады. Ал АЭС
атмосфераға зиянды заттар шығармайды және оның тағы бір артықшылығы,
қуаттылығы 1 ГВт болатын АЭС үшін жылына бар-жоғы бірнеше вагон ғана отын
қажет екен.
Қалпына келтірілетін энергия көздері (күн, жел) экологиялық тұрғыдан таза
болғанымен, әзірше АЭС-пен бәсекелесе алмайтындығы мәлім болуда. Мысалы,
АЭС өндіретін энергияға пара-пар энергия өндіру үшін жел фермасының
турбинасын аумағы 362,5 шаршы шақырым болатын жерге орналастыру қажет екен.
Оның үстіне мұндай жағдайда жел қуатының өзі қандай болатындығын да ескеру
керек.
Демек, алдағы таңдау атом энергиясына түскен кезде геосаяси аспект маңызды
фактор болып табылады. Егер мұнайдың жер жүзіндегі негізгі қорлары, сол
сияқты едәуір газ қорлары саяси тұрақсыз елдерде болса, уран қорының басым
бөлігі саяси тұрғыдан салыстырмалы түрде сенімді елдерде шоғырланған.
Атом энергетикасының дамуына әсерін тигізетін тағы бір өте маңызды фактор –
ядролық реакторлардың қауіпсіздігі. АЭС-тарды пайдалану тәжірибесіндегі
осыған дейінгі барлық келеңсіз жәйттерді есепке алған мамандар бүгінгі
таңда АЭС қауіпсіздігі атом энергетикасын өркендетудің басты шарты болып
табылатындығын атап көрсете келе қазіргі замандық ядролық блоктардың
қауіпсіздігі жоғары екендігін жұртшылыққа түсіндіруде. Олардың айтуынша,
жаңадан жасалынған реакторлар “пассивтік” қауіпсіздіктің озық жүйелерімен
жарақталғандықтан апатты жағдай орын алды дегеннің өзінде операторға
ешқандай шара қолданудың қажеті жоқ. Реакторлардың қауіпсіз өшіру жүйесі
автоматты түрде іске қосылатындай етіліп жобаланғандықтан барлық
қауіпсіздік шаралары өздігінен әрекет етеді, яғни реактор жұмысы бірден
тоқтайды.
Жоғарыда келтірілген фактілер соңғы кездері көптеген елдердің атом
энергетикасын дамытуға құлшыныс білдіруіне ықпалын тигізуде. Сала
мамандарының болжамы бойынша, алдағы 30 - 40 жылдың ішінде әлемде жаңа АЭС-
тер өндіретін 600 ГВт қуат көздері пайда болады. Жаңа АЭС салу туралы
жоспар құрған елдердің қатарында Қытай, Үндістан, АҚШ және Ресей бар.
Мысалы, соңғы 20 жылда бір де ядролық блок салмаған Америка Құрама Штаттары
2050 жылға дейін жаңа 300 ядролық блок салу жоспарын жария етті. Ресей
өзінің энергетика жүйесінде атом энергиясының үлесін 16-дан 25 пайызға
дейін өсірмекші. Ядролық реактор салудың ең ілкімді жоспары Қытайға
тиесілі, ол 2020 жылға дейін жыл сайын қуаты 1000 МВт болатын 2-3 реакторды
іске қоспақшы. Бұрын өз жерінде атом энергетикасын дамытпаған, бірақ АЭС
салу ниетін білдірген елдер де бар. Олар – Түркия, Мысыр, Вьетнам,
Белоруссия, Қазақстан.
Алайда, атом энергетикасын табысты дамыту үшін атом стансаларын жұмысқа
жарамды қауіпсіз ядролық отынмен қамтамасыз ету қажет. Қазіргі заманғы атом
энергетикасының ядролық отынының шикізаты уран болып табылады. Сондықтан
ЯОЦ алғашқы кезеңі, яғни табиғи уранды өндіру мәселесі бұрынғысынша өте
маңызды. Бұл фактор Қазақстанның атом энергетикасын дамытуда шешуші рөл
ойнайды.
Уранның әлемдік қоры атом энергетикасының жұмысын көптеген жылдар бойы
қамтамасыз етуге жеткілікті. Уранның әлемдік қорының 80 пайызға жуығы тоғыз
елдің үлесінде. Олар – Австралия, Қазақстан, Канада, ОАР, Намибия, Нигерия,
Ресей, Бразилия, АҚШ. Уран өндіруде әзірге Канада алда келеді, екінші
орында – Австралия, ал үшінші орында Қазақстан тұр. Уран шикізатын өндіру
әртүрлі тәсілдермен, әдеттегідей карьерлік және шахталық тәсілдермен, сол
сияқты озық жерасты ұңғымалық еріту тәсілімен жүргізілуі мүмкін.
Қазақстандағы уран кендерін өндіру үшін өте қолайлы орналасуы және оларды
алуда қазіргі замандық ең озық тәсіл – тұйық циклге негізделген жерасты
скважиналық еріту тәсілінің қолданылуы (мұны тіпті қалдықсыз технология
қатарына жатқызуға болады) болашақта Қазақстанды өндіріс көлемі жөнінен
бірінші орынға шығарады деп болжам жасауға нақты мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары атом энергетикасы рыногындағы жағдай да өзгере бастады. 2004
жылы табиғи уранның бағасы қайта көтеріліп, соңғы екі жылда ол 142 пайызға
жетті. Сөйтіп, 2006 жылдың мамырында уранның 1 фунтының бағасы 42,74 АҚШ
долларын құрады. Сала сарапшылары ядролық-энергетикалық сектордың қайта
жандануына, екіншіден, қоймадағы қорлардың азаюына байланысты баға әрі
қарай өсе түсуге тиіс деп болжам жасауда. Ал мұндай жағдай Қазақстандағы
атом энергетикасының дамуына үлкен мүмкіндіктер тудырмақ. Біріншіден,
Қазақстанда табиғи уранның көлемі жағынан екінші үлкен қоры шоғырланған, ол
1 миллион тоннаға жуық. Екіншіден, Қазақстанда уран өндіру тұйықталған,
қалдықсыз және сондықтан экологиялық таза, жерастылық скважиналық еріту
тәсілімен жүзеге асырылады. “Казатомпром” ұлттық компаниясы, міне, осы
жағдай мен қолайлы мүмкіндіктерді пайдалана отырып алдыға өршіл де сенімді
жоспар құрып отыр. Осы жоспар бойынша, 2010 жылға таман елімізде
өндірілетін уран көлемі жылына 15000 тоннаға дейін жеткізіледі. Осылайша
уран өндірісі көлемінің аз жылдың ішінде үш есе өсуі “Казатомпромға” табиғи
уран өндіру жөнінде дүние жүзінде көшбасшы компанияға айналуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан үшін тағы бір қолайлы фактор, бізде уранды шикізат күйінен
отындық таблетка деңгейіне жеткізе алатын арнайы өндіріс орыны – Үлбі
металлургия зауытының болуы. Отындық таблеткалардың сапасы көп жағдайда
отынның реактордағы жұмыс қабілетін анықтайды, сондықтан оның сапасына жан-
жақты қатал талап қойылады. Демек, өндірістік жағдайда тапсырыс берушінің
талаптарын толық қанағаттандыратын таблеткалар алу оңай жұмыс емес. Себебі,
олардың сапасы көптеген факторларға, бірінші кезекте уран диоксиді
ұнтағының сапасына байланысты. Сонымен қатар, зауыттарда қолданылатын
технологиялар отын таблеткаларының тығыздығы, түйірлерінің көлемі,
кеуектілігі, серпінділігі, жанып кететін және легирленетін қоспаларының
мөлшері секілді өлшемдерге сәйкестікті қамтамасыз етуі тиіс. Бұл барлық
аталған операциялар тек қана жұмысы мен тәжірибесі жақсы жолға қойылған
“Үлбі металлургия зауыты” АҚ уран өндірісінде қолданылатын жабдықтарда
орындалуы мүмкін. Себебі, мұнда 30 жылдан астам уақыт бойы атом
стансаларына арналған отын компоненттері, атап айтқанда, уран тотығының
ұнтақтары мен отын таблеткалары жасалып шығарылды. Үлбі металлургия зауыты
Кеңес Одағы атом энергетикасының ЯОЦ аясында уран концентраттарын уран шала
тотығы – тотығына өңдеу жұмыстары басталған кезден бастап оның құрамдас
бөлігіне айналды. “ҮМЗ” (“Үлбі металлургия зауыты”) АҚ 1973 жылы U-235
бойынша шала байытылған уран диоксидін өнеркәсіптік өндіру ұйымдастырылған
соң, КСРО-да дайындалып, тұрғызылған энергетикалық ядролық реакторлар үшін
отын дайындайтын зауыт базасына айналды. Қазіргі шақта “ҮМЗ” АҚ ядролық
энергетикалық реакторлар үшін дүние жүзіндегі ең ірі отын таблеткаларын
өндіруші болып табылады. Оның өндірістік технологиясы тапсырыс берушінің
қатал талабын қанағаттандыруға қабілетті. Сөйтіп, табиғи уранға деген
тапшылық белең алып келе жатқан қазіргі кезде табиғи уранның мол қорларына
иелік еткен “Казатомпром” ҰК” АҚ өз қарамағындағы мол тәжірибелі, жоғары
технологиялы өндіріс орыны “ҮМЗ”АҚ-пен бірлесіп, әлемдік энергетикалық
компанияларға табиғи уранды өндіру және одан отын таблеткаларын дайындауды
қоса отырып, тиімді қызмет пакетін ұсына алады. Мамандар бұл кезеңде,
әсіресе, ЯОЦ-тың жоғарыда сөз болған сатылары толық жетіспейтін әлемдік
деңгейдегі компаниялармен орнатылған ынтымақтастық өте маңызды деп
есептейді.
Сонымен, ең үнемді әрі экологиялық таза энергия көзі ретінде атомдық
энергетиканың болашағы зор деп сенімді түрде айтуға болады. Атом
энергетикасының одан әрі дамуы ЯОЦ әр сатысының дамуы және жетілдірілуімен
қатар жүруі тиіс. Бұл, біріншіден, табиғи уранды өндіруді көбейтуге
қатысты. Себебі, оны өндіру мен пайдалануда байқалған үйлесімсіздік әлемдік
атом энергетикасының әрі қарай дамуына проблема тудыруы мүмкін. Бұдан
басқа, егер көптеген елдер жаңа АЭС салу туралы ілкімді жоспарларын жүзеге
асырған жағдайда отынды конверсиялау, байыту және дайындау үшін
кәсіпорындардың мүмкіндіктерін кеңейту қажет. Сондықтан, бұдан бірнеше жыл
бұрын адамзат әлемдік экономиканың жаһандануы туралы айта бастаса, қазір
қауіпсіз атом энергетикасымен қамтамасыз ету мақсатында ЯОЦ жаһандануы
басталды. “Қазатомпром” ҰК” АҚ мамандары міне, осы үдеріс барысында
Қазақстанды алдыңғы қатардан табылады деп сеніммен айтып отыр. Демек,
ендігі міндет ЯОЦ екінші, үшінші сатыларына қарай жылжу. Мұның ішінде,
әсіресе, Қазақстанда шағын және орта қуатты АЭС-тар салудың маңызы барған
сайын артып келеді. Өйткені үстіміздегі жылдан бастап елімізде электр
қуатының жетіспеушілігі сезіле бастады. Бұл жетіспеушілік жылдан жылға
ұлғая бермек. Мамандар осы проблеманы шешудің ең тиімді жолы шағын және
орта қуатты АЭС-тер салу деп есептейді. Себебі, біріншіден, олардың негізгі
тамағы саналатын уран таблеткалары Қазақстанның өзінде әзірленеді.
Сондықтан оның бағасы жұртшылық үшін тиімді болады. Екіншіден, АЭС-тер
Қазақстан үшін жетімсіз болып отырған тұщы су әзірлеуге де көмектеседі.
Үшіншіден, АЭС-терде өндірілген электр қуаттарын сыртқы шығару арқылы да
Қазақстан пайда қарата алады. Әрі ол біздің экономикамыздың бәсекеге
қабілетті бір саласына айналып, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етпек.
Сарытаудағы еңбек сарыны немесе еліміздің өз цементінің ертеңі қандай?
Шар қаласының маңында, Сарытау деген жерде жаңадан цемент зауыты салынып
жатқандығы туралы хабар естіле бастағанына бір жыл болып қалды. Жуырда
“Қазақцемент” құрылыс компаниясы деп аталатын осы құрылыстың негізгі
иелерінен Сарытауға барып, мәселенің мән-жайын өз көзімізбен көріп қайту
жөнінде ұсыныс түсті. Ертесінде-ақ бір топ әріптестерімізбен жолға шықтық.
Сарытауда бізді аталмыш компанияның техникалық директоры Василий Иванов,
оның орынбасары Асқар Құнафин мырзалар, осы игілікті шаруамен айналысып
жатқан басқа да азаматтар қарсы алды. Бізге тегінде ұсыныс “Қазақцемент”
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры С.Байжұмановтың
тарапынан жасалған еді. Бірақ, шаруаның аты шаруа. Сұлтанғали Қабайұлы кеше
ғана тығыз жұмыспен көршілес Қытай еліне іссапармен жүріп кетіпті.
Міне, жігіттер бізге жаңа құрылыс жөнінде кеңінен түсінік беруде.
Шындығында, олар айтқандай еліміздің экономикасының шапшаң өрге көтерілуі
құрылыс материалдарына, оның ішінде цементке деген сұранысты да арттыра
түскен. Мәселен, өткен бір жылда елімізде барлығы 4 миллион тонна цемент
өндірілген болса, ал оған деген қажеттілік 6,5 миллион тоннаны құраған.
Яғни, өзімізден жетіспей қалған 215 миллион тонна цемент Ресей, Қырғызстан
мен Тәжікстан елдерінің есебінен жабылған.
Ал мемлекетіміз әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруге
талпынып отырған шақта соншама мүмкіндікке ие бола отырып, цементті сырттан
тасымалдаудың жөні қайсы?! Мүмкіндік демекші, жоғарыда аталған Сарытауда
әктастың қоры жеткілікті. Оның үстіне облыс орталығы Өскемен мен Шар
қаласының аралығында салынып жатқан болат жол дәл осы араны жанай өтеді
екен.
Ендігі мәселе тек қаржыда еді. Осы орайда, бұларға “Қазына” орнықты даму
қоры мен Қазақстанның даму банкі қамқорлық қол ұшын беруде. Елбасымыз
Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында осы “Қазына” қорының алдына
жеті бірдей жауапты міндет жүктеген еді. Аталмыш қор сол міндеттерді зор
абыроймен жүзеге асыра бастағаны байқалады. Соның дәлеліндей, жаңа құрылыс
алаңын қажетті қаржымен қамтамасыз етуде әзірге іркіліс жоқ. Сонсоң
жігіттер кезең-кезеңімен бөлініп жатқан әлгіндей қаржының ретімен жұмсалып
жатқанын да айта кетуді ұмытпаған. Яғни, тиісті қаражат тапсырыс иелерінен
түскен нақты ұсынысқа ғана босатылатын көрінеді. Мұның өзі соншама мол
қаржының бос желге ұшпауына, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында
кетпеуіне жақсы.
Сарытауда жаңа құрылыс алаңының қазығы өткен жылдың қыркүйек айында
қағылған болса, содан бергі мерзімде біршама жұмыстар атқарылыпты. Ең
алдымен негізінен бос жатқан иесіз жерге электр желісі тартылған. Соның
жемісін іргедегі жалғыз отырған шопанның отбасы да көріп отыр. Бұлар онымен
де шектелмей, әлгі отбасына тереңнен су да шығарып беріпті.
Ал құрылыс алаңына электр желісі тартылған соң басқа жұмыстар да игеріле
берген. Мұндағы құрылыс жұмыстарымен Өскемен мен Семейдің бірқатар құрылыс
ұйымдары айналысып жатқан көрінеді. Компания мамандары осыдан үш жыл бұрын
болашақ цемент зауытының құрылысын жобалау және оны қажетті құрал-
жабдықтармен қамтамасыз ету мақсатымен Германия, Дания, Италия, Түркия,
Жапония және Қытай елдерінің іс-тәжірибелерін зерттеген екен. Соның бәрін
қорыта келгенде негізгі таңдау көршілес Қытай еліне түсіпті. Сөйтіп, жаңа
зауыттың жобасы Қытайда жасалыпты. Негізгі құрал-жабдықтар да сол жақтан
келіп жатқан көрінеді. Тегінде Қытай цемент өндіруден әлем бойынша алда
келеді. Соған орай, олар цемент өндірісіне арналған құрал-жабдықтарды да
мол шығаруда. Сонымен бірге, бұлар көршілес Ресейдің осы мәселедегі озық
тәжірибесін де кеңінен ескеріп отырған жайы бар.
Ендігі басты мәселе құрғақ цемент өндіруге қол жеткізу болып табылады.
Өйткені, қазірде әлемде құрғақ цементке деген сұраныс шарықтап тұр. Ал
елімізде бұған дейін төрт зауыт ылғалды, 11 зауыт жартылай құрғақ цемент
өндіріп келді. Ал құрғақ цементтің өндіріске пайдалылығы өз алдына,
екіншіден бұл өнімді шығару барысында көмірді – 40, электр қуатын – 20,
суды 35 пайыз үнемдеуге жол ашылады. Мұның өзі өнімнің өзіндік құнын 25-30
пайыз аралығында төмендетуге жол ашпақ.
Әңгіме барысында мынадай да қызықты дерек айтылып қалды. Мәселен, Семейдегі
цемент зауытының да, бұлардың да жылдық қуаты – 1 миллион тонна. Бірақ
сонша көлемдегі цементті өндірумен Семейде бір жарым мыңдай адам шұғылданып
жатса, бұларда бар-жоғы 450 адам еңбек етпек.
Мұны бір деңіз. Екіншіден, құрғақ цемент өндірудің экономикалық жағынан
тиімділігі тіпті ересен. Оған қоса жаңа зауыт қазіргі заман талабына сай
қуатты ауа тазалайтын қондырғымен қамтамасыз етілмек. Еуропа мен Америка
Құрама Штаттарындағы әлемдік үздік компаниялардың баршасы осындай
принциппен жұмыс істеуде. Соның бәрі алдын ала ескерілгендіктен бұл
зауыттың қоршаған ортаға, өзінің маңайындағы елді мекендерге қауіп
төндірмейтіндігіне кепілдік мол.
Міне, енді негізгі құрылыс алаңдарымен жете танысып келеміз. Ондай алаң
үшеу екен. Мұның ең бастысы, әрине, зауыт құрылысы болып табылады. Екінші,
үшінші алаңда саз топырақты, әктасты өндіріп өңдеу жұмыстары жүргізілуде.
Жұмысты қарқынды жүргізу мақсатымен мұнда байланыс қызметіне қатты көңіл
бөлінгені байқалады. Соның айғағындай, мобильді, спутниктік байланыс,
радио, электронды пошта, тіпті факске дейін орнатылып үлгеріліпті. Басты
алаңның екінші бір жағында, сәл жырақтау жерден кәсіпорынның әкімшілік-
тұрмыстық ғимараттары бой көтеруде. Ал кейін осы арада тұрғын үйлер де
салынуы, сөйтіп, шағын елді мекен пайда болуы да әбден мүмкін. Мұндағы
жұмысшылар қанша вахталық тәсілмен еңбек етеді десек те, жергілікті
жұмысшылар үшін тұрғын үй салудың тиімділігі екі жаққа да пайдалы екендігі
айтпаса да түсінікті.
Жоғарыда мұнда жаңадан 450 жұмыс орны ашылады дедік. Жаңа зауыт жұмысына
бірінші кезекте жергілікті тұрғындардың тартылатындығы сөзсіз. Бұл да екі
жаққа тиімді шара. Десе де, маман кадрларды тездетіп даярламаса болмайды.
Осыған орай, олардың бір бөлігі Қытайға жіберілмек. Ал екінші бір бөлігі
Сарытаудың өзінде даярланатын болады.
Мұнан кейінгі жерде біз қатынас мәселесі қалай шешіліп жатқанын
сұрастырғанбыз. Сарытауға апаратын жолдың жөнделіп жатқанын өзіміз де
көрдік. Ал мұндағы құрылыс алаңына темір жол тарту шілде айынан басталмақ.
Онымен Семейдегі көлік компаниясы айналысуда. Бұл жұмыс әрі кетсе жарты жыл
ішінде аяқталмақ. Өскемен-Шар бағытында салынып жатқан темір жолға дейінгі
қашықтық небәрі 2,5 шақырым ғана. Бірақ ол қосалқы жолдармен қосыла
келгенде жалпы қашықтығы 7 шақырымды құрайды. Қазірде бұл жұмыс та қолға
алынып жатқан көрінеді. Аталмыш компанияның осындағы учаскесінде жиырма
адам еңбек етуде.
Техникалық директордың айтуынша, зауыт құрылысы биылғы жылдың аяғына дейін
бітуі тиіс. Ал одан кейінгі бес жыл ішінде жаңа зауыт толықтай өз қуатына
енетін болады. Василий Михайлович зауыттың жалпы құны 75 миллион АҚШ
долларын құрайтындығын, оның басым бөлігі, нақтылап айтсақ, 50 миллионы
Қазақстанның Даму банкі арқылы бөлініп отырғанын айтты.
Сөйтіп, Сарытаудағы құрылыс алаңында уақыт өткен сайын жұмыс қызу қарқынмен
жүргізілуде. Соны көзбен көре келгенде Сарытаудың күні ертең-ақ цементтауға
айналатындығына қалтқысыз сенесің.
Петропавлда Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрлан Ысқақов пен Солтүстік
Қазақстан облысының әкімі Серік Біләловтің қатысуымен Солтүстік Қазақстан
облысының экологиялық проблемалары тақырыбында қоғамдық тыңдаулар өтті.
Мақсаты - облыстың проблемаларын талқылап, қоршаған ортаны сауықтандыру
процесіне жұршылықты тарта отыра, оларды шешудің жолын белгілеу.
Бұған дейін облыс әкімі және министр СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС
(ПТЭЦ-2) қазандығында және турбина цехында, сонымен қатар стансаны
басқарудың негізгі қалқанының диспетчерлік бекетінде болды.
СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС-ның бас директоры Игорь Татаровтың
айтуынша, энергиямен қамтамасыз етудің жалпы бағдарламасына үш бағдарлама
кіреді: отын шығынын төмендету, жеке қажеттілік электроэнергиясы, бу-су
жоғалтуды төмендету бойынша. Оларды іске асыруға үстіміздегі жылы 400
миллионнан астам теңге салу жоспарланған.
Биылдан бастап жаңа күл үйіндісінің құрылысы басталады. Құны 3,5
млрд.теңге осы жобаны іске асыру 4 жылға (2008-2011 жж.) есептелген.
Стансаның қаланың қоршаған ортасын қорғауға қосқан орасан зор үлесін атай
отыра, Нұрлан Ысқақов СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС басшылығының назарын
Батыс Еуропаның көптеген елдерінде ЖЭО қалдықсыз технология бойынша жұмыс
істейтіндігіне, яғни күлді басқа өнім шығаруда, мысалы құрылыс блоктары мен
қалқалар жасауға қолданатындығына аударды. Яғни солтүстікқазақстандық
энергетиктер де күл үйіндісіне үлкен аумақты алмай, күлді басқа
өндірістерде қолданудың жолдарын іздеуі қажет.
Еліміздің ауыл шаруашылығы саласының ең осал тұсы өнімдерді өңдеу
болғандықтан, оның бәсекелестік қабілеті өте төмен екендігі үнемі айтылады.
Соның салдарынан сырттан терең өңделген арзан азық-түлік өнімдері көптеп
әкелініп, оған мемлекет тарапынан жыл сайын қыруар қаржы жұмсалады.
Өңдеу кәсіпорындарының құрал-жабдықтары да технологиялық және моральдық
жағынан әбден тозығы жеткендіктен қазір оларды заман талабына сай қайта
жабдықтау мәселесі қолға алына бастады. Егер ол оңды шешілген жағдайда ауыл
шаруашылығы саласы еліміздің ішкі қажеттілігін толық өтеп қана қоймай,
дүниежүзілік рынокқа да шығаруға толық мүмкіндік туатынын мамандар жиі
айтады. Бұл ауыл шаруашылығы саласын өрге сүйрейтін өте тиімді жол болмақ
дейді олар. Ол үшін, сонымен бірге, халықаралық стандарттарды да игеру
қажет. Бұл болашақтың ісі, дегенмен әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қауқар
көрсетер жолдың бірі де осы болмақ екен. Ал, әзірге облысымыз бойынша азық-
түлік және өңдеу өнеркәсібі 20 сала бойынша 1200-ге жуық кәсіпорынды құрап
отыр, оның ішінде 130-ға жуығы шағын және орта кәсіпорындар. Осылардың
ішінде он шақты кәсіпорынның халықаралық сапа сертификаты бар болса, тағы
да сондай кәсіпорындар оны енгізуге дайындық жасап отыр. Яғни, олардың
болашақта өз өнімдерін дүниежүзілік рынокқа еркін өткізуге қолдары жетпек.
Әзірге ауыл шаруашылығы саласы үшін шетелдерге тек астық пен балық және
оның өнімдері шығарылуда. Оның өзінде негізінен шикізат түрінде.
Осы өңдеу саласында өзгелерден мойны озық тұрғаны балық өнімдерін
шығарушылар деуге болатындай. Себебі, олардың алды әлдеқашан халықаралық
стандарттарды игеріп, өнімдерді әлемдік рынокқа шығарып отыр. Оның ішінде
ірілері Зайсандағы Шығыс балық, Исмайлов және К жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктері мен Восток – Запад фирмасы болса, басқа да бірқатар
кәсіпорындар облыс, республиканың ішкі рыногына жұмыс істейді және көбі
қалдықсыз технология бойынша өнімді терең өңдеуге қол жеткізген. Осылардың
ішінде, мәселен, Исмайлов және К серіктестігі бірнеше жылдан бері
көксерке балығының таза жон етін Ресейге, Европаның алты елімен қоса АҚШ-
қа, Сейшель аралдарына экспорттайды. Халықаралық стандарттардың сапа
сертификатына ие кәсіпорын осы заманғы ең соңғы жабдықтармен жабдықталып,
жаңа технология бойынша жұмыс істеп, жылына 1000 - 1200 тоннаға дейін өнім
шығарады. Кәсіпорын қазір 120 адамды тұрақты жұмыспен қамтамасыз етіп отыр.
Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс, әсіресе, Европа елдеріне қатты әсер
етіп, өнімдерге сұраныс азайғанымен серіктестік жұмыс орнын қысқартпай,
ішкі рыноққа жұмыс істеуді жалғастыра бермек. Біздің мүмкіндіктеріміз
мұнан да көп өнім шығаруға жетер еді, егер шикізат мәселесі, яғни, балық
жеткілікті болса дейді осы орайда оның жетекшісі Тофик Исмайлов. Жалпы
алғанда облысымыздың басты байлықтарының бірі – балық аз болмағанымен, оның
көбі шикізат күйінде арзан бағамен шетел асып кетеді.
Мәселен, Ресейдің бізбен көршілес облыстарында дәл біздердегідей балық
өңдейтін бірнеше заводтар жұмыс істейді екен. Олар негізінен бізден
жеткізілетін шикізатқа, яғни, балыққа үміт артып, соған есептеліп салынған.
- Мұны қалыпты жағдай деуге болмайды, оны өзімізде өңдеп сатсақ, қосымша
жұмыс орны ашылып, қазынаға түсер салық төлемі артар еді. Сондықтан да біз
бұл мәселе бойынша сыртқа балық шикізатын шығаруды тоқтату немесе шектеу
туралы ұсыныстарымызды Ауыл шаруашылығы министрлігінен бастап, басқа да
құзырлы органдарға жеткізіп жүрміз, бірақ әзірге құлақ асқан ешкім жоқ, –
дейді осы салада тер төгіп жүрген Тофик Хамитұлы.
Шикізат тапшылығына байланысты бұл кәсіпорын қазір оны Алакөл, Балқаштан
бастап, алыстағы Арал мен тіпті кейде Каспийден де алуға мәжбүр болуда.
Тұтас алғанда облысымызда балық шаруашылығын мықтап дамытып, оның қорын
молайтып өсіре білсек, өңдеуді де арттыруға, басқа салаларға қарағанда
мүмкіндік те мол, оны бұлдап өткізетін рынок та табылатынына осы жұмыспен
айналысып жүрген мамандардың сенімдері зор.
Халықаралық стандарттарға сай келетін өнім шығару айтуға жеңіл
болғанымен, шын мәнінде өте көп еңбектенуді, ізденуді талап ететіні
түсінікті. Ол үшін ең бірінші кезекте өнімдердің сапасы аса жоғары болуы
қажет. Оған қол жеткізу үшін шикізаттың сапалылығынан бастап өңдеу
технологиясын үнемі өзгертіп, жетілдіріп отырудың да, жоғары талғаммен,
талапқа сай сақтап, безендірудің де орны бөлек. Ал, оның қауіпсіздігі мүлде
басқа мәселе.
- Шетелдіктер, оның ішінде европалықтар бұл тұрғыда аса кірпияз келеді,
– дейді бұл орайда Ауыл шаруашылығы министрлігі агроөндірістік кешендегі
мемлекеттік инспекция комитеті Шығыс Қазақстан облыстық аумақтық
инспекциясы ветеринария бөлімінің бастығы, облысымыздың бас мемлекеттік
инспекторы Серік Қинаятұлы Сапарғалиев.
Мәселен, таяуда ғана облысымызға Ресей мамандары осы балық өнімдерін
экспорттайтын кәсіпорындардың халықаралық стандарттарға қаншалықты сай
жұмыс істеп жатқандықтарын өз көздерімен көру үшін арнайы келіпті.
- Абырой болғанда біздің кәсіпорындар әзірге талапқа толық сай екендігін
тағы да дәлелдеді. Мұндай комиссия алдағы уақытта Европа елдерінен де
келеді, – дейді Серік Қинаятұлы.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласында балықтан басқа ет пен сүт,
астық шикізаттарынан дайын өнімдер даярлау деңгейі әзірге ақсап тұр деуге
болады. Оның ішінде ет пен сүт бағытында біраз жетістіктер болғанымен тұтас
алғанда талапқа сай деп айтудың ауылы алыс. Ал, одан басқа жүн, тері өңдеу
туралы айтпай-ақ қоюға болады. Жеміс-жидектерден дайын өнім шығару да сол
деңгейде. Астықтан ұн тартып, нан-тоқаш өнімдерін, макарон бұйымдарын
шығарып, алкогольды сусындар дайындаймыз. Алайда мұның барлығы шетке
шығарғанды қойып, (алкогольдік өнімдерден басқасы) ішкі қажеттілікті өтеуге
де жеткіліксіз болғандықтан, облыстық деңгейде бірталай шаруалар қолға
алынып, іске асырылуда. Өткен жылы осы мақсат үшін облыстық бюджеттен ғана
260 миллион теңге қаржы бөлінген болатын. Бұл оның алдындағы жылдармен
салыстырғанда анағұрлым мол қаржы. Соның нәтижесінде өткен жылдың тоғыз
айында ғана облыста өңдеу өнімдерін шығару көлемі жеті пайызға жуық артқан.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындарының барлығы дерлік шағын және
орта бизнес саласына жататындықтан өткен жылғы оларды тексеруге жарияланған
мораторийдің оған оң ықпал еткенін кәсіпкерлер бірауыздан айтады. Ал,
биылғы жарты жылға арналған мораторий де соның заңды жалғасы болғаны оларды
қуантып
ЕРЕКШЕ БӨЛIМ Қазақстан Республикасы
8-БӨЛIМ. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТI ЖЇЗЕГЕ АСЫРУ Президентінің
КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР Қазақстан халқына
28-тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР Жолдауы
194-бап. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын Қазақстан
экологиялық талаптар және олардың түрлерi Республикасының
1. Экологиялық талаптар Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын шаруашылық Мемлекеттік рәміздері
және өзге де қызметке белгiленедi.
2. Экологиялық талаптар мынадай түрлерге бөлiнедi: Қазакстан Республикасы
1) шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын жалпы экологиялық талаптар; Экономика және
2) табиғи ресурстарды пайдалану кезiнде қойылатын экологиялық талаптар; бюджеттік жоспарлау
3) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық талаптар; министрінің блогы
4) Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi мемлекеттiк қорық аймағындағы шаруашылық және өзге
де қызметке қойылатын экологиялық талаптар; Қазақстан
5) радиоактивтi материалдарды, атом энергиясын пайдалануға және радиациялық қауiпсiздiктi Республикасының 2020
қамтамасыз етуге қойылатын экологиялық талаптар; жылға дейінгі
6) ықтимал қауiптi химиялық және биологиялық заттарды, генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер әлеуметтік-экономикалы
мен ағзаларды өндiру және пайдалану кезiндегi экологиялық талаптар; P080346 қ даму стратегиясының
7) өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс iстеу кезiндегi экологиялық талаптар; жобасын әзірлеу
8) әскери және қорғаныс объектiлерiне, әскери қызметке қойылатын экологиялық талаптар.
3. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасында экологиялық талаптардың өзге де
түрлерi белгiленуi мүмкiн.
195-бап. Экологиялық талаптарды әзiрлеудiң және
бекiтудiң тәртiбi
1. Экологиялық талаптар осы Кодексте, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк-құқықтық
актiлерiнде белгiленедi және жекелеген құжаттар немесе шаруашылық және өзге де қызметтiң тиiстi
түрлерiн жүзеге асыру ережелерiнiң жекелеген бөлiмдерi түрiнде қабылдануы мүмкiн.
2. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган экологиялық талаптарды әзiрлеу кезiнде
мамандандырылған ғылыми-зерттеу, жобалау институттары мен басқа да ұйымдарды, сондай-ақ табиғат
пайдаланушыларды тартуы мүмкiн.
3. Жер ресурстарын, жер қойнауы мен минералдық ресурстарды, жер асты және жер үстi суларын,
орман және өсiмдiктер дүниесiнiң өзге де ресурстарын, жануарлар дүниесiнiң ресурстарын пайдалану
кезiндегi экологиялық талаптар тиiсiнше жер ресурстарын басқару жөнiндегi орталық атқарушы
органмен, жер қойнауын зерделеу және пайдалану жөнiндегi, су қорын пайдалану және қорғау
саласындағы, орман шаруашылығы саласындағы, жануарлар дүниесiн қорғау, молайту және пайдалану
саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк органдармен, сондай-ақ халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы саласындағы мемлекеттiк органмен келiсiм бойынша белгiленедi.
4. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық талаптар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар саласындағы уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша белгiленедi.
5. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi салу мен реконструкциялау,
пайдалануға беру және пайдалану, қалалар мен басқа да елдi мекендердi салу, радиоактивтi
материалдарды пайдалану, ықтимал қауiптi химиялық және биологиялық заттарды, генетикалық
түрлендiрiлген өнiмдер мен организмдердi өндiру және пайдалану, өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен
жұмыс iстеу кезiнде оларды жобалауға және, орналастыруға қойылатын, әскери және қорғаныс
объектiлерiне, әскери қызметке қойылатын экологиялық талаптар осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа
да заңнамалық актiлерiнде белгiлен едi. Z070305, Z070302, Z070301, Z05 0029, Z040567, Z947000, Z9700
93
196-бап. Мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру кезiндегi
экологиялық талаптар мен мiндеттемелердi
есепке алу
1. Мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру кезiнде жекешелендiрудi жүзеге асыруға уәкiлеттiк
берiлген мемлекеттiк орган экологиялық талаптардың сақталуын қамтамасыз етедi.
2. Кәсiпорындарды және өзге де объектiлердi жекешелендiру кәсiпорынды және өзге де объектiнi
жекешелендiру жоспарында көзделуге тиiстi экологиялық жай-күйдi тексерудiң нәтижелерi ескерiле
отырып жүзеге асырылады және қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органның қатысуымен
жүзеге асырылады.
197-бап. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де
қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлға банкрот болған, қайта
ұйымдастырылған және таратылған кездегi
экологиялық талаптарды есепке алу
1. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлғаның банкроттығы туралы iс қозғалған кезде мiндеттi экологиялық аудит
жүргiзiледi.
Табиғат пайдаланушы заңды тұлғаның банкроттығы туралы iстi жүргiзу кезiнде мiндеттi
экологиялық аудиттiң нәтижелерiн есепке алу қамтамасыз етiледi.
2. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерiн есепке ала
отырып және оларды бөлу балансында (бөлiну немесе бөлiп шығару нысанындағы қайта ұйымдастыру
кезiнде) және өткiзу балансында (бiрiгу нысанындағы қайта ұйымдастыру кезiнде) көрсете отырып
жүргiзiледi.
3. Экологиялық ықтимал қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын
табиғат пайдаланушы заңды тұлғаны тарату кезiнде оның нәтижелерi тарату балансында мiндеттi түрде
көрсетiлетiн жоспардан тыс инспекторлық экологиялық тексеру тағайындалады.
29-тарау. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТКЕ ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
198-бап. Шаруашылық және өзге де объектiлердi жобалауға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындарды, ғимараттар мен құрылыстарды, өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы
объектiлерiн, сумен жабдықтау жүйелерiн, кәрiздердi, гидротехникалық құрылыстарды, көлiк және
байланыс объектiлерiн, технологиялық процестердi, бұйымдар мен жабдықтарды, басқа да объектiлердi
жобалау кезiнде:
1) қоршаған орта сапа нормативтерiнiң сақталуы;
2) қауiптi қалдықтардың залалсыздандырылуы және кәдеге жаратылуы;
3) қалдығы аз және қалдықсыз технологиялардың пайдаланылуы;
4) қоршаған ортаны ластаудың алдын алудың тиiмдi шараларының қолданылуы;
5) табиғи ресурстарды молайту және ұтымды пайдалану көзделуi тиiс.
2. Мемлекеттiк экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптаманың оң қорытындысы жоқ
жобаларды қаржыландыруға және iске асыруға тыйым салынады.
199-бап. Жалпы экологиялық талаптар және табиғат
пайдаланушылардың шаруашылық және өзге де
объектiлердi пайдалануға беру мен пайдалану
кезiндегi жауапкершiлiгi
1. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi пайдалануға беру жобада көзделген
барлық экологиялық талаптар толық көлемде орындалған жағдайда қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкiлеттi органның қатысуымен құрылатын қабылдау комиссиясының актiсi бойынша жүргiзiледi.
2. Қауiптi қалдықтарды, шығарындыларды, төгiндiлердi залалсыздандыру және кәдеге жарату
жөнiндегi қоршаған ортаны қорғау нормативтерiн қамтамасыз ететiн жабдықтарды орнатпай, сондай-ақ
жердi рекультивациялау, табиғи ресурстарды молайту мен ұтымды пайдалану жөнiндегi жобада көзделген
жұмыстарды аяқтамай кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi пайдалануға беруге
тыйым салынады.
3. Шаруашылық және өзге де объектiлердi пайдалануды жүзеге асыратын табиғат пайдаланушы:
1) өзiне бөлiнген аумақта жұмысты экологиялық қауiпсiздiк талаптарын сақтай отырып жүргiзу;
2) қоршаған ортаны қорғау мәселелерi жөнiндегi белгiленген құжаттаманы жүргiзу және бүкiл
қызметi бойынша мемлекеттiк органдарға белгiленген есептiлiктi беру;
3) мемлекеттiк бақылаушы органдар инспекцияларының жұмысына жәрдемдесу және заңды
нұсқамаларды белгiленген мерзiмде орындау үшiн жауаптылықта болады.
4. Табиғат пайдаланушы әрбiр объектiде:
1) өндiрiстiк экологиялық бақылауды ұйымдастыруға, жүргiзуге және бақылаушы органдармен
өзара iс-қимыл жасауға жауап беретiн арнайы бөлiмше құруға не қызметкердi тағайындауға;
2) қызметкерлердiң денсаулығы мен өмiрiн, қоршаған ортаны және мүлiктi қорғау мақсатында
барлық операцияларды неғұрлым қауiпсiз тәсiлмен жүргiзуге және жабдықтарды қауiпсiз жай-күйде
ұстауға;
3) барлық қызмет түрлерi бойынша қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органның
аумақтық органдарымен келiсiлген, кемiнде бес жылда бiр рет қайта қаралатын қоршаған ортаны қорғау
жөнiндегi нормативтiк-техникалық құжаттарды әзiрлеп, бекiтуге тиiс. Нормативтiк-техникалық
құжаттар жаңа үлгiлiк ережелер мен нормаларды, жаңа технологиялық процестердi, қондырғыларды,
машиналар мен аппаратураларды енгiзу кезiнде де қайта қаралуға тиiс;
4) жұмыс учаскелерiнде (объектiлерiнде) табиғат пайдаланушының жауапты лауазымды адамдары
анықталған кемшiлiктердi жоюдың мерзiмдерiн көрсетiп, техникалық және экологиялық қауiпсiздiктiң
жай-күйiн жазатын тексеру журналдарын жүргiзуге тиiс.
5. Экологиялық қауiптi объектiлердегi жұмыстарды ұйымдастыру мен жүргiзу тәртiбi табиғат
пайдаланушы әзiрлеген арнайы ережеде белгiленуге тиiс.
6. Табиғат пайдаланушыда Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының бұзылуының, дүлей
зiлзалалар мен табиғи катаклизмдердiң нәтижесiнде туындаған авариялық жағдайларды жою немесе
оқшаулау жөнiндегi iс-қимылдар жоспары болуға тиiс.
7. Экологиялық талаптардың, нормалардың, ережелер мен нұсқаулықтардың бұзылуын немесе
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндіретiн қауіпті, сондай-ақ қоршаған ортаның ластану
мүмкiндiгiн анықтаған қызметкер туындаған жағдайды жою немесе оқшаулау жөнiндегi шамасы жететiн
барлық шараларды дереу қабылдауға және ол жөнiнде диспетчерге немесе басшылыққа хабарлауға
мiндеттi.
8. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган, сондай-ақ шаруашылық және өзге де
объектiлердi пайдалануды жүзеге асыратын табиғат пайдаланушы анықталған кемшiлiктердiң белгiленген
мерзiмдерде жойылуын бақылауға тиiс.
9. Өндiрiстегi жазатайым оқиғаларға және экологиялық зардаптарға әкеп соқпаған авариялар
жазатайым оқиғаларға және экологиялық зардаптарға әкеп соқпаған аварияларды техникалық тексеру
және есепке алу жөнiндегi нұсқаулықтарға сәйкес тексерiледi. Ерекше жағдайларда iрi техникалық
аварияларды және экологиялық зардаптарды, сондай-ақ топтық жазатайым оқиғаларды тексеру үшiн
комиссия тағайындалады.
10. Табиғат пайдаланушы қоршаған ортаға ластаушы заттар шығарылған авариялар туралы ол
анықталған кезден бастап екi сағат iшiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға
хабарлауға мiндеттi.
30-тарау. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ТЇРЛЕРI БОЙЫНША
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
200-бап. Елдi мекендердi жобалауға және салуға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Қалаларды және басқа да елдi мекендердi жобалау, салу, реконструкциялау экологиялық,
санитарлық-эпидемиологиялық талаптар мен экологиялық қауiпсiздiктi ескере отырып, халықтың
өмiрiне, еңбек етуi мен демалуына мейлiнше қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс.
2. Қалалар және басқа да елдi мекендердi жоспарлау және салу кезiнде оларды санитарлық
тазарту, өндiрiс пен тұтыну қалдықтарымен қауiпсiз жұмыс iстеу көзделуге және жүзеге асырылуға,
шектеулi табиғат пайдалану режимi қолданылатын орманды-саябақты, жасыл және қорғау аймақтары
құрылуға тиiс.
3. Ғимараттар, құрылыстар, үй-жайлар, автомобиль жолдары және өзге де өнеркәсiптiк
объектiлер қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ететiн техникалық регламенттердiң,
санитарлық-эпидемиологиялық ережелердiң, нормалардың, қала құрылысының талаптары және өзге де
талаптар ескерiле отырып орналастырылуға тиiс.
201-бап. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де
объектiлердi орналастыруға қойылатын
экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындар, құрылыстар және өзге де объектiлер орналастырылатын жерлердi айқындау
қоршаған ортаны қорғаудың шарттары мен ережелерi сақтала отырып, аталған объектiлер қызметiнiң
экологиялық салдарлары ескерiлiп жүргiзiледi.
2. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi орналастыру кезiнде күзет,
санитарлық-қорғау және өзге де қорғау аймақтары белгiленедi.
202-бап. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және басқа да
объектiлердi салуға және реконструкциялауға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi салу және реконструкциялау
мемлекеттiк экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалардың оң қорытындылары болғанда
және қоршаған орта сапасының нормативтерiне сәйкес жүзеге асырылады. Бекiтiлген жобаны немесе
жұмыс құнын қоршаған ортаны қорғауға залал келтiре отырып, өзгертуге жол берiлмейдi.
2. Құрылыс жұмыстарын орындау кезiнде жердi қалпына келтiру, табиғи ресурстарды молайту мен
ұтымды пайдалану, аумақтарды абаттандыру және қоршаған ортаны сауықтыру жөнiндегi шаралар
қолданылуға тиiс.
3. Жоба бекiтiлгенге дейiн және нақты жер учаскесi бөлiнгенге дейiн объектiлердi салуға,
реконструкциялауға тыйым салынады.
203-бап. Өнеркәсiп, энергетика, көлiк және байланыс
объектiлерiн, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
және мелиорациялау объектiлерiн пайдалану
кезiндегi экологиялық талаптар
1. Өнеркәсiп, энергетика, көлiк және байланыс объектiлерiн, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
және мелиорациялау объектiлерiн пайдалану белгiленген экологиялық талаптар ескерiлiп және
экологиялық тұрғыдан негiзделген технологиялар, қоршаған ортаның ластануын болдырмайтын қажеттi
тазарту құрылыстары мен санитарлық күзет аймақтары пайдаланыла отырып жүзеге асырылуға тиiс.
Аталған объектiлердi пайдалану кезiнде экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн аз қалдықты
және қалдықсыз технологиялар енгiзiлуге тиiс.
2. Жеке және заңды тұлғалар топырақты, су тоғандарын, ормандарды және өзге де өсiмдiктердi,
жануарлар дүниесiн ауыл шаруашылығы қызметiнiң зиянды әсерiнен қорғау жөнiндегi шаралар кешенiн
орындауға мiндеттi.
204-бап. Автомобиль және өзге де көлiк құралдарын жасау
мен пайдалану кезiндегi экологиялық талаптар
Қоршаған ортаға терiс әсерiн тигiзетiн автомобиль және өзге де көлiк құралдарын пайдалануды
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар жол берiлетiн шығарындылар нормативтерiн сақтауға, шуыл
деңгейiн және қоршаған ортаға өзге де терiс әсердi азайту жөнiндегi шараларды қабылдауға мiндеттi.
205-бап. Атом, жылу және су электр станцияларын
орналастыруға қойылатын экологиялық талаптар
1. Атом электр станцияларын орналастыру және салу жоба мен мемлекеттiк экологиялық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Атом энергетикасы: бүгіні мен болашағы
Семинарда “Казатомпромға” қарасты “Үлбі металлургия зауыты” АҚ орталық
ғылыми зерттеу зертханасы меңгерушісінің технологиялар мен инновациялар
жөніндегі орынбасары Серік Қожахметов, компанияның күрделі құрылыс
департаментінің бас менеджері Серік Дүйсембаев, “Казатомпром” ҰК” АҚ
басқармасының жетекші маманы Ерлан Қарабалаев журналистер алдында сөз
сөйлеп, ядролық отын циклының (ЯОЦ) ерекшеліктерімен, уранды өндіру, оны
таблеткаға айналдыру жұмыстарымен, атом энергетикасының экономикасы және
оның даму болашағымен, сондай-ақ Қазақстанда шағын және орта АЭС-тер салуға
қызығушылық танытылуының себептерімен түсіндірді.
Мамандардың айтуынша, ядролық отын циклы ядролық энергетикалық
реакторларда энергия алуды қамтамасыз ету мақсатында жүргізілетін
өндірістік үдерістердің толық тізбегі болып табылады. ЯОЦ-ты шартты түрде
үш негізгі сатыға бөлуге болады:
Бастапқы немесе бірінші сатыға ядролық отынды дайындау жұмыстары кіреді.
Бұл маңызды әрі жоғары технологиялық үдеріс уран рудасын өндіру, табиғи
уранның шала тотығы – тотығын алу, газ түріндегі уран гексафторидін алу мен
байыту, отын таблеткаларын дайындау және оларды атом электр стансаларының
(АЭС) тамағы болып табылатын жылу бөлетін құрылымға (ЖБҚ) жабдықтаудан
тұрады.
ЯОЦ-тың екінші сатысына ядролық отынды электр энергиясын өндіретін
реакторда пайдаланылу және пайдалынылған ядролық отынды (ПЯО) АЭС алаңында
уақытша сақтау жұмыстары кіреді.
Ал ЯОЦ-тың соңғы үшінші сатысы оның “жабықтығын” немесе “ашықтығын”
анықтайды. Ашық ЯОЦ жағдайында пайдаланылған отын қайта өңделмейді, ұзақ
мерзімге сақтау үшін арнайы сақтау орындарына жіберіледі. Ал жабық ЯОЦ
жағдайында пайдаланылған отын ПЯО өңдеу зауыттарында қайта өңделеді.
Қазіргі кезде елдердің көпшілігінде ашық ЯОЦ іске асырылған. Тек Ресей,
Франция, Ұлыбритания секілді бірқатар елдер өз жерлерінде жабық ЯОЦ-ты
қолданысқа енгізді.
ЯОЦ өркендеуі әлемдік атом энергетикасының даму қарқынына байланысты. Ал,
болжам бойынша әлемдік атом энергетикасының өркендеуіне қазір оңтайлы кезең
туып отыр. Саланың жетекші сарапшылары атомдық энергетика “ядролық
ренессанс” дәуіріне енді деп есептейді. Бұл үшін қазір барлық алғышарттар
жасалған. Біріншіден, Жер тұрғындарының санының өсуіне және әлемдік
экономиканың дамуына байланысты энергияға деген сұраныс арта түсуде.
Энергия көзіне деген әлемдік сұраныстың қазіргі өсу қарқыны сақталған
жағдайда 2030 жылға дейінгі кезеңде электр энергиясына деген сұраныс 50
пайыздан да артады деген болжам жасалуда.
Сондықтан қазірдің өзінде көптеген ғалымдар мен мамандар адамзатты алдағы
уақытта болуы мүмкін энергетикалық дағдарыстан, сөздің тура мағынасында
алғанда, энергетикалық қуат көзіне деген аштықтан құтқарудың жолын
қарастыруда. Өйткені, отынның органикалық түрінің экономикалық та,
экологиялық та тұрғыдан аса тиімді еместігі жылдар өткен сайын айқындала
түсуде. Мысалы, 2005 жылы мұнайдың әлемдік бағасы 40 пайызға өсті. Сонымен
қатар, органикалық отынды жағудан пайда болатын түрлі газдар қоршаған
ортаға үлкен әсер етіп ғаламдық деңгейде парниктік әсерге және атмосферада
оттегінің азаюына әкелетіндігі белгілі болды.
Осы жағдайларда ядролық энергетика отынның органикалық түрінен алынатын
энергия көзіне шын мәнінде балама бола алады, деп есептейді ядролық
энергетиканы жақтаушылар. Мұның басты себебі – атом энергиясын өндірудің
арзандығы. Әралуан қуат көздерінен алынған энергияның бағаларына жасалған
талдау атом стансасында өндірілген энергияның өзіндік құны көмір немесе газ
стансаларында өндірілген энергиядан төмен екендігін көрсетеді. Атом
энергиясы сондай-ақ экологиялық таза энергия көзі болып табылады. Мысалы,
қуаттылығы 1 ГВт көмір стансасы күн сайын ауаға 50 мың тонна күкірт
тотықтарын, 25 мың тонна азот тотықтарын және жылына 400 тонна улы металдар
шығарады. Қуаты осындай ЖЭС жылына 1500 эшалон көмір пайдаланады. Ал АЭС
атмосфераға зиянды заттар шығармайды және оның тағы бір артықшылығы,
қуаттылығы 1 ГВт болатын АЭС үшін жылына бар-жоғы бірнеше вагон ғана отын
қажет екен.
Қалпына келтірілетін энергия көздері (күн, жел) экологиялық тұрғыдан таза
болғанымен, әзірше АЭС-пен бәсекелесе алмайтындығы мәлім болуда. Мысалы,
АЭС өндіретін энергияға пара-пар энергия өндіру үшін жел фермасының
турбинасын аумағы 362,5 шаршы шақырым болатын жерге орналастыру қажет екен.
Оның үстіне мұндай жағдайда жел қуатының өзі қандай болатындығын да ескеру
керек.
Демек, алдағы таңдау атом энергиясына түскен кезде геосаяси аспект маңызды
фактор болып табылады. Егер мұнайдың жер жүзіндегі негізгі қорлары, сол
сияқты едәуір газ қорлары саяси тұрақсыз елдерде болса, уран қорының басым
бөлігі саяси тұрғыдан салыстырмалы түрде сенімді елдерде шоғырланған.
Атом энергетикасының дамуына әсерін тигізетін тағы бір өте маңызды фактор –
ядролық реакторлардың қауіпсіздігі. АЭС-тарды пайдалану тәжірибесіндегі
осыған дейінгі барлық келеңсіз жәйттерді есепке алған мамандар бүгінгі
таңда АЭС қауіпсіздігі атом энергетикасын өркендетудің басты шарты болып
табылатындығын атап көрсете келе қазіргі замандық ядролық блоктардың
қауіпсіздігі жоғары екендігін жұртшылыққа түсіндіруде. Олардың айтуынша,
жаңадан жасалынған реакторлар “пассивтік” қауіпсіздіктің озық жүйелерімен
жарақталғандықтан апатты жағдай орын алды дегеннің өзінде операторға
ешқандай шара қолданудың қажеті жоқ. Реакторлардың қауіпсіз өшіру жүйесі
автоматты түрде іске қосылатындай етіліп жобаланғандықтан барлық
қауіпсіздік шаралары өздігінен әрекет етеді, яғни реактор жұмысы бірден
тоқтайды.
Жоғарыда келтірілген фактілер соңғы кездері көптеген елдердің атом
энергетикасын дамытуға құлшыныс білдіруіне ықпалын тигізуде. Сала
мамандарының болжамы бойынша, алдағы 30 - 40 жылдың ішінде әлемде жаңа АЭС-
тер өндіретін 600 ГВт қуат көздері пайда болады. Жаңа АЭС салу туралы
жоспар құрған елдердің қатарында Қытай, Үндістан, АҚШ және Ресей бар.
Мысалы, соңғы 20 жылда бір де ядролық блок салмаған Америка Құрама Штаттары
2050 жылға дейін жаңа 300 ядролық блок салу жоспарын жария етті. Ресей
өзінің энергетика жүйесінде атом энергиясының үлесін 16-дан 25 пайызға
дейін өсірмекші. Ядролық реактор салудың ең ілкімді жоспары Қытайға
тиесілі, ол 2020 жылға дейін жыл сайын қуаты 1000 МВт болатын 2-3 реакторды
іске қоспақшы. Бұрын өз жерінде атом энергетикасын дамытпаған, бірақ АЭС
салу ниетін білдірген елдер де бар. Олар – Түркия, Мысыр, Вьетнам,
Белоруссия, Қазақстан.
Алайда, атом энергетикасын табысты дамыту үшін атом стансаларын жұмысқа
жарамды қауіпсіз ядролық отынмен қамтамасыз ету қажет. Қазіргі заманғы атом
энергетикасының ядролық отынының шикізаты уран болып табылады. Сондықтан
ЯОЦ алғашқы кезеңі, яғни табиғи уранды өндіру мәселесі бұрынғысынша өте
маңызды. Бұл фактор Қазақстанның атом энергетикасын дамытуда шешуші рөл
ойнайды.
Уранның әлемдік қоры атом энергетикасының жұмысын көптеген жылдар бойы
қамтамасыз етуге жеткілікті. Уранның әлемдік қорының 80 пайызға жуығы тоғыз
елдің үлесінде. Олар – Австралия, Қазақстан, Канада, ОАР, Намибия, Нигерия,
Ресей, Бразилия, АҚШ. Уран өндіруде әзірге Канада алда келеді, екінші
орында – Австралия, ал үшінші орында Қазақстан тұр. Уран шикізатын өндіру
әртүрлі тәсілдермен, әдеттегідей карьерлік және шахталық тәсілдермен, сол
сияқты озық жерасты ұңғымалық еріту тәсілімен жүргізілуі мүмкін.
Қазақстандағы уран кендерін өндіру үшін өте қолайлы орналасуы және оларды
алуда қазіргі замандық ең озық тәсіл – тұйық циклге негізделген жерасты
скважиналық еріту тәсілінің қолданылуы (мұны тіпті қалдықсыз технология
қатарына жатқызуға болады) болашақта Қазақстанды өндіріс көлемі жөнінен
бірінші орынға шығарады деп болжам жасауға нақты мүмкіндік береді.
Соңғы жылдары атом энергетикасы рыногындағы жағдай да өзгере бастады. 2004
жылы табиғи уранның бағасы қайта көтеріліп, соңғы екі жылда ол 142 пайызға
жетті. Сөйтіп, 2006 жылдың мамырында уранның 1 фунтының бағасы 42,74 АҚШ
долларын құрады. Сала сарапшылары ядролық-энергетикалық сектордың қайта
жандануына, екіншіден, қоймадағы қорлардың азаюына байланысты баға әрі
қарай өсе түсуге тиіс деп болжам жасауда. Ал мұндай жағдай Қазақстандағы
атом энергетикасының дамуына үлкен мүмкіндіктер тудырмақ. Біріншіден,
Қазақстанда табиғи уранның көлемі жағынан екінші үлкен қоры шоғырланған, ол
1 миллион тоннаға жуық. Екіншіден, Қазақстанда уран өндіру тұйықталған,
қалдықсыз және сондықтан экологиялық таза, жерастылық скважиналық еріту
тәсілімен жүзеге асырылады. “Казатомпром” ұлттық компаниясы, міне, осы
жағдай мен қолайлы мүмкіндіктерді пайдалана отырып алдыға өршіл де сенімді
жоспар құрып отыр. Осы жоспар бойынша, 2010 жылға таман елімізде
өндірілетін уран көлемі жылына 15000 тоннаға дейін жеткізіледі. Осылайша
уран өндірісі көлемінің аз жылдың ішінде үш есе өсуі “Казатомпромға” табиғи
уран өндіру жөнінде дүние жүзінде көшбасшы компанияға айналуға мүмкіндік
береді.
Қазақстан үшін тағы бір қолайлы фактор, бізде уранды шикізат күйінен
отындық таблетка деңгейіне жеткізе алатын арнайы өндіріс орыны – Үлбі
металлургия зауытының болуы. Отындық таблеткалардың сапасы көп жағдайда
отынның реактордағы жұмыс қабілетін анықтайды, сондықтан оның сапасына жан-
жақты қатал талап қойылады. Демек, өндірістік жағдайда тапсырыс берушінің
талаптарын толық қанағаттандыратын таблеткалар алу оңай жұмыс емес. Себебі,
олардың сапасы көптеген факторларға, бірінші кезекте уран диоксиді
ұнтағының сапасына байланысты. Сонымен қатар, зауыттарда қолданылатын
технологиялар отын таблеткаларының тығыздығы, түйірлерінің көлемі,
кеуектілігі, серпінділігі, жанып кететін және легирленетін қоспаларының
мөлшері секілді өлшемдерге сәйкестікті қамтамасыз етуі тиіс. Бұл барлық
аталған операциялар тек қана жұмысы мен тәжірибесі жақсы жолға қойылған
“Үлбі металлургия зауыты” АҚ уран өндірісінде қолданылатын жабдықтарда
орындалуы мүмкін. Себебі, мұнда 30 жылдан астам уақыт бойы атом
стансаларына арналған отын компоненттері, атап айтқанда, уран тотығының
ұнтақтары мен отын таблеткалары жасалып шығарылды. Үлбі металлургия зауыты
Кеңес Одағы атом энергетикасының ЯОЦ аясында уран концентраттарын уран шала
тотығы – тотығына өңдеу жұмыстары басталған кезден бастап оның құрамдас
бөлігіне айналды. “ҮМЗ” (“Үлбі металлургия зауыты”) АҚ 1973 жылы U-235
бойынша шала байытылған уран диоксидін өнеркәсіптік өндіру ұйымдастырылған
соң, КСРО-да дайындалып, тұрғызылған энергетикалық ядролық реакторлар үшін
отын дайындайтын зауыт базасына айналды. Қазіргі шақта “ҮМЗ” АҚ ядролық
энергетикалық реакторлар үшін дүние жүзіндегі ең ірі отын таблеткаларын
өндіруші болып табылады. Оның өндірістік технологиясы тапсырыс берушінің
қатал талабын қанағаттандыруға қабілетті. Сөйтіп, табиғи уранға деген
тапшылық белең алып келе жатқан қазіргі кезде табиғи уранның мол қорларына
иелік еткен “Казатомпром” ҰК” АҚ өз қарамағындағы мол тәжірибелі, жоғары
технологиялы өндіріс орыны “ҮМЗ”АҚ-пен бірлесіп, әлемдік энергетикалық
компанияларға табиғи уранды өндіру және одан отын таблеткаларын дайындауды
қоса отырып, тиімді қызмет пакетін ұсына алады. Мамандар бұл кезеңде,
әсіресе, ЯОЦ-тың жоғарыда сөз болған сатылары толық жетіспейтін әлемдік
деңгейдегі компаниялармен орнатылған ынтымақтастық өте маңызды деп
есептейді.
Сонымен, ең үнемді әрі экологиялық таза энергия көзі ретінде атомдық
энергетиканың болашағы зор деп сенімді түрде айтуға болады. Атом
энергетикасының одан әрі дамуы ЯОЦ әр сатысының дамуы және жетілдірілуімен
қатар жүруі тиіс. Бұл, біріншіден, табиғи уранды өндіруді көбейтуге
қатысты. Себебі, оны өндіру мен пайдалануда байқалған үйлесімсіздік әлемдік
атом энергетикасының әрі қарай дамуына проблема тудыруы мүмкін. Бұдан
басқа, егер көптеген елдер жаңа АЭС салу туралы ілкімді жоспарларын жүзеге
асырған жағдайда отынды конверсиялау, байыту және дайындау үшін
кәсіпорындардың мүмкіндіктерін кеңейту қажет. Сондықтан, бұдан бірнеше жыл
бұрын адамзат әлемдік экономиканың жаһандануы туралы айта бастаса, қазір
қауіпсіз атом энергетикасымен қамтамасыз ету мақсатында ЯОЦ жаһандануы
басталды. “Қазатомпром” ҰК” АҚ мамандары міне, осы үдеріс барысында
Қазақстанды алдыңғы қатардан табылады деп сеніммен айтып отыр. Демек,
ендігі міндет ЯОЦ екінші, үшінші сатыларына қарай жылжу. Мұның ішінде,
әсіресе, Қазақстанда шағын және орта қуатты АЭС-тар салудың маңызы барған
сайын артып келеді. Өйткені үстіміздегі жылдан бастап елімізде электр
қуатының жетіспеушілігі сезіле бастады. Бұл жетіспеушілік жылдан жылға
ұлғая бермек. Мамандар осы проблеманы шешудің ең тиімді жолы шағын және
орта қуатты АЭС-тер салу деп есептейді. Себебі, біріншіден, олардың негізгі
тамағы саналатын уран таблеткалары Қазақстанның өзінде әзірленеді.
Сондықтан оның бағасы жұртшылық үшін тиімді болады. Екіншіден, АЭС-тер
Қазақстан үшін жетімсіз болып отырған тұщы су әзірлеуге де көмектеседі.
Үшіншіден, АЭС-терде өндірілген электр қуаттарын сыртқы шығару арқылы да
Қазақстан пайда қарата алады. Әрі ол біздің экономикамыздың бәсекеге
қабілетті бір саласына айналып, энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз
етпек.
Сарытаудағы еңбек сарыны немесе еліміздің өз цементінің ертеңі қандай?
Шар қаласының маңында, Сарытау деген жерде жаңадан цемент зауыты салынып
жатқандығы туралы хабар естіле бастағанына бір жыл болып қалды. Жуырда
“Қазақцемент” құрылыс компаниясы деп аталатын осы құрылыстың негізгі
иелерінен Сарытауға барып, мәселенің мән-жайын өз көзімізбен көріп қайту
жөнінде ұсыныс түсті. Ертесінде-ақ бір топ әріптестерімізбен жолға шықтық.
Сарытауда бізді аталмыш компанияның техникалық директоры Василий Иванов,
оның орынбасары Асқар Құнафин мырзалар, осы игілікті шаруамен айналысып
жатқан басқа да азаматтар қарсы алды. Бізге тегінде ұсыныс “Қазақцемент”
жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас директоры С.Байжұмановтың
тарапынан жасалған еді. Бірақ, шаруаның аты шаруа. Сұлтанғали Қабайұлы кеше
ғана тығыз жұмыспен көршілес Қытай еліне іссапармен жүріп кетіпті.
Міне, жігіттер бізге жаңа құрылыс жөнінде кеңінен түсінік беруде.
Шындығында, олар айтқандай еліміздің экономикасының шапшаң өрге көтерілуі
құрылыс материалдарына, оның ішінде цементке деген сұранысты да арттыра
түскен. Мәселен, өткен бір жылда елімізде барлығы 4 миллион тонна цемент
өндірілген болса, ал оған деген қажеттілік 6,5 миллион тоннаны құраған.
Яғни, өзімізден жетіспей қалған 215 миллион тонна цемент Ресей, Қырғызстан
мен Тәжікстан елдерінің есебінен жабылған.
Ал мемлекетіміз әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруге
талпынып отырған шақта соншама мүмкіндікке ие бола отырып, цементті сырттан
тасымалдаудың жөні қайсы?! Мүмкіндік демекші, жоғарыда аталған Сарытауда
әктастың қоры жеткілікті. Оның үстіне облыс орталығы Өскемен мен Шар
қаласының аралығында салынып жатқан болат жол дәл осы араны жанай өтеді
екен.
Ендігі мәселе тек қаржыда еді. Осы орайда, бұларға “Қазына” орнықты даму
қоры мен Қазақстанның даму банкі қамқорлық қол ұшын беруде. Елбасымыз
Қазақстан халқына арнаған биылғы Жолдауында осы “Қазына” қорының алдына
жеті бірдей жауапты міндет жүктеген еді. Аталмыш қор сол міндеттерді зор
абыроймен жүзеге асыра бастағаны байқалады. Соның дәлеліндей, жаңа құрылыс
алаңын қажетті қаржымен қамтамасыз етуде әзірге іркіліс жоқ. Сонсоң
жігіттер кезең-кезеңімен бөлініп жатқан әлгіндей қаржының ретімен жұмсалып
жатқанын да айта кетуді ұмытпаған. Яғни, тиісті қаражат тапсырыс иелерінен
түскен нақты ұсынысқа ғана босатылатын көрінеді. Мұның өзі соншама мол
қаржының бос желге ұшпауына, ұстағанның қолында, тістегеннің аузында
кетпеуіне жақсы.
Сарытауда жаңа құрылыс алаңының қазығы өткен жылдың қыркүйек айында
қағылған болса, содан бергі мерзімде біршама жұмыстар атқарылыпты. Ең
алдымен негізінен бос жатқан иесіз жерге электр желісі тартылған. Соның
жемісін іргедегі жалғыз отырған шопанның отбасы да көріп отыр. Бұлар онымен
де шектелмей, әлгі отбасына тереңнен су да шығарып беріпті.
Ал құрылыс алаңына электр желісі тартылған соң басқа жұмыстар да игеріле
берген. Мұндағы құрылыс жұмыстарымен Өскемен мен Семейдің бірқатар құрылыс
ұйымдары айналысып жатқан көрінеді. Компания мамандары осыдан үш жыл бұрын
болашақ цемент зауытының құрылысын жобалау және оны қажетті құрал-
жабдықтармен қамтамасыз ету мақсатымен Германия, Дания, Италия, Түркия,
Жапония және Қытай елдерінің іс-тәжірибелерін зерттеген екен. Соның бәрін
қорыта келгенде негізгі таңдау көршілес Қытай еліне түсіпті. Сөйтіп, жаңа
зауыттың жобасы Қытайда жасалыпты. Негізгі құрал-жабдықтар да сол жақтан
келіп жатқан көрінеді. Тегінде Қытай цемент өндіруден әлем бойынша алда
келеді. Соған орай, олар цемент өндірісіне арналған құрал-жабдықтарды да
мол шығаруда. Сонымен бірге, бұлар көршілес Ресейдің осы мәселедегі озық
тәжірибесін де кеңінен ескеріп отырған жайы бар.
Ендігі басты мәселе құрғақ цемент өндіруге қол жеткізу болып табылады.
Өйткені, қазірде әлемде құрғақ цементке деген сұраныс шарықтап тұр. Ал
елімізде бұған дейін төрт зауыт ылғалды, 11 зауыт жартылай құрғақ цемент
өндіріп келді. Ал құрғақ цементтің өндіріске пайдалылығы өз алдына,
екіншіден бұл өнімді шығару барысында көмірді – 40, электр қуатын – 20,
суды 35 пайыз үнемдеуге жол ашылады. Мұның өзі өнімнің өзіндік құнын 25-30
пайыз аралығында төмендетуге жол ашпақ.
Әңгіме барысында мынадай да қызықты дерек айтылып қалды. Мәселен, Семейдегі
цемент зауытының да, бұлардың да жылдық қуаты – 1 миллион тонна. Бірақ
сонша көлемдегі цементті өндірумен Семейде бір жарым мыңдай адам шұғылданып
жатса, бұларда бар-жоғы 450 адам еңбек етпек.
Мұны бір деңіз. Екіншіден, құрғақ цемент өндірудің экономикалық жағынан
тиімділігі тіпті ересен. Оған қоса жаңа зауыт қазіргі заман талабына сай
қуатты ауа тазалайтын қондырғымен қамтамасыз етілмек. Еуропа мен Америка
Құрама Штаттарындағы әлемдік үздік компаниялардың баршасы осындай
принциппен жұмыс істеуде. Соның бәрі алдын ала ескерілгендіктен бұл
зауыттың қоршаған ортаға, өзінің маңайындағы елді мекендерге қауіп
төндірмейтіндігіне кепілдік мол.
Міне, енді негізгі құрылыс алаңдарымен жете танысып келеміз. Ондай алаң
үшеу екен. Мұның ең бастысы, әрине, зауыт құрылысы болып табылады. Екінші,
үшінші алаңда саз топырақты, әктасты өндіріп өңдеу жұмыстары жүргізілуде.
Жұмысты қарқынды жүргізу мақсатымен мұнда байланыс қызметіне қатты көңіл
бөлінгені байқалады. Соның айғағындай, мобильді, спутниктік байланыс,
радио, электронды пошта, тіпті факске дейін орнатылып үлгеріліпті. Басты
алаңның екінші бір жағында, сәл жырақтау жерден кәсіпорынның әкімшілік-
тұрмыстық ғимараттары бой көтеруде. Ал кейін осы арада тұрғын үйлер де
салынуы, сөйтіп, шағын елді мекен пайда болуы да әбден мүмкін. Мұндағы
жұмысшылар қанша вахталық тәсілмен еңбек етеді десек те, жергілікті
жұмысшылар үшін тұрғын үй салудың тиімділігі екі жаққа да пайдалы екендігі
айтпаса да түсінікті.
Жоғарыда мұнда жаңадан 450 жұмыс орны ашылады дедік. Жаңа зауыт жұмысына
бірінші кезекте жергілікті тұрғындардың тартылатындығы сөзсіз. Бұл да екі
жаққа тиімді шара. Десе де, маман кадрларды тездетіп даярламаса болмайды.
Осыған орай, олардың бір бөлігі Қытайға жіберілмек. Ал екінші бір бөлігі
Сарытаудың өзінде даярланатын болады.
Мұнан кейінгі жерде біз қатынас мәселесі қалай шешіліп жатқанын
сұрастырғанбыз. Сарытауға апаратын жолдың жөнделіп жатқанын өзіміз де
көрдік. Ал мұндағы құрылыс алаңына темір жол тарту шілде айынан басталмақ.
Онымен Семейдегі көлік компаниясы айналысуда. Бұл жұмыс әрі кетсе жарты жыл
ішінде аяқталмақ. Өскемен-Шар бағытында салынып жатқан темір жолға дейінгі
қашықтық небәрі 2,5 шақырым ғана. Бірақ ол қосалқы жолдармен қосыла
келгенде жалпы қашықтығы 7 шақырымды құрайды. Қазірде бұл жұмыс та қолға
алынып жатқан көрінеді. Аталмыш компанияның осындағы учаскесінде жиырма
адам еңбек етуде.
Техникалық директордың айтуынша, зауыт құрылысы биылғы жылдың аяғына дейін
бітуі тиіс. Ал одан кейінгі бес жыл ішінде жаңа зауыт толықтай өз қуатына
енетін болады. Василий Михайлович зауыттың жалпы құны 75 миллион АҚШ
долларын құрайтындығын, оның басым бөлігі, нақтылап айтсақ, 50 миллионы
Қазақстанның Даму банкі арқылы бөлініп отырғанын айтты.
Сөйтіп, Сарытаудағы құрылыс алаңында уақыт өткен сайын жұмыс қызу қарқынмен
жүргізілуде. Соны көзбен көре келгенде Сарытаудың күні ертең-ақ цементтауға
айналатындығына қалтқысыз сенесің.
Петропавлда Қоршаған ортаны қорғау министрі Нұрлан Ысқақов пен Солтүстік
Қазақстан облысының әкімі Серік Біләловтің қатысуымен Солтүстік Қазақстан
облысының экологиялық проблемалары тақырыбында қоғамдық тыңдаулар өтті.
Мақсаты - облыстың проблемаларын талқылап, қоршаған ортаны сауықтандыру
процесіне жұршылықты тарта отыра, оларды шешудің жолын белгілеу.
Бұған дейін облыс әкімі және министр СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС
(ПТЭЦ-2) қазандығында және турбина цехында, сонымен қатар стансаны
басқарудың негізгі қалқанының диспетчерлік бекетінде болды.
СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС-ның бас директоры Игорь Татаровтың
айтуынша, энергиямен қамтамасыз етудің жалпы бағдарламасына үш бағдарлама
кіреді: отын шығынын төмендету, жеке қажеттілік электроэнергиясы, бу-су
жоғалтуды төмендету бойынша. Оларды іске асыруға үстіміздегі жылы 400
миллионнан астам теңге салу жоспарланған.
Биылдан бастап жаңа күл үйіндісінің құрылысы басталады. Құны 3,5
млрд.теңге осы жобаны іске асыру 4 жылға (2008-2011 жж.) есептелген.
Стансаның қаланың қоршаған ортасын қорғауға қосқан орасан зор үлесін атай
отыра, Нұрлан Ысқақов СевКазЭнергоПетропавловск ЖШС басшылығының назарын
Батыс Еуропаның көптеген елдерінде ЖЭО қалдықсыз технология бойынша жұмыс
істейтіндігіне, яғни күлді басқа өнім шығаруда, мысалы құрылыс блоктары мен
қалқалар жасауға қолданатындығына аударды. Яғни солтүстікқазақстандық
энергетиктер де күл үйіндісіне үлкен аумақты алмай, күлді басқа
өндірістерде қолданудың жолдарын іздеуі қажет.
Еліміздің ауыл шаруашылығы саласының ең осал тұсы өнімдерді өңдеу
болғандықтан, оның бәсекелестік қабілеті өте төмен екендігі үнемі айтылады.
Соның салдарынан сырттан терең өңделген арзан азық-түлік өнімдері көптеп
әкелініп, оған мемлекет тарапынан жыл сайын қыруар қаржы жұмсалады.
Өңдеу кәсіпорындарының құрал-жабдықтары да технологиялық және моральдық
жағынан әбден тозығы жеткендіктен қазір оларды заман талабына сай қайта
жабдықтау мәселесі қолға алына бастады. Егер ол оңды шешілген жағдайда ауыл
шаруашылығы саласы еліміздің ішкі қажеттілігін толық өтеп қана қоймай,
дүниежүзілік рынокқа да шығаруға толық мүмкіндік туатынын мамандар жиі
айтады. Бұл ауыл шаруашылығы саласын өрге сүйрейтін өте тиімді жол болмақ
дейді олар. Ол үшін, сонымен бірге, халықаралық стандарттарды да игеру
қажет. Бұл болашақтың ісі, дегенмен әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қауқар
көрсетер жолдың бірі де осы болмақ екен. Ал, әзірге облысымыз бойынша азық-
түлік және өңдеу өнеркәсібі 20 сала бойынша 1200-ге жуық кәсіпорынды құрап
отыр, оның ішінде 130-ға жуығы шағын және орта кәсіпорындар. Осылардың
ішінде он шақты кәсіпорынның халықаралық сапа сертификаты бар болса, тағы
да сондай кәсіпорындар оны енгізуге дайындық жасап отыр. Яғни, олардың
болашақта өз өнімдерін дүниежүзілік рынокқа еркін өткізуге қолдары жетпек.
Әзірге ауыл шаруашылығы саласы үшін шетелдерге тек астық пен балық және
оның өнімдері шығарылуда. Оның өзінде негізінен шикізат түрінде.
Осы өңдеу саласында өзгелерден мойны озық тұрғаны балық өнімдерін
шығарушылар деуге болатындай. Себебі, олардың алды әлдеқашан халықаралық
стандарттарды игеріп, өнімдерді әлемдік рынокқа шығарып отыр. Оның ішінде
ірілері Зайсандағы Шығыс балық, Исмайлов және К жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктері мен Восток – Запад фирмасы болса, басқа да бірқатар
кәсіпорындар облыс, республиканың ішкі рыногына жұмыс істейді және көбі
қалдықсыз технология бойынша өнімді терең өңдеуге қол жеткізген. Осылардың
ішінде, мәселен, Исмайлов және К серіктестігі бірнеше жылдан бері
көксерке балығының таза жон етін Ресейге, Европаның алты елімен қоса АҚШ-
қа, Сейшель аралдарына экспорттайды. Халықаралық стандарттардың сапа
сертификатына ие кәсіпорын осы заманғы ең соңғы жабдықтармен жабдықталып,
жаңа технология бойынша жұмыс істеп, жылына 1000 - 1200 тоннаға дейін өнім
шығарады. Кәсіпорын қазір 120 адамды тұрақты жұмыспен қамтамасыз етіп отыр.
Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс, әсіресе, Европа елдеріне қатты әсер
етіп, өнімдерге сұраныс азайғанымен серіктестік жұмыс орнын қысқартпай,
ішкі рыноққа жұмыс істеуді жалғастыра бермек. Біздің мүмкіндіктеріміз
мұнан да көп өнім шығаруға жетер еді, егер шикізат мәселесі, яғни, балық
жеткілікті болса дейді осы орайда оның жетекшісі Тофик Исмайлов. Жалпы
алғанда облысымыздың басты байлықтарының бірі – балық аз болмағанымен, оның
көбі шикізат күйінде арзан бағамен шетел асып кетеді.
Мәселен, Ресейдің бізбен көршілес облыстарында дәл біздердегідей балық
өңдейтін бірнеше заводтар жұмыс істейді екен. Олар негізінен бізден
жеткізілетін шикізатқа, яғни, балыққа үміт артып, соған есептеліп салынған.
- Мұны қалыпты жағдай деуге болмайды, оны өзімізде өңдеп сатсақ, қосымша
жұмыс орны ашылып, қазынаға түсер салық төлемі артар еді. Сондықтан да біз
бұл мәселе бойынша сыртқа балық шикізатын шығаруды тоқтату немесе шектеу
туралы ұсыныстарымызды Ауыл шаруашылығы министрлігінен бастап, басқа да
құзырлы органдарға жеткізіп жүрміз, бірақ әзірге құлақ асқан ешкім жоқ, –
дейді осы салада тер төгіп жүрген Тофик Хамитұлы.
Шикізат тапшылығына байланысты бұл кәсіпорын қазір оны Алакөл, Балқаштан
бастап, алыстағы Арал мен тіпті кейде Каспийден де алуға мәжбүр болуда.
Тұтас алғанда облысымызда балық шаруашылығын мықтап дамытып, оның қорын
молайтып өсіре білсек, өңдеуді де арттыруға, басқа салаларға қарағанда
мүмкіндік те мол, оны бұлдап өткізетін рынок та табылатынына осы жұмыспен
айналысып жүрген мамандардың сенімдері зор.
Халықаралық стандарттарға сай келетін өнім шығару айтуға жеңіл
болғанымен, шын мәнінде өте көп еңбектенуді, ізденуді талап ететіні
түсінікті. Ол үшін ең бірінші кезекте өнімдердің сапасы аса жоғары болуы
қажет. Оған қол жеткізу үшін шикізаттың сапалылығынан бастап өңдеу
технологиясын үнемі өзгертіп, жетілдіріп отырудың да, жоғары талғаммен,
талапқа сай сақтап, безендірудің де орны бөлек. Ал, оның қауіпсіздігі мүлде
басқа мәселе.
- Шетелдіктер, оның ішінде европалықтар бұл тұрғыда аса кірпияз келеді,
– дейді бұл орайда Ауыл шаруашылығы министрлігі агроөндірістік кешендегі
мемлекеттік инспекция комитеті Шығыс Қазақстан облыстық аумақтық
инспекциясы ветеринария бөлімінің бастығы, облысымыздың бас мемлекеттік
инспекторы Серік Қинаятұлы Сапарғалиев.
Мәселен, таяуда ғана облысымызға Ресей мамандары осы балық өнімдерін
экспорттайтын кәсіпорындардың халықаралық стандарттарға қаншалықты сай
жұмыс істеп жатқандықтарын өз көздерімен көру үшін арнайы келіпті.
- Абырой болғанда біздің кәсіпорындар әзірге талапқа толық сай екендігін
тағы да дәлелдеді. Мұндай комиссия алдағы уақытта Европа елдерінен де
келеді, – дейді Серік Қинаятұлы.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласында балықтан басқа ет пен сүт,
астық шикізаттарынан дайын өнімдер даярлау деңгейі әзірге ақсап тұр деуге
болады. Оның ішінде ет пен сүт бағытында біраз жетістіктер болғанымен тұтас
алғанда талапқа сай деп айтудың ауылы алыс. Ал, одан басқа жүн, тері өңдеу
туралы айтпай-ақ қоюға болады. Жеміс-жидектерден дайын өнім шығару да сол
деңгейде. Астықтан ұн тартып, нан-тоқаш өнімдерін, макарон бұйымдарын
шығарып, алкогольды сусындар дайындаймыз. Алайда мұның барлығы шетке
шығарғанды қойып, (алкогольдік өнімдерден басқасы) ішкі қажеттілікті өтеуге
де жеткіліксіз болғандықтан, облыстық деңгейде бірталай шаруалар қолға
алынып, іске асырылуда. Өткен жылы осы мақсат үшін облыстық бюджеттен ғана
260 миллион теңге қаржы бөлінген болатын. Бұл оның алдындағы жылдармен
салыстырғанда анағұрлым мол қаржы. Соның нәтижесінде өткен жылдың тоғыз
айында ғана облыста өңдеу өнімдерін шығару көлемі жеті пайызға жуық артқан.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу кәсіпорындарының барлығы дерлік шағын және
орта бизнес саласына жататындықтан өткен жылғы оларды тексеруге жарияланған
мораторийдің оған оң ықпал еткенін кәсіпкерлер бірауыздан айтады. Ал,
биылғы жарты жылға арналған мораторий де соның заңды жалғасы болғаны оларды
қуантып
ЕРЕКШЕ БӨЛIМ Қазақстан Республикасы
8-БӨЛIМ. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТI ЖЇЗЕГЕ АСЫРУ Президентінің
КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР Қазақстан халқына
28-тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР Жолдауы
194-бап. Шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын Қазақстан
экологиялық талаптар және олардың түрлерi Республикасының
1. Экологиялық талаптар Қазақстан Республикасының аумағында жүзеге асырылатын шаруашылық Мемлекеттік рәміздері
және өзге де қызметке белгiленедi.
2. Экологиялық талаптар мынадай түрлерге бөлiнедi: Қазакстан Республикасы
1) шаруашылық және өзге де қызметке қойылатын жалпы экологиялық талаптар; Экономика және
2) табиғи ресурстарды пайдалану кезiнде қойылатын экологиялық талаптар; бюджеттік жоспарлау
3) ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық талаптар; министрінің блогы
4) Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi мемлекеттiк қорық аймағындағы шаруашылық және өзге
де қызметке қойылатын экологиялық талаптар; Қазақстан
5) радиоактивтi материалдарды, атом энергиясын пайдалануға және радиациялық қауiпсiздiктi Республикасының 2020
қамтамасыз етуге қойылатын экологиялық талаптар; жылға дейінгі
6) ықтимал қауiптi химиялық және биологиялық заттарды, генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер әлеуметтік-экономикалы
мен ағзаларды өндiру және пайдалану кезiндегi экологиялық талаптар; P080346 қ даму стратегиясының
7) өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен жұмыс iстеу кезiндегi экологиялық талаптар; жобасын әзірлеу
8) әскери және қорғаныс объектiлерiне, әскери қызметке қойылатын экологиялық талаптар.
3. Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасында экологиялық талаптардың өзге де
түрлерi белгiленуi мүмкiн.
195-бап. Экологиялық талаптарды әзiрлеудiң және
бекiтудiң тәртiбi
1. Экологиялық талаптар осы Кодексте, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк-құқықтық
актiлерiнде белгiленедi және жекелеген құжаттар немесе шаруашылық және өзге де қызметтiң тиiстi
түрлерiн жүзеге асыру ережелерiнiң жекелеген бөлiмдерi түрiнде қабылдануы мүмкiн.
2. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган экологиялық талаптарды әзiрлеу кезiнде
мамандандырылған ғылыми-зерттеу, жобалау институттары мен басқа да ұйымдарды, сондай-ақ табиғат
пайдаланушыларды тартуы мүмкiн.
3. Жер ресурстарын, жер қойнауы мен минералдық ресурстарды, жер асты және жер үстi суларын,
орман және өсiмдiктер дүниесiнiң өзге де ресурстарын, жануарлар дүниесiнiң ресурстарын пайдалану
кезiндегi экологиялық талаптар тиiсiнше жер ресурстарын басқару жөнiндегi орталық атқарушы
органмен, жер қойнауын зерделеу және пайдалану жөнiндегi, су қорын пайдалану және қорғау
саласындағы, орман шаруашылығы саласындағы, жануарлар дүниесiн қорғау, молайту және пайдалану
саласындағы уәкiлеттi мемлекеттiк органдармен, сондай-ақ халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы саласындағы мемлекеттiк органмен келiсiм бойынша белгiленедi.
4. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық талаптар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар саласындағы уәкiлеттi органмен келiсiм бойынша белгiленедi.
5. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi салу мен реконструкциялау,
пайдалануға беру және пайдалану, қалалар мен басқа да елдi мекендердi салу, радиоактивтi
материалдарды пайдалану, ықтимал қауiптi химиялық және биологиялық заттарды, генетикалық
түрлендiрiлген өнiмдер мен организмдердi өндiру және пайдалану, өндiрiс және тұтыну қалдықтарымен
жұмыс iстеу кезiнде оларды жобалауға және, орналастыруға қойылатын, әскери және қорғаныс
объектiлерiне, әскери қызметке қойылатын экологиялық талаптар осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа
да заңнамалық актiлерiнде белгiлен едi. Z070305, Z070302, Z070301, Z05 0029, Z040567, Z947000, Z9700
93
196-бап. Мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру кезiндегi
экологиялық талаптар мен мiндеттемелердi
есепке алу
1. Мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiру кезiнде жекешелендiрудi жүзеге асыруға уәкiлеттiк
берiлген мемлекеттiк орган экологиялық талаптардың сақталуын қамтамасыз етедi.
2. Кәсiпорындарды және өзге де объектiлердi жекешелендiру кәсiпорынды және өзге де объектiнi
жекешелендiру жоспарында көзделуге тиiстi экологиялық жай-күйдi тексерудiң нәтижелерi ескерiле
отырып жүзеге асырылады және қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органның қатысуымен
жүзеге асырылады.
197-бап. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де
қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлға банкрот болған, қайта
ұйымдастырылған және таратылған кездегi
экологиялық талаптарды есепке алу
1. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлғаның банкроттығы туралы iс қозғалған кезде мiндеттi экологиялық аудит
жүргiзiледi.
Табиғат пайдаланушы заңды тұлғаның банкроттығы туралы iстi жүргiзу кезiнде мiндеттi
экологиялық аудиттiң нәтижелерiн есепке алу қамтамасыз етiледi.
2. Экологиялық қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын табиғат
пайдаланушы заңды тұлғаны қайта ұйымдастыру мiндеттi экологиялық аудиттiң нәтижелерiн есепке ала
отырып және оларды бөлу балансында (бөлiну немесе бөлiп шығару нысанындағы қайта ұйымдастыру
кезiнде) және өткiзу балансында (бiрiгу нысанындағы қайта ұйымдастыру кезiнде) көрсете отырып
жүргiзiледi.
3. Экологиялық ықтимал қауiптi шаруашылық және өзге де қызметтер түрлерiн жүзеге асыратын
табиғат пайдаланушы заңды тұлғаны тарату кезiнде оның нәтижелерi тарату балансында мiндеттi түрде
көрсетiлетiн жоспардан тыс инспекторлық экологиялық тексеру тағайындалады.
29-тарау. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТКЕ ҚОЙЫЛАТЫН ЖАЛПЫ
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
198-бап. Шаруашылық және өзге де объектiлердi жобалауға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындарды, ғимараттар мен құрылыстарды, өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы
объектiлерiн, сумен жабдықтау жүйелерiн, кәрiздердi, гидротехникалық құрылыстарды, көлiк және
байланыс объектiлерiн, технологиялық процестердi, бұйымдар мен жабдықтарды, басқа да объектiлердi
жобалау кезiнде:
1) қоршаған орта сапа нормативтерiнiң сақталуы;
2) қауiптi қалдықтардың залалсыздандырылуы және кәдеге жаратылуы;
3) қалдығы аз және қалдықсыз технологиялардың пайдаланылуы;
4) қоршаған ортаны ластаудың алдын алудың тиiмдi шараларының қолданылуы;
5) табиғи ресурстарды молайту және ұтымды пайдалану көзделуi тиiс.
2. Мемлекеттiк экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптаманың оң қорытындысы жоқ
жобаларды қаржыландыруға және iске асыруға тыйым салынады.
199-бап. Жалпы экологиялық талаптар және табиғат
пайдаланушылардың шаруашылық және өзге де
объектiлердi пайдалануға беру мен пайдалану
кезiндегi жауапкершiлiгi
1. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi пайдалануға беру жобада көзделген
барлық экологиялық талаптар толық көлемде орындалған жағдайда қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкiлеттi органның қатысуымен құрылатын қабылдау комиссиясының актiсi бойынша жүргiзiледi.
2. Қауiптi қалдықтарды, шығарындыларды, төгiндiлердi залалсыздандыру және кәдеге жарату
жөнiндегi қоршаған ортаны қорғау нормативтерiн қамтамасыз ететiн жабдықтарды орнатпай, сондай-ақ
жердi рекультивациялау, табиғи ресурстарды молайту мен ұтымды пайдалану жөнiндегi жобада көзделген
жұмыстарды аяқтамай кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi пайдалануға беруге
тыйым салынады.
3. Шаруашылық және өзге де объектiлердi пайдалануды жүзеге асыратын табиғат пайдаланушы:
1) өзiне бөлiнген аумақта жұмысты экологиялық қауiпсiздiк талаптарын сақтай отырып жүргiзу;
2) қоршаған ортаны қорғау мәселелерi жөнiндегi белгiленген құжаттаманы жүргiзу және бүкiл
қызметi бойынша мемлекеттiк органдарға белгiленген есептiлiктi беру;
3) мемлекеттiк бақылаушы органдар инспекцияларының жұмысына жәрдемдесу және заңды
нұсқамаларды белгiленген мерзiмде орындау үшiн жауаптылықта болады.
4. Табиғат пайдаланушы әрбiр объектiде:
1) өндiрiстiк экологиялық бақылауды ұйымдастыруға, жүргiзуге және бақылаушы органдармен
өзара iс-қимыл жасауға жауап беретiн арнайы бөлiмше құруға не қызметкердi тағайындауға;
2) қызметкерлердiң денсаулығы мен өмiрiн, қоршаған ортаны және мүлiктi қорғау мақсатында
барлық операцияларды неғұрлым қауiпсiз тәсiлмен жүргiзуге және жабдықтарды қауiпсiз жай-күйде
ұстауға;
3) барлық қызмет түрлерi бойынша қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органның
аумақтық органдарымен келiсiлген, кемiнде бес жылда бiр рет қайта қаралатын қоршаған ортаны қорғау
жөнiндегi нормативтiк-техникалық құжаттарды әзiрлеп, бекiтуге тиiс. Нормативтiк-техникалық
құжаттар жаңа үлгiлiк ережелер мен нормаларды, жаңа технологиялық процестердi, қондырғыларды,
машиналар мен аппаратураларды енгiзу кезiнде де қайта қаралуға тиiс;
4) жұмыс учаскелерiнде (объектiлерiнде) табиғат пайдаланушының жауапты лауазымды адамдары
анықталған кемшiлiктердi жоюдың мерзiмдерiн көрсетiп, техникалық және экологиялық қауiпсiздiктiң
жай-күйiн жазатын тексеру журналдарын жүргiзуге тиiс.
5. Экологиялық қауiптi объектiлердегi жұмыстарды ұйымдастыру мен жүргiзу тәртiбi табиғат
пайдаланушы әзiрлеген арнайы ережеде белгiленуге тиiс.
6. Табиғат пайдаланушыда Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының бұзылуының, дүлей
зiлзалалар мен табиғи катаклизмдердiң нәтижесiнде туындаған авариялық жағдайларды жою немесе
оқшаулау жөнiндегi iс-қимылдар жоспары болуға тиiс.
7. Экологиялық талаптардың, нормалардың, ережелер мен нұсқаулықтардың бұзылуын немесе
адамдардың өмiрi мен денсаулығына қатер төндіретiн қауіпті, сондай-ақ қоршаған ортаның ластану
мүмкiндiгiн анықтаған қызметкер туындаған жағдайды жою немесе оқшаулау жөнiндегi шамасы жететiн
барлық шараларды дереу қабылдауға және ол жөнiнде диспетчерге немесе басшылыққа хабарлауға
мiндеттi.
8. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган, сондай-ақ шаруашылық және өзге де
объектiлердi пайдалануды жүзеге асыратын табиғат пайдаланушы анықталған кемшiлiктердiң белгiленген
мерзiмдерде жойылуын бақылауға тиiс.
9. Өндiрiстегi жазатайым оқиғаларға және экологиялық зардаптарға әкеп соқпаған авариялар
жазатайым оқиғаларға және экологиялық зардаптарға әкеп соқпаған аварияларды техникалық тексеру
және есепке алу жөнiндегi нұсқаулықтарға сәйкес тексерiледi. Ерекше жағдайларда iрi техникалық
аварияларды және экологиялық зардаптарды, сондай-ақ топтық жазатайым оқиғаларды тексеру үшiн
комиссия тағайындалады.
10. Табиғат пайдаланушы қоршаған ортаға ластаушы заттар шығарылған авариялар туралы ол
анықталған кезден бастап екi сағат iшiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi органға
хабарлауға мiндеттi.
30-тарау. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ТЇРЛЕРI БОЙЫНША
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
200-бап. Елдi мекендердi жобалауға және салуға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Қалаларды және басқа да елдi мекендердi жобалау, салу, реконструкциялау экологиялық,
санитарлық-эпидемиологиялық талаптар мен экологиялық қауiпсiздiктi ескере отырып, халықтың
өмiрiне, еңбек етуi мен демалуына мейлiнше қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс.
2. Қалалар және басқа да елдi мекендердi жоспарлау және салу кезiнде оларды санитарлық
тазарту, өндiрiс пен тұтыну қалдықтарымен қауiпсiз жұмыс iстеу көзделуге және жүзеге асырылуға,
шектеулi табиғат пайдалану режимi қолданылатын орманды-саябақты, жасыл және қорғау аймақтары
құрылуға тиiс.
3. Ғимараттар, құрылыстар, үй-жайлар, автомобиль жолдары және өзге де өнеркәсiптiк
объектiлер қолайлы қоршаған ортаны қамтамасыз ететiн техникалық регламенттердiң,
санитарлық-эпидемиологиялық ережелердiң, нормалардың, қала құрылысының талаптары және өзге де
талаптар ескерiле отырып орналастырылуға тиiс.
201-бап. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де
объектiлердi орналастыруға қойылатын
экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындар, құрылыстар және өзге де объектiлер орналастырылатын жерлердi айқындау
қоршаған ортаны қорғаудың шарттары мен ережелерi сақтала отырып, аталған объектiлер қызметiнiң
экологиялық салдарлары ескерiлiп жүргiзiледi.
2. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi орналастыру кезiнде күзет,
санитарлық-қорғау және өзге де қорғау аймақтары белгiленедi.
202-бап. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және басқа да
объектiлердi салуға және реконструкциялауға
қойылатын экологиялық талаптар
1. Кәсiпорындарды, құрылыстарды және өзге де объектiлердi салу және реконструкциялау
мемлекеттiк экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалардың оң қорытындылары болғанда
және қоршаған орта сапасының нормативтерiне сәйкес жүзеге асырылады. Бекiтiлген жобаны немесе
жұмыс құнын қоршаған ортаны қорғауға залал келтiре отырып, өзгертуге жол берiлмейдi.
2. Құрылыс жұмыстарын орындау кезiнде жердi қалпына келтiру, табиғи ресурстарды молайту мен
ұтымды пайдалану, аумақтарды абаттандыру және қоршаған ортаны сауықтыру жөнiндегi шаралар
қолданылуға тиiс.
3. Жоба бекiтiлгенге дейiн және нақты жер учаскесi бөлiнгенге дейiн объектiлердi салуға,
реконструкциялауға тыйым салынады.
203-бап. Өнеркәсiп, энергетика, көлiк және байланыс
объектiлерiн, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
және мелиорациялау объектiлерiн пайдалану
кезiндегi экологиялық талаптар
1. Өнеркәсiп, энергетика, көлiк және байланыс объектiлерiн, ауыл шаруашылығы мақсатындағы
және мелиорациялау объектiлерiн пайдалану белгiленген экологиялық талаптар ескерiлiп және
экологиялық тұрғыдан негiзделген технологиялар, қоршаған ортаның ластануын болдырмайтын қажеттi
тазарту құрылыстары мен санитарлық күзет аймақтары пайдаланыла отырып жүзеге асырылуға тиiс.
Аталған объектiлердi пайдалану кезiнде экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн аз қалдықты
және қалдықсыз технологиялар енгiзiлуге тиiс.
2. Жеке және заңды тұлғалар топырақты, су тоғандарын, ормандарды және өзге де өсiмдiктердi,
жануарлар дүниесiн ауыл шаруашылығы қызметiнiң зиянды әсерiнен қорғау жөнiндегi шаралар кешенiн
орындауға мiндеттi.
204-бап. Автомобиль және өзге де көлiк құралдарын жасау
мен пайдалану кезiндегi экологиялық талаптар
Қоршаған ортаға терiс әсерiн тигiзетiн автомобиль және өзге де көлiк құралдарын пайдалануды
жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар жол берiлетiн шығарындылар нормативтерiн сақтауға, шуыл
деңгейiн және қоршаған ортаға өзге де терiс әсердi азайту жөнiндегi шараларды қабылдауға мiндеттi.
205-бап. Атом, жылу және су электр станцияларын
орналастыруға қойылатын экологиялық талаптар
1. Атом электр станцияларын орналастыру және салу жоба мен мемлекеттiк экологиялық және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz